Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар және оларды жоюдың құқықтық жағдайлары

Кіріспе ... ... ... ... ... ...3
1. Экологиялық проблемалардың түсінігі ... ..4
2. Экологиялық проблемалардың пайда болу негіздері ... ... ... ... ... ... ..7
3. Қазақстан Республикасының экологиялық проблемалары ... ... ... ..9
4. Қоршаған ортаның экологиялық жай.күйі туралы, табиғат пайдалануды және қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... .16
5. Экологиялық білім беру ... ... ... ... .21
Қорытынды ... ... ... ... ... .24
Пайдаланған ідебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ...26

Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың табиғатқа антропогендек әсерін болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл газдардың концентрациясының артуына байланысты климат өзгеріп, температураның жоғарлауына әкеліп соғады.
Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды пайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіп индустриялық революциясының өркендеуіне байланысты бұл процесс тезірек жүреді.
Жер планетасындағы атмосфераның температурасы артатын болса, планетаның көптеген бөліктерінде құрғақшылық болады, басқа жерлерде жаңбыр көп жауып, жерді топан су қаптайды. Полюстегі мәңгі мұздар еріп аралдар мен жағалауларды, мұхиттар мен теңіз сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылығының өнімі нашарлап, халықтар мекенін тастап, күн көрістің қамымен басқа жерлерге көшеді.
Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда. Экологиялық проблема дегенде ең алдымен Арал, Балқаш, Каспий, Семей қасіреттері еске түседі.
Қазақстандағы тәуелсiздiк жылдары экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.

1. Қазақстан Республикасының Конституиясы 1995ж 30 тамыз
2. Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі
3. Б.Әбдірайымов «Экологиялық зиянн: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот арқылы өтелуі» Алматы 2001ж
4. Мухитдинов Н.Б., Есеналиев А.Е. Қазақстан Республикасы нарық жағдайында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құқықтық негіздері. - Алматы, 2000.
5. Д.А.Байділдинов «ҚР экологиялық құқығы» Алматы 2005ж
6. Айтуғанова З.Ш. Экологиялық дағдарыстың аймақтық сипаты. ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сер. – 2003.
7. Баратова Е.Е. Түркістан өңіріндегі су көздері мен топырақағы қорғасын деңгейін тексерудің нәтижелері. Материалы Республиканской конференции. «Развитие здравоохранения в Туркестанском регионе» С.216-218. г. Туркестан 31.03.2006г.
8. www.google.ru
9. www.yandex.ru
10. www.zanmedia.kz

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Заңтану секциясы

ХХІ-студенттердің ғылыми теориялық конференциясы

Тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы экологиялық проблемалар және
оларды жоюдың құқықтық жағдайлары

Жетекшісі: Магистр оқытушы Б.М.Омар

Баяндамашы: ЗҚТ-015 тобының студенті Б.Батанов

Түркістан 2012

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Экологиялық проблемалардың
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Экологиялық проблемалардың пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. 7
3. Қазақстан Республикасының экологиялық проблемалары ... ... ... ..9
4. Қоршаған ортаның экологиялық жай-күйі туралы, табиғат пайдалануды және
қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
5. Экологиялық білім
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланған ідебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26

Кіріспе
Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың табиғатқа антропогендек әсерін
болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл газдардың концентрациясының артуына
байланысты климат өзгеріп, температураның жоғарлауына әкеліп соғады.
Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды пайдалану нәтижесінде
және машиналардың көбейіп индустриялық революциясының өркендеуіне
байланысты бұл процесс тезірек жүреді.
Жер планетасындағы атмосфераның температурасы артатын болса, планетаның
көптеген бөліктерінде құрғақшылық болады, басқа жерлерде жаңбыр көп жауып,
жерді топан су қаптайды. Полюстегі мәңгі мұздар еріп аралдар мен
жағалауларды, мұхиттар мен теңіз сулары басып кетеді. Ауыл шаруашылығының
өнімі нашарлап, халықтар мекенін тастап, күн көрістің қамымен басқа
жерлерге көшеді.
Табиғатты қорғау мәселесі бүкіл дүниежүзілік проблемаға айналуда.
Экологиялық проблема дегенде ең алдымен Арал, Балқаш, Каспий, Семей
қасіреттері еске түседі.
Қазақстандағы тәуелсiздiк жылдары экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз
етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының,
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы
органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған
ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл
қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы
мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз
еттi.
Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендiк салмақ түсiретiн, табиғат пайдаланудың көбiнесе шикiзат
жүйесi қалыптасты. Сондықтан әзiрге экологиялық жағдайдың түбегейлi
жақсаруы әзiр бола қойған жоқ әрi ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тiршiлiк әрекетi үшiн қажеттi қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабiлетiн жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердiң
тозуымен сипатталады.
Жер бетінің түпкір-түпкірінде экологиялық жағдайдың нашарлауы барлық
мемлекеттерді одан шығу жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Сөйтіп, 100-ден астам
мемлекеттерде қоршаған ортаны қорғауды басқаратын министрліктер,
департаменттер мен агенттіктер құрылды. 1970 жж. бастап экологиялық
дағдарыстан шығу жолдарын бірге іздестіріп, қажетті шараларды бірге жүргізу
туралы келісімге қол жетті.
Табиғат қорғау проблемаларына арналған І халықаралық жиналыс 1971 ж.
көкек айында Чехияда өтті. Бұл БҰҰ Еуропаның эконмикалық комиссиясының
симпозиумы болатын.
1972 ж. 5-маусымда Стокгольм қаласында БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі
конференциясы ашылды. Осы күн Халықаралық ынтымақтастықтың басталу күні
болып есептелетін конференция Жер біреу деген ұранмен өтті. Қазақстанда
қоршаған ортаның проблемалары негізінен өткен жүзжылдықтың соңына қарай
шиеленісе түсті. Бұл өнеркəсіптің шексіз өсуінің, ғылыми, əскери
зерттеулерді жүргізуде табиғи ресурстарды ойланбай, қалай болса солай
пайдаланудың, ел территориясына əскери полигондарды орналастырудың
нəтижесінде болды. Қазіргі кезде де республика терең экологиялық дағдарысты
басынан өткізуде. Экологиялық дағдарыстан шығу үшін шұғыл жəне батыл іс-
қимылдар керек. 1.Экологиялық проблемалардың түсінігі
Адам өзінің консервативті биологиялық мәнінің және табиғаттан күн
санап өсе түскен өгейсінудің арасындағы қайшылықтардың торында
шырмалғандай күй кешуде. Өздері ойлап тапқан технологияны жақсы
өмір сүру үшін тұрмыс құралдарын пайдалана отырып, табиғи
сұрыптау мен түраралық бәсекелестіктің қысымынан үлкен дәрежеде
құтылып отыр. Ол биологиялық түрлер санынан бірнеше есе асып,
биологиялық тұтынуды қанағаттандыру үшін заттар мен қуат көздерін
пайдалану көмегімен ондаған есеге арттырады.
- адам санының өсуі олардың биологиялық сапасының артуымен
байланысты емес. Керісінше,тұқым қуалайтын аурулардың жұқпалы
ауруларға бейімділілігі, срндай-ақ егде адамдардың созылмалы аурулары
да кең етек алып отыр. Адамдардың экологиялық проблемары
денсаулық проблемаларына көп ұқсап келеді.
- адамзат XX ғасыр өзінің тұтыну өркениетінің шегінде отыр.
Экономика екінші қажеттіліктің үлкен санына жабысуының арқасында
тұр. Осылардың бәрін қанағаттандыру қоршаған орта мен табиғатымызға
артық техногенді салмақ түсіреді.
Адамзаттың экологиялық проблемалары әлеуметтік және экономикалық
проблемалары өте тығыз байланысты. Аймақтық экологиялық проблемалары
әлеуиеттік мүлік теңсіздіктері мен геосаяси сілкіністердің тікелей
ошағы болып табылады. Осы проблемалардың көпшілігін тек қана
экологиялық себептерге ғана емес, сонымен қатар экономика мен
қоғамдық идеологиялық саясатқа да байланысты. Қазіргі таңдағы
экология оларды кешенді түрде зерттеп және шешудің маңызды ғылыми
негіздерін енгізуде.
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін
айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие
болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен
байланысты. Соңғы кездері қоғамдық экологиялық қатынастарға қол сұғудың
әлеуметтік зияндылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол
келтірілген зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып
отыр.
Экологиялық құқық бұзушылық және экологиялық зиян ұғымдарын теориялық
тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында белгілі ғалым
С.Б.Байсалов назар аударған. Қазақстандық құқықтық әдебиетте экологиялық
құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген зерттеулер
шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір аспектілері өз шешімін
тапқан жоқ.
Ғылым ретінде қазіргі таңдағы экологияның міндеті: көптеген нақты
материалдардың бірегей теориялық платформаға өзара қатынасын барлық
қырынан көрсетіп, осы мәліметтерді бір жүйеге келтіріп,
біріктіруі қажет.
Қазіргі кезде ғаламшардың экологиялық проблемасын түсіну үшін,
экологияның жаңа идеологиясы мен әдіснамасын жасау үшін табиғатты
пайдаланудағы тәжірибелік істерді, экологиялық білімді дұрыс
ұйымдастыра білу қажет. Осы күнгі экологиялық жалпы міндеттерін
ғылыми іс-тәжірибелік жоспарда ауқымды түсінік бойынша
төмендегідей қалыптастыруға болады:
1.Ғаламшар табиғаты жағдайларының және оның ресурстарының жан-
жақты диагностикасы, ортаның ластануы мен адамзат әрекетінен
биологиялық қорлардың алынуына себеп адамның ісінен, антропогендік
қысымға қатынасы бойынша биосфераның шыдамдылық шамасын анықтау;
2.Биосферасы ең маңызды өнім әлеуетінің себеп адамның ісінен қ
бағалануының бар әдістеріне шолу ... ... ... ... ... ... ... ...
табиғатын кешенді түрде толығымен қалыпты өзгеруінің, сонымен қатар
қоршаған ортаның аймақтық және ғаламдық жай-күйін, аймақтың және
адамның ттолық әлеуметтік дамуының әр түрлі елдердің түрлі
сценарийі негізінде болжауын жасау:
3.Табиғатты күштеп бағындыру идеологиясынан алшақтау, экспертизхм
әдіснамасы мен жаңа идеологияны қалыптастыру, өнеркәсіп өркениетіне
өтуге байланысты білімді, саясатты, техниканы, өндірісті,
экономиканы экологияландыруға бағытталған шарашлар;
4. Оңтайландыру критерийлерін орындау – экологиялық өктемдік пен
анағұрлым келісімді таңдау мен қоғмның әлеуметтік – экономикалық
дамуының экологияға қарай бет түзеуі (бағдары).
5.Адамзат қоғамының стратегиялық әрекетінің экономикасы мен
технологиясы, табиғат шыдамдылығы шегінің экономикасына сәйкес
шаруашылық қызметінің сипаты мен көлемін қалыптастыру ғаламдық
экологиялық дағдарысты болдырмайды.
Көптеген ғалымдар экология ғылымының мәнін, мағынасын, салдарын әр түрлі
түсінеді. Көбі экология ғылымың жаңа ғылымның саласына қосады. Эрнест
Геккельден бұрын да ғылымдар экология жайлы өзіндік зерттеулер жүргізген.
Әйтсе де оның бастауына неміс ғалымы Эрнест Геккель биологиялық экологияға
берген анықтама тұрғысынан қарайды, ал шындығында XXI ғасырдың экологиялық
проблемалары қатыспайтын бірде-бір ғылым саласы жоқ. Сондықтан да экология
ғылымы ғылымдардың ғылымы сипатына айналды. Себебі, олар барлық ғылым
салаларының нәтижесіндегі ғылым жетістіктерінің табиғаттың тепе-теңдігінің
бұзуылуына жауапты бола отырып, оның шешімін табуға ат салысу керек. Бұл
ғаламдық проблема.
Қазақ халқы ежелден-ақ табағат болмысын, оны бүкіл өзінің шаруашылығының
дамуы мен қалыптасуының, тіршіліктің даму жүйесінің көне айналдырған.
Қазақтың көшпелі өмірінің өзінде табиғатты пайдаланумен қатар, оны
аялаудың, қорғаудың тамаша үлгілері қалыптасқан. Осы арқылы болашақ ұрпақ
бойына табиғатпен етене жүруді сіңіріп отырған.
Қазіргі дүние жүзілік ғылыми-техникалық прогрес пен адам әрекеті
табиғаттағы тепе-теңдікті бұзып, болашақ ұрпақтың алдына ғаламдық
экологиялық проблемаларды тудыруда. Табиғаттың байлығын қажжеттілігімізге
жүйелі жаратудың орнына, кейінгі жылдары оған жаппай үлкен қауіп тудыратын,
ядролық, экологиялық, биологиялық қарулардың сыналуы, ормандардың аталуы,
аң мен құстардың есепсіз жойылуы, адамның ақыл-ойын аздыратын арақ пен
есерткінің таралуы осы экологиялық апаттың көзі болып табылады.
Шын мәнінде туған еліміздің экологиялық ақуалы қандай екенін көпшілік
біле бермейді. Неге десеңіз, экологиялық ақпаратты игеру үшін экологиялық
білім керек. Қазақстанның экологиялық ахуалына қысқаша талдау жасағанда
мынаны байқауға болады.
Солтүстік Қазақстан бойынша құнарлы жерлердің 25-30% жарамсызданса,
Павлодардағы ірі өндіріс орнының зиялды экологиясы айтпаса да түсінікті.
Батыс Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің өнімдерімен ластану 2,5 млн.га
жайылымдардың деградацияға ұшырауы З млн. га жерді қамтып отыр. Семей
полигоны жайлы көп айтылады, бірақ халыққа әкелген зардабы жайлы маңызды
шешім табылған жоқ. Әсіресе, Азғыр мен Тайсойған полигондары қамтып отырған
1,4 млн. га жер радиоактивті ластануда.
Ал Каспий теңізінің 268 млн. га жағалауы су астында қалып, олардың мұнай
өнімдерімен ластануы одан ары етек алуда. Күрделі экологиялық шиеліністер
Орталық Қазақстанды да қамтуда. Байқоңырдан ұшырылатын тәжірибелік космос
кемелерінің сол жердің тұрғындарына әкелетін экологиялық апаты ондағы
техногендік, өндірісте ластану, радиоактивтілік және ракета-космос
қалдықтарымен (Бетпақдала) ластану топырақтың құнарсыздануына,
жайылымдардың тозуына жоғары деңгейде әсер етуде. Оңтүстік Қазақстандағы
экологиялық жағдайлар Арал өңіріне тән Әмудария мен Сырдария бассейнінің 2
млн. га жерін шөлге, жарамсыз жерге айналдырды. Сорға, тақырға айналған
жерлер мен Арал табанындағы тұздар ғаламдық экология проблемаларын тудырып,
экожүйелерді қайтымсыз бүлдіруде. Осы өңірдегі 300 млн. га сексеуіл
ормандары құрып кетті. Шу-Мойынқүл, Балқаш-Алакөл, Ақдала аймақтарының да
экологиясы мәз емес. Әсіресе, Қапшағай, Тасөткөлкел су қоймаларының
салынуы, суды көп қажет ететін күріш, техникалық дақылдардың егілуі-
суырмалы жерлердің азуына әкеліп соқты. Іле өзені суының 10-15% Қытай
Республикасының алуы бұл өңірде қауіпті жағдайлар туғызуда. Шығыс Қазақстан
жағдайында да экологиялық проблемалар жеткілікті. Түсті металлургия,
вольфрам, қорғасын, мырыш өнеркәсіптері елді мекендер мен қала тұрғындарына
апат әкелуде. Бүгінгі таңда Өскемен қаласы дүние жүзіндегі экологиялық бас
қаланың қатарына жатады.
2. Экологиялық проблемалардың пайда болу негіздері
Экологиялық проблемалардың пайда болу нысандары алуан түрлі. Ол адам
мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар арқылы
байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің ластануы;
олардың бұзылуы немесе жойылуы; ортаның тозуы және оның компоненттері
арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы арқылы байқалады.
Сонымен, экологиялық проблемалардың негізгі түрлеріне: табиғи ресурстарды
ластау, тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері-физикалық, химиялық,
биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-
энергетикалық, толқынды, радиациялық өзгерістермен байланысты .
Химиялық ластау-қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи құрамын
қалпынан арттырып өзгертетін табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде,
қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды
немесе өнім улы зат болып табылады. Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май
жағылған кезде қоршаған ортаға құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді
азот, сера, көміртегі бар газдар шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне
әсер етеді, тұншықтыруға, қан қысымының түсіуіне әкеп соғады. Сонымен
бірге, су, топырақ және атмосфералық ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр
соңында жануарлар мен өсімдіктердің өзгеріуіне әкеледі.
Биологиялық ластану аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының табиғи қалыптан артып, көбеюі,
сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда болуы туралы
айтылуда. Биологиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам шөптердің,
жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді.
Табиғи ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы
арнайы құқықтық-нормативтік актілерді жан-жақты берілген.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 жылғы 16 маусымдағы №976
Ластанған және бұзылған жерлерді алу қорғау және пайдалану тәртібі туралы
қағиданың бекіту туралы қаулысы бойынша антропагендік қызмет нәтижесінде
қалыптық деңгейден асатын және жердің қор-экономикалық және санитарлық-
гигиеналық құндылығын төмендететін, ауылшаруашылық өнімінің, қоршаған
ортаның өзге объектілерінің сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі
заттар мен организімдердің жерде жиналуын-жерді ластау деп ұғыну қажет.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсердің шектеулі өлшемдерін анықтау,
сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық, физикалық және
биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін эколгиялық нормалау
жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін белгілеу жүйесі
қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде
қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін
мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Біздің республикамызда жүргізіліп жатқан өзгерістердің негізгі мақсаты
-адам өмірін жақсарту, елімізді дағдарыстан шығару жəне əлемдік
қоғамдастықта оның лайықты орын алуына жету. Сондықтан қазіргі қоғам жаңа
сападағы мемлекет пен құқық, экономика мен экология құруға ұмтылуы тиіс.
Республикада экологиялық дағдарысты, туындататын бірнеше ошақтар бар.
Экологиялық жағдайды қиындата түсетін негізгі факторлар:
- өнеркəсіп өндірісінде зиянды қосындылардың ара салмағының жоғары болуы
(түсті жəне қара металлургия, газ, мұнай өндіру салаларында, химиялық
өндірістерде, т.б.);
- əскери жəне ядролық полигондар (Семей полигоны);
- "Байқоңыр" ғарыш аймағындағы космостық (ғарыштык) станциялардың жұмысы;
- суармалы жерлерді игеру технологиясын күрт өсіру. Арал теңізінің
жойылуға дейін бару себептерінің бірі - судың да сұрауы бар екенін
ескермей, мақта, басқа да мəдени дақылдардың егіс көлемін есепсіз көбейту,
су ысырабына жол беру салдарынан бірте-бірте Сырдария суының тартылуы,
тіпті жазғы маусымда өзен арнасының құрғауы, ал Амударияның теңізге
жетпей кеуіп қалуы;
- пайдалы қазбаларды кейбір технологиялық процестерді сақтамай тағылықпен
өндіру;
- энергетиканың дамуының зардаптары;
- жердің өзгеруі, жасанды тыңайтқыштарды шамадан тыс пайдалану,
тоғайларды кесу, топырақ эрозиясы;
- өнеркəсіптік жəне тұрмыстық қалдықтар мен қоқыстардың көлемінің артуы;
- табиғатқа тікелей ықпал ететін əр түрлі өнеркəсіптік жəне шаруашылық
объектілерін салу болып табылады.
3. Қазақстан Республикасының экологиялық проблемалары
Қазақстанда қоршаған ортаның проблемалары негізінен өткен жүзжылдықтың
соңына қарай шиеленісе түсті. Бұл өнеркəсіптің шексіз өсуінің, ғылыми,
əскери зерттеулерді жүргізуде табиғи ресурстарды ойланбай, қалай болса
солай пайдаланудың, ел территориясына əскери полигондарды орналастырудың
нəтижесінде болды. Қазіргі кезде де республика терең экологиялық дағдарысты
басынан өткізуде.
Қазақстанның көптеген аудандары, бүгінгі күнде де экологиялық мүшкіл хал
кешіп отыр. Қоршаған ортаны қорғау шараларына, республикамыз біршама
мөлшерде мемлекеттік және орталықтандырған түрде күрделі қаржы бөліп отыр.
Алайда, мұның бәрі, республиканың ұлттық табысының 1%-на да жетпейді.
Табиғат корғау шараларына бөлінген қаржының 50-60%-дық игеру үлесі,
Қазақстанның ірі кәсіпорындарына тиесілі. Экожүйелердегі тұрақсыздық,
табиғи-шаруашылық қорларының интенсивті түрде игерілуі (мысалы тау-кен
өндірісі), жер-су қорларына үсті-үстіне келіп жатқан антропогенді салмақтың
жаншып езуі, қоршаған орта жағдайын барған сайын нашарлатуда.
Қоршаған ортаны зиянды заттармен, техногенді қалдықтармен ластауда
Қазақстанның мына кәсіпорындары ерекше "үлес қосып" отыр: Батыс Қазақстан
мұнай, газ, конденсат кең орындары, Өскемен қорғасын-мырш комбинаты,
Өскемен титан-магний комбинаты, Лениногор полиметалл комбинаты, Зыряновск
полиметалл комбинаты, Жамбыл суперфосфат заводы, Жамбыл фосфор заводы,
Балқаш тау-кен комбинаты, Жезқазған тау-кен комбинаты, Павлодар алюминий
заводы, Ақтөбе хром қосылыстары мен химия заводы. Екібастұз энергетикалық
кешені, Қарағанды металлургия заводы, "Фосфор" Шымкент өңдірістік
бірлестігі, Шымкент қорғасын заводы, т.б. Кейінгі кездерде Балхаш тау-кен
комбинатында өндірістен бөлініп шыққан күкірт диоксиді, түгел дерлік ауаға
лақтырылып тасталып жатыр.Атмосфераны ластағыш заттардан бір ғана
мультипликатор - қорғасын ингредиентін мысалға алайық. Қорғасын -
политропты у. Оның организмдегі азғантай ғана конценфациясы, органдар мен
тканьдарды, қан жүйесін, орталық нерв жүйесін, иммун жүйесін зақымдап,
бүлдіреді. Қорғасынның жоғары мөлшері - Өскемен, Зыряновск, Лениногорск
қалаларының атмосфералық ауа құрамында байқалады. Шашқа жасалған
спектральды анализ мәліметтері бойынша, бұл қала тұрғындарында, қорғасын
мөлшері ең жоғары, яғни шекті мөлшерден 6 есе көп болып шықты. Қорғасынның
бірқатар мөлшерін тұрғындар су, азық-түлік өнімдері арқылы қабылдайды.
Сондықтан да болар, шығыс қазақстандықтардан ақ қан ауруымен
науқастанғандардың саны көбейіп отыр. Тауар күйіндегі 1 тонна қорғасын алу
үшін, 1000 тонна кенді қазып өңеуге, 5 тоннаға дейін бос жынысты қазып
алуға тура келеді. Қазақстан полиметалл кендеріндегі қорғасынның
концентрациясы 0,32 мен 0,8 % аралығында. Бұл көрсеткіш ең бай кен көздері
үшін, 1,52,5%. Қалдық сақтағыш қоймаларда жинақталған уақытына байланысты,
өндіріс қалдықтарындағы қорғасын мөлшері 0,4%, 0,7 %, кейде 1,5 %-ға дейін
жетеді. Осыған орай, бұл техногенді қалдықтар ұзақ уақыт жатқан сайын,
олардағы микроэлементтер зияндылығы қоршаған орта үшін арта түсері де
сөзсіз. Жалпы, бүгінгі күнге дейін, Қазақстаңдағы түсті металлургия
кәсіпорындарының техногенді қалдықтарының мөлшері,астрономиялық цифрларға
жетіп жығылып отыр: 9,139 млрд тонна. Республика бойынша қалдықтардың
16,5%-ы шығыс Қазақстан экожүйесінің үлесіне тисе, бір ғана "Жезқазған
түсті металл" өндірістік бірлестігінде - 13,5% қалдық қордаланған (912046
млн.т), ал "Соколов-Сары-бай"өндірістік бірлестітінде қалдықтардың 42,9%-ы
жинақталған.
Республикадағы жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың тазалау қондырғыларының
сапасы мен тиімділігі 30%-дан аспайды. Өндіріс сарқынды, шайма және
қолданылған суларынының әсерінен, Ертіс, Орал т.б. өзендерінің суы,
зияндылығы жөнінен нормативтік көрсеткіштерден әлдеқайда асып түседі.
Өзендердегі судың өздігінен тазаруы, тек 300 километрлік жол жүріп өткен
соң ғана турбулентті және ламинарлы араласулар әсерінен жүзеге аса алады.
Тіпті, бұл су көздерінің "есте сақтау қабілеті" де зақымданған. Қазіргі
экожүйені қалыптастыру, ғалым мен техника жетістіктерін өндіру, осы
мақсаттарға қаржы жұмсау мөлшері теңізге тамған тамшыдай.Жер және минералды
шикізат ресурстары, ауыл шаруашылық алқаптары, тозудың аз-ақ алдында десе
де болады. Бұл айтылғандарға, үлкен аумақтардағы жер дефляциясы дәлел бола
алады. Суармалы жерлердегі құнарлылықтың төмендеуі, топырақ қабатындағы
гумус қабатының көз алдымызда жұқалануы, Қазақстан далаларының егіс
алқаптарында жиі байқалып отырған құбылыс. Ал, табиғатта қалыңдығы 5 см
гумус қабатын жинау үшін жүздеген жылдар қажет болса, аридті климатты
аймақтар үшін бұл мақсатқа мыңдаған жылдар кететіні анық. Топыраққа
рекультивация жасау да қымбатқа түсетін іс-шара: 1 га үшін 300 мың теңгеге
дейін, кейде онан да көп шығын жұмсалады. Мұның тағы бір зияны, экожүйенің
микроклиматы енді қайтып орнына келмейтін күй кешеді.
Пайдалы қазбалардың ішінен, республикаға, әсіресе ең максималды
экономикалық, экологиялық және әлеуметтік зиян шектіріп отырғаны полиметалл
кендері, түсті металлургия, ал микроэлементтерден - қорғасын, хром оксиді,
марганец және уран. Олардың басым көпшілігі, шикізат күйіңде басқа елдерге
жөнелтіліп, дайын өнім мен қымбат бұймның тиімділігін солар көріп отыр.
Біздің маңдайымызға әзірше жазғаны, шикізат өндіретін орындардың маңындағы
зиянды қалдықтар мен бүлінген су, ауа, топырақ әсерлері.
Қоршаған ортаның, Республикамыздағы халықтың науқастануына тигізер
әсері 60% шамасында. Ол әсіресе, тау - кен өнеркәсібі орналасқан қалаларда
жоғары. Қалаларда экологиялық ахуал, соматикалық ауру түрлерінің өршуіне
ықпал етуде.Экологиялық проблема дегенде ең алдымен Арал, Балқаш, Каспий,
Семей қасіреттері еске түседі.
Ұзақ жылдар бойы Аралға құятын ірі өзендер Әмудария мен Сырдарияның суын
теңізге жеткізбей, түгелдей дерлік егістіктерді (мақта, күріш) суландыруға
пайдаланылып келді. Буланушылық дәрежесі жоғары болатын шөл зонасында
орналасқан теңіз суының көбірек булануы оның тартылуына әкеп соқты. Қазіргі
кезде Арал теңізі екі су айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген. Арал
теңізіндегі суы тартылған бөліктің ауданы 30 мың км2 жетеді. Ғалымдардың
есептеуі бойынша, теңіз табанынан атмосфераға жылына 200 млн тоннаға дейін
тұзды шаң-тозаң ұшады. Теңіз суының шегінуінен оның жағалауындағы 800
гектар тоғай, жануарлар дүниесі жойылып, теңіз айналасы бұл күнде тіршілігі
жоқ құмды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Теңіз суының тартылуынан мұнда
теңдесі жоқ Барсакелмес қорығы жойылды. Бұл өзгерістер өз кезегінде сол
аймақ тұрғындарының денсаулығына кері әсерін тигізді.
Ғалымдардың айтуынша Аралдан ұшқан тұзды дауылдың бір ұшы Гренландия
мұздықтары мен Норвегияның орманды алқабына да жеткенін дәлелдеген еді.
Еліміздің көлемді атқарып жатқан іс-шараларының алды, аймақтың және
жергілікті жердің экологиялық жағдайын көтеру. Бүгінгі күні Солтүстік Арал
маңына халықтар қайта қоныстанып, үй салып, балық шаруашылығымен қайта
айналыса бастады.
Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970
жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр
станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс
кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш
алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау
кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді.
Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық,
т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып,
күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды.
Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы
алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын
игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, XXI ғасырдың
басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа
айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен
экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады.
Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп
соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су
құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы
өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су
айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі
әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс
Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі
мүмкін.
Каспий теңізінің алып жатқан географиялық орнына байланысты (шөл зонасы)
еліміздің шаруашылық саласында атқаратын маңызы өте зор. Сонымен қатар сол
маңдағы шөлді алапқа ылғал әкелуші су айдыны ретінде де үлкен рөлі бар.
Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсіпшілігінің
өркендеуі теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты. Соңғы жылдары бұл аймақ
мұнай мен газды өндірудің маңызды экономикалық ауданына айналды. Теңіз
деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына ұшырады.
Табиғи қорларын игеруде де, бұл аудандағы табиғат компоненттерінің
өзгеруіне байланысты мынадай проблемалар туындауда:
• экологиялық апатты аймаққа жататындықтан, негізгі әрекет етуші
Капустин Яр, Азғыр полигонының ұзақ уақыт бойы жұмыс істеуіне
байланысты тұрғын халықтардың денсаулығының құрт нашарлауы;
• мұнай мен газдың өндірілуіне байланысты тіршілік дүниесінің өзгеруі,
балықтардың (бекіре) қырылуы, уылдырық шашатын көксерке балықтарының
кеміп кетуі;
• осы теңізге ғана тән (эндемикалық) итбалықтың мезгіл-мезгіл қырылуы;
• аңызақ жерлердің шаруашылыққа тигізетін кері әсері (жел эрозиясы).
Еліміздің тарихындағы ең қайғылы парақтардың бірі - Семей ядролық сынақ
полигонының өмірге келуі. Алғашқы атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың
29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден
астам жер үсті және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі нәтижесінде
атмосфераға, гидросфераға және литосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті
материалдар шығарылды. Тек Семей ядролық полигонының ғана емес, соған жақын
жатқан орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан,
Жезқазған облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті
ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар
және тұрғын халықтар зардап шекті.
Қазақстандағы сансыз ядролық зерттеулердің салдарлары әлі де толық
зерттелген жоқ. Белгілі ақын Олжас Сүлейменовтың басшылығымен Невада—Семей
экологиялық қозғалысы Семей ядролық полигонында сынақтар өткізуге толық
тыйым салды. Бұл қозғалысқа Қазақстанның көптеген халқы кеңінен қатысты.
Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролық сынақтар өткізуге
мораторий жариялады. (Елбасы Н. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.