Қытай еліндегі Шыңжан өңірі халықтарының Қазақстанның байланысы

Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Қытай еліндегі Шыңжан өңірі халықтарының Қазақстанның байланысы.

Шыңжан өлкесіне сипаттама.
Қытай қазақ достығы.
Қытайдағы қазақтар мәдениеті.
Бүгінгі білім берудің ахуалы.
Шыңжандағы қазақ зиялыларының тағдыры.

Қытай еліндегі Шыңжан өңірі халықтарының Қазақстанмен байланыcы.

1. Шыңжан тамаша өлке.

Қытай қазақтары негізінен Шыңжанда көп тұрады. Қытай Халық Республикасындағы ең ірі әкімшілік аумақтар - автаномиялы райондар мен өлкелер. Оларға аймақтар мен автаномиялы облыстар қарайды. Одан төмен қарай аудандар мен ауылдар. Орталыққа тіке қарайтын санаулы ірі қалалар да өлке дәрежелі мәртебеге ие. Шыңжанда Ұйғыр Автономиялы районы қысқаша Шыңжан деп аталады. Бұрын хән тарихнамаларында Батыс өңір делініп келген бұл тұсқа Шыңжан (жаңа аумақ) деген ат 1877 жылы Чин үкіметі кеңесші етіп тағайындаған Зо Зұңтан жағынан берілген болатын. Еуразия құрлығының кіндігінде жатқан Шыңжанның жер аумағы 1 млн. 660 мың шаршы шақырымнан астам. Яғни, бүкіл Қытай аумағының алтыдан бірін ұстайды. Шетелдермен шекара желісі 5400 шақырымнан асады. Солтүстігінде Алтай, ортасында Тәңіртау (Тянь-шань), оңтүстігінде Койнлон таулары тұр. Тәңіртаудың солтүстігінде Жоңғар, оңтүстігінде Тырым ойпаты бар. 750 - ден астам өзені бар. Шыңжанның өзендері ішінде ең үлкен Іле мен Ертіс. Қалғандары (Тарым, Қарашәрі, Үліңгір, Манас т. б. ) . Орташа және шағын өзендер. Ұзындығы 2179 шақырым келетін Тарым ертеде Лоп көліне құяды екен. Қазір Тітіма көліне де жетпейді. Оның орта шенін бітік тораңғыорманы жапқан. Шыңжан асқарларында 18 мыңнан астам мұздық бар. Аумағы бар шаршы шақырымнан асатын көлдің саны 139. Тұщы көл Бағраштан жылына мың тоннадан астам балық ауланады. Бағраш қамысқа да бай. Айдын көл теңіз деңгейінен 155 метр төменде жатыр. Боғда көлі теңіз деңгейінен екі мың метрдей биікте тұр. Солтүстік Шыңжанда Сайрам, Қанас секілді тамаша көлдер бар. Қытайдағы үлкен ойпат - Тарым ойпаты. Қытайдағы шөлдіктің 60 пайызы Шыңжанда. Қытайдағы екінші үлкен шөл - Жоңғар кіндігіндегі Құрбантүнгіт. Шыңжанның 37, 8 пайыз жері ғана егін, мал және орман шаруашылығына пайдаланылады. Шыңжан құрғақ, жауын - шашын аз, ауа райы құбылмалы өлке.

2. Қытай қазақ достығы.

Ертеде қазақ - қытай арасында шекара болмаған. Екі ел адамдары сауда-саттық жасап барыс - келіс жасап тұрған. Қазақтарға қытайға малын айдап апарып сатып, орнына қытайдың жібек маталарын, шыны ыдыстарын, ауылшаруашылық өнімдерін сатып алып отырған. Қазақстан патша өкіметіне қосылғаннан кейін қазақтардың шекарасы белгіленді. Онда Тарбағатай тауының Оңтүстік Қытайға берілді де солтүстігі қазақтар жағында қалып қойды. Қытай жағындағы қазақтар ата мекенің ел жайлау қоныс қимай басқа елде қалуға мәжбүр болды. Шыңжан қаласына көптеген қазақтар мекендейді. Олардың негізгі кәсібі, егіншілік, мал шаруашылығы, және көлөнермен айналасады. Сонымен қатар ата-баба дәстүрінің қатал ұстанады. Балалары ана тіліміз қазақ тілінде оқып білім алады. Тағы бір қуанарлық жағдай Қытайда тәулік бойы қазақ радиосы жұмыс істейді. Бұл қазақ қытай достығының бір белгісі.

Егемендік алғаннан кейінгі жылдарда екі ел арасындағы қарым-қатынас дұрыс жолға қойылып бұрыңғы кеңес үкіметі кезеңдегі жабылып қалған.

Достық бекеті қайта іске қосылып сауда саттық, барыс-келіс қайта жалғасуда. Қытай кәсіпкерлері бізге келіп білгендерін үйретеді. Ал қазақтар қытайға барып үйренуде. Бұл екі ел экономикасына да тиімді. Шыңжан ежелгі ата-мекен.

Шыңжанжа бұдан 10 - 20 мың жыл бұрын - ақ адамзат тіршілік ете бастапты. Олар 4 мың жылдың алдында қала, екі мың жеті жүз жылдың алдында темір кезеңінен өткен екен.

Сонау Амур мен Сары өзеннің батысы кейін келе қазақ қатарлы ұлтарды құраған тайпалардың ең ежелгі атамекені екені тарихнамалардан белгілі. Бұл ұлан байтақ өңірде сақтар, ғұн тайпалық одағы салтанат құрған. Ғұн қағанаты ыдырай бастағанда, Тәңіртау мен Алтай арасы үйсіндер арасына өтт. Бұл б . з . б . 2 - 1 ғасырлардағы күй хән әулетінің алғашқы мәмілегері Жяң Уян осы тұста 119 жыл үйсін еліне келіп саяси құдалық сөйлесіп қайтқан. Қытай тарихнамасында үйсін мемлекеті Іле өңірін кіндік еткен өңірдің алып елі деп айқын жазылған. Хән патшасы Хән Уди алғашында Лю Шижун ханікені Үйан күнбиіне үйсіндерді ғұндарға Хән мен тізе қоса қарсы шығу үшін ұзатады.

Осылайша басталған ұзақ та күрделі тарих қазақ тайпаларын бұл өңірден сан әкетіп сан әкелген. Ең соңғы қайта оралуы жоңғарлар жанышталғаннан кейін екен. Чин патшасы яғни, кезінде күллі Қытай елін үш ғасырдай билеген манжурлар алғашында қазақтарды атамекеніне енгізбей, Абылай келсе де айдап шығындар! деп ақырып тұрған көрінеді. Аяғы бүгеуі бермеген соң демографиялық араластырылып жүргізіп Тәңіртау түстігінен ұйғырларды көшіріп әкеліп, қазақтарды басқаруды күшейтуге өтіпті бұл оралу өткен ғасырдың басында тасқынға айналған.

“Шыңжан қазақтарының қоныс аудару тарихы” Бейжін Ұлттық баспасы 1999 жыл былай деп жазады; ”1916 жылғы қыркүйек төңкерісінен соң, Ресей үкіметі әскер жіберіп, бағынбаған қазақтарды жаныштады”. Қалың жауға төтеп бере алмаған қазақтар Шыңжанға қарай қашты. Орыстар пулемет, зеңбірекпен атқыласа да қазақтар бас имей жұңғоғо қарай үрікті. Орыс Армиясы кезіккен қыра берді. Осы себепті Іле, Тарбағатай, Алтай қатарлы жерлерде басқындар сендей соғылып, бөгей бергесіз болды. Руссия қазақтарынан заңсыз адам оққа ұшты, өткен қазақтардың саңы 10 немесе 1000 нан кем емес.

Ресей жақ Қытай шекарашыларына “Қазақтар территорияларына Басып кіргенде неге оларды қырып салмайсыңдар? Немесе неге дереу бізге тапсырып бермейсіңдер?” деп зіркілдейді. Бұл қыста қар қалың боп, аяз қақап, аш - жалаңаштық жайлады, өлім - жетім көп болды. Көп адам үсіп өлді. Қырылған ресейлік қазақтардың еліне қайтқандарынан бір Қарақолдың өзінде Ресей армиясы 700-ден астам қазақты атып өлтірді”

Бұл кітап осының артынан Ресей қазақтарынан Оңтүстік Шыңжандағы Күшар мен Қаражерге 100 мыңнан астам, Ақсуға 50 мыңнан артық, Қашқарға да тап осындай қашып келді деп жазыпты.

Қытайдағы қазақтар осылайша ауып барғандар мен арыдант бері атамекенінде отыра бергендердің қосындысы.

3. Қытайдағы қазақтар мәдениеті.

Қытай халқы кешегі солақайшыл заманда не ауыр күндерді басынан кешті. Бірақ соңғы ширек ғасырда ұша дамығаны да әлемге аян. Әрине, Қытай қазақтары да осы жолдан өтті. Бұған алыбы, көреген реформатор Дың Шяупың ересен зор тарихи үлес қосты.

Өткен ғасыр соңында ШҰАР - да радио мен телевидение барлық ауылдардың елді мекендеріне жеткізілген болатын. Қазір дамылсыз жұмыс істейтін екі қазақша телеарна мен радиобекеті үзбей хабар таратады.

Әрине, қазақтар өзге тілдегі ақпарат көздерінен де емін - еркін игіліктене алады. Үкімет қолы қысқа отбасыларына теледидар, радиоқабылдағыш әперу үшін де қыруар қаржы жұмсайды. Қазір ”Көрікті мекен” сияқты төл филмьдердің аудармасын да қызықтай алады. Өйткені, ШҰАР радио-телевидение меңгермесіндегі осындаймен айналысатын топтан басқа “Тянь - Шань” кино студиясында да қазақ тобы жұмыс істейді.

ШҰАР - да қазақ тілінде неше ондаған басылымдар жарық көреді, жүздеген кітаптар мол тиражбен шығып жатыр. Өйткені, мұнда жетілген қалың зиялы қауым, қаламгерлер бар.

Оншақты баспа олар үшін қызмет етуге дайын. Бейжіндегі Ұлттар баспасында да қазақ бөлімі бар. Бейжін демекші, бұл орталықтағы радио бекетінде де, аудару мекемесінде де қазақ бөлімдері жұмыс істейді. Орталық ұлттар университетінде қазақ филология факультеті бар. Бүгінде кешегі ұлы Абайдың жолын Қытайда жалғастырған Ақын, Әсет, Таңжарықтардың ізбасарлары қыры мен сыры мол үлкен қосынға айналды. Олардың қолынан шыққан жүзден астам романның өзі - ақ бүгінгі де, ертегіні де, тереңдікті де шеберлікті, де өзін де, өзгені де қалыс қалдырған жоқ.

4. Бүгінгі білім берудің ахуалы.

Қытай - ел ертеңінің негіз білім беру деп есептейтін мемлекеттердің бірі. Бұған зейінде, қаржы да аямай құйылып жатыр. Былтырғы жылдың аяғындағы санақ бойынша ШҰАР - дың 8657 мектебінде 4 миллион 399 мың бала оқыды. Оның 58, 79% аз ұлт оқушылары. Әр он мың жан ішінен жалпыжоғары оқу орындауында 84 ересектер жоғары оқу орындарында 43 жалпы орта дәрежелі арнайы мектептерде 36 оқушы оқып жүр өлкедегі толық орта 498 (оқушысы-359000, мұнің ішінде аз ұлттікі 148000), орталау 1467 (оқушысы - 1 млн. 158000) .

Қашықтан және электрондық техникалар көмегімен оқыту тез дамуда. Бүгінгі өлке бойынша “Шыңжанда білім берудің серіктік кең диапазонды торы” жұмыс жасайды.

Өлкедегі жоғары оқу орындарының саны 28. Бұдан басқа жеке меншік жоғары оқу орындары да бар. Өлкеде 137 маңшандық, 19 докторлық, 219 магистірлік атақ беретін орындар жұмыс жүргізуде жалпы алғанда, қазақ оқу ағарту бүгінгі дейін өзге ұлттармен салыстырғанда алдыңғы топта келе жатыр.

Өткен ғасырдың 80 - ші жылдарына дейін Қытайқазақтарынан жоғары дәрежесі ғылыми қызметтік атақ алғандары жоқ еді 1983 жылы тұнғыш рет үш адам доценттік атақ алды. Олар қазақ әдебиетінең Ахметбек Кірімбаев, марксизм теориясынан Төлеухан Ыбырай, радио-электроникадан Сұлтан жанболаттар болатын.

Бүгінде бір ғана Шыңжан университетінің өзінде қазақтардан А. Кірішбаев, Әмір Жалғаб (математик), Мәулетбек Рахматаллаұлы (философ), Қаусылған Қамажанов (сынгер), Қадырхан Ахметов (тілгер), Құсайын Құдайбергенұлы (электроник) қатарлы процессорлар жұмыс жүргізуде. Ал мұндағы жас доктор ғалымдардан Тұрдыбек Нұрысбекұлы, Бейсен Садық - ұлы, ынтымақ қатарлыларды атауға болады.

Оқу ағартудың дамуы қазақ ұлтынан мемлекет ісіне араласа алатын басшылар мен қайраткерлерді де әрі көбейтті, әрі күшейтті. Қазір мыңдаған қазақ кадрлары әр дәрежелі басшылықта жүр. Қытайдағы қазақтар тарихында жоғары мен төменге бірдей беделі асып, тұңғыш рет ең биік дәрежеге көтерілген Аххат Керімбайұлы. Аххат 1947 жылы Құлжада туылған. Шыңжан университетінің түлегі. Қытай Комунистік Партиясы 16 - кезекті Орталық комитетінің ресми мүшесі, ШҰАР парткомы хатшысының орынбасары, ШҰАР саяси маслихат кеңесінің төрағасы. Мемлекет іші - сыртына танымал қайраткер. Бұдан басқа ШҰАР - да Дәлелхан Мәмиханұлы, Нұрлан Әбдімәжінұлы, Шәріпхан Алпысбай рахым қатарлы азаматтар Шыңжанда түрлі басшылық міндеттер атқаруда.

Қорыта айтқанда бүгінгі Қытай қазақтары қай салада болса да өсіп- өркендеу үстінде.

5. Шыңжандағы қазақ зиялылары тағдыры.

Біздіңше, қазақ топырағында ”зиялы” деген сөздің мағынасы еуропалық үлгідегі “интеллигент” деген мағынаға дәл келе бермейді. Әр елге кіріптар болып, бодандық жағдайда жүргенде, зиялыны жәй жоғары білімді маман, оқымысты адам дегеннен гөрі ұлт азаттағы жолында күрескен, тым болмаса ұлтты сақтап қалу үшін тер төккен.

Сондықтан біз “Шыңжандағы қазақ з иялылары” дегенде мәселеге осы тұрғыдан келуді жөн көрдік. Ғасыр басында әйгілі “Тауарых Хамсаны” жазған Құрманғали Халиди өмірінің соңғы отыз жылын Шәуешекте өткізді. Аталмыш кітабын осында жазды. Төңкеріске дейін - ақ Қазанда онға жуық кітабы басылған. Ақыт қажы, жаңа әдебиеттің негізін салушылардың бірі Таңжарық Жолдыұлы күні кеше “Қазақтың қысқаша тарихын” жазған Нығмет Мыңжани секілді тұлғалар ол жақта да бай көрсетіп отырды.

Қазақстанда қайта жаңғыру, ояну дәуірі 20 - ғасыр басындағы Алаш қозғалысымен байланысты десек, Шыңжандағы азаттық идеясы да сонымен атасып жатыр. 1918 жылы Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов бастаған Алаш азаматтары Шәуешекке барып, сондағы әр ұлттың саналы өкілдерімен жүздесіп қайтқаның білесіздер. Кейін 20 - 30 жылдарда, бастарына екі талай күн туғанда Алаш қозғалысының Ыбырайымжан Марсеков, Ыбырайым Жайнақов, Зият Шәкәрімұлы, Тұрсын Мұстафин тәрізді көптеген өкілдері Шыңжанға барып бас сауғалады. Бірақ, олар Сталиннің ұзын құрығынан құтылған жоқ. Осы жақтан барған қара тізім бойынша, 1938 жылы әлгі адамдар түгелге ұсталып, көздері жойылды. Бірақ олардың Шыңжан қазақтарына тигізген игі әсерін ешкім өшіре алмады. Бұл мәселе арнайы зерттеудің обьектісін. Ал, Шәушекте ұзақ жыл қазақ мектебінің деректері болып, қазақ зиялыларының тұтас бір ұрпағын тәрбиелеген, сол қатарда мына алдарыңызда тұрған пақырыңызға да әдебиеттен сабақ берген Тұрсын Мұстафин 1952 жылы жұрт алдында атылды. Оған тағылған басты айыпта сол баяғы Алаш қозғалысына қатысқаны, Алаш идеясын насихаттағаны болатын. Қазақстанда ғасыр басында көрініс берген азаттық қозғалысы 30 - 40 жылдарға келгенде, Шыңжанға ауды десек те болады. Сол бір ояну дәуірінде халықтың қалың ортасынан шығып, бостандықты көксеген, теңдікке ұмтылған ел азаматтары аз болған жоқ. Олар ең алдымен ағартушылық ұранын ту етіп көтеріп, халықтың көзін ашуға күш салды. Әр аймақта мектептер ашып “Қазақ ұйымы” аталатын мәдениет орталықтарын құрды. Оқта - текте бұрқ ете қалатын қарулы қақтығыстардың да жуан ортасында жүрді. Олар бәлендей оқымысты кісілер емес, аймақ - ауданның басшылары, әр рудың ақылшы көсемдері болатын. Әлімқазы, Қанағат, болыстар - азаттық идеясын қолдаушылар, халықты теңдікке, өнер - білімге бастаушылар болды. Шеттерінен ауқатты, бай адамдар болғанымен, бұларды буржуазиялық Гоминдаң үкіметі маңдайларынан сипаған жоқ. Халықты “бүлдірушілер” ретінде, шетінен ұстап жазалады. 1938 - 1940 жыл аралығында өзін Сталиннің тшәкірті санайтын Шың Сы - сәй үкіметі әр ұлт өкілдерінен алпыс мың адамның басын жойған екен.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.