«ҚР қылмыстық-атқару құқығы» пәнінен лекциялар
1 тақырып Қылмыстық атқару құқығының ұғымы, мәні, мақсаты мен міндеттері.
2 тақырып Қазақстан Республикасының қылмыстық.атқару заңдары
3 тақырып Қазақстан Рсепубликасындағы сотталғандардың құқықтық жағдайы
4 тақырып Мемлкеттік органдары мен мекемелерінің жаза атқару жүйесі және қызметкерлері
6 тақырып ЖАЗАЛАРДЫ АТҚАРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН РЕТТЕУ.
8 тақырып Бас бостандағынан айыру орындарындағы ұстау режимін құқықтық реттеу
9 тақырып Сотталғандардың еңбегін құқықтық реттеу
10 тақырып СОТТАЛҒАНДАРҒА ТҮЗЕУ МЕКЕМЕСІНДЕ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУДЕ ЖӘНЕ КӘСІБИ.ТЕХНИКАЛЫҚ ОҚЫТУДА ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
11.тақырып Бас бостандығынан айырылғандарды материалдық. тұрмыстық және медициналық.санитарлық жақтарымен қамтамасыз ету
12 тақырып Әр түрлі режимдегі түзеу мекемелерінде сотталған ер және әйел адамдардың жазаны өтеу ерекшеліктері
14 тақырып Тәрбиелеу колониясында жазаны өтеу
2 тақырып Қазақстан Республикасының қылмыстық.атқару заңдары
3 тақырып Қазақстан Рсепубликасындағы сотталғандардың құқықтық жағдайы
4 тақырып Мемлкеттік органдары мен мекемелерінің жаза атқару жүйесі және қызметкерлері
6 тақырып ЖАЗАЛАРДЫ АТҚАРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН РЕТТЕУ.
8 тақырып Бас бостандағынан айыру орындарындағы ұстау режимін құқықтық реттеу
9 тақырып Сотталғандардың еңбегін құқықтық реттеу
10 тақырып СОТТАЛҒАНДАРҒА ТҮЗЕУ МЕКЕМЕСІНДЕ ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУДЕ ЖӘНЕ КӘСІБИ.ТЕХНИКАЛЫҚ ОҚЫТУДА ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
11.тақырып Бас бостандығынан айырылғандарды материалдық. тұрмыстық және медициналық.санитарлық жақтарымен қамтамасыз ету
12 тақырып Әр түрлі режимдегі түзеу мекемелерінде сотталған ер және әйел адамдардың жазаны өтеу ерекшеліктері
14 тақырып Тәрбиелеу колониясында жазаны өтеу
Біздің мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабының 1-тармағы бойынша жоғары лауазымды тұлға Қазақстан Республикасы Президенті болып белгіленген. Сондықтан мемлекет саясаты біртұтас деп есептеледі. Сонымен қатар саясаттың бірлігін білдіретін жалпы мақсаттар күрделі иерархия оның жүзеге асырылуы мемлекеттік органдардың құлқы мен әрекетіне байланысты. Мемлекеттің бірыңғай саясаты қоғам мен мемлекет өмірінің әр саласында байқалады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабы).
Осы бағыттардың бірі – қылмыспен күресу, қоғамдық тәртіпті, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Онда мемлекеттің қылмысты бақылап отыру міндеттері, принциптері, стратегиясы, негізгі бағыттары, түрлері мен әдістері айтылады.
Қылмыстық жазаны орындау саласын айтатын болсақ, ол қылмыспен күресу саясатымен тығыз байланысты, сондықтан мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік саясатпен белгіленеді. «Қылмыс саясаты» («Criminal politic») терминіні 1840 жылы Ансельмом Фейербах бірінші қолданған болатын. Ол оған қылмыс құқығы туралы заң шығару актілерін әзірлегенде мән беру рөлін көрсеткен. Сондықтан бұл терминді біздің пікірімізше кең мағынада «мемлекеттің қылмыспен күресу саласындағы саясаты» терминімен бірдей пайдалану орынды сияқты, әрине құқық қорғау органдарының алдына қойылған қызмет пен міндетке ерекше назар аударған жөн.
Қылмыс саясаты – қылмыспен күресу бағытын, түрлерін, онымен күресуге арналған мемлекет органдары қызметінің мазмұны мен міндеттерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабы).
Осы бағыттардың бірі – қылмыспен күресу, қоғамдық тәртіпті, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Онда мемлекеттің қылмысты бақылап отыру міндеттері, принциптері, стратегиясы, негізгі бағыттары, түрлері мен әдістері айтылады.
Қылмыстық жазаны орындау саласын айтатын болсақ, ол қылмыспен күресу саясатымен тығыз байланысты, сондықтан мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік саясатпен белгіленеді. «Қылмыс саясаты» («Criminal politic») терминіні 1840 жылы Ансельмом Фейербах бірінші қолданған болатын. Ол оған қылмыс құқығы туралы заң шығару актілерін әзірлегенде мән беру рөлін көрсеткен. Сондықтан бұл терминді біздің пікірімізше кең мағынада «мемлекеттің қылмыспен күресу саласындағы саясаты» терминімен бірдей пайдалану орынды сияқты, әрине құқық қорғау органдарының алдына қойылған қызмет пен міндетке ерекше назар аударған жөн.
Қылмыс саясаты – қылмыспен күресу бағытын, түрлерін, онымен күресуге арналған мемлекет органдары қызметінің мазмұны мен міндеттерін белгілейді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
С. АМАНЖОЛОВ атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КАФЕДРАСЫ
ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ
Пәнінен лекциялар
Оқушы
ассистент БӨКЕЙҚАНОВА ЖАННА ЕРМЕКҚЫЗЫ
Аға оқытушы БОРАНБАЕВ САҒЫТАЙ ИМАШЕВИЧ
Өскемен, 2007
1 тақырып Қылмыстық атқару құқығының ұғымы, мәні, мақсаты мен
міндеттері.
1. Мемлекеттің жазаны қылмыстық жазаны орындаудағы саясаты мен оның
қылмыспен күресудегі орны
2. Құқықтың саласы ретіндегі қылмыстық-атқару құқығы
3. Қылмыстық-атқару құқығының принциптері
4. Қылмыстық-атқару құқығы ғылымы
5. Қылмыстық-атқару құқығы курсының пәні мен жүйесі
1. Мемлекеттің жазаны қылмыстық жазаны орындаудағы саясаты мен оның
қылмыспен күресудегі орны
Біздің мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайтын Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабының 1-тармағы
бойынша жоғары лауазымды тұлға Қазақстан Республикасы Президенті болып
белгіленген. Сондықтан мемлекет саясаты біртұтас деп есептеледі. Сонымен
қатар саясаттың бірлігін білдіретін жалпы мақсаттар күрделі иерархия оның
жүзеге асырылуы мемлекеттік органдардың құлқы мен әрекетіне байланысты.
Мемлекеттің бірыңғай саясаты қоғам мен мемлекет өмірінің әр саласында
байқалады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге
асырылуын ұйымдастырады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабы).
Осы бағыттардың бірі – қылмыспен күресу, қоғамдық тәртіпті, мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Онда мемлекеттің қылмысты
бақылап отыру міндеттері, принциптері, стратегиясы, негізгі бағыттары,
түрлері мен әдістері айтылады.
Қылмыстық жазаны орындау саласын айтатын болсақ, ол қылмыспен күресу
саясатымен тығыз байланысты, сондықтан мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік
саясатпен белгіленеді. Қылмыс саясаты (Criminal politic) терминіні
1840 жылы Ансельмом Фейербах бірінші қолданған болатын. Ол оған қылмыс
құқығы туралы заң шығару актілерін әзірлегенде мән беру рөлін көрсеткен.
Сондықтан бұл терминді біздің пікірімізше кең мағынада мемлекеттің
қылмыспен күресу саласындағы саясаты терминіменге тоқталу қажет. бірдей
пайдалану орынды сияқты, әрине құқық қорғау органдарының алдына қойылған
қызмет пен міндетке ерекше назар аударған жөн.
Қылмыс саясаты – қылмыспен күресу бағытын, түрлерін, онымен күресуге
арналған мемлекет органдары қызметінің мазмұны мен міндеттерін белгілейді.
Жазалауда қылмыс саясатын шартты түрде дербес қылмыстық іс жүргізу,
қылмыстық құқық, қылмыстық-атқару, пост-пенициарлық саясатқа бөлуге болады.
Бұлардың тиісті салалар әрекетіне негізделетін бағыттары:
1) қылмысты тез және толық ашуға, яғни заңды дұрыс пайдалануды,
жазадан құтыла алмайтындықты және кінәсіз адамдарды жауапқа
тартпауды қамтамасыз етеді;
2) істелген қылмысты дұрыс саралау мен орынды да істегеніне сайма-
сай жаза тағайындау;
3) жазаны атқару;
4) жазалау әсерінің жағымды жақтарын баянды ету;
Қылмыстық-атқару саясаты әлеуметтік саясатқа негізделгеніне қарамастан,
азаматтардың қоғамға пайдалы мінез-құлықтарын баянды ету үшін кері мінез-
құлық көрсетушілермен принципті түрде күресуді анықтау тиіс. а істегеніне
сайма-сай жаза тағайындау;
тындықты және кінәсіз адамдардыағыты белгіле іпті қылықтармен күресуге
бағыттайды деп есептелген.
зуменҚылмыстық-атқару саясаты жаңа мазмұнға ие, оның мағынасын әлеуметтік
те қылмыстық та саясаттар сіңіре алмайды.
Қылмыс жазасын атқарудағы саясаттың мақсаттары мен принциптері едәуір
тұрақты, себебі халықаралық қоғамдастықтардың қабылдаған ережесіндегі
сотталғандармен айналысқанда, Халықаралық актілерге, ғылыми жетістіктерге
сәйкес болуын талап етуге байланысты. Бұл Қазақстан Республикасының
Конституциясының 17-бабында былай деп жазылған:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауға болмайды.
Саясат пен құқық тығыз байланысты бола тұра қоғамдағы қолданылып жүрген
рухани талаптарды ескерулері тиіс.
Халықаралық келісімдерде көрсетілгендей, адам құқық қорғауда және
сотталғандармен айналысқанда жалпы ережелер мен принциптерін қорғау
мәнділігі, сипаты барлық мемлекеттер үшін және елдегі қалыптасқан
идеологиялық, криминологиялық себептерге қарамастан, бірдей белгіленеді.
Мысалы, жазаны атқару саласындағы саясатқа сол елдегі қылмыс құрылысының
құбылысы әсерін тигізуі мүмкін. Қылмыстың тұрақты бір дәрежеде болғанын
қарап отырған бағытымызда негізінен ізгілікті болады. Дегенмен, қылмыстың
өсуі, әсіресе зорлық түрінің қоғамдағы жағдайға кері әсерін тигізеді де
әдетте қылмыспен күресу мәселелері қатал саяси және құқықтық шешімдер
қабылдауға апарып тірейді. Жазаны орындау саласындағы саясатты құруға
ықпалын тигізетін тағы бір фактор, - ол сотталғандармен кәсіби дәрежеде
айналыса білу, жазаны өтегенде әлеуметтік зардабы аз болу үшін ғылыми ойдың
жетістіктерін пайдалана білу. Ол үшін қылмыспен күресу проблемасын ғана
жете тексерумен бірге (криминология, қылмыстық құық, қылмыстық-атқару
құқығы) сонымен қатар сотталғандармен жұмыс істегенде педагогикалық,
психологиялық мәселелері де туындайды.
Қылмыстық жазаны атқаруда саясат әр түрлі жағдайда, алдымен қолданылып
жүрген заңдарда іске асырылады. Оның негізгі ережелері ел Конституциясында,
қылмыстық-атқару кодексінде бекітілген. Жазаны атқару саясаты сонымен бірге
құқық қорғау органдарының қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл
салада ұйымдастыру қызметі: Қазақстан Республикасы ІІМ, облыстардағы ішкі
істер басқармасына, заңды түрде жазаны атқаруға міндетті мекемелер мен
органдарға жүктелген.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада
ұйымдастыру қызметі: Қ111111..1.2 Құқықтың саласы ретіндегі қылмыстық-
атқару құқығы
Қылмыстық жазаны атқару саласындағы саясат спен күресу проблемасын ғана
жете тексерумен бірге (криминология, қылмыстық құық, қылмыстық-атқару
құқығы) сонымен қтың талабы – заңда жазаның мақсаты мен маңызын бекітудің
қажеттілігіне себепші болу және жазаны орныдау тәртібін анықтау. Қарастырып
отырған мәселенің Қазақстан Республикасы Конституциясында жарияланған
негізгі принциптерін, әрекет бағытын, мемлекеттің стратегиясын барынша
жеткілікті жазаны орындауда, сотталғандармен айналысқанда ғылыми
негізделген түрлерімен және әдістерімен оларды қамтамасыз ету.
Жазаны атқару әрекеті құқықты әдейі реттеуді талап етеді де жеке құқық
саласының бар екеніне жауап береді.
Құқықтың жеке саласы бар екенін үш жағдай белгілейді: құқықты ерекше
реттеу пәнінің барлығы, құқықты реттеу әдісі, құқықтық нормалар жүйесі.
Қылмыстық-атқару құқығы өз алдына жеке құқық саласы болып есептеледі,
себебі ол жеке пәнімен, құқықтық реттеу әдісімен, нормалау жүйесімен
белгіленеді.
Құқық саласының пәніне жазаны атқару мекемелері мен органдардың
қызметіндегі жазаны атқару процесінде жұртшылықтың, жеке азаматтардың,
мекемелер, кәсіпорын ұйымдары әкімшіліктерінің арасындағы қатынастарды
реттеуде пайда болатын жағдайлар кіреді.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқығының пәні болып қылмыстық жазаның барлық
түрлерін атқару және мерзімді өтеудегі қоғамдық қатынастар есептеледі.
Құқық саласы өз алдына жеке сала екендігіне оның бүтін бір нормалар
жүйесінде немесе бірнеше нормативтік актілерде дайындалуы куә. 1971 жылдан
Еңбекпен түзеу кодексі қолданылуда, сондықтан қылмыстық-атқару жүйесі бар
екендігіне күмәндануға негіз жоқ.
Қылмыстық-атқару құқығы жеке сала есебінде бола тұра, ол өзіне басқа да
салалардан кірген кейбір нормаларды қабылдайды (қылмыстық, еңбек, азаматтық
және т.б.). мұндай әдіс құқықтың басқа салаларында ең көп пайдаланылады.
Бұл нормалардың құқықтың жаратылысына байланысты басқадай қарым-қатынасты
да реттейтіндігін еске сақтау тиіс, солай болғандықтан, ол өзінің мағынасын
өзгертеді. Сондықтан оларды таза күйінде құқықтың басқа салаларының
нормалары деп есептемеу тиіс.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқығы қылмыстық жазаны атқаруды жатқызуға
болады.
айда болуы күтілуде.ермек. орындау Ережесі қабылданған болатын. жі –
құқықтың дербес саласы және құқық саласының қылмыспен күресті реттейтін
жалпы жүйесіне кіреді. Ол алдымен, осы жүйеге кіретін қылмыстық құқық,
қылмыстық іс жүргізу құқықтарымен тығыз байланысты. Сол себепті қылмыстық-
атқару құқығын қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығынан айыра білудің
маңыз-мағынасы күшейе түседі.
Қылмыстық-атқару құқығы сот үкімін орындауды реттеуде қылмыстық іс
жүргізу құқығымен, денсаулығына байланысты жазаны өтеуден босату,
мерзімінен бұрын шартты түрде босату т.с.сияқтылармен тығыз байланысты.
Сондай-ақ олар сотталғандардың құқықтық статусын Конституция құқығы
бойынша;мекемелерді басқару саласындағы әкімшілік құқығын және де
азаматтық, еңбек, отбасылық, қаржы және басқа да заңның салаларын реттеуге
байланысты.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада
ұйымдастыру қыз1.3 Қылмыстық-атқару құқығының принциптері
Принциптер дегеніміз – құқықтық сананың нұсқауы, негізгі ережелерімен
құқық жүйесін құрудың бастамасы ғана емес, сонымен бірге құқық нормаларын
іске асыруды білдіреді.
Қылмыстық-атқару құқығы принциптері – қылмыспен күресуді реттейтін
құқықтың жалпы принциптеріне және оның салалық принциптеріне негізделіп
сүйенеді.
Құқықтық принциптер негізіне жалпы адамгершілік бағалылықтар жатады. Ол
көптеген Халықаралық актілермен, жекелеп айтсақ, 1948 ж. Жалпы адам құқы
Декларациясымен және басқа да құжаттармен дәлелденеді. Бұларда жалпы
құқықтық принциптер арақатынасын реттеу бекітілген. 1988 жылғы желтоқсанның
9-ында БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен Қандай да түрде болмасын ұсталған
немесе қамаудағы барлық адамдарды қорғау принциптерінің жинағы 43173
резолюциясы кеңінен белгілі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінің 6-бабында
көрсетілгендей, бұл заңдылық баршаның заң алдындағы теңдігі, гуманизм,
демократизм және жариялылық негізінде берілген.
Қылмыстық атқару принциптерін, жалпы салалық, салалық және құқық
институционалдық принциптерін атап көрсетуге болады.
Жалпы құқықтық принциптерге кіретіндер: заңдылық, демократизм,
гуманизм; сала аралықтарға – әділеттілік және жазаның болмай қалмайтындығы,
заң жолында азаматтардың теңдігі; салалыққа – жазаны орындауда
дифферециялау мен даралау, мәжбүр ету амалдарын тиімді пайдалану және
түзеудің әсерімен жазаны біріктіру, жұртшылықтың жазаны орындауға қатысуы;
институтционалдықтарға – жазаны бір мекемеде өтеу, сотталғандардың әр түрлі
категорияларын бөлек ұстау т.с.с.
Демократизм принциптері жаза орындайтын мекемелер мен органдар
қызметінің жариялылық принципімен және жазаны атқару кезінде, ең бастысы
тәрбие жұмысына, жұртшылықтың қатысу принципі және олардың жазаны атқару
органдарының қызметіне бақылау жүргізумен тығыз байланысты.
Демократизм принципі бостандық пен сотталғандардың заңды мүдделерін
қамтамасыз ету принциптерімен тығыз байланысты. Оның себебі, сотталғандар,
яғни бас бостандығынан айыруға жазалағандар құқығына едәуір шек
қойылғандықтан, олар мүдделерін қорғауға мұқтаж.
Өз кезегінде мұнда заңдылық, азаматтардың заң алдында теңдігі сияқты
принциптермен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасының Конституциясының
16-бабында көрсетілгендей, заңда көрсетілген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады.
Заңдылық қағидасы құқық қатынастары субъектілерінің қылмыс жазасын атқаруда
қылмыстық-атқару заңдарын нақты және қатаң сақтауда ғана іске асырылады.
Заң алдындағы азаматтардың теңдік принципі – Заң мен сот алдында
жұрттың бәрі тең деп, Қазақстан Республикасының Конституциясының 14-
бабының 1-тармағында бекітілген ,
Қылмыстық-атқару құқығының гуманизм принципі тек қана мемлекеттердің
шығарған заңдарында ғана емес, адам құқығы және сотталғандармен айналысу
туралы көптеген Халықаралық актілерде бекітілген.
Қылмыстық-атқару құқығы салаларының ішінде жазаны орындауда
дифференциялау мен жекешелендіру принципі олардың қылмысына, кінәсінің
түріне, қылмысты өтеу кезіндегі тәртібіне байланысты қабылданған
классификацияға сәйкес сотталғандарды бөлек ұстауды қамтамасыз етеді.
Жазаны атқаруды жекешелендіру топтық түрде емес, жеке өзгешелігіне
негізделеді де, әр түрлі мағыналы жағдай жасау, шартты жаза мерзімінен
бұрын шығаруға ұсыну, мәжбүрлеу құралдарын тиімді пайдаланумен бірге
құқыққа бойұсынушылыққа себепші болу арқылы жеткізіледі.
Жоғарыда қарастырылғандай, қылмыстық атқару құқығының қағидаттары бір-
бірімен өзара тығыз байланысты және олар жазаны өтеу процесінде жинақталып
іске асырылуы тиіс.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада
ұйымдастыру қызм1.4 Қылмыстық-атқару құқығы ғылымы
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару құқығы ғылымы жаңадан
көтеріле бастады. КСРО ыдырауына дейін қылмыстық жазаны ғылыми-зерттеу
проблемалары ІІМ жүйесінде, негізінен Мәскеу қаласында топталған болатын.
Қылмыстық-атқару құқығын Ресейдегі зерттеуді бағыттау орталығы Ресей
Федерациясы ІІМ қарайтын Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу институты болып
есептеледі. Жазаны атқаратын жазалау органдары проблемаларын байыпты
зерттеу Ресей Федерациясы ІІМ Академиясында жүргізіледі. Қылмыстық жазаны
өтеу проблемаларын зерттеуде Рязань ІІМ-нің Жоғары мектебі алдыңғы
қатардағылардың бірі болып есептеледі, сондай-ақ қазіргі кезде ІІМ-нің
Уфадағы Жоғары мектебінде зерттеу жұмысы өріс алуда.
Қазақстанда қылмыстық жазаны орындау проблемалары Қазақстан
Республикасы ІІМ №академиясының қылмыстық жазаны орындауды ұйымдастыру
кафедрасында, Қазақстан Республикасы ІІМ Қарағанды заң институтының
қылмыстық құқық және криминология кафедрасында ғылыми зерттеулер
жүргізіледі, ал Қостанай заң институтында Шымкенттің заң колледжінде ғылыми
зерттеу жұмыстары қолға алына бастады.
Қылмыстық-атқару құқық ғылымы құқық саласына сәйкес келгенімен, оның
пәні қылмыстық-атқару құқығының маңызынан едәуір кең. Оған мемлекеттің
қылмыстық жазаны атқару саласындағы саясаты, Қазақстанның қылмыстық-атқару
заңының және жазаны атқару (мекемелер) органдарының даму тарихы, заң шығару
жүйесі мен оның басталуы, мазмұны, қарастырып отырған құқық саласының
құрылу нормасы, құқықтық қатынастар, шетелдердің қылмыстық-атқару құқығы,
сотталғандармен айналысу туралы Халықаралық актілер кіреді.
Қылмыстық-атқару құқық ғылымы заң ғылымының әр түрлі салаларымен өзара
тығыз байланыста. Ең алдымен өзара тығыз байланыс қылмыстық және қылмыстық
іс жүргізу құқықтарымен жүргізіледі де, бұлардың пәні мен әдістерінің
жақындығын білдіреді.
Конституциялық құқық ғылымы қылмыстық-атқару құқығы ғылымының негізі
болып табылады. Басқа да құқық салаларының нормалары оның кейбір жалпы
проблемалары азаматтық, еңбек, шаруашылық, әкімшілік құқықтарымен бірдей
болады.
Қылмыстық-атқару құқығы мен криминология ғылымдары арасында тығыз
байланыс бар. Кейбір елдерде бұл сала Криминологияның құрамды бөлігі
Пенология оқытылады. Пенология атауы латынның poena - жазалау және
Logos – ілім, яғни жазалау туралы ілім деп аталады. Қылмыстық-атқару
құқығы ғылымында сотталғандардың жеке басын зерттегенде криминологияда
талдау әдістері кең пайдаланылады. Бұдан басқа қылмыстық-атқару заңдарының
ең басты міндеттерінің бірі – қылмыстың алдын алу, әсіресе қайталанба
қылмыстың (рецидив) болмауын ескерту. Сондықтан, құқықтың бұл саласының
кейбір нормалары мен институттары криминологиялық түрде негізделуі қажет,
ол үшін мәжбүр ету амалдарын тиімді қолданумен бірге олардың заңды
бұлжытпай орындауға жағдай жасау керек. Бұл мәселені шешу түзеу
психологиясы мен педагогикасының өзара байланысына әкеледі. Біз бұдан
аталған ғылым салаларының бірін-бірі байытып отыратынын байқаймыз.
Қылмыстық-атқару құқығы ғылымының әдістемелік негізі құқықтың жалпы
теориясы болып есептеледі. Бұл ғылымның теориялық жағдайы, қағидаттары мен
ұғым аппараты, зерттеу әдістерінің – барлығы құқық саласының негізі болып
саналады.
Бұл саладағы ғылыми зерттеулерді үйлестіріп отыру мақсатында Қазақстан
Республикасында қылмыстық жазаны атқару проблемасын зерттеу үшін Ғылыми
орталық ашқан жөн болар еді.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: Қ
1.5 Қылмыстық-атқару құқығы курсының пәні мен жүйесі
Қылмыстық-атқару құқығы курсы дәстүрлі Жалпы, Ерекше және Арнаулы
бөлімдерге бөлінеді. Жалпы бөлімде қылмыстық-атқарудың құқықтық теориясы
мәселелері үйретіледі: Қазақстан Республикасы қылмыстық-атқару заңдары;
сотталғандардың құқықтық жағдайы; жазаны орындайтын мемлекеттік мекемелері
мен органдардың жүйесі; жазаны орындау құқығының негізін реттеу. Жалпы
бөлімге жаңа тарау енгізіледі. Ол – жазаны орындайтын мекемелер мен
органдарда қызмет істеушілерге, сондай-ақ олардың құқықтық жағдайы,
қауіпсіздігі мен қызметінде заңдылықты қамтамасыз етуге арналған.
Жазаны орындау мекемелері мен органдарының қызметкерлері алдын ала
тергеу изоляторына қамауға алуды орындаумен тығыз байланысты болғандықтан,
жалпы бөлімде көрсетілген проблемаларға арнайы тарау берілген.
Ерекше бөлім әр түрлі қылмыстық жазаны атқаруға арналған. Негізгі
басты назар бас бостандығынан айыруды атқаруға бөлінген. Алдымен,
сотталғандардың бас бостандықтарынан айырылғандарын жіктеу, еңбекті,
режимді, сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізуді құқықтық реттеу, олардың
материалдық-тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету, медициналық қызмет көрсетумен
қатар әр түрлі түзеу мекемелерінде жазаны өтеудің ерекшелік түйінді
проблемаларына көңіл аударылған.
Екінші бөлімде жазаны қоғамнан бөлмей өтеу проблемалары, ал үшінші
бөлімде жазадан босату және жазадан босатылған адамдарды әлеуметтік
бейімдеу мәселелері қаралған.
Арнаулы бөлімде қылмыстық жазаны атқарудың халықаралық деңгейін ашып
көрсетеді де халықаралық актілерге сипаттама береді.
2 тақырып Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдары
2.1 Қылмыстық-атқару заңдарының түсінігі, міндеті
2.2 Еңбекпен түзету заңдарының реформасы ның қызметі арқылы жүзеге
асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру қызметі: 222222.3
2.3 Қылмыстық-атқару құқығының нормаларының түсінігі, мазмұны, түрлері
мен құрылымы
2.4 Қылмыстық-атқару құқық қатынастары
2.1 Қылмыстық-атқару заңдарының түсінігі, маңызы, мақсаттары мен
түрлері
Қылмыстық-атқару заңдарын тар мағынада – жазаны атқару процесі кезінде
пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге және сотталғандарға ықпалды
түзеу жазасын қолдану заңдар жүйесі деп түсіну керек.
КСРО ыдырағаннан кейінгі кезеңде Қазақстан заңгерлері қылмыстық жазаны
атқаруды реттеудің өз жүйесін құрды.
Қылмыстық-атқару заңдары жазаны атқару заңдар нормасын жүйеге келтіру
нәтижесінде пайда болды. Ол Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару
кодексінен, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарынан, сондай-ақ жазаны
және сотталғандарға қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шаралары атқару
мен өтеудің тәртібі мен жағдайларын белгілейтін нормативтік-құқықтық
актілерден тұрады.
Сонымен, қылмыстық-атқару заңдары қылмыстық жазаның барлық түрлерін
атқаруды реттейтін заңдардан құралады. Қылмыстық-атқару заңдарының мазмұны
– олар орындайтын қызметтік рөлімен белгіленеді. Жазаны тиісті түрде атқару
– қылмыспен күресудегі маңызды кезең. Түзеу мекемелерінің жүйесі қалай
жұмыс істейтіні қылмыспен күрес жүргізетін мемлекеттік органдардың барлық
бөлімінің жалпы күш салуының қорытындысына байланысты. Қылмыстық-атқару
заңдары – мақсатқа жетудегі жаза алдында тұрған құқықтық бағдарлама
қызметі: сотталғандарды түзеу және тәрбиелеу, сотталғандарды да, басқаларды
да жаңадан қылмыс жасауын болдырмауды ескерту.
Қылмыстық-атқару заңдары – бірыңғай қылмыстық-құқық жиынтығынан тұрады.
Сондықтан қылмыспен күрес жүргізуде бұл заңдардың мақсаты ортақ болып
табылады. Егер де қылмыстық құқық нормалары жазалау мен қылмыстық
жауапкершіліктің негізін және шегін белгілесе, ал қылмыстық-атқару құқығы
нормалары сот үкімімен белгіленген жазаны атқару тәртібін реттейді.
Қазіргі қылмыстық-атқару заңдары, 1997 жылғы желтоқсанның 13-інде
қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінен тұрады.
Ерекше ескерте кететін жағдай, бұл кодеске Тәртіптік әскери бөлімде ұстау
түріндегі жазаны атқарудың тәртібі мен жағдайлары туралы арнаулы тарау
енгізілген.
Жоғарыда көрсетілгеннен басқа да қылмыстық-атқару заңдар жүйесіне
әзірше заң күші бар бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдарды ішкі істер органдарынан әкімшілік бақылау Ережесі, байқау
комиссиялар туралы Ереже, кәмелетке толмағандар істерін қарайтын
комиссиялар туралы Ереже және тағы да басқа нормативтік-құқықтық актілерді
кіргізуге болады. Алдағы уақытта аталған нормативтік актілер Қазақстан
Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне сәйкес келтірілгенге дейін
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне қайшы келмейтін
бөлігінде қолданыла береді.
Сонымен бірге қылмыстық-атқару құқығының кең мағыналы да түсінігі бар,
себебі жазаны атқару кезеңінде түзеу мекемелерінен және басқа да жазаны
орындайтын мемлекеттік органдардан, олардың лауазымды қызметкерлерінен,
қоғамдық ұйымдардан және діни концессиялардан күнделікті нақтылы қызмет
істеуді талап ететін құқықтық актілер ереже, нұсқау түрінде т.с.с.
болжаулар. Жоғарыда айтылғандай, қылмыстық-атқару заңдары кең мағынада
барлық нормативтік актілердің жиынтығы болып есептелінеді. Бұлар
сотталғандарға түзеу ықпалын қолданғанда және жазаны атқару процесінде
пайда болатын, өзгеріп тұратын, яғни тоқтатылатын қоғамдық қатынастарды
реттейді.
Қылмыстық-атқару заңының міндеті Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
атқару кодексінің 2-бабында белгілегендей, заңның бұл саласы қылмыстық
жазаны орындауды қамтамасыз етуге бағытталған. Ол тек қана жасалған
қылмыстың сазайын тартуымен бірге, сотталғандарды таза еңбек етуге баулу,
заңды бұлжытпай орындауға, қоғамдық тәртіпті сыйлай білуге, түзелуге, қайта
тәрбиелеуге бағытталып, соныммен қатар сотталғандардың, тағы басқалардың
жаңадан қылмыс жасауын болдырмауды ескерту.
2.2 Еңбекпен түзету заңдарының реформасы
Заңның кез келген саласын реформалау процесі, соның ішінде қылмыстық-
атқаруды, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге байланыссыз, яғни саяси-
экономикалық дамумен есептеспей іске асуы мүмкін емес екені бізге мәлім.
Қылмыспен күресті реттеудегі заң саласын реформалау кезіндегі қылмыс
динамикасы мен құрылымы, өткен тарихтағы жағымды да жағымсыз тәжірибе,
халықтың түгелдей немесе оның жекелеген топтары құқық санасының деңгейі,
саяси партиялардың көзқарасы, елдің халықаралық құқық актілерін бекіту
жағдайы, теориялық зерттеу мен ғылыми ойдың деңгейі еске алынуы тиіс.
Елдің қылмыстық-атқару заңының дамуы, оның саласына қылмыстық жазаны
атқаруды енгізу жолымен жүргізіліп келеді. Бұл – заңды процесс, себебі
біздің ойымызша, ол заңдылықты жетілдіре беруге және жазаны атқарғанда
заңдылықты нығайтуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
атқару кодексінің қабылдануы қылмыстық жазаның барлық түрінің орындалуы
тәртібін жан-жақты және толық реттейтін табиғи кезең болғаны сөзсіз.
Бүгінгі заң күші бар Қылмыстық-атқару заңы отыз жылдарға жуық уақыт
ішінде шамасында қалыптасты. Осы уақыттың ішінде Еңбекпен түзеу заңының
негіздеріне және Еңбекпен түзеу кодексіне мезгіл-мезгіл қосымшаларымен
өзгертулер енгізілді, жоғарыда көрсетілген заңдар реттемейтін кейбір
жазаның тиісті орындалуын жөнге салатын жекелеген заң актілері де
қабылданды. Біз бұдан Қазақстанда қазіргі уақытта жазаның барлық түрлерінің
орындалуы жоғарыда аталған заңдармен реттелетіндігін көреміз.
КСРО ыдырап ТМД құрылғаннан кейін де біртұтас қылмыстық-атқару заңын
даярлау мәселесі ашық болып қала берді. ТМД мемлекеттері ұзақ тарихи
кезеңде бұрынғы КСРО халықтары қоян-қолтық бір қарым-қатынаста тұрғандықтан
бір қылмыстық еңбекпен түзеу заңдары, жалпы проблемасы, барлық
мемлекеттерге тән қылмыстық-атқару жүйесі болағндықтан, ол ТМД елдерінің өз
алдына жеке-жеке Қылмыстық-атқару заңдарының үлгісі болатындай жаңа
Қылмыстық-атқару кодексін жасаудың керектігін дәлелдеді.
ТМД елдеріне үлгі ҚАК-нің негізінде Қазақстан Республикасының ҚАК-нің
жаңа жобасы дайындалып, 1997 жылы желтоқсанның 13-інде қабылданды.
2ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: 2222.3 Қылмыстық-атқару құқығының нормаларының түсінігі, мазмұны,
түрлері мен құрылымы
Құқық құрылымының бастапқы бөлімі қылмыстық-атқару нормасы болып
табылады. Норма – ереже, мінез-құлық ережесі. Сонымен, қылмыстық-атқару
құқығының нормасы деп субъектілердің тиісті мінез-құлық үлгісін және
қатысушылардың (мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, қоғамдық
құрылымдардың, лауазымды адамдардың, сотталғандардың және жеке адамдардың)
құқықтық қатынасын айтамыз.
Қылмыстық-атқару құқығының нормалары ішінде де құқық саласының жалпы
ережелері мен жалпы түсінік принциптері құрылып қалыптасатын нормалар бар,
сонымен қатар лайықты мемлекет органдарының міндеттері біріктіріледі. Бұл
нормалар мәлімдеме ретінде жүргізіледі. Олар қылмыстық атқару саясатын іске
асырады. Көрсетілген нормалар ережесі қылмыстық-атқару құқық қатынастарында
субъектілердің субъективтік құқық пен заңдық міндеттерін белгілейтін
нормаларда айқындалады. Құқықтық нормалар қоғамдық қатынастарды керекті
бағытта реттеу үшін қабылданады.
Қылмыстық-атқару құқығы нормалары қоғамдық қатынастар процесінде және
жазаны атқарудың реттеу үшін қолданылады. Қылмыстық-атқару құқық нормалары
жазаны атқару себебі процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар
субъектілерінің мінез-құлқын тәжірибеде реттейді. Бұл қатынастар қылмыстық-
атқару құқығы нормаларымен реттеле отырып, қылмыстық-атқару құқық
қатынастары пайда болады.
Қылмыстық-атқару құқығын материалдық және процессуалдық түрлерге
жіктеуге болады. Материалдық құқық нормалары мінез-құлық ережелері маңызын
белгілейді, процессуалдық норма оның жағдай мен тәртібін реттейді.
Қылмыстық-атқару құқығы нормаларын белгілейтін тәртіп ережесін өзіндік
ерекшелігіне байланысты жеке-жеке түрге жіктеуге болады. Айтылған құқық
нормаларының негіздері:; а) реттеуші нормалар ә) мадақтаушы; б) қорғаушы
болып бөлінеді.
а) Реттеуші нормалар субъектілердің құқығы мен міндеттерін және басқа
да қылмыстық-атқару құқық қатынастарына қатынасушыларды белгілейді. Құқық
пен міндеттердің белгіленген түрінің тәуелділігіне байланысты олар өз
кезегінде, уәкілеттілік етуші және тыйым салушы болып бөлінеді. Міндеттеуші
нормалар –субъектілерден белгілі бір қимыл істеуді талап етеді. Тыйым
салушы нормалар – керісінше, субъектілерге тиісті бір әрекет етуді тоқтата
тұруды талап етеді, оның себебі ол заңмен теріс деп бағалағандық болып
табылады. Заң нормасында тыйым салу жалпы да, нақтылы да түрде белгіленуі
мүмкін. Заң әдебиетінде құқықты ретеудегі тыйым салу нормасының екі тәсілі
ерекшеленеді: рұқсат беру және ерік беру.
ә) Қылмыстық-атқару құқығының мадақтаушы нормалары сотталғандардың заң
қабылдайтын мінез-құлқына жағдай жасауға бағытталған. Қылмыстық-атқару
құқығының мадақтаушы нормаларының айырмашылығы – ол тек құқық қатынасының
жалғыз субъектісіне, мекемесіне немесе жазаны атқарушы басқа бір орган
әкімшілігіне мақтауға құқы береді. Екінші субъект – сотталғандар қосымша
лайықты мадақтауға құқық беруді талап ете алмайды, ол үшін еңбек сіңіруі
тиіс. Әкімшілік мадақтауға шешім қабылдағанда сотталғандардың тәртібін жасы
деп сипаттайтын мағлұматтарды басшылыққа алады.
б) Қорғаушы нормалар – қылмыстық жазаны атқару процесінде пайда болатын
құқық қатынастарын қорғауды қамтамасыз етуге шақыратын нормалар.
Қылмыстық-атқару нормаларының құрылымы – гипотезадан, диспозициядан
және санкциядан тұрады. Гипотеза арнайы шарттан тұрады, егер ол бар болса,
бұл норма қолданылуы мүмкін. әдетте ол заң тарауы аталуында айтылады.
Диспозиция нормасы – бұл мінез-құлық ережесі, мұнда субъектілерге құқық пен
бұл құқық міндеттемелерін байланыстыру үлесін беру көрсетіледі. Ол құқық
қатынастарына қатысушы жақтардың тиісті тәртібін, әдеттегідей заң баптары
мазмұнын бейнелейді. Санкция нормасы – бұл диспозицияда айтылған ережені
бұзған кездегі негативтік салдар.
Қылмыстық-атқару құқығы нормаларының ерекшелігі – олар негізінен
императивтік сипатта болады. Құқық нормаларының көбінде гипотеза боламйды,
бірақ диспозиция барлық уақытта болады. Көптеген нормалар нақты норма
мәтінінің сыртында жатады.
2.4 Қылмыстық-атқару құқық қатынастары
Үкімнің заңды күшіне енуімен және осы үкімнің атқарыла бастаған күнінен
бастап мемлекетте, оның қылмыстық жазаны орындайтын тиісті мекемелері мен
органдардың сотталғандарға құқық реттеу жиынтығын қолданатын, жазаға тән
және түзеу шекарасын қолданып әсер ету құқығы пайда болады. Сотталған өз
кезегінде құқық шектеуге көнуге міндетті және түзеу шарасын қолдануды
басынан өткеруі тиіс. Сөйтіп, қылмыстық-атқару құқық қатынасы пайда болады.
Ол осы құқық саласы нормаларымен реттеледі.
Жазаны атқару процесінде және түзеу ықпалын жүзеге асыруда қарапайым
ғана емес, күрделі де құқықтық қатынастар пайда болады. Оларда құқық
қатынастардың бірнеше элементтері бар болуы мүмкін және онда субъектілер
арасындағы құқықтық байланыс, олардағы көптеген құқық пен міндеттерінің
өзара қарым-қатынасымен бейнеленеді, мысалы, режим тәртібін іске асыру,
еңбек жағдайын т.б. қамтамасыз ету.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары басқа құқық қатынастар түрлерінен
өзгешілігі – ол өзінің субъектілері арқылы олар жаза орындайтын мемлекеттің
тиісті органдары және қылмыстық жазаға сотталған адамдары болуы мүмкін.
Құқықтық қатынастар субъектілерінің жағдайын алып қарағанда құқықтық пен
заңдылыққа жататын міндеттер көпшілігінің теңдігіне емес, қайта бір жағының
(сотталғандар) екінші жағына (мемлекеттік органдарға) бағыныштылығына
негізделеді.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқық қатынастары дегеніміз – қылмыстық-
атқару құқық нормаларымен реттелген, мемлекеттің тиісті органдары мен
сотталғандардың жазаны атқару немесе өткеру кезінде пайда болатын қоғамдық
қатынастар.
Кез келген құқық қатынастың өз құрамы бар, яғни ол онсыз өмір сүре
алмайтын белгілі бір элементтердің жиынтығы. Құрамдас бөлімдері
(элементтері) дегеніміз – субъектілер мен басқада құқық қатынастарға
қатысушылар; құқық қатынастар маңызы; құқық қатнастар объектілері; заң
ақиқаттары.
Құқық қатынастарының субъектілері мен басқа да қатысушылары қылмыстық-
атқару құқығы нормаларында көрсетілген, субъектілік құқықтары және тиісті
заңды міндеттері бар – заңды ұйымдар мен жеке адамдар болып есептеледі.
Құқық қатынастарының субъектілері деп субъективтік құқық пен міндеттерінің
көп көлеміне ие болатын оның жан-жақтарын айтады. Олар болмаса құқық
қатынастары құралмайды. Қылмыстық-атқару құқық қатынастарының есебіне
кіретіндер: жазаны орындайтын мемлекет мекемелері мен органдары, бақылау
комиссиялары, лауазымды адамдар, кәмелетке толмағандар туралы комиссиялар,
еңбек ұжымдары, сотталғандар және олардың жақын-жуықтары.
Маңызы жағынан қарағанда құқық қатынастарының екі түрге бөлінетінін
атап өту қажет. Олар жазаны атқару кезіндегі шара қолданбай құрылатын және
түзеу шарасы ықпалын қолдану кезіндегі болып бөлінеді.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары объектісін құбылыстар мен бұйымдар
құрайды немесе шын мағынадағы тіршілік жағдайлары кезіндегі пайда болатын
құқық қатынастар. Құқық қатынас объектісі оның субъектілерінің немесе
қатысушыларының белгілі заңды талабы бола алады. (Мысалы, сотталғандардың
түзеу мекемелерінен қысқа мерзімге шығуы, жолығуға, сәлемдеме, тағам алуға
рұқсат етілуі т.с.с.).
Заң шындықтары әрекеті немесе уақиғаны көрсетеді, осыған байланысты
қылмыстық-атқару құқық қатынастары пайда болады, өзгереді немесе
тоқтатылады. Заң шындықтарының есебіне пайда болатын, өзгеретін немесе
тоқтатылуды қамтамасыз ететін құқық қатынастарына кіретіндер: айыптау
үкімін шығару немесе сот ұйғарымы, үкімнің заңды күшіне енуі мен өтеуді
талап ету, кездестіру, жолықтыру, тәртіп жазасын беру немесе қапас тәрізді
бөлмеге ауыстыру, сот шешімімен мерзімінен бұрын босату және т.б.
3 тақырып Қазақстан Рсепубликасындағы сотталғандардың құқықтық жағдайы
3.1 Қылмыстық жазасымен сотталған адамдардың құқықтық жағдайының
түсінігі
3.2 Сотталғандардың құқығы мен міндеттері. Бас бостандығынан айырылауға
сотталғандардың тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауапкершілігі
3.3 Қылмыстық жазалардың түрлері мен қылмыстық-атқару ықпалы
шараларының түсінігі.
3.4 Бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде.
3.1 Қылмыстық жазасымен сотталған адамдардың құқықтық жағдайының
түсінігі
Жазаны өтеп жатқан адамдар, мемлекет азаматтары ретінде Қазақстан
Республикасы Конституциясында көрсетілгендей, белгілі құқықтық шектеуге
қарамастан, адамның азаматтық құқығы мен бас бостандығына ие бола алады.
Сотталғандардың құқығы мен бас бостандығы сот үкімімен және Қазақстан
Республикасы заңында көрсетілген мерзімге ғана шектелуі мүмкін.
Сотталғандардың кейбір категориясына рецидивті қылмысты ескерту үшін
әкімшілік қадағалау койылады.
Сотталғанның меншік құқығы Қазакстан Республикасы Конституциясьшың 26-
бабы арқылы қорғалады, онда: "Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен
айыруға болмайды", — делінген.
Сотталғанды жазаны өтеу кезінде азаптауға, оған зорлык-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдык қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды (Қазақстан Республикасы
Конституциясы, 17-бап).
Тіпті ең ауыр өлім жазасы белгіленген адамға Қазақстан Республикасы
Конституциясының 15-бабына сәйкес кешірім жасауды арыздау құқығы кепіл
етіледі. БҰҰ 1984 ж. 25 мамырындағы "Өлім жазасына кесілгендердін құқын
қорғауды кепіл ету шаралары" құжатына сәйкес өлім жазасын орындау кезінде
бұл процедура мүмкіндігіне қарай жеңіл азап шектіруі тиіс.
Сот үкімімен еркінен айыру орындарында отырған Қазақстан азаматтары
сайлауға қатыса алмайды, яғни актив, пассив сайлау құқығынан айырылады.
БҰҰ 1985 ж. 13 желтоқсанындағы Адамдардың құқығы туралы Декларациясына
сәйкес тұрып жатқан немесе уакытша келген шетелдіктер сол мемлекеттің
заңдарын орындауға міндетті. Ешбір шетелдік азамат заңмен белгіленген
негізсіз және тиісті процедураға сәйкессіз бас бостандығынан айырылуға
тиісті емес. Сотталған шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасының және басқа да ТМД елдерінің сотталған
азаматтарынан бөлек отырады. Сотталған шетелдікке жазасын өтеп шықпайынша
немесе жазадан босатылмайынша Республикадан кетуге рұқсат етілмейді.
Біздің ойымызша, жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтық жағдайы — ол әр
түрлі құқық салалары нормаларында бекітілген және қылмыстық жазаны атқару
(өтеу) кезіндегі сотталғандардың құқықтық жиынтығы арқылы айтылған жағдайы,
заңды талаптары мен міндеттері.
Сотталғандарды құқыкпен қорғау мынадай кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз
етіледі: сотталғандардың ұсыныс, арыз, шағым жіберуге және оны қарау
тәртібі туралы құқығы; мемлекеттің үкімет органдарының бақылауы; соттық
және мемлекеттік бақылау; прокурорлық қадағалау; жазаны өтейтін мекемелер
мен органдар әкімшілігінің заңнын сақталуын қарайтын қоғамдық бақылау;
халыкаралық және ұлттық құқық қорғау ұйымдары өкілдерінің осы мекемелерге
қатысы.
3.2 Сотталғандардың құқығы мен міндеттері. Бас бостандығынан айырылауға
сотталғандардың тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауапкершілігі
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарына сәйкес
сотталғандар тиісті мәртебеге ие бола алады, онын негізі субъективті құкық,
заңды міндеттері және олардың Қазақстан Республикасы азаматтары үшін
белгіленген заңды талаптарымен қоса қылмыстық-атқару заңдары, сот үкімімен
шығатын режим мазмұны қойған шектеулер болып есептеледі.
Норманың мазмұнынан (Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 8-бабы)
сотталғандардың құқық жағдайын орнатумен бірге тікелей де, жанамалы да
шектеулер байқалады. Мысалы, Заң нормасы бас бостандығынан айыруға
сотталғандарды Қарулы Күштерде қызмет ету, сайлау, сайланылу, мемлекет
аумағында еркін жүру құқын тікелей шектейді. Тікелей шектеулер сот үкімінде
қосымша жаза ретінде көрсетілуі мүмкін, яғни тиісті бір лауазымды орында
жасау немесе белгілі қызметпен шұғылдану құқынан айыру, арнаулы немесе
әскери лауазымнан айыру т.с.с. Тікелей шектеулер тұрақты қорғау мен бақылау
орнату режим ережесін т.б. білдіреді.
Жанама — ол соттың да үкімі және жазаны атқару режимі. Сондықтан бас
бостандығынан айыруға сотталғандар жазаны атқару кезінде айрықша міндетіне
байланысты өне бойы тұйык кеңістікте тұрады, оны бұзғаны үшін тәртіп
жауапкершілігіне тартылады.
Субъективті құқық деп мемлекет кепіл болатын және құқық нормаларымен
қамтамасыз етілген адамның белгілі бір кезеңдегі ісіне немесе тиісті
игілікке ие болып пайдалануды айтамыз. Заңды міндет — ол құқық нормаларымен
алдын ала жазылып қойылған объективті қажеттілігі, құқық қатынас
субъектісінің құқықты өкілеттік адам тілегіне лайықты сипаты. Заңдылық
міндет белсенді, жағымды әрекет жасауымен қатар, қандай да болмасын
әрекеттен тартынуы да мүмкін. Заңды мүдде түсінігі дегеніміз — ол заңмен
белгіленген құқық пен бостандықтын мазмұнын қамтымайтын, бірақ мемлекет
жағынан қорғалуға тиісті және құқық нормаларымен сақталатын жеке адамның
қажетті талабы.
Қылмыстык-атқару кодексі сотталғандардың негізгі міндеттерін былай
белгілеген:
1. Сотталғандар осы Кодекспен, өзге де нормативтік-
құкықтық актілермен және үкіммен белгіленген құкықтық
шектеулерден туындайтын талаптарды сақтауға міндетті.
2. Сотталғандар өздеріне белгіленген мінез-құлық ережесін,
жазаларды атқарушы мекемелер мен органдар әкімшіліктерінің
заңды талаптарын орындауға міндетті.
3. Сотталғандардың өздеріне жүктелген міндеттерді, сон-
дай-ақ жазаларды атқарушы мекемелер мен органдар
әкімшілігінің заңды талаптарын орындамауы Қазақстан Рес-
публикасының заңдарында белгіленген жауапкершілікке
әкеліп соқтырады.
Сотталғандардың негізгі құқықтарына кіретіндер:
Сотталғандардың сот тағайындаған жаза түрін өтеудін тәртібі мен жағдайлары,
өздерінің құкықтары мен міндеттері туралы ақпарат алуға құқығы бар.
Ақпаратты жазаны атқарушы мекеме немесе орган береді.
Сотталғандар жазаны атқарушы мекеменің немесе органның әкімшілігіне, жазаны
атқарушы мекемелер мен органдардан жоғары тұрған басқару органдарына,
сотқа, прокуратура органдарына, басқа мемлекеттік органдарға, қоғамдық
бірлестіктерге, сондай-ақ адам құкығы мен бостандығын қорғау жөніндегі
халықаралық ұйымдарға ауызша және жазбаша ұсыныстар, өтініштер жасауға,
шағымдануға құқылы.
Сотталғандар түсініктеме беруге және хат алысуға, сондай-ақ осы баптын 2-
тармағында аталғанындай ана тілінде немесе өзі білетін кез келген басқа
тілде ұсыныстар, өтініштер жасауға және шағымдануға, қажет болған
жағдайларда аудармашының қызметін пайдалануға құқылы. Сотталғандарға жауап
өтініш жасаған тілінде қайтарылады. Өтініш жасаған тілде жауап қайтаруға
мүмкіндік болмаған жағдайда ол Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тілінде немесе халықаралық қолданыстағы орыс тілінде беріледі. Жауапты
өтініш жасаған тілге аударуды жазаны атқарушы мекеме немесе орган
қамтамасыз етеді.
4.Сотталғандар адвокаттардың, сондай-ақ осындай көмек беруге уәкілетті
басқа адамдардың заң көмегін пайдалануға құқылы.
5.Сотталғандар әлеуметтік қамтамасыз етілуге, Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес зейнет ақы алуына құқығы бар.
6.Қамауға немесе бас бостандығынан айыруға сотталғандар өздерінің
денсаулығын сақтау үшін кажетті материалдық-тұрмыстық және медициналық-
санитарлық қамтамасыздандырылу құқығын пайдаланады.
7.Соттың үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын
адамдарды қоспағанда, сотталғандардың мемлекеттік органдарды және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға,
сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы бар.
8.Жазасын өтеген және сотталуына байланысты атқарып жүрген қызметінен
босатылған адамдардың Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес еңбекке
орналасуға және тұрмыстық жағынан, әлеуметтік көмектің басқа түрлерін алуға
құқығы бар.
9.Жазасын өтеп жүрген адамдардың қызметкерлер тарапы-
нан сыпайылық көру құқығы бар. Олар қатаң немесе адамшы-
лық қасиетін қорлайтындай жағдайға ұшыратылмауға тиіс. Сот-
талғандарға мәжбүрлеу шараларын заң негізінен өзгеше қол-
дануға болмайды.
Қамауға, бас бостандығын шектеуге немесе бас бостандығынан айыруға
сотталған шетелдіктер өз мемлекеттерінің дипломатиялық өкілдерімен және
консулдық мекемелерімен, ал Қазақстан Республикасында дипломатиялық және
консулдық мекемелері жоқ елдердің азаматтарының мүдделерін қорғауды өз
мойнына алған мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктерімен немесе оларды
қорғаумен айналысатын халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға құқығы бар.
Сотталғандардың құқықтарын іске асыру тәртібі Қылмыстык-атқару кодексімен,
Қазақстан Республикасының заңдарымен және өзге де нормативтік-құқықтық
актілермен, Қазақстан Республикасы бекіткен мемлекет аралық шарттармен
белгіленеді.
Тыйым салынғанды бұзғаны үшін, яғни белгіленген ұстау режимінің
міндеттерін орындаудан бұлтарғаны немесе әдейі міндеттерін орындамағаны
үшін тәртіптік жауапкершілік басталады.
Тәртіптік жауапкершілік тек құқық нормаларына негізделген талаптарды
ғана орындамағаны үшін болады. Туысқандарымен хат жазысып тұрудан бас
тартқаны үшін т.с.с. тәртіптік жауапкершілікке тартуға болмайды. Тәртіптік
жазаны қолдануды оған құқығы бар түзеу мекемелерінің лауазымды адамдарына
ғана рұқсат етеді (мекеме бастығына, оның орынбасарларына, жасақ бастығына
т.с.с.) Ал жаза қолдану шаралары, тек қылмыстық-атқару құқығы нормаларында
көрсетілгендегідей болуы тиіс.
Материалдық жауапкершіліктің тәртіптіктен айырмашылығы — ол
сотталғандар өздерінің заңға қарсы әрекеттерімен мемлекеттің мүлкіне зиян
келтіргені үшін ғана басталады. Келтірілген материалдық зиян мөлшері соттың
шешімімен түгелдей немесе жарым-жартылай өндіріледі. Қаулы бұзылғаннан
кейін егер де сотталғанның зиян көлемі еңбек ақысынан заңсыз ұсталған
болса, оның дербес шотына жазылып, қайтарылады. Материалдық
жауапкершіліктегі істеген шығын, тек қана табыс салығын, тамақ, киім, аяк
киім бағасын және үкім қағазы сомасын толегеннен кейін қайтарылады.
Сотталғандардың ішінде жазаны атқару кезінде, тағы да Қылмыс жасап
қылмыстық жауапқа тартылатын жағдай тәжірибеде жиі кездесіп тұрады. Бұл –
жауапкершілікті ауырлататын жағдай, сондықтан еске алынып жаза қолданғанда
бұрынғы жазаның жиынтығымен үкім шығарады. Ал сот үкімі жаңа қолданған
жазаға түгелдей немесе жарым-жартылай бұрынғы жазаның өтелмеген бөлігін
қосады. Жаңа істеген қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адам
бұрынғыдан қатал режимді колонияға немесе түрмеге жіберіледі.
3.3Қылмыстық жазалардың түрлері мен қылмыстық-атқару ықпалы шараларының
түсінігі.
Жазалаудың мақсаты - әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сотталғандарды түзеумен қатар сотталғандардың және басқа адамдардың қылмыс
жасауын болдыртпауды ескерту екендігі баршаға мәлім.
Әлеуметті тұрғыдан қарағанда жаза - әсер ету шарасы; психологиялық
тұрғысынан қарасақ, ол кемтарлық, қайғы-қасіретпен бірге оған психологиялық
бейімдену; педагогика тұрғысынан – айрықша мәселені шеше алатын, яғни
қылмыс істеген адамдарды түзететіндей әсер ету. Құқық тұрғысынан – ол
қылмыс жасаған адамдардың мінез-құлқын бағыттап түзетіп отыру және жаңадан
қылмыс істеуді болдырмауды ескертетін құқық шектеу жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіндегі жазалау жүйесі ғылыми
тұрғыдан алып қарасақ әлі жетілмеген. Онда жазалаудың 12 түрі белгіленген:
а) айып; б) кейбір лауазымды орындарда істеу немесе тиісті жұмыспен
айналысу құқығынан айыру; в) қоғамдық жұмыстар; г) түзеу жұмыстары; д)
әскери қызметке шектеу; е) бостандықты шектеу; ж) қамау; з) тәртіпті әскери
бөлімде ұстау; и) бас бостандығынан айыру; к) өлім жазасы.
Бас бостандығынан айырудан міндетті түрде еңбекке тартып шартты босату
мен бас бостандығынан айыру органдарымен міндетті түрде еңбекке тартып
шартты босату институттары жойылған болатын.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексін дайындағандар жаңа жаза түрін
– қамауды енгізді, оны бас бостандығынан айырумен байланстырмайды,
дұрысында ол қылмыстық-құқықтық шара болғандықтан бас бостандығынан айыру
болып қала береді.
Жазаны атқаруды түзеу шараларымен әсер етуді қосқанда біртұтас жазалау-
тәрбиелеу процесін құрастырады.
Сонымен түзеуге әсер ету тәрбиелеу процессінің ерекше түрін көрсетеді.
Ол сотталғандарға азап шегу негізі болмау керек. Түзеуге әсер ету
педагогиканың жалпы принциптері мен әдісіне негізделеді.
Біздер жазалаудың алдына мақсат пен міндет қойғанда оның кейбір
жағымсыз жағдайлардан құтылмайтындығын еске алуымыз керек, себебі бас
бостандығынан айыру орындарында азаматтардың шамалылау бөлігі
біріктірілген. Сотталғандар өзінше мәдениет құрмақшы (субкультура) болады.
Сотталғандардың бұзақылары дұрыстау жағына зорлық көрсетіп, өздерінше
тәрбиелеу үшін қысым жасайды. Бас бостандығынан айыру әлеуметтік пайдалы
байланыстардың үзілуіне, отбасының ыдырауына әкеп соғады. Осының бәрі
тәрбиелеу процесіне, сотталғандарды түзету әрекетіне қарсы әсер етеді.
Қылмыстық-атқару құқығы теориясында түзеу әсерінің маңызын құрайтын
негізгі элементтерінің есебіне кіретіндері мыналар: қоғамдық пайдалы еңбек,
сотталғандармен тәрбие жұмысы, жалпы білім мен мамандыққа үйрету. Ұстауда
отырғандағы режимді сөз етсек, онда түзеуге әсер ету шараларының
ұсталғандарға жазасын тарттырмайтын жағын жатқызуға болады, атап айтсақ, ол
қоғамдық тұрмыс ережесін сақтау (мүлікке ұқыпты қарау, жеке басының
тазалығын сақтау, тұрған бөлмесі мен аула ішін таза ұстау т.б.).
Әрине жазаны атқару шеңберінде қолданылатын түзеуге әсер ету, тиісті
шегінде іске асырылады және құқықпен белгіленеді. Бас бостандығынан айыру
орындарындағы сотталғандарға педагогикалық әсер еткенде оның түрін, әдісін,
тәсілін тәрбиешінің өз бетімен еркін таңдауына қамаудағы ұстау режимінің
ережелерін шек қояды. Мысалы, жолықтыру, демалыс беру, телефонмен өйлестіру
заңмен белгіленген және олар тәрбие құралы ретінде қаралады. Бірақ оларды
беру мезгілі және т.с.с. режим ережесінде көрсетіліп қатаң реттеледі.
Сондықтан қылмыстық атқару құқығының нормалары түзеу әрекетін ұйымдастыруда
белсенді әсер ететін тәрбиенің кейбір түрлеріе, әдісін, тәсілін қолдануға
рұқсат етілетіндерін белгілейді.
Түзеу әрекеті шараларының құқықтық реттеуі, әрқайсысында әр түрлі.
Сотталғандарды тәрбиелеу жұмысы, оларға жалпы білім беру және мамандыққа
үйретуққұқықпен жалпылама түрде реттелген. Құқық нормасы үйретуге тиісті
адамдарды және сотталғандарды жұмыстан босату тәртібі мен жағдайын, өтетін
уақытын т.б. белгілейді. Құқықтық реттеудің көлемі шектелгендіктен,
психология мен педагогиканың қарамағына әдістерін іске асыру үшін тиісті
кеңістік береді.
Сотталғандарды түзеуге бағытталған тәрбие процесіне қылмыстық жазаны
атқарушы органдармен бірге жалпы қоғам қатысады. Қылмыстық жазаны
қолданудың теріс салдарын ескере отырып, оны қылмыспен күресудің
универсалды амалы ретінде қарауға болмайды. Сондықтан тәрбиелеу
процессіндегі жолын қуушылық жазаны өтету кезінде де, одан босатылғаннан
кейін де әлеуметтік бақылау өте маңызды.
3.4 Бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде.
Құқық бұзушыларға қазіргі күші бар Заңға сәйкес мемлекеттік құқықтың
бірсыпыра шаралары қолданылады, соның бірі қоғамнан айыру (бас
бостандығынан айырып) және азаматтық-құқықтық мәртебесін шектеу болады. Бас
бостандығынан айыруды қолданудың негізі азаматтық құқыққа қарсы мінез құлық
болып табылады. Ол істелген құқық бұзушылықтың қоғамдағы қауіптілігіне,
құқық бұзушының жеке басын яғни басқа да себеп, сипатына, ауырлығына
байланысты бостандықтан айырудың түрін - әкімшілік-құқықтық, қылмыстық іс
жүргізу немесе қылмыс құқықтылығын белгілейді. Осыған байланысты бас
бостандығынан айыру әкімшілік, қылмыстық іс жүргізу, немесе қылмыстық және
қылмыстық атқару құқығына сәйкес реттеледі. Ал, бұл мәжбүр ету шарасын
атқару үшін тағайындалған мемлекеттік органдары мен мекемелері арқылы іске
асырылады.
Мемлекеттік мәжбүр етудің бұл шарасы, күші бар заңдарда әр түрлі
аталады, яғни ұстау, қамауға алу, бас бостандығынан айыру және т.с.с.
Бас бостандығынан айыру айтылған мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің жалпы
түсінігі.
Бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде қылмыскерлерге
әсер етудің әзірге ең басты амалы болып отыр.
Кейбір мемлекеттің өзінің жазалау саясаты сол мемлекеттің ұстаған
бағытына байланысты, қылмыс істегендерге бас бостандығынан айыру жалпы
жазалаудың ішінде аз орын алады (мысалы, Жапонияда – 5%, Германияда - 10%
шамсында, АҚШ-та - 20% дейін, ал басқа елдерде – едәуір жоғары Қазақстан
Республикасында барлық сотталғандардың 40% шамасында).
Бас бостандығынан айыру түсінігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. АМАНЖОЛОВ атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КАФЕДРАСЫ
ҚР ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ҚҰҚЫҒЫ
Пәнінен лекциялар
Оқушы
ассистент БӨКЕЙҚАНОВА ЖАННА ЕРМЕКҚЫЗЫ
Аға оқытушы БОРАНБАЕВ САҒЫТАЙ ИМАШЕВИЧ
Өскемен, 2007
1 тақырып Қылмыстық атқару құқығының ұғымы, мәні, мақсаты мен
міндеттері.
1. Мемлекеттің жазаны қылмыстық жазаны орындаудағы саясаты мен оның
қылмыспен күресудегі орны
2. Құқықтың саласы ретіндегі қылмыстық-атқару құқығы
3. Қылмыстық-атқару құқығының принциптері
4. Қылмыстық-атқару құқығы ғылымы
5. Қылмыстық-атқару құқығы курсының пәні мен жүйесі
1. Мемлекеттің жазаны қылмыстық жазаны орындаудағы саясаты мен оның
қылмыспен күресудегі орны
Біздің мемлекетіміздің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайтын Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабының 1-тармағы
бойынша жоғары лауазымды тұлға Қазақстан Республикасы Президенті болып
белгіленген. Сондықтан мемлекет саясаты біртұтас деп есептеледі. Сонымен
қатар саясаттың бірлігін білдіретін жалпы мақсаттар күрделі иерархия оның
жүзеге асырылуы мемлекеттік органдардың құлқы мен әрекетіне байланысты.
Мемлекеттің бірыңғай саясаты қоғам мен мемлекет өмірінің әр саласында
байқалады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі: мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының, оның қорғаныс қабілетінің, қауіпсіздігінің, қоғамдық тәртіпті
қамтамасыз етудің негізгі бағыттарын әзірлейді және олардың жүзеге
асырылуын ұйымдастырады (Қазақстан Республикасы Конституциясының 66-бабы).
Осы бағыттардың бірі – қылмыспен күресу, қоғамдық тәртіпті, мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Онда мемлекеттің қылмысты
бақылап отыру міндеттері, принциптері, стратегиясы, негізгі бағыттары,
түрлері мен әдістері айтылады.
Қылмыстық жазаны орындау саласын айтатын болсақ, ол қылмыспен күресу
саясатымен тығыз байланысты, сондықтан мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік
саясатпен белгіленеді. Қылмыс саясаты (Criminal politic) терминіні
1840 жылы Ансельмом Фейербах бірінші қолданған болатын. Ол оған қылмыс
құқығы туралы заң шығару актілерін әзірлегенде мән беру рөлін көрсеткен.
Сондықтан бұл терминді біздің пікірімізше кең мағынада мемлекеттің
қылмыспен күресу саласындағы саясаты терминіменге тоқталу қажет. бірдей
пайдалану орынды сияқты, әрине құқық қорғау органдарының алдына қойылған
қызмет пен міндетке ерекше назар аударған жөн.
Қылмыс саясаты – қылмыспен күресу бағытын, түрлерін, онымен күресуге
арналған мемлекет органдары қызметінің мазмұны мен міндеттерін белгілейді.
Жазалауда қылмыс саясатын шартты түрде дербес қылмыстық іс жүргізу,
қылмыстық құқық, қылмыстық-атқару, пост-пенициарлық саясатқа бөлуге болады.
Бұлардың тиісті салалар әрекетіне негізделетін бағыттары:
1) қылмысты тез және толық ашуға, яғни заңды дұрыс пайдалануды,
жазадан құтыла алмайтындықты және кінәсіз адамдарды жауапқа
тартпауды қамтамасыз етеді;
2) істелген қылмысты дұрыс саралау мен орынды да істегеніне сайма-
сай жаза тағайындау;
3) жазаны атқару;
4) жазалау әсерінің жағымды жақтарын баянды ету;
Қылмыстық-атқару саясаты әлеуметтік саясатқа негізделгеніне қарамастан,
азаматтардың қоғамға пайдалы мінез-құлықтарын баянды ету үшін кері мінез-
құлық көрсетушілермен принципті түрде күресуді анықтау тиіс. а істегеніне
сайма-сай жаза тағайындау;
тындықты және кінәсіз адамдардыағыты белгіле іпті қылықтармен күресуге
бағыттайды деп есептелген.
зуменҚылмыстық-атқару саясаты жаңа мазмұнға ие, оның мағынасын әлеуметтік
те қылмыстық та саясаттар сіңіре алмайды.
Қылмыс жазасын атқарудағы саясаттың мақсаттары мен принциптері едәуір
тұрақты, себебі халықаралық қоғамдастықтардың қабылдаған ережесіндегі
сотталғандармен айналысқанда, Халықаралық актілерге, ғылыми жетістіктерге
сәйкес болуын талап етуге байланысты. Бұл Қазақстан Республикасының
Конституциясының 17-бабында былай деп жазылған:
1. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды.
2. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай
қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге не жазалауға болмайды.
Саясат пен құқық тығыз байланысты бола тұра қоғамдағы қолданылып жүрген
рухани талаптарды ескерулері тиіс.
Халықаралық келісімдерде көрсетілгендей, адам құқық қорғауда және
сотталғандармен айналысқанда жалпы ережелер мен принциптерін қорғау
мәнділігі, сипаты барлық мемлекеттер үшін және елдегі қалыптасқан
идеологиялық, криминологиялық себептерге қарамастан, бірдей белгіленеді.
Мысалы, жазаны атқару саласындағы саясатқа сол елдегі қылмыс құрылысының
құбылысы әсерін тигізуі мүмкін. Қылмыстың тұрақты бір дәрежеде болғанын
қарап отырған бағытымызда негізінен ізгілікті болады. Дегенмен, қылмыстың
өсуі, әсіресе зорлық түрінің қоғамдағы жағдайға кері әсерін тигізеді де
әдетте қылмыспен күресу мәселелері қатал саяси және құқықтық шешімдер
қабылдауға апарып тірейді. Жазаны орындау саласындағы саясатты құруға
ықпалын тигізетін тағы бір фактор, - ол сотталғандармен кәсіби дәрежеде
айналыса білу, жазаны өтегенде әлеуметтік зардабы аз болу үшін ғылыми ойдың
жетістіктерін пайдалана білу. Ол үшін қылмыспен күресу проблемасын ғана
жете тексерумен бірге (криминология, қылмыстық құық, қылмыстық-атқару
құқығы) сонымен қатар сотталғандармен жұмыс істегенде педагогикалық,
психологиялық мәселелері де туындайды.
Қылмыстық жазаны атқаруда саясат әр түрлі жағдайда, алдымен қолданылып
жүрген заңдарда іске асырылады. Оның негізгі ережелері ел Конституциясында,
қылмыстық-атқару кодексінде бекітілген. Жазаны атқару саясаты сонымен бірге
құқық қорғау органдарының қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл
салада ұйымдастыру қызметі: Қазақстан Республикасы ІІМ, облыстардағы ішкі
істер басқармасына, заңды түрде жазаны атқаруға міндетті мекемелер мен
органдарға жүктелген.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада
ұйымдастыру қызметі: Қ111111..1.2 Құқықтың саласы ретіндегі қылмыстық-
атқару құқығы
Қылмыстық жазаны атқару саласындағы саясат спен күресу проблемасын ғана
жете тексерумен бірге (криминология, қылмыстық құық, қылмыстық-атқару
құқығы) сонымен қтың талабы – заңда жазаның мақсаты мен маңызын бекітудің
қажеттілігіне себепші болу және жазаны орныдау тәртібін анықтау. Қарастырып
отырған мәселенің Қазақстан Республикасы Конституциясында жарияланған
негізгі принциптерін, әрекет бағытын, мемлекеттің стратегиясын барынша
жеткілікті жазаны орындауда, сотталғандармен айналысқанда ғылыми
негізделген түрлерімен және әдістерімен оларды қамтамасыз ету.
Жазаны атқару әрекеті құқықты әдейі реттеуді талап етеді де жеке құқық
саласының бар екеніне жауап береді.
Құқықтың жеке саласы бар екенін үш жағдай белгілейді: құқықты ерекше
реттеу пәнінің барлығы, құқықты реттеу әдісі, құқықтық нормалар жүйесі.
Қылмыстық-атқару құқығы өз алдына жеке құқық саласы болып есептеледі,
себебі ол жеке пәнімен, құқықтық реттеу әдісімен, нормалау жүйесімен
белгіленеді.
Құқық саласының пәніне жазаны атқару мекемелері мен органдардың
қызметіндегі жазаны атқару процесінде жұртшылықтың, жеке азаматтардың,
мекемелер, кәсіпорын ұйымдары әкімшіліктерінің арасындағы қатынастарды
реттеуде пайда болатын жағдайлар кіреді.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқығының пәні болып қылмыстық жазаның барлық
түрлерін атқару және мерзімді өтеудегі қоғамдық қатынастар есептеледі.
Құқық саласы өз алдына жеке сала екендігіне оның бүтін бір нормалар
жүйесінде немесе бірнеше нормативтік актілерде дайындалуы куә. 1971 жылдан
Еңбекпен түзеу кодексі қолданылуда, сондықтан қылмыстық-атқару жүйесі бар
екендігіне күмәндануға негіз жоқ.
Қылмыстық-атқару құқығы жеке сала есебінде бола тұра, ол өзіне басқа да
салалардан кірген кейбір нормаларды қабылдайды (қылмыстық, еңбек, азаматтық
және т.б.). мұндай әдіс құқықтың басқа салаларында ең көп пайдаланылады.
Бұл нормалардың құқықтың жаратылысына байланысты басқадай қарым-қатынасты
да реттейтіндігін еске сақтау тиіс, солай болғандықтан, ол өзінің мағынасын
өзгертеді. Сондықтан оларды таза күйінде құқықтың басқа салаларының
нормалары деп есептемеу тиіс.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқығы қылмыстық жазаны атқаруды жатқызуға
болады.
айда болуы күтілуде.ермек. орындау Ережесі қабылданған болатын. жі –
құқықтың дербес саласы және құқық саласының қылмыспен күресті реттейтін
жалпы жүйесіне кіреді. Ол алдымен, осы жүйеге кіретін қылмыстық құқық,
қылмыстық іс жүргізу құқықтарымен тығыз байланысты. Сол себепті қылмыстық-
атқару құқығын қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу құқығынан айыра білудің
маңыз-мағынасы күшейе түседі.
Қылмыстық-атқару құқығы сот үкімін орындауды реттеуде қылмыстық іс
жүргізу құқығымен, денсаулығына байланысты жазаны өтеуден босату,
мерзімінен бұрын шартты түрде босату т.с.сияқтылармен тығыз байланысты.
Сондай-ақ олар сотталғандардың құқықтық статусын Конституция құқығы
бойынша;мекемелерді басқару саласындағы әкімшілік құқығын және де
азаматтық, еңбек, отбасылық, қаржы және басқа да заңның салаларын реттеуге
байланысты.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада
ұйымдастыру қыз1.3 Қылмыстық-атқару құқығының принциптері
Принциптер дегеніміз – құқықтық сананың нұсқауы, негізгі ережелерімен
құқық жүйесін құрудың бастамасы ғана емес, сонымен бірге құқық нормаларын
іске асыруды білдіреді.
Қылмыстық-атқару құқығы принциптері – қылмыспен күресуді реттейтін
құқықтың жалпы принциптеріне және оның салалық принциптеріне негізделіп
сүйенеді.
Құқықтық принциптер негізіне жалпы адамгершілік бағалылықтар жатады. Ол
көптеген Халықаралық актілермен, жекелеп айтсақ, 1948 ж. Жалпы адам құқы
Декларациясымен және басқа да құжаттармен дәлелденеді. Бұларда жалпы
құқықтық принциптер арақатынасын реттеу бекітілген. 1988 жылғы желтоқсанның
9-ында БҰҰ Бас Ассамблеясы бекіткен Қандай да түрде болмасын ұсталған
немесе қамаудағы барлық адамдарды қорғау принциптерінің жинағы 43173
резолюциясы кеңінен белгілі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінің 6-бабында
көрсетілгендей, бұл заңдылық баршаның заң алдындағы теңдігі, гуманизм,
демократизм және жариялылық негізінде берілген.
Қылмыстық атқару принциптерін, жалпы салалық, салалық және құқық
институционалдық принциптерін атап көрсетуге болады.
Жалпы құқықтық принциптерге кіретіндер: заңдылық, демократизм,
гуманизм; сала аралықтарға – әділеттілік және жазаның болмай қалмайтындығы,
заң жолында азаматтардың теңдігі; салалыққа – жазаны орындауда
дифферециялау мен даралау, мәжбүр ету амалдарын тиімді пайдалану және
түзеудің әсерімен жазаны біріктіру, жұртшылықтың жазаны орындауға қатысуы;
институтционалдықтарға – жазаны бір мекемеде өтеу, сотталғандардың әр түрлі
категорияларын бөлек ұстау т.с.с.
Демократизм принциптері жаза орындайтын мекемелер мен органдар
қызметінің жариялылық принципімен және жазаны атқару кезінде, ең бастысы
тәрбие жұмысына, жұртшылықтың қатысу принципі және олардың жазаны атқару
органдарының қызметіне бақылау жүргізумен тығыз байланысты.
Демократизм принципі бостандық пен сотталғандардың заңды мүдделерін
қамтамасыз ету принциптерімен тығыз байланысты. Оның себебі, сотталғандар,
яғни бас бостандығынан айыруға жазалағандар құқығына едәуір шек
қойылғандықтан, олар мүдделерін қорғауға мұқтаж.
Өз кезегінде мұнда заңдылық, азаматтардың заң алдында теңдігі сияқты
принциптермен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасының Конституциясының
16-бабында көрсетілгендей, заңда көрсетілген реттерде ғана және тек соттың
немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады.
Заңдылық қағидасы құқық қатынастары субъектілерінің қылмыс жазасын атқаруда
қылмыстық-атқару заңдарын нақты және қатаң сақтауда ғана іске асырылады.
Заң алдындағы азаматтардың теңдік принципі – Заң мен сот алдында
жұрттың бәрі тең деп, Қазақстан Республикасының Конституциясының 14-
бабының 1-тармағында бекітілген ,
Қылмыстық-атқару құқығының гуманизм принципі тек қана мемлекеттердің
шығарған заңдарында ғана емес, адам құқығы және сотталғандармен айналысу
туралы көптеген Халықаралық актілерде бекітілген.
Қылмыстық-атқару құқығы салаларының ішінде жазаны орындауда
дифференциялау мен жекешелендіру принципі олардың қылмысына, кінәсінің
түріне, қылмысты өтеу кезіндегі тәртібіне байланысты қабылданған
классификацияға сәйкес сотталғандарды бөлек ұстауды қамтамасыз етеді.
Жазаны атқаруды жекешелендіру топтық түрде емес, жеке өзгешелігіне
негізделеді де, әр түрлі мағыналы жағдай жасау, шартты жаза мерзімінен
бұрын шығаруға ұсыну, мәжбүрлеу құралдарын тиімді пайдаланумен бірге
құқыққа бойұсынушылыққа себепші болу арқылы жеткізіледі.
Жоғарыда қарастырылғандай, қылмыстық атқару құқығының қағидаттары бір-
бірімен өзара тығыз байланысты және олар жазаны өтеу процесінде жинақталып
іске асырылуы тиіс.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада
ұйымдастыру қызм1.4 Қылмыстық-атқару құқығы ғылымы
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару құқығы ғылымы жаңадан
көтеріле бастады. КСРО ыдырауына дейін қылмыстық жазаны ғылыми-зерттеу
проблемалары ІІМ жүйесінде, негізінен Мәскеу қаласында топталған болатын.
Қылмыстық-атқару құқығын Ресейдегі зерттеуді бағыттау орталығы Ресей
Федерациясы ІІМ қарайтын Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу институты болып
есептеледі. Жазаны атқаратын жазалау органдары проблемаларын байыпты
зерттеу Ресей Федерациясы ІІМ Академиясында жүргізіледі. Қылмыстық жазаны
өтеу проблемаларын зерттеуде Рязань ІІМ-нің Жоғары мектебі алдыңғы
қатардағылардың бірі болып есептеледі, сондай-ақ қазіргі кезде ІІМ-нің
Уфадағы Жоғары мектебінде зерттеу жұмысы өріс алуда.
Қазақстанда қылмыстық жазаны орындау проблемалары Қазақстан
Республикасы ІІМ №академиясының қылмыстық жазаны орындауды ұйымдастыру
кафедрасында, Қазақстан Республикасы ІІМ Қарағанды заң институтының
қылмыстық құқық және криминология кафедрасында ғылыми зерттеулер
жүргізіледі, ал Қостанай заң институтында Шымкенттің заң колледжінде ғылыми
зерттеу жұмыстары қолға алына бастады.
Қылмыстық-атқару құқық ғылымы құқық саласына сәйкес келгенімен, оның
пәні қылмыстық-атқару құқығының маңызынан едәуір кең. Оған мемлекеттің
қылмыстық жазаны атқару саласындағы саясаты, Қазақстанның қылмыстық-атқару
заңының және жазаны атқару (мекемелер) органдарының даму тарихы, заң шығару
жүйесі мен оның басталуы, мазмұны, қарастырып отырған құқық саласының
құрылу нормасы, құқықтық қатынастар, шетелдердің қылмыстық-атқару құқығы,
сотталғандармен айналысу туралы Халықаралық актілер кіреді.
Қылмыстық-атқару құқық ғылымы заң ғылымының әр түрлі салаларымен өзара
тығыз байланыста. Ең алдымен өзара тығыз байланыс қылмыстық және қылмыстық
іс жүргізу құқықтарымен жүргізіледі де, бұлардың пәні мен әдістерінің
жақындығын білдіреді.
Конституциялық құқық ғылымы қылмыстық-атқару құқығы ғылымының негізі
болып табылады. Басқа да құқық салаларының нормалары оның кейбір жалпы
проблемалары азаматтық, еңбек, шаруашылық, әкімшілік құқықтарымен бірдей
болады.
Қылмыстық-атқару құқығы мен криминология ғылымдары арасында тығыз
байланыс бар. Кейбір елдерде бұл сала Криминологияның құрамды бөлігі
Пенология оқытылады. Пенология атауы латынның poena - жазалау және
Logos – ілім, яғни жазалау туралы ілім деп аталады. Қылмыстық-атқару
құқығы ғылымында сотталғандардың жеке басын зерттегенде криминологияда
талдау әдістері кең пайдаланылады. Бұдан басқа қылмыстық-атқару заңдарының
ең басты міндеттерінің бірі – қылмыстың алдын алу, әсіресе қайталанба
қылмыстың (рецидив) болмауын ескерту. Сондықтан, құқықтың бұл саласының
кейбір нормалары мен институттары криминологиялық түрде негізделуі қажет,
ол үшін мәжбүр ету амалдарын тиімді қолданумен бірге олардың заңды
бұлжытпай орындауға жағдай жасау керек. Бұл мәселені шешу түзеу
психологиясы мен педагогикасының өзара байланысына әкеледі. Біз бұдан
аталған ғылым салаларының бірін-бірі байытып отыратынын байқаймыз.
Қылмыстық-атқару құқығы ғылымының әдістемелік негізі құқықтың жалпы
теориясы болып есептеледі. Бұл ғылымның теориялық жағдайы, қағидаттары мен
ұғым аппараты, зерттеу әдістерінің – барлығы құқық саласының негізі болып
саналады.
Бұл саладағы ғылыми зерттеулерді үйлестіріп отыру мақсатында Қазақстан
Республикасында қылмыстық жазаны атқару проблемасын зерттеу үшін Ғылыми
орталық ашқан жөн болар еді.
ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: Қ
1.5 Қылмыстық-атқару құқығы курсының пәні мен жүйесі
Қылмыстық-атқару құқығы курсы дәстүрлі Жалпы, Ерекше және Арнаулы
бөлімдерге бөлінеді. Жалпы бөлімде қылмыстық-атқарудың құқықтық теориясы
мәселелері үйретіледі: Қазақстан Республикасы қылмыстық-атқару заңдары;
сотталғандардың құқықтық жағдайы; жазаны орындайтын мемлекеттік мекемелері
мен органдардың жүйесі; жазаны орындау құқығының негізін реттеу. Жалпы
бөлімге жаңа тарау енгізіледі. Ол – жазаны орындайтын мекемелер мен
органдарда қызмет істеушілерге, сондай-ақ олардың құқықтық жағдайы,
қауіпсіздігі мен қызметінде заңдылықты қамтамасыз етуге арналған.
Жазаны орындау мекемелері мен органдарының қызметкерлері алдын ала
тергеу изоляторына қамауға алуды орындаумен тығыз байланысты болғандықтан,
жалпы бөлімде көрсетілген проблемаларға арнайы тарау берілген.
Ерекше бөлім әр түрлі қылмыстық жазаны атқаруға арналған. Негізгі
басты назар бас бостандығынан айыруды атқаруға бөлінген. Алдымен,
сотталғандардың бас бостандықтарынан айырылғандарын жіктеу, еңбекті,
режимді, сотталғандармен тәрбие жұмысын жүргізуді құқықтық реттеу, олардың
материалдық-тұрмыс жағдайын қамтамасыз ету, медициналық қызмет көрсетумен
қатар әр түрлі түзеу мекемелерінде жазаны өтеудің ерекшелік түйінді
проблемаларына көңіл аударылған.
Екінші бөлімде жазаны қоғамнан бөлмей өтеу проблемалары, ал үшінші
бөлімде жазадан босату және жазадан босатылған адамдарды әлеуметтік
бейімдеу мәселелері қаралған.
Арнаулы бөлімде қылмыстық жазаны атқарудың халықаралық деңгейін ашып
көрсетеді де халықаралық актілерге сипаттама береді.
2 тақырып Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдары
2.1 Қылмыстық-атқару заңдарының түсінігі, міндеті
2.2 Еңбекпен түзету заңдарының реформасы ның қызметі арқылы жүзеге
асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру қызметі: 222222.3
2.3 Қылмыстық-атқару құқығының нормаларының түсінігі, мазмұны, түрлері
мен құрылымы
2.4 Қылмыстық-атқару құқық қатынастары
2.1 Қылмыстық-атқару заңдарының түсінігі, маңызы, мақсаттары мен
түрлері
Қылмыстық-атқару заңдарын тар мағынада – жазаны атқару процесі кезінде
пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге және сотталғандарға ықпалды
түзеу жазасын қолдану заңдар жүйесі деп түсіну керек.
КСРО ыдырағаннан кейінгі кезеңде Қазақстан заңгерлері қылмыстық жазаны
атқаруды реттеудің өз жүйесін құрды.
Қылмыстық-атқару заңдары жазаны атқару заңдар нормасын жүйеге келтіру
нәтижесінде пайда болды. Ол Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару
кодексінен, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарынан, сондай-ақ жазаны
және сотталғандарға қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шаралары атқару
мен өтеудің тәртібі мен жағдайларын белгілейтін нормативтік-құқықтық
актілерден тұрады.
Сонымен, қылмыстық-атқару заңдары қылмыстық жазаның барлық түрлерін
атқаруды реттейтін заңдардан құралады. Қылмыстық-атқару заңдарының мазмұны
– олар орындайтын қызметтік рөлімен белгіленеді. Жазаны тиісті түрде атқару
– қылмыспен күресудегі маңызды кезең. Түзеу мекемелерінің жүйесі қалай
жұмыс істейтіні қылмыспен күрес жүргізетін мемлекеттік органдардың барлық
бөлімінің жалпы күш салуының қорытындысына байланысты. Қылмыстық-атқару
заңдары – мақсатқа жетудегі жаза алдында тұрған құқықтық бағдарлама
қызметі: сотталғандарды түзеу және тәрбиелеу, сотталғандарды да, басқаларды
да жаңадан қылмыс жасауын болдырмауды ескерту.
Қылмыстық-атқару заңдары – бірыңғай қылмыстық-құқық жиынтығынан тұрады.
Сондықтан қылмыспен күрес жүргізуде бұл заңдардың мақсаты ортақ болып
табылады. Егер де қылмыстық құқық нормалары жазалау мен қылмыстық
жауапкершіліктің негізін және шегін белгілесе, ал қылмыстық-атқару құқығы
нормалары сот үкімімен белгіленген жазаны атқару тәртібін реттейді.
Қазіргі қылмыстық-атқару заңдары, 1997 жылғы желтоқсанның 13-інде
қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексінен тұрады.
Ерекше ескерте кететін жағдай, бұл кодеске Тәртіптік әскери бөлімде ұстау
түріндегі жазаны атқарудың тәртібі мен жағдайлары туралы арнаулы тарау
енгізілген.
Жоғарыда көрсетілгеннен басқа да қылмыстық-атқару заңдар жүйесіне
әзірше заң күші бар бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдарды ішкі істер органдарынан әкімшілік бақылау Ережесі, байқау
комиссиялар туралы Ереже, кәмелетке толмағандар істерін қарайтын
комиссиялар туралы Ереже және тағы да басқа нормативтік-құқықтық актілерді
кіргізуге болады. Алдағы уақытта аталған нормативтік актілер Қазақстан
Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне сәйкес келтірілгенге дейін
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексіне қайшы келмейтін
бөлігінде қолданыла береді.
Сонымен бірге қылмыстық-атқару құқығының кең мағыналы да түсінігі бар,
себебі жазаны атқару кезеңінде түзеу мекемелерінен және басқа да жазаны
орындайтын мемлекеттік органдардан, олардың лауазымды қызметкерлерінен,
қоғамдық ұйымдардан және діни концессиялардан күнделікті нақтылы қызмет
істеуді талап ететін құқықтық актілер ереже, нұсқау түрінде т.с.с.
болжаулар. Жоғарыда айтылғандай, қылмыстық-атқару заңдары кең мағынада
барлық нормативтік актілердің жиынтығы болып есептелінеді. Бұлар
сотталғандарға түзеу ықпалын қолданғанда және жазаны атқару процесінде
пайда болатын, өзгеріп тұратын, яғни тоқтатылатын қоғамдық қатынастарды
реттейді.
Қылмыстық-атқару заңының міндеті Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
атқару кодексінің 2-бабында белгілегендей, заңның бұл саласы қылмыстық
жазаны орындауды қамтамасыз етуге бағытталған. Ол тек қана жасалған
қылмыстың сазайын тартуымен бірге, сотталғандарды таза еңбек етуге баулу,
заңды бұлжытпай орындауға, қоғамдық тәртіпті сыйлай білуге, түзелуге, қайта
тәрбиелеуге бағытталып, соныммен қатар сотталғандардың, тағы басқалардың
жаңадан қылмыс жасауын болдырмауды ескерту.
2.2 Еңбекпен түзету заңдарының реформасы
Заңның кез келген саласын реформалау процесі, соның ішінде қылмыстық-
атқаруды, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерге байланыссыз, яғни саяси-
экономикалық дамумен есептеспей іске асуы мүмкін емес екені бізге мәлім.
Қылмыспен күресті реттеудегі заң саласын реформалау кезіндегі қылмыс
динамикасы мен құрылымы, өткен тарихтағы жағымды да жағымсыз тәжірибе,
халықтың түгелдей немесе оның жекелеген топтары құқық санасының деңгейі,
саяси партиялардың көзқарасы, елдің халықаралық құқық актілерін бекіту
жағдайы, теориялық зерттеу мен ғылыми ойдың деңгейі еске алынуы тиіс.
Елдің қылмыстық-атқару заңының дамуы, оның саласына қылмыстық жазаны
атқаруды енгізу жолымен жүргізіліп келеді. Бұл – заңды процесс, себебі
біздің ойымызша, ол заңдылықты жетілдіре беруге және жазаны атқарғанда
заңдылықты нығайтуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-
атқару кодексінің қабылдануы қылмыстық жазаның барлық түрінің орындалуы
тәртібін жан-жақты және толық реттейтін табиғи кезең болғаны сөзсіз.
Бүгінгі заң күші бар Қылмыстық-атқару заңы отыз жылдарға жуық уақыт
ішінде шамасында қалыптасты. Осы уақыттың ішінде Еңбекпен түзеу заңының
негіздеріне және Еңбекпен түзеу кодексіне мезгіл-мезгіл қосымшаларымен
өзгертулер енгізілді, жоғарыда көрсетілген заңдар реттемейтін кейбір
жазаның тиісті орындалуын жөнге салатын жекелеген заң актілері де
қабылданды. Біз бұдан Қазақстанда қазіргі уақытта жазаның барлық түрлерінің
орындалуы жоғарыда аталған заңдармен реттелетіндігін көреміз.
КСРО ыдырап ТМД құрылғаннан кейін де біртұтас қылмыстық-атқару заңын
даярлау мәселесі ашық болып қала берді. ТМД мемлекеттері ұзақ тарихи
кезеңде бұрынғы КСРО халықтары қоян-қолтық бір қарым-қатынаста тұрғандықтан
бір қылмыстық еңбекпен түзеу заңдары, жалпы проблемасы, барлық
мемлекеттерге тән қылмыстық-атқару жүйесі болағндықтан, ол ТМД елдерінің өз
алдына жеке-жеке Қылмыстық-атқару заңдарының үлгісі болатындай жаңа
Қылмыстық-атқару кодексін жасаудың керектігін дәлелдеді.
ТМД елдеріне үлгі ҚАК-нің негізінде Қазақстан Республикасының ҚАК-нің
жаңа жобасы дайындалып, 1997 жылы желтоқсанның 13-інде қабылданды.
2ның қызметі арқылы жүзеге асырылады, оларға бұл салада ұйымдастыру
қызметі: 2222.3 Қылмыстық-атқару құқығының нормаларының түсінігі, мазмұны,
түрлері мен құрылымы
Құқық құрылымының бастапқы бөлімі қылмыстық-атқару нормасы болып
табылады. Норма – ереже, мінез-құлық ережесі. Сонымен, қылмыстық-атқару
құқығының нормасы деп субъектілердің тиісті мінез-құлық үлгісін және
қатысушылардың (мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, қоғамдық
құрылымдардың, лауазымды адамдардың, сотталғандардың және жеке адамдардың)
құқықтық қатынасын айтамыз.
Қылмыстық-атқару құқығының нормалары ішінде де құқық саласының жалпы
ережелері мен жалпы түсінік принциптері құрылып қалыптасатын нормалар бар,
сонымен қатар лайықты мемлекет органдарының міндеттері біріктіріледі. Бұл
нормалар мәлімдеме ретінде жүргізіледі. Олар қылмыстық атқару саясатын іске
асырады. Көрсетілген нормалар ережесі қылмыстық-атқару құқық қатынастарында
субъектілердің субъективтік құқық пен заңдық міндеттерін белгілейтін
нормаларда айқындалады. Құқықтық нормалар қоғамдық қатынастарды керекті
бағытта реттеу үшін қабылданады.
Қылмыстық-атқару құқығы нормалары қоғамдық қатынастар процесінде және
жазаны атқарудың реттеу үшін қолданылады. Қылмыстық-атқару құқық нормалары
жазаны атқару себебі процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар
субъектілерінің мінез-құлқын тәжірибеде реттейді. Бұл қатынастар қылмыстық-
атқару құқығы нормаларымен реттеле отырып, қылмыстық-атқару құқық
қатынастары пайда болады.
Қылмыстық-атқару құқығын материалдық және процессуалдық түрлерге
жіктеуге болады. Материалдық құқық нормалары мінез-құлық ережелері маңызын
белгілейді, процессуалдық норма оның жағдай мен тәртібін реттейді.
Қылмыстық-атқару құқығы нормаларын белгілейтін тәртіп ережесін өзіндік
ерекшелігіне байланысты жеке-жеке түрге жіктеуге болады. Айтылған құқық
нормаларының негіздері:; а) реттеуші нормалар ә) мадақтаушы; б) қорғаушы
болып бөлінеді.
а) Реттеуші нормалар субъектілердің құқығы мен міндеттерін және басқа
да қылмыстық-атқару құқық қатынастарына қатынасушыларды белгілейді. Құқық
пен міндеттердің белгіленген түрінің тәуелділігіне байланысты олар өз
кезегінде, уәкілеттілік етуші және тыйым салушы болып бөлінеді. Міндеттеуші
нормалар –субъектілерден белгілі бір қимыл істеуді талап етеді. Тыйым
салушы нормалар – керісінше, субъектілерге тиісті бір әрекет етуді тоқтата
тұруды талап етеді, оның себебі ол заңмен теріс деп бағалағандық болып
табылады. Заң нормасында тыйым салу жалпы да, нақтылы да түрде белгіленуі
мүмкін. Заң әдебиетінде құқықты ретеудегі тыйым салу нормасының екі тәсілі
ерекшеленеді: рұқсат беру және ерік беру.
ә) Қылмыстық-атқару құқығының мадақтаушы нормалары сотталғандардың заң
қабылдайтын мінез-құлқына жағдай жасауға бағытталған. Қылмыстық-атқару
құқығының мадақтаушы нормаларының айырмашылығы – ол тек құқық қатынасының
жалғыз субъектісіне, мекемесіне немесе жазаны атқарушы басқа бір орган
әкімшілігіне мақтауға құқы береді. Екінші субъект – сотталғандар қосымша
лайықты мадақтауға құқық беруді талап ете алмайды, ол үшін еңбек сіңіруі
тиіс. Әкімшілік мадақтауға шешім қабылдағанда сотталғандардың тәртібін жасы
деп сипаттайтын мағлұматтарды басшылыққа алады.
б) Қорғаушы нормалар – қылмыстық жазаны атқару процесінде пайда болатын
құқық қатынастарын қорғауды қамтамасыз етуге шақыратын нормалар.
Қылмыстық-атқару нормаларының құрылымы – гипотезадан, диспозициядан
және санкциядан тұрады. Гипотеза арнайы шарттан тұрады, егер ол бар болса,
бұл норма қолданылуы мүмкін. әдетте ол заң тарауы аталуында айтылады.
Диспозиция нормасы – бұл мінез-құлық ережесі, мұнда субъектілерге құқық пен
бұл құқық міндеттемелерін байланыстыру үлесін беру көрсетіледі. Ол құқық
қатынастарына қатысушы жақтардың тиісті тәртібін, әдеттегідей заң баптары
мазмұнын бейнелейді. Санкция нормасы – бұл диспозицияда айтылған ережені
бұзған кездегі негативтік салдар.
Қылмыстық-атқару құқығы нормаларының ерекшелігі – олар негізінен
императивтік сипатта болады. Құқық нормаларының көбінде гипотеза боламйды,
бірақ диспозиция барлық уақытта болады. Көптеген нормалар нақты норма
мәтінінің сыртында жатады.
2.4 Қылмыстық-атқару құқық қатынастары
Үкімнің заңды күшіне енуімен және осы үкімнің атқарыла бастаған күнінен
бастап мемлекетте, оның қылмыстық жазаны орындайтын тиісті мекемелері мен
органдардың сотталғандарға құқық реттеу жиынтығын қолданатын, жазаға тән
және түзеу шекарасын қолданып әсер ету құқығы пайда болады. Сотталған өз
кезегінде құқық шектеуге көнуге міндетті және түзеу шарасын қолдануды
басынан өткеруі тиіс. Сөйтіп, қылмыстық-атқару құқық қатынасы пайда болады.
Ол осы құқық саласы нормаларымен реттеледі.
Жазаны атқару процесінде және түзеу ықпалын жүзеге асыруда қарапайым
ғана емес, күрделі де құқықтық қатынастар пайда болады. Оларда құқық
қатынастардың бірнеше элементтері бар болуы мүмкін және онда субъектілер
арасындағы құқықтық байланыс, олардағы көптеген құқық пен міндеттерінің
өзара қарым-қатынасымен бейнеленеді, мысалы, режим тәртібін іске асыру,
еңбек жағдайын т.б. қамтамасыз ету.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары басқа құқық қатынастар түрлерінен
өзгешілігі – ол өзінің субъектілері арқылы олар жаза орындайтын мемлекеттің
тиісті органдары және қылмыстық жазаға сотталған адамдары болуы мүмкін.
Құқықтық қатынастар субъектілерінің жағдайын алып қарағанда құқықтық пен
заңдылыққа жататын міндеттер көпшілігінің теңдігіне емес, қайта бір жағының
(сотталғандар) екінші жағына (мемлекеттік органдарға) бағыныштылығына
негізделеді.
Сонымен, қылмыстық-атқару құқық қатынастары дегеніміз – қылмыстық-
атқару құқық нормаларымен реттелген, мемлекеттің тиісті органдары мен
сотталғандардың жазаны атқару немесе өткеру кезінде пайда болатын қоғамдық
қатынастар.
Кез келген құқық қатынастың өз құрамы бар, яғни ол онсыз өмір сүре
алмайтын белгілі бір элементтердің жиынтығы. Құрамдас бөлімдері
(элементтері) дегеніміз – субъектілер мен басқада құқық қатынастарға
қатысушылар; құқық қатынастар маңызы; құқық қатнастар объектілері; заң
ақиқаттары.
Құқық қатынастарының субъектілері мен басқа да қатысушылары қылмыстық-
атқару құқығы нормаларында көрсетілген, субъектілік құқықтары және тиісті
заңды міндеттері бар – заңды ұйымдар мен жеке адамдар болып есептеледі.
Құқық қатынастарының субъектілері деп субъективтік құқық пен міндеттерінің
көп көлеміне ие болатын оның жан-жақтарын айтады. Олар болмаса құқық
қатынастары құралмайды. Қылмыстық-атқару құқық қатынастарының есебіне
кіретіндер: жазаны орындайтын мемлекет мекемелері мен органдары, бақылау
комиссиялары, лауазымды адамдар, кәмелетке толмағандар туралы комиссиялар,
еңбек ұжымдары, сотталғандар және олардың жақын-жуықтары.
Маңызы жағынан қарағанда құқық қатынастарының екі түрге бөлінетінін
атап өту қажет. Олар жазаны атқару кезіндегі шара қолданбай құрылатын және
түзеу шарасы ықпалын қолдану кезіндегі болып бөлінеді.
Қылмыстық-атқару құқық қатынастары объектісін құбылыстар мен бұйымдар
құрайды немесе шын мағынадағы тіршілік жағдайлары кезіндегі пайда болатын
құқық қатынастар. Құқық қатынас объектісі оның субъектілерінің немесе
қатысушыларының белгілі заңды талабы бола алады. (Мысалы, сотталғандардың
түзеу мекемелерінен қысқа мерзімге шығуы, жолығуға, сәлемдеме, тағам алуға
рұқсат етілуі т.с.с.).
Заң шындықтары әрекеті немесе уақиғаны көрсетеді, осыған байланысты
қылмыстық-атқару құқық қатынастары пайда болады, өзгереді немесе
тоқтатылады. Заң шындықтарының есебіне пайда болатын, өзгеретін немесе
тоқтатылуды қамтамасыз ететін құқық қатынастарына кіретіндер: айыптау
үкімін шығару немесе сот ұйғарымы, үкімнің заңды күшіне енуі мен өтеуді
талап ету, кездестіру, жолықтыру, тәртіп жазасын беру немесе қапас тәрізді
бөлмеге ауыстыру, сот шешімімен мерзімінен бұрын босату және т.б.
3 тақырып Қазақстан Рсепубликасындағы сотталғандардың құқықтық жағдайы
3.1 Қылмыстық жазасымен сотталған адамдардың құқықтық жағдайының
түсінігі
3.2 Сотталғандардың құқығы мен міндеттері. Бас бостандығынан айырылауға
сотталғандардың тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауапкершілігі
3.3 Қылмыстық жазалардың түрлері мен қылмыстық-атқару ықпалы
шараларының түсінігі.
3.4 Бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде.
3.1 Қылмыстық жазасымен сотталған адамдардың құқықтық жағдайының
түсінігі
Жазаны өтеп жатқан адамдар, мемлекет азаматтары ретінде Қазақстан
Республикасы Конституциясында көрсетілгендей, белгілі құқықтық шектеуге
қарамастан, адамның азаматтық құқығы мен бас бостандығына ие бола алады.
Сотталғандардың құқығы мен бас бостандығы сот үкімімен және Қазақстан
Республикасы заңында көрсетілген мерзімге ғана шектелуі мүмкін.
Сотталғандардың кейбір категориясына рецидивті қылмысты ескерту үшін
әкімшілік қадағалау койылады.
Сотталғанның меншік құқығы Қазакстан Республикасы Конституциясьшың 26-
бабы арқылы қорғалады, онда: "Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен
айыруға болмайды", — делінген.
Сотталғанды жазаны өтеу кезінде азаптауға, оған зорлык-зомбылық
жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдык қадір-қасиетін қорлайтындай
жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды (Қазақстан Республикасы
Конституциясы, 17-бап).
Тіпті ең ауыр өлім жазасы белгіленген адамға Қазақстан Республикасы
Конституциясының 15-бабына сәйкес кешірім жасауды арыздау құқығы кепіл
етіледі. БҰҰ 1984 ж. 25 мамырындағы "Өлім жазасына кесілгендердін құқын
қорғауды кепіл ету шаралары" құжатына сәйкес өлім жазасын орындау кезінде
бұл процедура мүмкіндігіне қарай жеңіл азап шектіруі тиіс.
Сот үкімімен еркінен айыру орындарында отырған Қазақстан азаматтары
сайлауға қатыса алмайды, яғни актив, пассив сайлау құқығынан айырылады.
БҰҰ 1985 ж. 13 желтоқсанындағы Адамдардың құқығы туралы Декларациясына
сәйкес тұрып жатқан немесе уакытша келген шетелдіктер сол мемлекеттің
заңдарын орындауға міндетті. Ешбір шетелдік азамат заңмен белгіленген
негізсіз және тиісті процедураға сәйкессіз бас бостандығынан айырылуға
тиісті емес. Сотталған шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасының және басқа да ТМД елдерінің сотталған
азаматтарынан бөлек отырады. Сотталған шетелдікке жазасын өтеп шықпайынша
немесе жазадан босатылмайынша Республикадан кетуге рұқсат етілмейді.
Біздің ойымызша, жаза өтеп жатқан адамдардың құқықтық жағдайы — ол әр
түрлі құқық салалары нормаларында бекітілген және қылмыстық жазаны атқару
(өтеу) кезіндегі сотталғандардың құқықтық жиынтығы арқылы айтылған жағдайы,
заңды талаптары мен міндеттері.
Сотталғандарды құқыкпен қорғау мынадай кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз
етіледі: сотталғандардың ұсыныс, арыз, шағым жіберуге және оны қарау
тәртібі туралы құқығы; мемлекеттің үкімет органдарының бақылауы; соттық
және мемлекеттік бақылау; прокурорлық қадағалау; жазаны өтейтін мекемелер
мен органдар әкімшілігінің заңнын сақталуын қарайтын қоғамдық бақылау;
халыкаралық және ұлттық құқық қорғау ұйымдары өкілдерінің осы мекемелерге
қатысы.
3.2 Сотталғандардың құқығы мен міндеттері. Бас бостандығынан айырылауға
сотталғандардың тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауапкершілігі
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару заңдарына сәйкес
сотталғандар тиісті мәртебеге ие бола алады, онын негізі субъективті құкық,
заңды міндеттері және олардың Қазақстан Республикасы азаматтары үшін
белгіленген заңды талаптарымен қоса қылмыстық-атқару заңдары, сот үкімімен
шығатын режим мазмұны қойған шектеулер болып есептеледі.
Норманың мазмұнынан (Қазақстан Республикасы ҚАК-нің 8-бабы)
сотталғандардың құқық жағдайын орнатумен бірге тікелей де, жанамалы да
шектеулер байқалады. Мысалы, Заң нормасы бас бостандығынан айыруға
сотталғандарды Қарулы Күштерде қызмет ету, сайлау, сайланылу, мемлекет
аумағында еркін жүру құқын тікелей шектейді. Тікелей шектеулер сот үкімінде
қосымша жаза ретінде көрсетілуі мүмкін, яғни тиісті бір лауазымды орында
жасау немесе белгілі қызметпен шұғылдану құқынан айыру, арнаулы немесе
әскери лауазымнан айыру т.с.с. Тікелей шектеулер тұрақты қорғау мен бақылау
орнату режим ережесін т.б. білдіреді.
Жанама — ол соттың да үкімі және жазаны атқару режимі. Сондықтан бас
бостандығынан айыруға сотталғандар жазаны атқару кезінде айрықша міндетіне
байланысты өне бойы тұйык кеңістікте тұрады, оны бұзғаны үшін тәртіп
жауапкершілігіне тартылады.
Субъективті құқық деп мемлекет кепіл болатын және құқық нормаларымен
қамтамасыз етілген адамның белгілі бір кезеңдегі ісіне немесе тиісті
игілікке ие болып пайдалануды айтамыз. Заңды міндет — ол құқық нормаларымен
алдын ала жазылып қойылған объективті қажеттілігі, құқық қатынас
субъектісінің құқықты өкілеттік адам тілегіне лайықты сипаты. Заңдылық
міндет белсенді, жағымды әрекет жасауымен қатар, қандай да болмасын
әрекеттен тартынуы да мүмкін. Заңды мүдде түсінігі дегеніміз — ол заңмен
белгіленген құқық пен бостандықтын мазмұнын қамтымайтын, бірақ мемлекет
жағынан қорғалуға тиісті және құқық нормаларымен сақталатын жеке адамның
қажетті талабы.
Қылмыстык-атқару кодексі сотталғандардың негізгі міндеттерін былай
белгілеген:
1. Сотталғандар осы Кодекспен, өзге де нормативтік-
құкықтық актілермен және үкіммен белгіленген құкықтық
шектеулерден туындайтын талаптарды сақтауға міндетті.
2. Сотталғандар өздеріне белгіленген мінез-құлық ережесін,
жазаларды атқарушы мекемелер мен органдар әкімшіліктерінің
заңды талаптарын орындауға міндетті.
3. Сотталғандардың өздеріне жүктелген міндеттерді, сон-
дай-ақ жазаларды атқарушы мекемелер мен органдар
әкімшілігінің заңды талаптарын орындамауы Қазақстан Рес-
публикасының заңдарында белгіленген жауапкершілікке
әкеліп соқтырады.
Сотталғандардың негізгі құқықтарына кіретіндер:
Сотталғандардың сот тағайындаған жаза түрін өтеудін тәртібі мен жағдайлары,
өздерінің құкықтары мен міндеттері туралы ақпарат алуға құқығы бар.
Ақпаратты жазаны атқарушы мекеме немесе орган береді.
Сотталғандар жазаны атқарушы мекеменің немесе органның әкімшілігіне, жазаны
атқарушы мекемелер мен органдардан жоғары тұрған басқару органдарына,
сотқа, прокуратура органдарына, басқа мемлекеттік органдарға, қоғамдық
бірлестіктерге, сондай-ақ адам құкығы мен бостандығын қорғау жөніндегі
халықаралық ұйымдарға ауызша және жазбаша ұсыныстар, өтініштер жасауға,
шағымдануға құқылы.
Сотталғандар түсініктеме беруге және хат алысуға, сондай-ақ осы баптын 2-
тармағында аталғанындай ана тілінде немесе өзі білетін кез келген басқа
тілде ұсыныстар, өтініштер жасауға және шағымдануға, қажет болған
жағдайларда аудармашының қызметін пайдалануға құқылы. Сотталғандарға жауап
өтініш жасаған тілінде қайтарылады. Өтініш жасаған тілде жауап қайтаруға
мүмкіндік болмаған жағдайда ол Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тілінде немесе халықаралық қолданыстағы орыс тілінде беріледі. Жауапты
өтініш жасаған тілге аударуды жазаны атқарушы мекеме немесе орган
қамтамасыз етеді.
4.Сотталғандар адвокаттардың, сондай-ақ осындай көмек беруге уәкілетті
басқа адамдардың заң көмегін пайдалануға құқылы.
5.Сотталғандар әлеуметтік қамтамасыз етілуге, Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес зейнет ақы алуына құқығы бар.
6.Қамауға немесе бас бостандығынан айыруға сотталғандар өздерінің
денсаулығын сақтау үшін кажетті материалдық-тұрмыстық және медициналық-
санитарлық қамтамасыздандырылу құқығын пайдаланады.
7.Соттың үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында ұсталатын
адамдарды қоспағанда, сотталғандардың мемлекеттік органдарды және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға,
сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы бар.
8.Жазасын өтеген және сотталуына байланысты атқарып жүрген қызметінен
босатылған адамдардың Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес еңбекке
орналасуға және тұрмыстық жағынан, әлеуметтік көмектің басқа түрлерін алуға
құқығы бар.
9.Жазасын өтеп жүрген адамдардың қызметкерлер тарапы-
нан сыпайылық көру құқығы бар. Олар қатаң немесе адамшы-
лық қасиетін қорлайтындай жағдайға ұшыратылмауға тиіс. Сот-
талғандарға мәжбүрлеу шараларын заң негізінен өзгеше қол-
дануға болмайды.
Қамауға, бас бостандығын шектеуге немесе бас бостандығынан айыруға
сотталған шетелдіктер өз мемлекеттерінің дипломатиялық өкілдерімен және
консулдық мекемелерімен, ал Қазақстан Республикасында дипломатиялық және
консулдық мекемелері жоқ елдердің азаматтарының мүдделерін қорғауды өз
мойнына алған мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктерімен немесе оларды
қорғаумен айналысатын халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға құқығы бар.
Сотталғандардың құқықтарын іске асыру тәртібі Қылмыстык-атқару кодексімен,
Қазақстан Республикасының заңдарымен және өзге де нормативтік-құқықтық
актілермен, Қазақстан Республикасы бекіткен мемлекет аралық шарттармен
белгіленеді.
Тыйым салынғанды бұзғаны үшін, яғни белгіленген ұстау режимінің
міндеттерін орындаудан бұлтарғаны немесе әдейі міндеттерін орындамағаны
үшін тәртіптік жауапкершілік басталады.
Тәртіптік жауапкершілік тек құқық нормаларына негізделген талаптарды
ғана орындамағаны үшін болады. Туысқандарымен хат жазысып тұрудан бас
тартқаны үшін т.с.с. тәртіптік жауапкершілікке тартуға болмайды. Тәртіптік
жазаны қолдануды оған құқығы бар түзеу мекемелерінің лауазымды адамдарына
ғана рұқсат етеді (мекеме бастығына, оның орынбасарларына, жасақ бастығына
т.с.с.) Ал жаза қолдану шаралары, тек қылмыстық-атқару құқығы нормаларында
көрсетілгендегідей болуы тиіс.
Материалдық жауапкершіліктің тәртіптіктен айырмашылығы — ол
сотталғандар өздерінің заңға қарсы әрекеттерімен мемлекеттің мүлкіне зиян
келтіргені үшін ғана басталады. Келтірілген материалдық зиян мөлшері соттың
шешімімен түгелдей немесе жарым-жартылай өндіріледі. Қаулы бұзылғаннан
кейін егер де сотталғанның зиян көлемі еңбек ақысынан заңсыз ұсталған
болса, оның дербес шотына жазылып, қайтарылады. Материалдық
жауапкершіліктегі істеген шығын, тек қана табыс салығын, тамақ, киім, аяк
киім бағасын және үкім қағазы сомасын толегеннен кейін қайтарылады.
Сотталғандардың ішінде жазаны атқару кезінде, тағы да Қылмыс жасап
қылмыстық жауапқа тартылатын жағдай тәжірибеде жиі кездесіп тұрады. Бұл –
жауапкершілікті ауырлататын жағдай, сондықтан еске алынып жаза қолданғанда
бұрынғы жазаның жиынтығымен үкім шығарады. Ал сот үкімі жаңа қолданған
жазаға түгелдей немесе жарым-жартылай бұрынғы жазаның өтелмеген бөлігін
қосады. Жаңа істеген қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адам
бұрынғыдан қатал режимді колонияға немесе түрмеге жіберіледі.
3.3Қылмыстық жазалардың түрлері мен қылмыстық-атқару ықпалы шараларының
түсінігі.
Жазалаудың мақсаты - әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сотталғандарды түзеумен қатар сотталғандардың және басқа адамдардың қылмыс
жасауын болдыртпауды ескерту екендігі баршаға мәлім.
Әлеуметті тұрғыдан қарағанда жаза - әсер ету шарасы; психологиялық
тұрғысынан қарасақ, ол кемтарлық, қайғы-қасіретпен бірге оған психологиялық
бейімдену; педагогика тұрғысынан – айрықша мәселені шеше алатын, яғни
қылмыс істеген адамдарды түзететіндей әсер ету. Құқық тұрғысынан – ол
қылмыс жасаған адамдардың мінез-құлқын бағыттап түзетіп отыру және жаңадан
қылмыс істеуді болдырмауды ескертетін құқық шектеу жиынтығы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіндегі жазалау жүйесі ғылыми
тұрғыдан алып қарасақ әлі жетілмеген. Онда жазалаудың 12 түрі белгіленген:
а) айып; б) кейбір лауазымды орындарда істеу немесе тиісті жұмыспен
айналысу құқығынан айыру; в) қоғамдық жұмыстар; г) түзеу жұмыстары; д)
әскери қызметке шектеу; е) бостандықты шектеу; ж) қамау; з) тәртіпті әскери
бөлімде ұстау; и) бас бостандығынан айыру; к) өлім жазасы.
Бас бостандығынан айырудан міндетті түрде еңбекке тартып шартты босату
мен бас бостандығынан айыру органдарымен міндетті түрде еңбекке тартып
шартты босату институттары жойылған болатын.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексін дайындағандар жаңа жаза түрін
– қамауды енгізді, оны бас бостандығынан айырумен байланстырмайды,
дұрысында ол қылмыстық-құқықтық шара болғандықтан бас бостандығынан айыру
болып қала береді.
Жазаны атқаруды түзеу шараларымен әсер етуді қосқанда біртұтас жазалау-
тәрбиелеу процесін құрастырады.
Сонымен түзеуге әсер ету тәрбиелеу процессінің ерекше түрін көрсетеді.
Ол сотталғандарға азап шегу негізі болмау керек. Түзеуге әсер ету
педагогиканың жалпы принциптері мен әдісіне негізделеді.
Біздер жазалаудың алдына мақсат пен міндет қойғанда оның кейбір
жағымсыз жағдайлардан құтылмайтындығын еске алуымыз керек, себебі бас
бостандығынан айыру орындарында азаматтардың шамалылау бөлігі
біріктірілген. Сотталғандар өзінше мәдениет құрмақшы (субкультура) болады.
Сотталғандардың бұзақылары дұрыстау жағына зорлық көрсетіп, өздерінше
тәрбиелеу үшін қысым жасайды. Бас бостандығынан айыру әлеуметтік пайдалы
байланыстардың үзілуіне, отбасының ыдырауына әкеп соғады. Осының бәрі
тәрбиелеу процесіне, сотталғандарды түзету әрекетіне қарсы әсер етеді.
Қылмыстық-атқару құқығы теориясында түзеу әсерінің маңызын құрайтын
негізгі элементтерінің есебіне кіретіндері мыналар: қоғамдық пайдалы еңбек,
сотталғандармен тәрбие жұмысы, жалпы білім мен мамандыққа үйрету. Ұстауда
отырғандағы режимді сөз етсек, онда түзеуге әсер ету шараларының
ұсталғандарға жазасын тарттырмайтын жағын жатқызуға болады, атап айтсақ, ол
қоғамдық тұрмыс ережесін сақтау (мүлікке ұқыпты қарау, жеке басының
тазалығын сақтау, тұрған бөлмесі мен аула ішін таза ұстау т.б.).
Әрине жазаны атқару шеңберінде қолданылатын түзеуге әсер ету, тиісті
шегінде іске асырылады және құқықпен белгіленеді. Бас бостандығынан айыру
орындарындағы сотталғандарға педагогикалық әсер еткенде оның түрін, әдісін,
тәсілін тәрбиешінің өз бетімен еркін таңдауына қамаудағы ұстау режимінің
ережелерін шек қояды. Мысалы, жолықтыру, демалыс беру, телефонмен өйлестіру
заңмен белгіленген және олар тәрбие құралы ретінде қаралады. Бірақ оларды
беру мезгілі және т.с.с. режим ережесінде көрсетіліп қатаң реттеледі.
Сондықтан қылмыстық атқару құқығының нормалары түзеу әрекетін ұйымдастыруда
белсенді әсер ететін тәрбиенің кейбір түрлеріе, әдісін, тәсілін қолдануға
рұқсат етілетіндерін белгілейді.
Түзеу әрекеті шараларының құқықтық реттеуі, әрқайсысында әр түрлі.
Сотталғандарды тәрбиелеу жұмысы, оларға жалпы білім беру және мамандыққа
үйретуққұқықпен жалпылама түрде реттелген. Құқық нормасы үйретуге тиісті
адамдарды және сотталғандарды жұмыстан босату тәртібі мен жағдайын, өтетін
уақытын т.б. белгілейді. Құқықтық реттеудің көлемі шектелгендіктен,
психология мен педагогиканың қарамағына әдістерін іске асыру үшін тиісті
кеңістік береді.
Сотталғандарды түзеуге бағытталған тәрбие процесіне қылмыстық жазаны
атқарушы органдармен бірге жалпы қоғам қатысады. Қылмыстық жазаны
қолданудың теріс салдарын ескере отырып, оны қылмыспен күресудің
универсалды амалы ретінде қарауға болмайды. Сондықтан тәрбиелеу
процессіндегі жолын қуушылық жазаны өтету кезінде де, одан босатылғаннан
кейін де әлеуметтік бақылау өте маңызды.
3.4 Бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде.
Құқық бұзушыларға қазіргі күші бар Заңға сәйкес мемлекеттік құқықтың
бірсыпыра шаралары қолданылады, соның бірі қоғамнан айыру (бас
бостандығынан айырып) және азаматтық-құқықтық мәртебесін шектеу болады. Бас
бостандығынан айыруды қолданудың негізі азаматтық құқыққа қарсы мінез құлық
болып табылады. Ол істелген құқық бұзушылықтың қоғамдағы қауіптілігіне,
құқық бұзушының жеке басын яғни басқа да себеп, сипатына, ауырлығына
байланысты бостандықтан айырудың түрін - әкімшілік-құқықтық, қылмыстық іс
жүргізу немесе қылмыс құқықтылығын белгілейді. Осыған байланысты бас
бостандығынан айыру әкімшілік, қылмыстық іс жүргізу, немесе қылмыстық және
қылмыстық атқару құқығына сәйкес реттеледі. Ал, бұл мәжбүр ету шарасын
атқару үшін тағайындалған мемлекеттік органдары мен мекемелері арқылы іске
асырылады.
Мемлекеттік мәжбүр етудің бұл шарасы, күші бар заңдарда әр түрлі
аталады, яғни ұстау, қамауға алу, бас бостандығынан айыру және т.с.с.
Бас бостандығынан айыру айтылған мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің жалпы
түсінігі.
Бас бостандығынан айыру қылмыстық жазаның түрі ретінде қылмыскерлерге
әсер етудің әзірге ең басты амалы болып отыр.
Кейбір мемлекеттің өзінің жазалау саясаты сол мемлекеттің ұстаған
бағытына байланысты, қылмыс істегендерге бас бостандығынан айыру жалпы
жазалаудың ішінде аз орын алады (мысалы, Жапонияда – 5%, Германияда - 10%
шамсында, АҚШ-та - 20% дейін, ал басқа елдерде – едәуір жоғары Қазақстан
Республикасында барлық сотталғандардың 40% шамасында).
Бас бостандығынан айыру түсінігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz