Қарақшылық бөтеннің мүлкін ұрлаудың ерекше түрі
Кіріспе ... ... ... ... 3
1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... 8
1.2 Талан.тараждың белгілері мен түрлері ... ...10
2 Қарақшылық қылмысының қылмыстық.құқықтық
сипаттамасы
2.1 Қарақшылық қылмысының объектісі ... ..16
2.2 Қарақшылық қылмысының объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Қарақшылық қылмысының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.4 Қарақшылық қылмысының субъектісі ... ... .34
2.5 Қарақшылық қылмысының сараланған және ерекше сараланған құрамдары ... ... ..40
2.6 Қарақшылық қылмысының басқа да өзара ұқсас қылмыстардан айырмашылығы ... ... ... .56
3 Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қарақшылық қылмысының деңгейі мен динамикасы ... ... ... ... ... ...64
3.2 Қарақшылық қылмысына әсер ететін себептер мен факторлар ... ... ... 67
3.3 Қарақшылық субъектісінің тұлғасы ... ... 69
3.4 Қарақшылық қылмысын алдын алудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ..72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ..74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ...78
Резюме ... ... ... ... ... ... ... ..81
1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... 8
1.2 Талан.тараждың белгілері мен түрлері ... ...10
2 Қарақшылық қылмысының қылмыстық.құқықтық
сипаттамасы
2.1 Қарақшылық қылмысының объектісі ... ..16
2.2 Қарақшылық қылмысының объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Қарақшылық қылмысының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.4 Қарақшылық қылмысының субъектісі ... ... .34
2.5 Қарақшылық қылмысының сараланған және ерекше сараланған құрамдары ... ... ..40
2.6 Қарақшылық қылмысының басқа да өзара ұқсас қылмыстардан айырмашылығы ... ... ... .56
3 Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қарақшылық қылмысының деңгейі мен динамикасы ... ... ... ... ... ...64
3.2 Қарақшылық қылмысына әсер ететін себептер мен факторлар ... ... ... 67
3.3 Қарақшылық субъектісінің тұлғасы ... ... 69
3.4 Қарақшылық қылмысын алдын алудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ..72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ..74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ...78
Резюме ... ... ... ... ... ... ... ..81
Қазақстан Республикасының Конституциясы республикадағы мемлекеттік меншік пен жеке меншікті бірдей таниды және бірдей қорғайды. Сонымен қатар меншік иелерінің құқықтары мен олардың мүліктерін қорғауға кепілдік береді. Егер меншік иелерінің құқықтары бұзылса, оларды қалпына келтіруде қылмыстық құқық қолданылады.
Қылмыстық заңнамада адам құқықтары мен бостандықтары заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік қазына ретінде бастапқылық және мызғымастық тұрғысынан көрініс табуы керек.
Қылмыстық саясат ең бірінші онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамдарға, әлеуметтік жағынан нашар қамтамасыз етілген топтарға – жүкті әйелдерге, асырауындағы балалары жоқ жалғыз басты әйелдерге, кәмелетке толмағандарға қатысты ізгілік бағытында дамуы керек. Сонымен қатар оны ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған кінәлі адамдарға, қылмыстық қудалаудан жасырынып жүрген адамдарға, қылмыс рецидивтеріне қатысты қатаң ету қажет [1].
Сонымен бірге Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың айтуы бойынша заңды құрметтейтін азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау құқық қорғау органдарының негізгі міндеті болып табылады [2].
Қылмыстық заңнамада адам құқықтары мен бостандықтары заңмен қорғалатын жоғары әлеуметтік қазына ретінде бастапқылық және мызғымастық тұрғысынан көрініс табуы керек.
Қылмыстық саясат ең бірінші онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамдарға, әлеуметтік жағынан нашар қамтамасыз етілген топтарға – жүкті әйелдерге, асырауындағы балалары жоқ жалғыз басты әйелдерге, кәмелетке толмағандарға қатысты ізгілік бағытында дамуы керек. Сонымен қатар оны ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған кінәлі адамдарға, қылмыстық қудалаудан жасырынып жүрген адамдарға, қылмыс рецидивтеріне қатысты қатаң ету қажет [1].
Сонымен бірге Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың айтуы бойынша заңды құрметтейтін азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау құқық қорғау органдарының негізгі міндеті болып табылады [2].
1 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылғы №949.
2 Н.А.Назарбаев. Домашний адвокат//Главное в борьбе с преступностью – неотвратимость наказания. №4 апрель 2002. с 2.
3 Карекетов Ю.М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с разбоем (по материалам УзССР). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Ташкент – 1980. с 15.
4 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылғы №950 Жарлығымен мақұлданған.
5 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. – Алматы: ЖШС “Баспа”, 2001. 332 б.
6 Бектаев Қалдыбай “Сөздік”. Үлкен қазақша-орысша сөздік. Алматы: “Алтын-Қазына” 2001. 704 б.
7 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества. М., 1974. с 32.
8 Уголовное право Казахстана. Особенная часть. Алматы, 2001. с 211.
9 Кригер Г.А. Борьба с хищением социалистического имущества. 1965.
с 75.
10 “Курс советского уголовного права” т.V, 1955, с 302.
11 Кригер Г.А. Борьба с хищением социалистического имущества. 1965 с 77.
12 Пионтковский А.А., Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного права. Т 1, 1955. с 415.
13 Борзенков Г.Н.Ответственность за мошенничество. Москва. 1971. с 13.
14 Никифоров Б.С. Обязательно ли корыстная цель при хищений? – Советское государство и право. 1949. №10, с 24.
15 Хоразашвили Б.А. Вопросы поведения преступника в советском праве. Тбилиси, 1963. с 96.
16 Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции; М. 1997. с154
17 Уголовное право Казахской ССР. Алматы, 1988. с 97.
18 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. Москва. 1974. с 88.
19 Литовченко В.Н. Уголовная ответственность за посягательство на соц.собственность. Москва. 1983. с 15.
20 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: - Алматы: Жеті жарғы, 2000. 140 б.
21 В.Д.Меньшагин. Усиление охраны личной собственности граждан. Москва. 1948. с 41.
22 Б.С.Никифоров. Уголовно- правовая охрана личной собственности в СССР. Изд. АН СССР, 1954. с 92.
23 М.М.Исаев. Имущественные преступления. Москва. 1939. с 39.
24 Б.С.Утевский, З.А.Вышинская. Практика применения законадательства по борьбе с хищением социалистического имущества. Москва. 1954. с 21-23.
25 Гагарин Н.С. Квалификация некоторых преступлений против социалистической собственности. Алма-Ата, “Казакстан”, 1973. с 25-26.
26 Владимиров В.А, Квалификация похищений личного имущества. Москва. 1974. с 61-62.
27 Н.И.Загородингов. Преступление против жизни, Москва. 1961. с 124.
28 Карекетов Ю.М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с разбоем (по материалам УзССР). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Ташкент – 1980. с 10.
29 Д.Н.Розенберг. О понятий имущественных преступлений в советском уголовном праве. Ученые записки, вып.3. Изд. Харьков. Юр. Института, 1948. с 73.
30 Т.Л.Сергеев. Уголовно-правовая охрана имущества социалистической собственности в СССР. Москва. 1954. с 27-32.
31 Я.М.Брайнин. Советское уголовное право. Часть Особенная, вып.2. изд.Киев.ун-та, 1952. с 57.
32 Кригер Г.А. “Ответственность за розбой”. Москва.1968. с 14.
33 М.Б.Гугучие. Ответственность за разбой по советскому уголовному законадательству. Сухими, 1958. с 34.
34 Л.Д.Гаухман. Борьба с насильственными посягательствами. Москва. 1969. с 20.
35 В.А.Владимиров. Квалификация похищений личного имущества. Москва. 1974. с 69-70.
36 В.А.Владимиров. Квалификация преступлений против личной собственности. Москва. 1968. с 84.
37 Никифоров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной собственности в СССР. Москва. 1954. с 89.
38 Н.С.Гагарин. Квалификация некоторых преступлений против социалистической и личной собственности. Алма-Ата, “Казахстан”, 1973. с 70.
39 Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. Москва. 1972. с 111.
40 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. Москва. 1961. с 350.
41 Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974., с 99-100.
42 Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии. – Москва, 1947. с 51.
43 Волков Б.С. Мотивы преступлений. Уголовно-правовые и социально-психологические исследования. – Казань, 1982. с 13.
44 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. - Санкт-Петербург, 1899. с 212.
45 Теплов Б.М. Психология. – Москва. 1949. с 108.
46 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества. Москва, 1974.с 12.
47 Лохвицкий А. Курс русского уголовного права. - Санкт-Петербург, 1871. с 64.
48 Фойницкий А. Курс русского уголовного права. - Санкт-Петербург, 1893. с 84.
49 Позднышев С.В. Особенная часть русского уголовного права. – Москва. 1912.с 56.
50 Елисеев С.А. Вопросы теории и практики коррупционной преступности. - Москва, 1989. с 24.
51 Гуров А., Ю. Щекочихин. Под контролем мафии // Литературная газета. 19. 07.1989.
52 Цветинович А.Л. Дополнительные наказания в советском уголовном праве. - Калининград, 1980. с 7.
53 Мәліметтер Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің статистикалық бөлімінен алынды.
54 Кузнецова Н.Ф. О проекте общей части УК РСФСР // Российская юстиция. - 1994. -№ 4. с 26.
55 Шишков С.Н. Понятие вменяемости и невменяемости в советском праве. - Москва, 1983. с 28.
56 Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки // Советское государство и право. – 1984. -№ 4. с 105.
57 Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости // Государство и право. - 1989.- № 4. с 66.
58 Емельянов В.П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалиями. - Саратов, 1980. с 10.
59 Каракетов Ю. Каким будет новый УК Узбекистана? // Экономика и статистика. –1994. -№3.
60 Заплатина Е.А. Особенности личности женщины рецидивистки// Актуальные вопросы борьбы с преступностью. Томск, 1990. с 77.
61 Мәліметтер Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігінен алынды.
62 Сербский В. Судебная психопатология. Москва. 1896. с 44.
63 Шишков С.Н., Сафуанов Ф.С. Влияние психических аномалий на способность быть субъектом уголовной ответственности и субъектом отбывания наказания // Государство и право. –1994. -№ 2. с 82-90.
64 Кузнецова Н.Ф. и др. О проекте общей части уголовного уложения России // Государство и право. –1994. -№ 10.с 149.
65 Жекебаев У.С. и др. Соучастие в преступлении. Алматы. 1981.с 44.
66 Ашитов З.О. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности. Алматы, 1976. с 11.
67 Шнейдер М.А. Соучастие в преступлении по советскому уголовному праву. – Москва, 1958. с 7.
68 Алексеев В. Понятие организованной группы // Социалистическая законность. - 1989. -№ 11. с 11.
69 Закутский А.Н. Уголовное право. Общая часть. Москва. 1929.с 285.
70 Закутский С.Г. Практика назначения наказания при совершении нескольких преступлений // Научные труды Ташкентского государственного университета. - Ташкент, 1964. Вып. 26. с 180-181.
71 Ковалев А.М. Борьба с рецидивной преступностью. Москва.1964.с 13.
72 Блиндер Б.Почему совершаются преступления. Ташкент, 1976. с 67.
73 Келина С.Г. Теоретические вопросы освобождения от уголовной ответственности. Москва: Юрид.лит. 1974.с 18.
74 Малков В.П. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. Казань. 1982. с 44-45.
75 Бородин С.В. Борьба с преступностью: Теоретическая модель комплексной программы. Москва: Наука, 1990. с 116.
76 Криминология / Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова.-Москва, 1997. с 370.
77 1994 жылдың 23 желтоқсанында қабылданған (1996 ж. 20 желтоқсанындағы өзгерістерімен) ҚР Жоғарғы Соты Пленумының реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» қаулысы.
78 Гаверов Г.С. Общее начало назначения наказания по советскому уголовному праву. Иркутск. 1976. с 213.
79 Владимиров В. Неорганизованная борьба с организованной преступностью // Щит и меч. 1994. № 22. с 14-19.
80 Ткаченко В. Ответственность за повторное деяние // Советская юстиция. - 1988. - № 4. с 26.
81 Н.И.Загородников. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. Москва. 1961, с 124-125.
82 А.А.Пионтковский. Преступления против личности.Москва.1938. с 21
83 М.П.Михайлов. Уголовная ответственность за кражу личного имущества и разбой. Москва. 1958. с 151-152.
84 Я.М.Брайнин. Советское уголовное право. Часть особенная., вып.2. Киев. 1952. с 64.
85 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11-шілде 2003 жылғы №8 қаулысы.
86 Н.Д.Дурманов. Советское уголовное право. Часть особенная. Москва. 1958. с 348.
87 Криминология. Учебник для юридических Вузов/ Под ред. проф. В.Н.Бурлакова, проф., академика В.П.Сальникова, проф., академика С.В.Степашина. – СПб.: Санкт-Петербургский университет МВД России, 1999. с 324.
88 Каракетов Ю.М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с разбоем (по материалам УзССР). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Ташкент – 1980. с 20.
89 Мәліметтер Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасының Республикалық құқықтық ақпарат және статистика орталығынан алынды.
90 “Караван”, Сторож-разбойник. 23.04. 2004 г. №17. с 20.
91 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества. Москва. 1974. с 140.
2 Н.А.Назарбаев. Домашний адвокат//Главное в борьбе с преступностью – неотвратимость наказания. №4 апрель 2002. с 2.
3 Карекетов Ю.М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с разбоем (по материалам УзССР). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Ташкент – 1980. с 15.
4 Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 20 қыркүйек 2002 жылғы №950 Жарлығымен мақұлданған.
5 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. – Алматы: ЖШС “Баспа”, 2001. 332 б.
6 Бектаев Қалдыбай “Сөздік”. Үлкен қазақша-орысша сөздік. Алматы: “Алтын-Қазына” 2001. 704 б.
7 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества. М., 1974. с 32.
8 Уголовное право Казахстана. Особенная часть. Алматы, 2001. с 211.
9 Кригер Г.А. Борьба с хищением социалистического имущества. 1965.
с 75.
10 “Курс советского уголовного права” т.V, 1955, с 302.
11 Кригер Г.А. Борьба с хищением социалистического имущества. 1965 с 77.
12 Пионтковский А.А., Меньшагин В.Д. Курс советского уголовного права. Т 1, 1955. с 415.
13 Борзенков Г.Н.Ответственность за мошенничество. Москва. 1971. с 13.
14 Никифоров Б.С. Обязательно ли корыстная цель при хищений? – Советское государство и право. 1949. №10, с 24.
15 Хоразашвили Б.А. Вопросы поведения преступника в советском праве. Тбилиси, 1963. с 96.
16 Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции; М. 1997. с154
17 Уголовное право Казахской ССР. Алматы, 1988. с 97.
18 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. Москва. 1974. с 88.
19 Литовченко В.Н. Уголовная ответственность за посягательство на соц.собственность. Москва. 1983. с 15.
20 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: - Алматы: Жеті жарғы, 2000. 140 б.
21 В.Д.Меньшагин. Усиление охраны личной собственности граждан. Москва. 1948. с 41.
22 Б.С.Никифоров. Уголовно- правовая охрана личной собственности в СССР. Изд. АН СССР, 1954. с 92.
23 М.М.Исаев. Имущественные преступления. Москва. 1939. с 39.
24 Б.С.Утевский, З.А.Вышинская. Практика применения законадательства по борьбе с хищением социалистического имущества. Москва. 1954. с 21-23.
25 Гагарин Н.С. Квалификация некоторых преступлений против социалистической собственности. Алма-Ата, “Казакстан”, 1973. с 25-26.
26 Владимиров В.А, Квалификация похищений личного имущества. Москва. 1974. с 61-62.
27 Н.И.Загородингов. Преступление против жизни, Москва. 1961. с 124.
28 Карекетов Ю.М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с разбоем (по материалам УзССР). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Ташкент – 1980. с 10.
29 Д.Н.Розенберг. О понятий имущественных преступлений в советском уголовном праве. Ученые записки, вып.3. Изд. Харьков. Юр. Института, 1948. с 73.
30 Т.Л.Сергеев. Уголовно-правовая охрана имущества социалистической собственности в СССР. Москва. 1954. с 27-32.
31 Я.М.Брайнин. Советское уголовное право. Часть Особенная, вып.2. изд.Киев.ун-та, 1952. с 57.
32 Кригер Г.А. “Ответственность за розбой”. Москва.1968. с 14.
33 М.Б.Гугучие. Ответственность за разбой по советскому уголовному законадательству. Сухими, 1958. с 34.
34 Л.Д.Гаухман. Борьба с насильственными посягательствами. Москва. 1969. с 20.
35 В.А.Владимиров. Квалификация похищений личного имущества. Москва. 1974. с 69-70.
36 В.А.Владимиров. Квалификация преступлений против личной собственности. Москва. 1968. с 84.
37 Никифоров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной собственности в СССР. Москва. 1954. с 89.
38 Н.С.Гагарин. Квалификация некоторых преступлений против социалистической и личной собственности. Алма-Ата, “Казахстан”, 1973. с 70.
39 Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его формы. Москва. 1972. с 111.
40 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. Москва. 1961. с 350.
41 Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974., с 99-100.
42 Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии. – Москва, 1947. с 51.
43 Волков Б.С. Мотивы преступлений. Уголовно-правовые и социально-психологические исследования. – Казань, 1982. с 13.
44 Фойницкий И.Я. Курс уголовного судопроизводства. - Санкт-Петербург, 1899. с 212.
45 Теплов Б.М. Психология. – Москва. 1949. с 108.
46 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества. Москва, 1974.с 12.
47 Лохвицкий А. Курс русского уголовного права. - Санкт-Петербург, 1871. с 64.
48 Фойницкий А. Курс русского уголовного права. - Санкт-Петербург, 1893. с 84.
49 Позднышев С.В. Особенная часть русского уголовного права. – Москва. 1912.с 56.
50 Елисеев С.А. Вопросы теории и практики коррупционной преступности. - Москва, 1989. с 24.
51 Гуров А., Ю. Щекочихин. Под контролем мафии // Литературная газета. 19. 07.1989.
52 Цветинович А.Л. Дополнительные наказания в советском уголовном праве. - Калининград, 1980. с 7.
53 Мәліметтер Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің статистикалық бөлімінен алынды.
54 Кузнецова Н.Ф. О проекте общей части УК РСФСР // Российская юстиция. - 1994. -№ 4. с 26.
55 Шишков С.Н. Понятие вменяемости и невменяемости в советском праве. - Москва, 1983. с 28.
56 Богомяков С. Уголовно-правовая невменяемость: критерии и признаки // Советское государство и право. – 1984. -№ 4. с 105.
57 Назаренко Г.В. Эволюция понятия невменяемости // Государство и право. - 1989.- № 4. с 66.
58 Емельянов В.П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалиями. - Саратов, 1980. с 10.
59 Каракетов Ю. Каким будет новый УК Узбекистана? // Экономика и статистика. –1994. -№3.
60 Заплатина Е.А. Особенности личности женщины рецидивистки// Актуальные вопросы борьбы с преступностью. Томск, 1990. с 77.
61 Мәліметтер Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігінен алынды.
62 Сербский В. Судебная психопатология. Москва. 1896. с 44.
63 Шишков С.Н., Сафуанов Ф.С. Влияние психических аномалий на способность быть субъектом уголовной ответственности и субъектом отбывания наказания // Государство и право. –1994. -№ 2. с 82-90.
64 Кузнецова Н.Ф. и др. О проекте общей части уголовного уложения России // Государство и право. –1994. -№ 10.с 149.
65 Жекебаев У.С. и др. Соучастие в преступлении. Алматы. 1981.с 44.
66 Ашитов З.О. Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности. Алматы, 1976. с 11.
67 Шнейдер М.А. Соучастие в преступлении по советскому уголовному праву. – Москва, 1958. с 7.
68 Алексеев В. Понятие организованной группы // Социалистическая законность. - 1989. -№ 11. с 11.
69 Закутский А.Н. Уголовное право. Общая часть. Москва. 1929.с 285.
70 Закутский С.Г. Практика назначения наказания при совершении нескольких преступлений // Научные труды Ташкентского государственного университета. - Ташкент, 1964. Вып. 26. с 180-181.
71 Ковалев А.М. Борьба с рецидивной преступностью. Москва.1964.с 13.
72 Блиндер Б.Почему совершаются преступления. Ташкент, 1976. с 67.
73 Келина С.Г. Теоретические вопросы освобождения от уголовной ответственности. Москва: Юрид.лит. 1974.с 18.
74 Малков В.П. Множественность преступлений и ее формы по советскому уголовному праву. Казань. 1982. с 44-45.
75 Бородин С.В. Борьба с преступностью: Теоретическая модель комплексной программы. Москва: Наука, 1990. с 116.
76 Криминология / Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова.-Москва, 1997. с 370.
77 1994 жылдың 23 желтоқсанында қабылданған (1996 ж. 20 желтоқсанындағы өзгерістерімен) ҚР Жоғарғы Соты Пленумының реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» қаулысы.
78 Гаверов Г.С. Общее начало назначения наказания по советскому уголовному праву. Иркутск. 1976. с 213.
79 Владимиров В. Неорганизованная борьба с организованной преступностью // Щит и меч. 1994. № 22. с 14-19.
80 Ткаченко В. Ответственность за повторное деяние // Советская юстиция. - 1988. - № 4. с 26.
81 Н.И.Загородников. Преступления против жизни по советскому уголовному праву. Москва. 1961, с 124-125.
82 А.А.Пионтковский. Преступления против личности.Москва.1938. с 21
83 М.П.Михайлов. Уголовная ответственность за кражу личного имущества и разбой. Москва. 1958. с 151-152.
84 Я.М.Брайнин. Советское уголовное право. Часть особенная., вып.2. Киев. 1952. с 64.
85 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11-шілде 2003 жылғы №8 қаулысы.
86 Н.Д.Дурманов. Советское уголовное право. Часть особенная. Москва. 1958. с 348.
87 Криминология. Учебник для юридических Вузов/ Под ред. проф. В.Н.Бурлакова, проф., академика В.П.Сальникова, проф., академика С.В.Степашина. – СПб.: Санкт-Петербургский университет МВД России, 1999. с 324.
88 Каракетов Ю.М. Уголовно-правовые и криминологические проблемы борьбы с разбоем (по материалам УзССР). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Ташкент – 1980. с 20.
89 Мәліметтер Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасының Республикалық құқықтық ақпарат және статистика орталығынан алынды.
90 “Караван”, Сторож-разбойник. 23.04. 2004 г. №17. с 20.
91 Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества. Москва. 1974. с 140.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ 345.0268:363.25 Қолжазба
құқығында
ТОЙҚАРАЕВА АЙГҮЛ АСЫЛБЕКҚЫЗЫ
ҚАРАҚШЫЛЫҚ БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҰРЛАУДЫҢ ЕРЕКШЕ ТҮРІ
Мамандығы 6N0301-Құқықтану
Құқықтану магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев _________
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Талан-тараждың белгілері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Қарақшылық қылмысының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
2.1 Қарақшылық қылмысының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Қарақшылық қылмысының объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Қарақшылық қылмысының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.4 Қарақшылық қылмысының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.5 Қарақшылық қылмысының сараланған және ерекше
сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.6 Қарақшылық қылмысының басқа да өзара ұқсас
қылмыстардан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3 Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қарақшылық қылмысының деңгейі мен динамикасы ... ... ... ... ... ...64
3.2 Қарақшылық қылмысына әсер ететін себептер мен факторлар ... ... ... 67
3.3 Қарақшылық субъектісінің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
3.4 Қарақшылық қылмысын алдын алудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 72
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Резюме ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Кіріспе
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы республикадағы мемлекеттік меншік пен жеке меншікті бірдей
таниды және бірдей қорғайды. Сонымен қатар меншік иелерінің құқықтары мен
олардың мүліктерін қорғауға кепілдік береді. Егер меншік иелерінің
құқықтары бұзылса, оларды қалпына келтіруде қылмыстық құқық қолданылады.
Қылмыстық заңнамада адам құқықтары мен бостандықтары заңмен қорғалатын
жоғары әлеуметтік қазына ретінде бастапқылық және мызғымастық тұрғысынан
көрініс табуы керек.
Қылмыстық саясат ең бірінші онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы
қылмыс жасаған адамдарға, әлеуметтік жағынан нашар қамтамасыз етілген
топтарға – жүкті әйелдерге, асырауындағы балалары жоқ жалғыз басты
әйелдерге, кәмелетке толмағандарға қатысты ізгілік бағытында дамуы керек.
Сонымен қатар оны ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған кінәлі адамдарға,
қылмыстық қудалаудан жасырынып жүрген адамдарға, қылмыс рецидивтеріне
қатысты қатаң ету қажет [1].
Сонымен бірге Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың айтуы бойынша заңды құрметтейтін
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау құқық
қорғау органдарының негізгі міндеті болып табылады [2].
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Статистикалық
мәліметтерге жүгінетін болсақ, Қазақстан Республикасының территориясында
жалпы 2003 жылы - 95912, 2004 жылы - 31659, 2005 жылы - 127681, 2006 жылы
- 123112, 2007 жылы - 128064, 2008 жылы - 124478, 2009 жылы - 121667 жалпы
қылмыс саны тіркелінді. Оның ішінде, қарақшылық қылмысы меншікке қарсы
бағытталған қылмыстардың ішіндегі ең ауыры. Мысалы, 1990 жылы республика
бойынша қарақшылық қылмысының саны 1321, 2006 жылы қарақшылық қылмысының
саны 2474, 2007 жылы қарақшылық қылмысының саны 1994, 2008 жылы қарақшылық
қылмысының саны 1950, 2009 жылы қарақшылық қылмысының саны 1624 құраған.
Сонымен қатар, қарақшылық мүлікті ірі мөлшерде талан-тараждау
мақсатында 4%, аса ірі мөлшерде талан-тараждау мақсатында 3,4% жасалынады
[3].
Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі, саралаудағы қиындық, тергеу және сот
тәжірибесінің жетілмеуі қарақшылықпен күресудегі проблемаларды зерттеуде
өзекті қылып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңестік заң әдебиеттерінде қарақшылық
үшін жауаптылық мәселелеріне Ә.Б.Бахаутдиновтың, Н.С.Гагариннің,
М.Б.Гугучияның, Г.Л.Кригердің, М.П.Михайловтың монографиялық зерттеулері
арналған.
Сонымен қатар тиісті мәліметтер Е.О.Алаухановтың, А.Н.Ағыбаевтың,
В.А.Владимировтың, Л.Д.Гаухманның, В.В.Ераксиннің, Г.А.Кригердің,
П.С.Матышевскийдің, С.С.Степичевтың, И.Х.Хакимовтың және т.б. еңбектерінде
көрініс тапты.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты жан-жақты зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені, біздегі тәжірибеде көптеген қателіктер бар.
Осы ғалымдардың ойларына сүйене отырып, заңдағы және сот практикаларындағы
қателіктерді жоюға болады. Ал бұл біздің заңнаманы салыстырмалы түрде
зерттеуге итермелейді.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, қазіргі уақытта халық нарықтық
экономикаға бой үйретіп, өзінің қажеттілігі үшін мүлікті қанша керек болса,
сонша алуда. Бұл мүлік біреудің еңбегімен, терімен келген деп есептесек,
біреулер оны арамтамақтық (паразиттік) жолмен оны өз меншігіне айналдыруға
тырысады. Ал қарақшылықта мұндай әрекеттердің нәтижесінде, жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына қауіп туады. Сондықтан бұл қылмыс бірден екі
объектіге бағытталған.
Бұл қылмыс көбіне жастармен жасалады, яғни жастар өзінің дене
бітіміндегі күшке сеніп жасайды. Ал рецидивтер болса, өзінің тәжірибесіне
сүйеніп жасайды. Ал бұл қылмысты ауырлатып жібереді.
Қазіргі кезде үлкен қалаларда (мысалы, Алматы, Астана), түнгі
уақыттарда қарақшылық, тонау арқылы адамдардың мүлкін, ақшасын, заттарын,
ұялы телефондарын (бұл қазір жиі кездеседі) талан-тараждау көп орын алуда.
Сондықтан бұл қылмысты, оған әсер ететін себептер мен факторларды
анықтауға, зерттеуге бел будым.
Сот тәжірибесін зерттей келе, құқық қорғау органдарының қарақшылық
қылмысымен күресуде әлі жетілмегенін көруге болады. Көбінесе, қылмысты
саралауда, қарақшылықты ұқсас қылмыстарды айыруда көптеген қателіктер кетіп
жатады. Бұл қылмыстар бойынша әрқашанда, оны жасау себептері мен шарттары
анықталмайды. Ал бұл қылмысты терең зерттеу, осы қателіктерді жоюға өз
септігін тигізер еді.
Зерттеу объектісі.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі болып қарақшылық
қылмысы, оның ерекшеліктері, қарақшылық қылмысының сараланған түрлері мен
оны криминологиялық тұрғыдан зерттеу мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі.
Қоғамдық ғылымдарға ортақ, жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер,
теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология, философия, социология,
логика, психология ғылымдарының негізгі қағидалары құрады. Тақырыпты
зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану, жүйелі-құрылымдық
талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Жұмыста статистикалық және нақты
әлеуметтік (қылмыстық істердің құжаттарымен танысу) әдістерге жүгіну орын
алды. Сонымен қатар, құжаттарды саралау және олармен жүйелі түрде танысу
қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмпирикалық) деректік негіздері. Қазақстан
Республикасы және бұрынғы КСРО Жоғарғы Сотының жарияланған тәжірибесін
зерттеу қорытындылары; бұрынғы және кейінгі жылдарда жарық көрген
криминолог ғалымдардың ғылыми еңбектері; Диссертациялық зерттеудің деректік
негізі мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Коституциясына, қылмыстық,
қылмыстық іс жүргізу және Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына,
Республикалық Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларына негізделеді. Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы құқықтық статистика және
ақпарат орталығы агенттігінің соңғы жеті жыл ішіндегі (2003-2009 ж.ж.)
қылмыс статистикасының мәліметі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Магистрлік диссертацияның негізгі
мақсаты, ол қарақшылыққа жауаптылықты көздейтін заңнаманың осы қылмыспен
күресу міндетіне сәйкес келу мәселесін зерттеу. Тергеу және сот
тәжірибелерін, заңнаманы және теориялық аспектілерді зерттей келе, бірқатар
ұсыныстарды, заңнаманы жетілдіру мақсатында ұсынуға тырысамыз.
Сот тәжірибесін, теорияны зерттей келе, қарақшылық шабуылын саралауда,
оны басқа ұқсас қылмыстардан ажыратуда кететін қателіктерді жою мақсатында
бірқатар ұсыныстарды енгізуге талпынамыз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Егер жәбірленушінің еркінсіз, оның өмірі мен денсаулығына қауіпті
улы, есеңгірететін, есірткі заттарын беру арқылы, оның мүлкін иеленсе, онда
оның күш қолданып жасалған қарақшылықтан еш айырмашылығы жоқ. Мұнда біз
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп тудырды ма, жоқ па? Анықтап
алуымыз қажет. Егер жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп тудырмаса,
онда оны тонау ретінде саралауымыз керек.
Тергеу және сот тәжірибесінде бұл мәселеге көп мән берілмейді. Ал
негізі бұл саралауда өте қажет. Сонымен қатар денсаулыққа зиянның ауырлығын
бағалағанда сот-медициналық сараптамасы тағайындалуы керек. Ал бұл көп
жағдайда тағайындала бермейді.
2. Тергеу және сот тәжірибесіндегі материалдарды қарап шығып, мынадай
тұжырымға келуге болады: тәжірибедегі қызметкерлер мүлікті алу үшін күш
қолданылған кездегі келтірілген тиісті дене жарақатының дәрежесін анықтауға
қандай да бір көңіл бөлмейді. Кейбір жағдайларда қолданылған зорлық
жәбірленушінің денсаулығына қауіп төндірді ме, әлде денсаулығын
бұзбайтындай жеңіл дене жарақаты салынды ма, қажетті процессуалдық
құжаттарда көрсетілмейді. Ал қолданылған зорлықтың дәрежесін білмей жатып,
оны қарақшылық немесе күш қолданып жасалған тонау деп саралау әрқашанда
қиындық туғызады.
Тәжірибедегі қолданылатын тағы қателік – ол жәбірленушіге қарақшылық
шабуылы кезіндегі денсаулығының бұзылуына әкеп соққан жеңіл дене жарақатын
тонау деп мойындау.
3. Тергеу және сот тәжірибесіндегі тағы бір қателік, яғни заң
қарақшылықтың аяқталу сәтін шабуыл жасаған сәттен бастап бітетін, яғни
формальдік құрам ретінде қарастырғанымен, айыпты шабуыл жасап,
жәбірленушіге күш қолданып, оның мүлкін қандай да бір себеппен иеленбей
қалса, онда оны қарақшылыққа оқталу ретінде қарастырады.
Бұл дұрыс емес. Сондықтан тергеу және сот қызметкерлеріне қарақшылық
қай уақытта аяқталған, ал қай уақытта ол оқталған қылмыс ретінде
сараланатынын білу аса қажет.
4. Қазіргі Қылмыстық кодексте және Жоғарғы Соттың басқа да нормативтік
қаулыларында орыс тіліндегі “хищение” сөзі “ұрлау” деп аударылған. Бұл
дұрыс емес. Өйткені, ұрлау ұрлықпен сабақтасып жатыр.
Сондықтан бұл терминдерді шатастыру студенттердің арасында ғана емес,
заңда, қаулыларда да орын алып жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11-шілде
2003 жылғы №8 нормативтік қаулысында бір ғана орыс тіліндегі “хищение” сөзі
екі бөлек терминмен аталған, ол яғни ұрлау және ұрлық. Сондықтан мұны талан-
тараж сөзімен алмастыру қажет.
5. Қарақшылықтың субъективтік жағында міндетті белгі ретінде
“пайдакүнемдік мақсат” қарастырылған. Сонымен қатар оны “бөтеннің мүлкін
иелену мақсаты” деп те қарастырады. Ал ниет қарақшылықтың міндетті белгісі
ретінде қарастырылмаған.
Ниет пен мақсат бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, бұлар екі
түрлі түсініктер болып табылады. Ниет – бұл адамның ойындағы, оны қылмыс
жасауға итермелейтін нәрсе. Ол адамды не итермелейді, не жүргізеді деген
сұраққа жауап берсе, мақсат – бұл адамның белгілі бір қажеттілігін
қанағаттандыру үшін тілейтін, күтетін және іс-әрекеттің нәтижесін алдын ала
тосу әрекеті. Сондықтан ниет адамның белгілі бір мақсаттарға жетуіне ықпал
етеді.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қылмыстық кодексте ниетті
міндетті белгі ретінде қарастыру керек деп ойлаймын. Сондықтан Қылмыстық
кодекске өзгертулер енгізу керек, онда ниет пайдакүнемдік, ал мақсат
бөтеннің мүлкін иеленудегі материалдық мүдде ретінде қарастырылуы қажет.
6. Сонымен қатар қарақшылықты болғызбау үшін, оны алдын алу үшін
жастардың, қылмыскерлердің арасында оны ауыр қылмыс ретінде қарастыратынын,
оған үлкен жаза тағайындалатынын ашық айту керек.
Мұндай жұмыс әсіресе, жоғарғы оқу орындарында, колледждерде,
мектептерде жүргізілуі керек және оны жүргізуде полиция, прокуратура
қызметкерлері белсенділік танытуы қажет. Ал бұрын сотталған рецидивтерді
жергілікті атқару органдары жұмысқа орналастыру керек және оларға әкімшілік
қадағалауды полиция органдары үздіксіз жүргізіп отыруға тиіс.
7. Тәжірибедегі материалдарды қарай келе, қарақшылық көбінесе жаппай
тәртіпсіздіктер болғанда орын алатынына көз жеткізуге болады. Сондықтан
қарақшылықтың ерекше сараланған нышанында “соғыс және төтенше жағдайлар
кезіндегі қарақшылық жасауды” жатқызу керек.
Бұл норма осы жағдайлар орын алған кезде қарақшылық қылмысын алдын алу
болып табылады. Себебі, соғыс және төтенше жағдайларда айыпты өзінің
білінбей, ұсталмай қалуы мүмкіндігінің болуына байланысты бұл қылмысты
жасауы әбден мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы.
Тәжірибелік және теориялық аспектілерді зерттей келе, мынадай
проблемаларды нақтылауға тура келді: қылмыстық құқықтағы даулы мәселе,
қарақшылыққа жауаптылық көздейтін норманың орны туралы, қарақшылық және
талан-тараж түсініктерінің ара-қатынасы туралы, қарақшылықтың сараланған
құрамына бірқатар нормаларды енгізу туралы және т.б.
Сонымен қатар әдебиеттерді және сот практикасын зерттей келе, мынадай
түсініктерді ашуға мүмкіндік туды: шабуыл жасау, күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту, оның өмірге және денсаулыққа қауіптілігі,
қарақшылықтың аяқталу кезеңі, қылмысты жасау ниеті мен мақсаты, әртүрлі
дене жарақатын және қарақшылық шабуылы кезіндегі адам өлтіруді саралау,
қарақшылықты ұқсас қылмыстардан ажырату.
Қылмысты алдын алу және сақтандырудың басым бағыты болып онымен күрес
жүргізу, жедел іздестіру қызметін жетілдіру, ақпараттық қамтамасыз ету және
аналитикалық жұмыс деңгейін көтеру, халықаралық байланысты арттыру болып
табылады [4].
Сонымен бірге зерттеуде, қарақшылықты жасау себебі мен шарттарына
жеткілікті назар аударылған. Бұл негіздер ұйымдар мен азаматтардың
қауіпсіздігі үшін керек және құқық қорғау органдарының қылмысты алдын алуға
қажет болып табылады.
Зерттеудің нәтижелері. Диссертация бойынша бір ғылыми мақала және бір
баяндама тезисі жарияланған.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша, резюмеден тұрады.
1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектерді, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.
Осыған байланысты меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық
нормалармен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы
қиянат жасалғанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі – меншік иесінің иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Осы топқа кіретін қылмыстардың тікелей объектісі – меншіктің нақты бір
нысаны – мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің немесе басқа
ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол сұғу болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың затына адам еңбегі арқылы жасалған кез-
келген материалдық дүниелер, заттар жатады. Осыған байланысты адамның ақыл-
ойы, идеясы, заттық белгісі болмағандықтан осы қылмыстардың заты болып
табылмайды.
“Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі ең көп таралған және қоғамға
едәуір қауіптісі – ұрлау” [5].
Қылмыстық заң ұрлағандық үшін, оның жасалу тәсілдеріне қарай нақты
жауаптылық қарастырған. Қылмыстық кодекстің тиісті баптарына бөліп,
нормативтік тұрғыдан бекіткен, оларға ұрлаудың мына формалары жатады:
ұрлық, иемденіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық, тонау және қарақшылық.
Осы ретте “ұрлау” сөзі орыс тіліндегі “хищение” сөзінің аудармасын
беріп тұрған жоқ, яғни бұл сөз өз орнында тұрған жоқ деп айтуға болады.
“Ұрлаудың” орысша аудармасы “воровать, украсть, похитить, расхищение”
болса, “хищение” сөзінің қазақша аудармасы – қымқыру, ұрлық. Ал
“расхищение” сөзінің қазақша аудармасы – талан-тараж, ұрлау, ұрлаушылық.
“Қымқыру” сөзінің орысша аудармасына келсек, “стащить, хищение, утаивать,
украсть” – деген сөздерді береді. Ал талан-тараждың орыс тіліндегі
аудармасы “грабеж, погром, расхищение, растранжировать” – деген сөздерді
білдіреді” [6].
Сонымен қатар бір ғана орыс тіліндегі “хищение” сөзі, Қазақстан
Республикасының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11-шілде
2003 жылғы №8 Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысында екі түрлі атаумен
айтылған, ол біріншіден “ұрлау”, екіншіден – “ұрлық”. Мысалы, осы қаулының
8-тармағында ұрлық жасау жөнінде алдын ала келісіп, оған екі немесе одан да
көп адамдар қатысса, ондай ұрлық адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша жасалған ұрлыққа жатады делінген.
Осы барлық негіздерді басшылыққа ала отырып, “хищение” сөзінің
аудармасын “талан-тараж” деп алу керек деп ойлаймын. Өйткені “ұрлау” сөзі
“ұрлық” сөзімен сабақтасып жатыр. Ал ұрлықтың орысша аудармасы –
“воровство, хищение, кража”. Ал “қымқыру” сөзіне келер болсақ, қымқыруды
тек жасырын жасалған қылмыстарда ғана қолдануға болады. Ал ашық жасалған
қылмыстарда “қымқырып кетті” деп айту мүмкін емес. Сондықтан ең қолайлысы
және жақыны, сонымен қатар мазмұны жағынан жақын тұрған талан-тараж сөзі.
Оған қоса, талан-тараж сөзі барлығына таныс, өйткені ҚазКСР Қылмыстық
кодексінде қазіргі “ұрлау” сөзінің орнына “талан-тараж” деген сөз
қолданылған.
Талан-тараж түсінігін анықтаудың және оның негізгі элементтеріне
сипаттама берудің талан-тараждың барлық формаларына тән нысандарды
айқындауға және бекітуге мүмкіндік беретіндігі, нақты формаларына талдау
жасауды жеңілдететіндігі, оларды меншікке қарсы басқа қылмыстардан, басқа
объектіге қол сұғушылықтан, сондай-ақ қылмыстық заңмен жазаланбайтын
әрекеттерден шектеуге көмектесетіндігі қылмыстық заң ғылымында құптау
тапқан. Қазіргі кезде талан-тараждың түсінігі Қазақстан Республикасының
жаңа Қылмыстық кодексінде өзінің заңдық бекімін тапты. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің 175-бабының ескертуінде былай делінген: “Осы Кодекстің баптарында
ұрлау деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне
залал келтіре отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз,
қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру танылады”. Талан-тараж
түсінігіне берілген бұл анықтамадан көретініміз, ғалым-заңгерлер ұсынған
заң талаптарына жауап беретін топтама түсініктер ішінен заң шығарушы “алу”
терминін мойындаған. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының “Ұрлау істері
жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11 шілде 2003 жылғы №8 нормативтік
қаулысында да талан-таражға бірқатар ауытқулармен, осы тектес анықтама
берілген: “Бөтен мүлікті ұрлау дегеніміз – меншік иесінің мүлкін
пайдакүнемдік мақсатта заңсыз, қайтарымсыз алу және оны өз пайдасына немесе
басқа адамдардың пайдасына айналдыру”.
Заңмен берілген анықтамадан талан-тараждың объективтік жағынан
сипаттайтын мына нышандарды бөліп алуға болады:
а) мүлікті алу;
б) алудың заңға қайшылығы;
в) алудың қайтарымсыз болуы;
г) пайдакүнемдік мақсат.
“Алу” түсінігі талан-тараждың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін
болатын жеке тәсілдерін қамтиды. Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң
шығарушы оның аяқталу сәтін мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау кезеңіне
аударған. Бұл нышан қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың сыртқы
процесін неғұрлым дәл бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-құқықтық
қорғау объектісіне зиян келтіру тетігін сипаттайды, себебі алу әрқашанда
заңсыз қылмыспен, талан-тараждалған мүліктің меншік қатынастарына
қатысушылардың (жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы құрылымында орнын
өзгертумен ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады, оның қалыпты дамуына
нұқсан келтіреді.
1.2 Талан-тараждың белгілері мен түрлері
Талан-тараж арқылы мүлікті алғанда айыпты оны өз пайдасына немесе басқа
адамдардың пайдасына айналдырады. Талан-тараждаған адам мүлікке өз
меншігіндей билік жасайды, бірақ заң жүзінде ол меншік иесі бола алмайды,
себебі меншік құқығын қылмыстық жолмен алу мүмкін емес. Сондықтан да
жәбірленушінің талан-тараждалған затқа меншік құқығын талан-тараж жоғалта
алмайды. Талан-таражға заң тұрғысынан анықтама бергенде бөтен мүлікті
айыптының меншігіне емес, оның пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына
айналдыру дегенді, бәлкім осы тұрғыдан түсіндіру қажет.
“Талан-тараждау кезінде жалпы тәртіп бойынша мүлік басқа біреудің, яғни
меншік иесінің немесе меншік иесі өкілеттік берген адамның заңдық иелігінен
айырылады” [7]. Бірақ мүлікті, затты заңсыз иелігінде ұстаушылардан да бұл
заттар талан-таражға ұшырауы ғажап емес. Мысалы, ұрлаған адамнан қарақшылық
жасау арқылы, алаяқтық жасаған адамнан тонау арқылы және т.б. затты алып
қою. Затты немесе мүлікті оны заңсыз иеленген адамнан талан-таражға
ұшыратқан кезде ұрлықты немесе тонауды жасаушы адам, бұл заттың меншік
құқығы кімде және ол меншік иесіне ме, әлде ұрлаған адамға зиян келтіреді
ме? Білмейді. Бұл жерде жәбірленуші тек шын меншік иесі болып табылады.
Өйткені, ең соңында мүліктік зиянды тек жәбірленуші шегеді.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иемденушіге материалдық
залал келеді. Талан-тараждағы материалдық залал тікелей нақты залал түрінде
көрініс табуға тиіс. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының “Ұрлау
істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 2003 жылғы 11 шілдедегі №8
нормативтік қаулысында былай делінген: “қылмыс объектісі болған мүліктің
құнын анықтағанда, оның меншік иесінің қалай иемденгеніне байланысты,
қылмыс жасаған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық немесе
комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда мүліктің құны
сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады”. Талан-тараждың салдарынан
келген залалдың орнын толтырғанда оның мөлшері сот шешімі қабылдаған
кездегі бағаларға сүйеніп анықталады. Меншік иесіне немесе заңды иеленушіге
материалдық залал келтірмейтін мүлікті алу талан-тараж ретінде саралануға
тиіс емес.
Осыған байланысты заң шығарушы Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 175-бабының 5-ескертуінде мынаны айтты: меншік құқығында ұйымға
тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық
жасау, иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен жасалған ұсақ-түйек талан-
тараж қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. Оны жасауға кінәлі адам заңға
сәйкес әкімшілік жауапқа тартылады. Егер талан-таражданған мүліктің құны
әрекет жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген он
(10) еселенген айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, талан-
тараж ұсақ-түйек талан-тараж деп танылады. Тонау және қарақшылық қылмыс
жасағандық үшін мүліктің иелігіне және құнына қарамастан қылмыстық
жауаптылық туындайды. Сонымен қатар меншік құқығында ұйымға тиесілі емес
және оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін (ұрлау, алаяқтық жасау,
иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен жасалған ұсақ-түйек талан-таражды
саралау кезінде талан-таражданған заттың бағасына еш әсері болмайды.
Мысалы, жеке адамның жеке меншігіндегі мүлік[8].
Талан-таражды сипаттайтын келесі нышан – оның заңға қайшылығы. Заңға
қайшы нышан дегеніміз, шындығында да, болжаммен де оған өзінің құқығы жоқ
бөтен мүлікті айыптының алуы. Шындығындағы құқық дегеніміз – сол мүлікті
алуға мүмкіндік беретін, заңға негізделген құқықтың болуы. Оның заңда
белгіленген тәртіпте рәсімделген, рәсімделмегенінің маңызы жоқ. Бұл жерде
назар ол құқықтың формасына емес, түп мәніне аударылады.
Бұдан жасалынатын тұжырым – егер адам мүлікті алуға заңды негіздемелері
бола тұрып, оны алу үшін белгіленген тәртіптерді ғана бұзса, онда бұл
жағдайда талан-тараж болмайды.
Талан-тараждың негізгі белгісі ретінде мүлікті заңды иелігінен оның
еркінсіз алуды, яғни құқыққа қайшы әрекеттер жасау арқылы алуды айтамыз.
Сондықтан құқыққа қайшы бөтеннің мүлкін иелену орын алмаса, онда ол талан-
таражға жатпайды. Бұл жерде талан-тараждың белгісін табу үшін оның
жәбірленушіден құқыққа қайшы және еркінен тыс алды ма, әлде меншік иесінің
келісімімен және заңды түрде уақытша иеленуге алды ма? Осы жағдайларды
анықтап алу қажет.
Меншік иесінің рұқсатымен заңды және уақытша иемденуімен бөтен мүлікті
жай уақытша ұстауды ажыратып алу қажет. Егер осы затты иеленіп алатын
болса, онда ол талан-тараж болып табылады. Мысалы, жолаушылар мен
тасымалдаушы арасында, жеке киім сатушы мен сатып алушы арасында. Сатып
алушы киімді киіп көріп, онымен жүруі мүмкін. Сондықтан сатып жатқан зат
әлі оған құқықтық қатынастарда бөтен біреудікі болып табылады, яғни оған
сатушы өзінің иелену, пайдалану, билік ету құқығын берген жоқ.
Мүліктің меншік иесінен басқа адамға ауысуы мына жағдайда да талан-
тараждың элементін құрай алмайды:
1) Ол меншік иесінің еркімен жүзеге асырылса;
2) Заттарды алу меншік иесінің келісімімен, бірақ оның қатысуынсыз
жүзеге асырылса.
Егер әрекетке қабілетсіз адам мүлкін беру туралы келісім білдіретін
болса, онда ол шын мәніндегі ерік білдіруге жатпайды. Сондықтан жас
баланың, ішкі жан-дүниесімен ауыратындардан, ақылы аздан, ал кейбір
жағдайларда қатты мас болу салдарынан өзінің іс-әрекеттерін түсініп, баға
бере алмайтын адамдардан олардың мүлкін иемденуге келісім алу - талан-
тараждың барлық белгілерін құрайды.
Қылмыс аяқталғаннан кейін, мүліктік залалдың орнын толтыру немесе талан-
тараждалған мүлікті қайтару айыптыны жауаптылықтан босатпайды, бірақ ол
жазаны жеңілдетуге негіздеме бола алады.
Талан-тараж күш қолданып немесе күш қолданбай және ашық немесе жасырын
түрде жасалады.
Қарақшылық күш қолданып жасалатын қылмыстарға жатады.
Талан-тараждың елеулі белгісі бөтеннің мүлкін қайтарымсыз және тегін
алу болып табылады. Тегін алуға мүліктің ешқандай құнын төлемей алу немесе
болмашы құнын төлеу арқылы, құны бағалы мүлікті әдейі құнсыз мүлікке
алмастыру арқылы алулар жатады.
Осыған байланысты Г.А. Кригер мүліктің қайтарымсыз болуы ол мүлікті
тегін алу, сонымен қатар оның бағасын төмендетіп алуды айтады[9]. Бұл
жағдайлар көбінесе колхоздар мен совхоздарда, сауда ұйымдарында малды,
бидайды және т.б. ауылшаруашылық тауарларды тегін деп те айтуға болатын
арзан бағаға беруде кездеседі.
Кінәлі бөтеннің мүлкін арамтамақтық (паразиттік) жолмен талан-тараждау
арқылы, яғни қоғамға пайдалы еңбек етпеуі және осы мүліктің ақшалай немесе
басқа да материалдық эквивалентін қайтармауы арқылы өзіне осы мүліктен
материалдық пайда алу мақсатын көздейді.
А.А. Пионтковскийдің айтуы бойынша “Кінәлі келтірген залалдың орнына
сондай мүліктік эквивалент тастап кетсе де, ол талан-тараж болып
табылады”[10].
Егер кінәлі алынған мүліктің толық құнын қайтарып берсе, онда оның іс-
әрекеті талан-тараж емес, өз еркімен айырбастау болады.
Сонымен қатар, бұл ситуация, яғни кінәлі өз бетінше бөтен мүлікті алып,
оның орнына толық экономикалық эквивалент тастап кету бойынша, талан-
тараждың тағы бір белгісі жәбірленушіге нақты мүліктік залал келтіріп
тұрған жоқ. Сондықтан, бұл жағдайлар көбінесе өз бетінше иелік етуді, не
болмаса азаматтық деликтіні құрайды. Бірақ бұл талан-тараждың басқа
нысандарына қатысты болғанымен, қарақшылыққа қатысы жоқ. Өйткені, заң
шығарушы қарақшылықты формальді құрам, яғни бөтеннің мүлкін иеленбек түгіл,
оны алмай-ақ шабуыл жасаған кезден бастап, аяқталған қылмыс ретінде
саралайтын құрамға жатқызған. Осыған орай, егер қарақшылықта мүлікті алып,
оны иемденіп жатса, онда ол қылмыс құрамынан шықпайды және ол қосымша,
басқалай саралауды қажет етпейді.
Субъективтік жақтың міндетті белгілеріне – пайдакүнемдік ниет және
пайдакүнемдік мақсат жатады. Пайдакүнемдік ниетпен мақсаттың орын алмауы –
іс-әрекетті талан-тараж қылмыс құрамына жатқызуға жол бермейді.
Кеңестік қылмыстық құқық теориясы және практикасы кінәлі адамды мүлікті
талан-тараждады деп тану үшін кінәлі адам қасақана және белгілі бір
мақсатта жасауы керек деген көзқарасты ұстанып отыр[11]. А.А.
Пионитковскийдің айтуы бойынша “субъективтік жағынан кінәлінің мүлікті өз
меншігіне заңсыз, қасақана алғанын анықтап алу қажет. Бұл қасақаналық
сыртқы келбетінен қарағанда, кінәлі мүлікпен өз меншігіндей билік етеді,
болмаса, оны заңсыз өзі үшін қолданады немесе оны өз меншігі сияқты басқа
біреудің меншігіне береді” [12].
Қасақаналық - талан-тараждың міндетті белгісі бола тұра, ол сезіну және
тілеу сияқты 2 элементтен тұрады. Мүлікті талан-тараждап жатқан адам, ол
мүліктің бөтендікі екендігін сезеді, біледі. Ол сонымен қатар бөтеннің
мүлкін заңсыз алып жатқанын да сезінеді, бірақ пайдакүнемдік ниетке сүйене
отырып, өзінің еркін мүлікті қылмыс арқылы алуға белсенді түрде бағыттайды.
Талан-тараждың субъективтік жағының мазмұнына тек қасақаналық қана
емес, сонымен қатар белгілі бір мақсаттар мен ниеттер кіреді. Олар
әрқашанда пайдакүнемдік ниетпен (басқа ниеттер бұл қылмыста жоқ), яғни
бөтеннің мүлкінің арқасында заңсыз баюмен жасалады. Сондықтан біз өмір
сүріп жатқан мемлекетке, халыққа едәуір зиянын тигізеді.
Көптеген криминалистердің айтуы бойынша кінәлі талан-тараж жасаған
кезде алдына қоятын мақсаты, ол пайдакүнемдік мақсат[13]. Сондықтан
пайдакүнемдік мақсат мүлікті талан-тараждаудағы субъективтік жақтың
міндетті элементі болып табылады.
Бірақ заң әдебиеттерінде пайдакүнемдік мақсатты талан-тараж қылмысының
міндетті элементі деп санамау керек деген де көзқарастар кездеседі. Бұған
дәйек ретінде, олар кінәлі талан-тараж жасаған кезде алынған мүлікті
әрқашанда өзінің пайдасына ала бермейді. Олар пайдакүнемдік мақсатты
көздемей мүлікті басқа адамдарға да беруі мүмкін.
Пайдакүнемдік мақсатты талан-тараждың міндетті белгісі ретінде санамау
туралы бірқатар авторлар өз пікірлерін білдірді. Ал Б.С. Никифоров былай
деп жазды: “Біз пайдакүнемдік мақсатты талан-тараждың міндетті белгісі
ретінде санаудан толық бас тартқан дұрыс деп ойлаймыз. Бұл мақсатқа жетуде
талан-тараждаудың негізгі мазмұны қауіпсіздік мәселесі анықталады” [14].
Кейбір авторлар пайдакүнемдіктің түсінігін аша келе оны “материалдық
мүдде” түсінігімен ауыстыруға шақырады[15]. Ал бұл біздің қоғамымызда
жұмысшылар мен қызметкерлердің жеке материалдық мүддесі ретінде де
танылады.
Талан-тараждың субъективтік жағын қарастырғанда, кінәлінің басшылыққа
алатын ниетін де ажыратып алу қажет. Ниет – бұл адамның ойындағы, оны
қылмыс жасауға итермелейтін нәрсе. Ниет пен мақсат бір-бірімен тығыз
байланысты болғанымен, бұлар екі түрлі түсініктер. Ниет адамды не
итермелейді, не жүргізеді деген сұраққа жауап берсе, мақсат – бұл адамның
белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін тілейтін, күтетін және іс-
әрекеттің нәтижесін алдын-ала тосу әрекеті. Сондықтан ниет адамның белгілі
бір мақсаттарға жетуіне ықпал етеді. Талан-тараждың барлық нысандары
пайдакүнемдік ниетпен, сол арқылы пайдакүнемдік мақсат арқылы жүзеге
асырылады.
Пайдакүнемдік ниеттің түсінігі пайдакүнемдік мақсаттың түсінігінен
бірталай ауқымдырақ. Пайдакүнемдік ниет субъектінің алдында түрлі мақсаттар
қоюы мүмкін. Ал пайдакүнемдік мақсат пайдакүнемдік ниеттің нақты бір
көрінісі.
Қылмыс жасағандағы ниет – бұл қылмыстық әрекеттің қоғамға қауіпті
сатысы бола тұра, оны орындаушы, яғни қылмысты іс-әрекетті жасаушы адамның
да мінезін көрсетеді. Сондықтан қылмыс жасау ниеті сотпен жаза тағайындау
алдында ескерілуге тиіс. Ниет заң шығарушымен мүлікті талан-тараждау
құрамының міндетті белгісіне енгізілмеген. Бірақ, сот талан-тараж жасаудың
ниетін анықтап, оны жаза тағайындау алдында қолдануы тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде талан-тараждың 5 нысаны
бекітілген: ұрлық, сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иемденіп алу немесе
ысырап ету, алаяқтық, тонау, қарақшылық. Қызмет бабын пайдалану жолымен
мүлікті алуды талан-тараждың жеке формасы ретінде танудан заң шығарушы бас
тартты, оны талан-тараждың екі формасының сеніп тапсырылған бөтен мүлікті
иемденіп алу немесе ысырап етудің және алаяқтықтың саралаушы нышаны ретінде
қарастырады.
Қастандық жасаудың осы түрінің заты талан-тараж құрамының сындарлы
нышандарының бірі болып табылады. Қылмыстық заң теориясында қылмыс затының
шын мәніндегі мазмұнының екі бірдей анықтамасы кең таралған. Бірінші
анықтама бойынша: “Қылмыс затына өзінің қылмыстық әрекетін жүзеге асыра
отырып, қылмыскер тікелей ықпал жасайтын сыртқы әлемнің материалдық заттары
жатады”[16]. Екінші анықтамасы бойынша – қылмыс затына сол қылмыстың
жасалуына себеп болған материалдық әлемдегі заттар жатады[17].
Заң әдебиеттерінде талан-тараж затының түсінігі онша да мағыналы
баяндалмаған. Талан-тараж заттары ақша және бағалы қағаздар болуы мүмкін
екендігі туралы пікірге ешкімнің қарсылығы жоқ. Сонымен қатар, әдебиеттерде
де, сот практикасында да осы уақытқа дейін дау туғызып келе жатқан бір
мәселе: мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік
кәсіпорындары, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін есеп
айыруға қажетті билеттер, талондар, абоненттер және басқа белгілер талан-
тараж заты бола ала ма, жоқ па?
Г.А.Кригердің пікірінше, ақшалай-заттай және басқадай лоторея
билеттері, пошта төлемдерінің белгілері, көлікте жүру билеттері, бензинге
талондар және сол сияқтылар талан-тараж заты бола алады[18]. Кейбір
авторлар онымен толықтай келіспейді, олар көлікте жүру билеті мүлікті алуға
емес, тек көлікте жүруге ғана құқық беретіндіктен, талан-тараж заты бола
алмайды деп санайды. Л.А. Андреева мен Б.В. Волжинский талан-тараж заты
ретінде қарастырылуы мүмкін басқа да бағалы қағаздарға, жанар-жағар май
талондарын жатқызады. Лоторея билеттері, пошта маркаларын өзге бағалы
қағаздар қатарына жатқызбаса да, бұл авторлар олардың талан-тараж заты бола
алатындығымен келіседі.
Сонымен қатар, сот практикасы көлікте жүру билеттерін, почта маркаларын
көлік қызметіне төленгендігін растайтын, өзін ұсынған адамға тиесілі
қағаздар екенін ескеріп, талан-тараж затына жатқызады, сондықтан оларды
алуды талан-тараж деп қарастырады. Мәтінін толтырып, мөрмен бекіткеннен
кейін, оларды компостирленген соң ғана пайдалануға болатын билеттерді
немесе басқа белгілерді талан-тараждау сол әрекетке дайындық болып
саналады, егер бұл жерде талан-тараждалған заттарды кейін сатып, ақша табу
мақсаты болса.
Сонымен, “өздеріне көрсетілген құнның немесе қызметтің төленгендігін
растайтын, ұйымның, оның қызметкерлерінің, азаматтардың қолында болғанда
сол тауарлар мен қызметтерді, олардың пайдалануына мүмкіндік беретін
талондар, көлікте жүру билеттері немесе өзге белгілер ғана талан-тараж заты
бола алады” деген пікірмен келісу қажет[19].
Сонымен, мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік
кәсіпорындары, театр-сауықтыру, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен
қызмет үшін халық есеп айыратын билеттер, талондар, абоненттер және басқа
белгілер талан-тараж заты болмайтындығы туралы мәселені шешу үшін:
1) көрсетілген тауарлардың немесе қызметтің құны төленгендігін
растайтын мәліметтердің бар екендігін;
2) оларға заңда белгіленген реквизиттер мен белгілердің бар екендігін
анықтау қажет.
Талан-тараж затына қатысты даулы мәселелерді қарастырып, енді көпшілік
түгелдей талан-тараж затына жатқызған түсінікті талдауға көшелік. Мысалы,
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11 шілде
2003 жылғы №8 нормативтік қаулысында ұрлау заты дегеніміз – бөтен, яғни
айыптының меншігіне жатпайтын мүлік деп анықтама береді.
ҚР Азаматтық кодексінің 115-бабына сәйкес мүліктік иеліктер мен
құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша, соның ішінде, шетел валютасы, құнды
қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге
айналған нәтижелері, фирмалық тауарлар, атаулар, тауарлық белгілер және
бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да
мүлік жатады. Талан-тараждың мәніне жүгінсек, оның заты деп ақшаларды,
құнды қағаздарды, заттарды, мүліктік құқықтарды тану қажет.
Профессор А.Н.Ағыбаевтың айтуы бойынша, заттық белгісі жоқ
болғандықтан, электр немесе жылу энергиясы да меншік затына жатпайды
дейді[20]. Ғалымның бұл сөзі күмәндік тудырады. Зат дегеніміз – кез келген
түйсінетін нәрсе, ол газ күйінде, сұйық, қатты жағдайда, жанды және жансыз,
бүтіннің бөлігі болуы мүмкін.
Материалдық құндылығы жоқ зат немесе бұйым талан-тараж заты бола
алмайды, себебі оны алу меншік иесіне материалдық залал келтірмейді.
Сондықтан да, жасау үшін қоғамға пайдалы еңбек жұмсалған табиғи байлықтарды
(орманды, балықты, жануарларды және т.б.) заңсыз иелену меншікке қарсы
қылмыстар қатарына жатпайды, олар экологиялық қылмыстарға жатады. Негізі
біле білсек, жануарлар азаматтық құқықта заттың құрамына кіреді. Сондықтан,
адамның қолымен өсірілген жеке адамның меншігіндегі жануарларды заңсыз
иелену меншікке қарсы қылмыстарға жатуы тиіс.
2 Қарақшылық қылмысының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
2.1 Қарақшылық қылмысының объектісі
Қарақшылық қылмысының Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
179-бабының 1-бөлігінде мынадай анықтама берілген: “қарақшылық, яғни бөтен
мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау”.
Қарақшылықтың заңдық конструкциясы өзінің күрделілігімен ажыратылады.
Өйткені, ғылымда және сот практикасында бұрынғы кеңес заманынан бері
әртүрлі тұрғыда талданып келді. Кейбір кеңестік авторлар қарақшылықты
бөтеннің мүлкін күш қолданып, ұрлаудың бір түріне жатқызған. Мысалы,
В.Д.Меньшагин былай деп айтты: “қарақшылық пен ұрлықты ажыратудың басты
және негізгі белгісі, ол яғни ұрлықта адамның жеке басына күш қолданбай
ұрлық жасалады. Ал қарақшылықта адамның жеке мүлкіне күш қолдану арқылы
ұрлық жасалады”[21].
Ал Б.С.Никифоров және В.Д.Филимонова қарақшылыққа В.Д.Меньшагиннің
берген анықтамасын дұрыс емес дейді. Олардың ойынша, қарақшылық – ол
мүлікті ұрлау емес, ең бастысы мүлікті иеленіп алу мақсатында шабуыл
жасау[22]. Мұнда қарақшылық ең бастысы жәбірленушінің жеке басына
бағытталған, сондықтан да ол қоғамға қауіпті болып саналады.
Кейбір авторлар мұнымен келіспей, басқа тұжырымды ұстанған. Мысалы,
М.М.Исаевтың айтуы бойынша, қарақшылықты шабуыл жасаған сәттен бастап
аяқталған қылмыс деп санау дұрыс емес. Өйткені, бұл қылмыстың объектісі
жеке адам емес, бөтен мүлік болып табылады және қарақшылық талан-тараждың
бір түрі болып табылады[23].
Аталған көрнекті ғалымдардың ойлары жан-жақтан қысымға алына берді.
Көптеген авторлар мына позицияны ұстанды, яғни қарақшылық көптеген мүліктік
қылмыстардан айырмашылығы, ең бірінші меншікке қарсы бағытталған. Сонымен
қатар жәбірленушінің жеке басына да қарсы бағытталған. Сондықтан заң
шығарушы бұл қылмысты шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған қылмыс ретінде
саралағанды жөн көрген. Бұл жерде шабуыл жасап отырған адамның
жәбірленушіден белгілі бір мүлікті, затты алды ма, алған жоқ па? Маңызы
жоқ. Тек шабуыл жасаса болды, қылмыс аяқталған болып есептеледі.
Қарақшылықтың объектісі – күрделі қылмыстар қатарына жатады. Онда бөтен
мүлікке ғана емес, жәбірленушінің өз басына қастандық жасалады, бұл
жағдайда қарақшылықтың құрамы үшін факультативтік емес, міндетті екі
объектінің болуы қажет. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы,
денсаулығы, бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Тікелей объектіні және оның қылмыс затымен ара қатынасын анықтауда
криминалистер арасында бірдей көзқарастар жоқ. Екі әртүрлі концепциялар
бар: кейбір заңгерлер қоғамдық қатынастарды қылмыстың жалпы объектісі
ретінде қабылдап, оны нақты құрамдағы тікелей объекті ретінде қабылдаудан
бас тартады. Социалистік және жеке меншікке қарсы қылмыстардың тікелей
объектісі қоғамдық қатынас ретіндегі меншік емес, ол материалдық заттар,
мүлік жатады деді[24].
Қарама қарсы концепцияны жақтаушылардың ойынша, қылмыстың тікелей
объектісі ретінде жалпылама немесе оның бір бөлігінде қоғамдық қатынастар
жатады.
Қарақшылықтың құрамында жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті
күш көрсету белгісінің бар болуына байланысты, көптеген авторлар
қарақшылықтың объектісі тек денсаулық қана емес, сонымен қатар адамның
өмірі деп тұжырымдауды жөн көрді[25]. Бірақ мұндай қорытынды жасау үшін
жеткілікті негіз жоқ. Қарақшылық шабуылы кезіндегі күш қолдану
жәбірленушінің денсаулығына зардап әкелуі мүмкін және бұл күш қолдану
толығымен қарақшылық құрамын қамтиды және басқалай саралауды қажет етпейді.
Ал қасақана адам өлтіру, болмаса, абайсызда қаза келтіру бұл басқа жағдай.
Адам өміріне қарсы күш қолдану, яғни адам өлтіру қарақшылықтың құрамын
бермейді. Өйткені жәбірленушінің өлімі қарақшылықтың негізгі және саралаушы
құрамында көрініс таппаған. Адам өмірі қарақшылықтың объектісі бола
алмайды, адам өлтіру (болмаса оған оқталу) оның құрамынан тысқары жатыр
және өзіндік, бөлек саралауды қажет етеді.
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11
шілде 2003 жылғы №8 нормативтік қаулысына сәйкес қарақшылық шабуылы
кезіндегі жәбірленушіні өлтіру қылмыстардың жиынтығы бойынша, яғни
Қылмыстық кодекстің 179 және 96-баптарындағы тиісті бөлімдері бойынша
саралауды қажет етеді.
Егер қарақшылық шабуылы кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтірумен,
абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соқса, айыптының әрекеті толығымен
Қылмыстық кодекстің 179-бабының 3-бөлімімен сараланады. Бұл ретте Қылмыстық
кодекстің 103-бабымен қосымша саралауды қажет етпейді.
Қарақшылық объектісінің құрамына адам өмірін жатқызу, бұл адам
өлтіруді, соның ішінде пайдакүнемдік мақсатпен адам өлтіруді тек
қарақшылықпен шабуыл жасау белгісін беретін еді. Бұл орайда адам өлтіру,
жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс ретінде, одан жеңіл қылмыстың
(қарақшылық сияқты) бір бөлігі бола алмайды. Сондықтан бөтеннің мүлкін алу
мақсатында жасалған адам өлтіру, қасақана адам өлтірудің сараланған құрамын
береді және қандай бір жағдайларға байланысты қарақшылықтың құрамымен
сіңірілмейді[26].
Заң қарақшылықтың белгілерін анықтай келе, оның құрамына адам өміріне
қауіпті күш қолдануды қосқан, яғни қарақшылық сонымен қатар жеке адамның
өміріне қарсы бағытталған. Сонымен қатар, бұл орайда заң денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіруде де ол адам өміріне қауіпті болуы мүмкін
дегенді айтады. Бірақ бұл адам өмірін денсаулыққа ауыр зиян келтірудің
объектісі ретінде санауға негіз бермейді[27]. Сондықтан да қарақшылық
меншікке қарсы бағытталған талан-тараж қылмыстарының ішіндегі ең ауыры.
Сондықтан да оның аяқталу сәті шабуыл жасаған сәттен бастап бітеді.
Ю.М.Каракетовтың ойынша, қарақшылық қылмысын жеке адамдарға қарсы
қылмыстар тарауына жатқызу керек. Өйткені, бұл қылмыстың негізгі объектісі
адам өмірі және денсаулығы дейді. Бұл ГДР ҚК-де дұрыс жолға қойылған. Онда
қарақшылық жеке адамдарға қарсы қылмыстар қатарына жатқызылған (ГДР ҚК-нің
128-§). Ғалым негізгі объект ретінде адам өмірін және денсаулығын
жатқызады. Өйткені қарақшылық шабуылы кезінде айыпты қасақана өлтірумен
қатар, денсаулығына ауыр зиян келтірудің нәтижесінде жәбірленушіні өлімге
әкеп соғады. Мұнда социалистік және жеке меншік қарақшылықтың қосымша
объектісі болса, қоғамдық қауіпсіздік факультативтік объекті болып
табылады[28].
Бұл ғалымның пікірін, ұсынысын сынға ала отырып, оны толық емес,
қисынға сай келмейді деп айтуға болады. Өйткені, қарақшылық қылмысында
айыптының ниеті пайдакүнемдік болып, мақсаты тек адам өлтіру, оның
денсаулығына қауіпті күш көрсету емес, сонымен қатар оның меншігіне заңсыз
қол сұғып, оны иелену.
Автор бұл ұсынысты, объектілердің маңыздылығына байланысты жасап
отырғанына қарап, қарақшылықты өмірге қарсы қылмыстарға жатқызсақ, ондағы
қылмыстардың объективтік жағының конструкциясы жағынан материалдық құрамдар
екенін көруге болады. Сонда қарақшылықты да топтық объектінің бір болуына
байланысты материалдық құрам ретінде қарастыру керек пе?
Бұл менің және менің ғылыми жетекшімнің ойынша дұрыс емес. Өйткені,
мұнда ең бірінші біз ниет пен мақсатқа көңіл бөлуіміз қажет. Қарақшылықта
ниет әрқашанда пайдакүнемдік, ал мақсат бөтеннің мүлкін иелену болып
табылады.
Егер айыпты жәбірленушіні өлтіріп, оның меншігін пайдакүнемдік мақсатта
иеленсе, онда оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс.
Бұл жағдайда оның әрекеті ҚР ҚК-нің 96-бабының 2-бөлігі “з” тармағы бойынша
және 179-бап бойынша саралануы тиіс. Ал егер қарақшылық жасаудың
нәтижесінде жәбірленушінің денсаулығына ауыр, орташа және жеңіл зиян келген
болса, онда ол қосымша саралауды қажет етпейді. Өйткені қарақшылық
қылмысының құрамы мұны өзінде қамтиды. Ал егер денсаулыққа ауыр зиян келу
нәтижесінде жәбірленушінің абайсызда өлуіне алып келіп соқса, онда бұл
қылмыс 179-баптың 3-бөлігімен саралануы тиіс. Бұл жағдайда қосымша саралау
қажет емес.
Сондықтан қарақшылықты формальді құрам ретінде қарастыра келе, оны
күрделі қылмыстар қатарына жатқызуға болады. Онда жәбірленушінің мүлкіне
ғана емес, жеке басына да қастандық жасалады. Бұл жағдайда екі объектінің
де міндетті болуы шарт. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы,
оның денсаулығы бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Қылмыс объектісі және заты ұқсас, бірақ бірдей түсінік емес. Сондықтан
қылмыс объектісі мен затын ажыратып алу қажет. Қарақшылықпен шабуыл
жасаудың заты мүлік деп танылады, яғни ол өз иесінің мұқтаждығы, не тікелей
(тағам, жиһаз, автокөлік, құнды қағаздар және басқалар) қанағаттандыра
алатын материалдық әлемдегі заттар. Олар адамға өз пайдасын тигізетіндей
мүмкіндігі болуға тиіс. Соған байланысты олар қандай да бір тұтынушылық
құнға ие болады, олар мүлік ретінде экономикалық қасиетпен сипатталады.
Қарақшылықтың заты ретінде өзінің тұтынушылық бағасы болмайтын, бірақ
оны иеленушіге қандай да бір материалдық игілік беретін заттар болуы
мүмкін. Мысалы, ақша, облигация, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ 345.0268:363.25 Қолжазба
құқығында
ТОЙҚАРАЕВА АЙГҮЛ АСЫЛБЕКҚЫЗЫ
ҚАРАҚШЫЛЫҚ БӨТЕННІҢ МҮЛКІН ҰРЛАУДЫҢ ЕРЕКШЕ ТҮРІ
Мамандығы 6N0301-Құқықтану
Құқықтану магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев _________
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Талан-тараждың белгілері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Қарақшылық қылмысының қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
2.1 Қарақшылық қылмысының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Қарақшылық қылмысының объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Қарақшылық қылмысының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.4 Қарақшылық қылмысының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.5 Қарақшылық қылмысының сараланған және ерекше
сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.6 Қарақшылық қылмысының басқа да өзара ұқсас
қылмыстардан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3 Қарақшылықтың криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қарақшылық қылмысының деңгейі мен динамикасы ... ... ... ... ... ...64
3.2 Қарақшылық қылмысына әсер ететін себептер мен факторлар ... ... ... 67
3.3 Қарақшылық субъектісінің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
3.4 Қарақшылық қылмысын алдын алудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 72
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Резюме ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Кіріспе
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы республикадағы мемлекеттік меншік пен жеке меншікті бірдей
таниды және бірдей қорғайды. Сонымен қатар меншік иелерінің құқықтары мен
олардың мүліктерін қорғауға кепілдік береді. Егер меншік иелерінің
құқықтары бұзылса, оларды қалпына келтіруде қылмыстық құқық қолданылады.
Қылмыстық заңнамада адам құқықтары мен бостандықтары заңмен қорғалатын
жоғары әлеуметтік қазына ретінде бастапқылық және мызғымастық тұрғысынан
көрініс табуы керек.
Қылмыстық саясат ең бірінші онша ауыр емес және орташа ауырлықтағы
қылмыс жасаған адамдарға, әлеуметтік жағынан нашар қамтамасыз етілген
топтарға – жүкті әйелдерге, асырауындағы балалары жоқ жалғыз басты
әйелдерге, кәмелетке толмағандарға қатысты ізгілік бағытында дамуы керек.
Сонымен қатар оны ауыр және аса ауыр қылмыс жасаған кінәлі адамдарға,
қылмыстық қудалаудан жасырынып жүрген адамдарға, қылмыс рецидивтеріне
қатысты қатаң ету қажет [1].
Сонымен бірге Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың айтуы бойынша заңды құрметтейтін
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау құқық
қорғау органдарының негізгі міндеті болып табылады [2].
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Статистикалық
мәліметтерге жүгінетін болсақ, Қазақстан Республикасының территориясында
жалпы 2003 жылы - 95912, 2004 жылы - 31659, 2005 жылы - 127681, 2006 жылы
- 123112, 2007 жылы - 128064, 2008 жылы - 124478, 2009 жылы - 121667 жалпы
қылмыс саны тіркелінді. Оның ішінде, қарақшылық қылмысы меншікке қарсы
бағытталған қылмыстардың ішіндегі ең ауыры. Мысалы, 1990 жылы республика
бойынша қарақшылық қылмысының саны 1321, 2006 жылы қарақшылық қылмысының
саны 2474, 2007 жылы қарақшылық қылмысының саны 1994, 2008 жылы қарақшылық
қылмысының саны 1950, 2009 жылы қарақшылық қылмысының саны 1624 құраған.
Сонымен қатар, қарақшылық мүлікті ірі мөлшерде талан-тараждау
мақсатында 4%, аса ірі мөлшерде талан-тараждау мақсатында 3,4% жасалынады
[3].
Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі, саралаудағы қиындық, тергеу және сот
тәжірибесінің жетілмеуі қарақшылықпен күресудегі проблемаларды зерттеуде
өзекті қылып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңестік заң әдебиеттерінде қарақшылық
үшін жауаптылық мәселелеріне Ә.Б.Бахаутдиновтың, Н.С.Гагариннің,
М.Б.Гугучияның, Г.Л.Кригердің, М.П.Михайловтың монографиялық зерттеулері
арналған.
Сонымен қатар тиісті мәліметтер Е.О.Алаухановтың, А.Н.Ағыбаевтың,
В.А.Владимировтың, Л.Д.Гаухманның, В.В.Ераксиннің, Г.А.Кригердің,
П.С.Матышевскийдің, С.С.Степичевтың, И.Х.Хакимовтың және т.б. еңбектерінде
көрініс тапты.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты жан-жақты зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені, біздегі тәжірибеде көптеген қателіктер бар.
Осы ғалымдардың ойларына сүйене отырып, заңдағы және сот практикаларындағы
қателіктерді жоюға болады. Ал бұл біздің заңнаманы салыстырмалы түрде
зерттеуге итермелейді.
Бұл тақырыпты таңдау себебім, қазіргі уақытта халық нарықтық
экономикаға бой үйретіп, өзінің қажеттілігі үшін мүлікті қанша керек болса,
сонша алуда. Бұл мүлік біреудің еңбегімен, терімен келген деп есептесек,
біреулер оны арамтамақтық (паразиттік) жолмен оны өз меншігіне айналдыруға
тырысады. Ал қарақшылықта мұндай әрекеттердің нәтижесінде, жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына қауіп туады. Сондықтан бұл қылмыс бірден екі
объектіге бағытталған.
Бұл қылмыс көбіне жастармен жасалады, яғни жастар өзінің дене
бітіміндегі күшке сеніп жасайды. Ал рецидивтер болса, өзінің тәжірибесіне
сүйеніп жасайды. Ал бұл қылмысты ауырлатып жібереді.
Қазіргі кезде үлкен қалаларда (мысалы, Алматы, Астана), түнгі
уақыттарда қарақшылық, тонау арқылы адамдардың мүлкін, ақшасын, заттарын,
ұялы телефондарын (бұл қазір жиі кездеседі) талан-тараждау көп орын алуда.
Сондықтан бұл қылмысты, оған әсер ететін себептер мен факторларды
анықтауға, зерттеуге бел будым.
Сот тәжірибесін зерттей келе, құқық қорғау органдарының қарақшылық
қылмысымен күресуде әлі жетілмегенін көруге болады. Көбінесе, қылмысты
саралауда, қарақшылықты ұқсас қылмыстарды айыруда көптеген қателіктер кетіп
жатады. Бұл қылмыстар бойынша әрқашанда, оны жасау себептері мен шарттары
анықталмайды. Ал бұл қылмысты терең зерттеу, осы қателіктерді жоюға өз
септігін тигізер еді.
Зерттеу объектісі.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі болып қарақшылық
қылмысы, оның ерекшеліктері, қарақшылық қылмысының сараланған түрлері мен
оны криминологиялық тұрғыдан зерттеу мәселесі болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі.
Қоғамдық ғылымдарға ортақ, жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер,
теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология, философия, социология,
логика, психология ғылымдарының негізгі қағидалары құрады. Тақырыпты
зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану, жүйелі-құрылымдық
талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Жұмыста статистикалық және нақты
әлеуметтік (қылмыстық істердің құжаттарымен танысу) әдістерге жүгіну орын
алды. Сонымен қатар, құжаттарды саралау және олармен жүйелі түрде танысу
қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің (эмпирикалық) деректік негіздері. Қазақстан
Республикасы және бұрынғы КСРО Жоғарғы Сотының жарияланған тәжірибесін
зерттеу қорытындылары; бұрынғы және кейінгі жылдарда жарық көрген
криминолог ғалымдардың ғылыми еңбектері; Диссертациялық зерттеудің деректік
негізі мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Коституциясына, қылмыстық,
қылмыстық іс жүргізу және Қазақстан Республикасының басқа да заңдарына,
Республикалық Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларына негізделеді. Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасы жанындағы құқықтық статистика және
ақпарат орталығы агенттігінің соңғы жеті жыл ішіндегі (2003-2009 ж.ж.)
қылмыс статистикасының мәліметі болып табылады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Магистрлік диссертацияның негізгі
мақсаты, ол қарақшылыққа жауаптылықты көздейтін заңнаманың осы қылмыспен
күресу міндетіне сәйкес келу мәселесін зерттеу. Тергеу және сот
тәжірибелерін, заңнаманы және теориялық аспектілерді зерттей келе, бірқатар
ұсыныстарды, заңнаманы жетілдіру мақсатында ұсынуға тырысамыз.
Сот тәжірибесін, теорияны зерттей келе, қарақшылық шабуылын саралауда,
оны басқа ұқсас қылмыстардан ажыратуда кететін қателіктерді жою мақсатында
бірқатар ұсыныстарды енгізуге талпынамыз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Егер жәбірленушінің еркінсіз, оның өмірі мен денсаулығына қауіпті
улы, есеңгірететін, есірткі заттарын беру арқылы, оның мүлкін иеленсе, онда
оның күш қолданып жасалған қарақшылықтан еш айырмашылығы жоқ. Мұнда біз
жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп тудырды ма, жоқ па? Анықтап
алуымыз қажет. Егер жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп тудырмаса,
онда оны тонау ретінде саралауымыз керек.
Тергеу және сот тәжірибесінде бұл мәселеге көп мән берілмейді. Ал
негізі бұл саралауда өте қажет. Сонымен қатар денсаулыққа зиянның ауырлығын
бағалағанда сот-медициналық сараптамасы тағайындалуы керек. Ал бұл көп
жағдайда тағайындала бермейді.
2. Тергеу және сот тәжірибесіндегі материалдарды қарап шығып, мынадай
тұжырымға келуге болады: тәжірибедегі қызметкерлер мүлікті алу үшін күш
қолданылған кездегі келтірілген тиісті дене жарақатының дәрежесін анықтауға
қандай да бір көңіл бөлмейді. Кейбір жағдайларда қолданылған зорлық
жәбірленушінің денсаулығына қауіп төндірді ме, әлде денсаулығын
бұзбайтындай жеңіл дене жарақаты салынды ма, қажетті процессуалдық
құжаттарда көрсетілмейді. Ал қолданылған зорлықтың дәрежесін білмей жатып,
оны қарақшылық немесе күш қолданып жасалған тонау деп саралау әрқашанда
қиындық туғызады.
Тәжірибедегі қолданылатын тағы қателік – ол жәбірленушіге қарақшылық
шабуылы кезіндегі денсаулығының бұзылуына әкеп соққан жеңіл дене жарақатын
тонау деп мойындау.
3. Тергеу және сот тәжірибесіндегі тағы бір қателік, яғни заң
қарақшылықтың аяқталу сәтін шабуыл жасаған сәттен бастап бітетін, яғни
формальдік құрам ретінде қарастырғанымен, айыпты шабуыл жасап,
жәбірленушіге күш қолданып, оның мүлкін қандай да бір себеппен иеленбей
қалса, онда оны қарақшылыққа оқталу ретінде қарастырады.
Бұл дұрыс емес. Сондықтан тергеу және сот қызметкерлеріне қарақшылық
қай уақытта аяқталған, ал қай уақытта ол оқталған қылмыс ретінде
сараланатынын білу аса қажет.
4. Қазіргі Қылмыстық кодексте және Жоғарғы Соттың басқа да нормативтік
қаулыларында орыс тіліндегі “хищение” сөзі “ұрлау” деп аударылған. Бұл
дұрыс емес. Өйткені, ұрлау ұрлықпен сабақтасып жатыр.
Сондықтан бұл терминдерді шатастыру студенттердің арасында ғана емес,
заңда, қаулыларда да орын алып жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11-шілде
2003 жылғы №8 нормативтік қаулысында бір ғана орыс тіліндегі “хищение” сөзі
екі бөлек терминмен аталған, ол яғни ұрлау және ұрлық. Сондықтан мұны талан-
тараж сөзімен алмастыру қажет.
5. Қарақшылықтың субъективтік жағында міндетті белгі ретінде
“пайдакүнемдік мақсат” қарастырылған. Сонымен қатар оны “бөтеннің мүлкін
иелену мақсаты” деп те қарастырады. Ал ниет қарақшылықтың міндетті белгісі
ретінде қарастырылмаған.
Ниет пен мақсат бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, бұлар екі
түрлі түсініктер болып табылады. Ниет – бұл адамның ойындағы, оны қылмыс
жасауға итермелейтін нәрсе. Ол адамды не итермелейді, не жүргізеді деген
сұраққа жауап берсе, мақсат – бұл адамның белгілі бір қажеттілігін
қанағаттандыру үшін тілейтін, күтетін және іс-әрекеттің нәтижесін алдын ала
тосу әрекеті. Сондықтан ниет адамның белгілі бір мақсаттарға жетуіне ықпал
етеді.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қылмыстық кодексте ниетті
міндетті белгі ретінде қарастыру керек деп ойлаймын. Сондықтан Қылмыстық
кодекске өзгертулер енгізу керек, онда ниет пайдакүнемдік, ал мақсат
бөтеннің мүлкін иеленудегі материалдық мүдде ретінде қарастырылуы қажет.
6. Сонымен қатар қарақшылықты болғызбау үшін, оны алдын алу үшін
жастардың, қылмыскерлердің арасында оны ауыр қылмыс ретінде қарастыратынын,
оған үлкен жаза тағайындалатынын ашық айту керек.
Мұндай жұмыс әсіресе, жоғарғы оқу орындарында, колледждерде,
мектептерде жүргізілуі керек және оны жүргізуде полиция, прокуратура
қызметкерлері белсенділік танытуы қажет. Ал бұрын сотталған рецидивтерді
жергілікті атқару органдары жұмысқа орналастыру керек және оларға әкімшілік
қадағалауды полиция органдары үздіксіз жүргізіп отыруға тиіс.
7. Тәжірибедегі материалдарды қарай келе, қарақшылық көбінесе жаппай
тәртіпсіздіктер болғанда орын алатынына көз жеткізуге болады. Сондықтан
қарақшылықтың ерекше сараланған нышанында “соғыс және төтенше жағдайлар
кезіндегі қарақшылық жасауды” жатқызу керек.
Бұл норма осы жағдайлар орын алған кезде қарақшылық қылмысын алдын алу
болып табылады. Себебі, соғыс және төтенше жағдайларда айыпты өзінің
білінбей, ұсталмай қалуы мүмкіндігінің болуына байланысты бұл қылмысты
жасауы әбден мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы.
Тәжірибелік және теориялық аспектілерді зерттей келе, мынадай
проблемаларды нақтылауға тура келді: қылмыстық құқықтағы даулы мәселе,
қарақшылыққа жауаптылық көздейтін норманың орны туралы, қарақшылық және
талан-тараж түсініктерінің ара-қатынасы туралы, қарақшылықтың сараланған
құрамына бірқатар нормаларды енгізу туралы және т.б.
Сонымен қатар әдебиеттерді және сот практикасын зерттей келе, мынадай
түсініктерді ашуға мүмкіндік туды: шабуыл жасау, күш қолдану, күш
қолданамын деп қорқыту, оның өмірге және денсаулыққа қауіптілігі,
қарақшылықтың аяқталу кезеңі, қылмысты жасау ниеті мен мақсаты, әртүрлі
дене жарақатын және қарақшылық шабуылы кезіндегі адам өлтіруді саралау,
қарақшылықты ұқсас қылмыстардан ажырату.
Қылмысты алдын алу және сақтандырудың басым бағыты болып онымен күрес
жүргізу, жедел іздестіру қызметін жетілдіру, ақпараттық қамтамасыз ету және
аналитикалық жұмыс деңгейін көтеру, халықаралық байланысты арттыру болып
табылады [4].
Сонымен бірге зерттеуде, қарақшылықты жасау себебі мен шарттарына
жеткілікті назар аударылған. Бұл негіздер ұйымдар мен азаматтардың
қауіпсіздігі үшін керек және құқық қорғау органдарының қылмысты алдын алуға
қажет болып табылады.
Зерттеудің нәтижелері. Диссертация бойынша бір ғылыми мақала және бір
баяндама тезисі жарияланған.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша, резюмеден тұрады.
1 Меншікке қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
1.1 Меншікке қарсы қылмыстардың түсінігі
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектерді, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.
Осыған байланысты меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық
нормалармен, сондай-ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы
қиянат жасалғанда қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі – меншік иесінің иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Осы топқа кіретін қылмыстардың тікелей объектісі – меншіктің нақты бір
нысаны – мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің немесе басқа
ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол сұғу болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың затына адам еңбегі арқылы жасалған кез-
келген материалдық дүниелер, заттар жатады. Осыған байланысты адамның ақыл-
ойы, идеясы, заттық белгісі болмағандықтан осы қылмыстардың заты болып
табылмайды.
“Меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі ең көп таралған және қоғамға
едәуір қауіптісі – ұрлау” [5].
Қылмыстық заң ұрлағандық үшін, оның жасалу тәсілдеріне қарай нақты
жауаптылық қарастырған. Қылмыстық кодекстің тиісті баптарына бөліп,
нормативтік тұрғыдан бекіткен, оларға ұрлаудың мына формалары жатады:
ұрлық, иемденіп алу немесе ысырап ету, алаяқтық, тонау және қарақшылық.
Осы ретте “ұрлау” сөзі орыс тіліндегі “хищение” сөзінің аудармасын
беріп тұрған жоқ, яғни бұл сөз өз орнында тұрған жоқ деп айтуға болады.
“Ұрлаудың” орысша аудармасы “воровать, украсть, похитить, расхищение”
болса, “хищение” сөзінің қазақша аудармасы – қымқыру, ұрлық. Ал
“расхищение” сөзінің қазақша аудармасы – талан-тараж, ұрлау, ұрлаушылық.
“Қымқыру” сөзінің орысша аудармасына келсек, “стащить, хищение, утаивать,
украсть” – деген сөздерді береді. Ал талан-тараждың орыс тіліндегі
аудармасы “грабеж, погром, расхищение, растранжировать” – деген сөздерді
білдіреді” [6].
Сонымен қатар бір ғана орыс тіліндегі “хищение” сөзі, Қазақстан
Республикасының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11-шілде
2003 жылғы №8 Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысында екі түрлі атаумен
айтылған, ол біріншіден “ұрлау”, екіншіден – “ұрлық”. Мысалы, осы қаулының
8-тармағында ұрлық жасау жөнінде алдын ала келісіп, оған екі немесе одан да
көп адамдар қатысса, ондай ұрлық адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша жасалған ұрлыққа жатады делінген.
Осы барлық негіздерді басшылыққа ала отырып, “хищение” сөзінің
аудармасын “талан-тараж” деп алу керек деп ойлаймын. Өйткені “ұрлау” сөзі
“ұрлық” сөзімен сабақтасып жатыр. Ал ұрлықтың орысша аудармасы –
“воровство, хищение, кража”. Ал “қымқыру” сөзіне келер болсақ, қымқыруды
тек жасырын жасалған қылмыстарда ғана қолдануға болады. Ал ашық жасалған
қылмыстарда “қымқырып кетті” деп айту мүмкін емес. Сондықтан ең қолайлысы
және жақыны, сонымен қатар мазмұны жағынан жақын тұрған талан-тараж сөзі.
Оған қоса, талан-тараж сөзі барлығына таныс, өйткені ҚазКСР Қылмыстық
кодексінде қазіргі “ұрлау” сөзінің орнына “талан-тараж” деген сөз
қолданылған.
Талан-тараж түсінігін анықтаудың және оның негізгі элементтеріне
сипаттама берудің талан-тараждың барлық формаларына тән нысандарды
айқындауға және бекітуге мүмкіндік беретіндігі, нақты формаларына талдау
жасауды жеңілдететіндігі, оларды меншікке қарсы басқа қылмыстардан, басқа
объектіге қол сұғушылықтан, сондай-ақ қылмыстық заңмен жазаланбайтын
әрекеттерден шектеуге көмектесетіндігі қылмыстық заң ғылымында құптау
тапқан. Қазіргі кезде талан-тараждың түсінігі Қазақстан Республикасының
жаңа Қылмыстық кодексінде өзінің заңдық бекімін тапты. Мысалы, Қылмыстық
кодекстің 175-бабының ескертуінде былай делінген: “Осы Кодекстің баптарында
ұрлау деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне
залал келтіре отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз,
қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру танылады”. Талан-тараж
түсінігіне берілген бұл анықтамадан көретініміз, ғалым-заңгерлер ұсынған
заң талаптарына жауап беретін топтама түсініктер ішінен заң шығарушы “алу”
терминін мойындаған. Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының “Ұрлау істері
жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11 шілде 2003 жылғы №8 нормативтік
қаулысында да талан-таражға бірқатар ауытқулармен, осы тектес анықтама
берілген: “Бөтен мүлікті ұрлау дегеніміз – меншік иесінің мүлкін
пайдакүнемдік мақсатта заңсыз, қайтарымсыз алу және оны өз пайдасына немесе
басқа адамдардың пайдасына айналдыру”.
Заңмен берілген анықтамадан талан-тараждың объективтік жағынан
сипаттайтын мына нышандарды бөліп алуға болады:
а) мүлікті алу;
б) алудың заңға қайшылығы;
в) алудың қайтарымсыз болуы;
г) пайдакүнемдік мақсат.
“Алу” түсінігі талан-тараждың қарақшылықтан басқа барлық мүмкін
болатын жеке тәсілдерін қамтиды. Ал қарақшылықты алатын болсақ, заң
шығарушы оның аяқталу сәтін мүлікті иелену мақсатында шабуыл жасау кезеңіне
аударған. Бұл нышан қылмыс затына заңға қайшы ықпал жасаудың сыртқы
процесін неғұрлым дәл бейнелейді және белгілі бір шамада қылмыстық-құқықтық
қорғау объектісіне зиян келтіру тетігін сипаттайды, себебі алу әрқашанда
заңсыз қылмыспен, талан-тараждалған мүліктің меншік қатынастарына
қатысушылардың (жақтардың) әлеуметтік байланыстарындағы құрылымында орнын
өзгертумен ұштасқан, ол байланысты қалай да бұзады, оның қалыпты дамуына
нұқсан келтіреді.
1.2 Талан-тараждың белгілері мен түрлері
Талан-тараж арқылы мүлікті алғанда айыпты оны өз пайдасына немесе басқа
адамдардың пайдасына айналдырады. Талан-тараждаған адам мүлікке өз
меншігіндей билік жасайды, бірақ заң жүзінде ол меншік иесі бола алмайды,
себебі меншік құқығын қылмыстық жолмен алу мүмкін емес. Сондықтан да
жәбірленушінің талан-тараждалған затқа меншік құқығын талан-тараж жоғалта
алмайды. Талан-таражға заң тұрғысынан анықтама бергенде бөтен мүлікті
айыптының меншігіне емес, оның пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына
айналдыру дегенді, бәлкім осы тұрғыдан түсіндіру қажет.
“Талан-тараждау кезінде жалпы тәртіп бойынша мүлік басқа біреудің, яғни
меншік иесінің немесе меншік иесі өкілеттік берген адамның заңдық иелігінен
айырылады” [7]. Бірақ мүлікті, затты заңсыз иелігінде ұстаушылардан да бұл
заттар талан-таражға ұшырауы ғажап емес. Мысалы, ұрлаған адамнан қарақшылық
жасау арқылы, алаяқтық жасаған адамнан тонау арқылы және т.б. затты алып
қою. Затты немесе мүлікті оны заңсыз иеленген адамнан талан-таражға
ұшыратқан кезде ұрлықты немесе тонауды жасаушы адам, бұл заттың меншік
құқығы кімде және ол меншік иесіне ме, әлде ұрлаған адамға зиян келтіреді
ме? Білмейді. Бұл жерде жәбірленуші тек шын меншік иесі болып табылады.
Өйткені, ең соңында мүліктік зиянды тек жәбірленуші шегеді.
Алып қою нәтижесінде меншік иесіне не басқа иемденушіге материалдық
залал келеді. Талан-тараждағы материалдық залал тікелей нақты залал түрінде
көрініс табуға тиіс. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының “Ұрлау
істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 2003 жылғы 11 шілдедегі №8
нормативтік қаулысында былай делінген: “қылмыс объектісі болған мүліктің
құнын анықтағанда, оның меншік иесінің қалай иемденгеніне байланысты,
қылмыс жасаған кездегі мемлекеттік, жеке сауда, нарықтық немесе
комиссиондық бағаларға сүйену қажет. Бағасы болмаған жағдайда мүліктің құны
сараптаманың қорытындысы негізінде анықталады”. Талан-тараждың салдарынан
келген залалдың орнын толтырғанда оның мөлшері сот шешімі қабылдаған
кездегі бағаларға сүйеніп анықталады. Меншік иесіне немесе заңды иеленушіге
материалдық залал келтірмейтін мүлікті алу талан-тараж ретінде саралануға
тиіс емес.
Осыған байланысты заң шығарушы Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 175-бабының 5-ескертуінде мынаны айтты: меншік құқығында ұйымға
тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық
жасау, иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен жасалған ұсақ-түйек талан-
тараж қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. Оны жасауға кінәлі адам заңға
сәйкес әкімшілік жауапқа тартылады. Егер талан-таражданған мүліктің құны
әрекет жасаған кезде Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген он
(10) еселенген айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, талан-
тараж ұсақ-түйек талан-тараж деп танылады. Тонау және қарақшылық қылмыс
жасағандық үшін мүліктің иелігіне және құнына қарамастан қылмыстық
жауаптылық туындайды. Сонымен қатар меншік құқығында ұйымға тиесілі емес
және оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін (ұрлау, алаяқтық жасау,
иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен жасалған ұсақ-түйек талан-таражды
саралау кезінде талан-таражданған заттың бағасына еш әсері болмайды.
Мысалы, жеке адамның жеке меншігіндегі мүлік[8].
Талан-таражды сипаттайтын келесі нышан – оның заңға қайшылығы. Заңға
қайшы нышан дегеніміз, шындығында да, болжаммен де оған өзінің құқығы жоқ
бөтен мүлікті айыптының алуы. Шындығындағы құқық дегеніміз – сол мүлікті
алуға мүмкіндік беретін, заңға негізделген құқықтың болуы. Оның заңда
белгіленген тәртіпте рәсімделген, рәсімделмегенінің маңызы жоқ. Бұл жерде
назар ол құқықтың формасына емес, түп мәніне аударылады.
Бұдан жасалынатын тұжырым – егер адам мүлікті алуға заңды негіздемелері
бола тұрып, оны алу үшін белгіленген тәртіптерді ғана бұзса, онда бұл
жағдайда талан-тараж болмайды.
Талан-тараждың негізгі белгісі ретінде мүлікті заңды иелігінен оның
еркінсіз алуды, яғни құқыққа қайшы әрекеттер жасау арқылы алуды айтамыз.
Сондықтан құқыққа қайшы бөтеннің мүлкін иелену орын алмаса, онда ол талан-
таражға жатпайды. Бұл жерде талан-тараждың белгісін табу үшін оның
жәбірленушіден құқыққа қайшы және еркінен тыс алды ма, әлде меншік иесінің
келісімімен және заңды түрде уақытша иеленуге алды ма? Осы жағдайларды
анықтап алу қажет.
Меншік иесінің рұқсатымен заңды және уақытша иемденуімен бөтен мүлікті
жай уақытша ұстауды ажыратып алу қажет. Егер осы затты иеленіп алатын
болса, онда ол талан-тараж болып табылады. Мысалы, жолаушылар мен
тасымалдаушы арасында, жеке киім сатушы мен сатып алушы арасында. Сатып
алушы киімді киіп көріп, онымен жүруі мүмкін. Сондықтан сатып жатқан зат
әлі оған құқықтық қатынастарда бөтен біреудікі болып табылады, яғни оған
сатушы өзінің иелену, пайдалану, билік ету құқығын берген жоқ.
Мүліктің меншік иесінен басқа адамға ауысуы мына жағдайда да талан-
тараждың элементін құрай алмайды:
1) Ол меншік иесінің еркімен жүзеге асырылса;
2) Заттарды алу меншік иесінің келісімімен, бірақ оның қатысуынсыз
жүзеге асырылса.
Егер әрекетке қабілетсіз адам мүлкін беру туралы келісім білдіретін
болса, онда ол шын мәніндегі ерік білдіруге жатпайды. Сондықтан жас
баланың, ішкі жан-дүниесімен ауыратындардан, ақылы аздан, ал кейбір
жағдайларда қатты мас болу салдарынан өзінің іс-әрекеттерін түсініп, баға
бере алмайтын адамдардан олардың мүлкін иемденуге келісім алу - талан-
тараждың барлық белгілерін құрайды.
Қылмыс аяқталғаннан кейін, мүліктік залалдың орнын толтыру немесе талан-
тараждалған мүлікті қайтару айыптыны жауаптылықтан босатпайды, бірақ ол
жазаны жеңілдетуге негіздеме бола алады.
Талан-тараж күш қолданып немесе күш қолданбай және ашық немесе жасырын
түрде жасалады.
Қарақшылық күш қолданып жасалатын қылмыстарға жатады.
Талан-тараждың елеулі белгісі бөтеннің мүлкін қайтарымсыз және тегін
алу болып табылады. Тегін алуға мүліктің ешқандай құнын төлемей алу немесе
болмашы құнын төлеу арқылы, құны бағалы мүлікті әдейі құнсыз мүлікке
алмастыру арқылы алулар жатады.
Осыған байланысты Г.А. Кригер мүліктің қайтарымсыз болуы ол мүлікті
тегін алу, сонымен қатар оның бағасын төмендетіп алуды айтады[9]. Бұл
жағдайлар көбінесе колхоздар мен совхоздарда, сауда ұйымдарында малды,
бидайды және т.б. ауылшаруашылық тауарларды тегін деп те айтуға болатын
арзан бағаға беруде кездеседі.
Кінәлі бөтеннің мүлкін арамтамақтық (паразиттік) жолмен талан-тараждау
арқылы, яғни қоғамға пайдалы еңбек етпеуі және осы мүліктің ақшалай немесе
басқа да материалдық эквивалентін қайтармауы арқылы өзіне осы мүліктен
материалдық пайда алу мақсатын көздейді.
А.А. Пионтковскийдің айтуы бойынша “Кінәлі келтірген залалдың орнына
сондай мүліктік эквивалент тастап кетсе де, ол талан-тараж болып
табылады”[10].
Егер кінәлі алынған мүліктің толық құнын қайтарып берсе, онда оның іс-
әрекеті талан-тараж емес, өз еркімен айырбастау болады.
Сонымен қатар, бұл ситуация, яғни кінәлі өз бетінше бөтен мүлікті алып,
оның орнына толық экономикалық эквивалент тастап кету бойынша, талан-
тараждың тағы бір белгісі жәбірленушіге нақты мүліктік залал келтіріп
тұрған жоқ. Сондықтан, бұл жағдайлар көбінесе өз бетінше иелік етуді, не
болмаса азаматтық деликтіні құрайды. Бірақ бұл талан-тараждың басқа
нысандарына қатысты болғанымен, қарақшылыққа қатысы жоқ. Өйткені, заң
шығарушы қарақшылықты формальді құрам, яғни бөтеннің мүлкін иеленбек түгіл,
оны алмай-ақ шабуыл жасаған кезден бастап, аяқталған қылмыс ретінде
саралайтын құрамға жатқызған. Осыған орай, егер қарақшылықта мүлікті алып,
оны иемденіп жатса, онда ол қылмыс құрамынан шықпайды және ол қосымша,
басқалай саралауды қажет етпейді.
Субъективтік жақтың міндетті белгілеріне – пайдакүнемдік ниет және
пайдакүнемдік мақсат жатады. Пайдакүнемдік ниетпен мақсаттың орын алмауы –
іс-әрекетті талан-тараж қылмыс құрамына жатқызуға жол бермейді.
Кеңестік қылмыстық құқық теориясы және практикасы кінәлі адамды мүлікті
талан-тараждады деп тану үшін кінәлі адам қасақана және белгілі бір
мақсатта жасауы керек деген көзқарасты ұстанып отыр[11]. А.А.
Пионитковскийдің айтуы бойынша “субъективтік жағынан кінәлінің мүлікті өз
меншігіне заңсыз, қасақана алғанын анықтап алу қажет. Бұл қасақаналық
сыртқы келбетінен қарағанда, кінәлі мүлікпен өз меншігіндей билік етеді,
болмаса, оны заңсыз өзі үшін қолданады немесе оны өз меншігі сияқты басқа
біреудің меншігіне береді” [12].
Қасақаналық - талан-тараждың міндетті белгісі бола тұра, ол сезіну және
тілеу сияқты 2 элементтен тұрады. Мүлікті талан-тараждап жатқан адам, ол
мүліктің бөтендікі екендігін сезеді, біледі. Ол сонымен қатар бөтеннің
мүлкін заңсыз алып жатқанын да сезінеді, бірақ пайдакүнемдік ниетке сүйене
отырып, өзінің еркін мүлікті қылмыс арқылы алуға белсенді түрде бағыттайды.
Талан-тараждың субъективтік жағының мазмұнына тек қасақаналық қана
емес, сонымен қатар белгілі бір мақсаттар мен ниеттер кіреді. Олар
әрқашанда пайдакүнемдік ниетпен (басқа ниеттер бұл қылмыста жоқ), яғни
бөтеннің мүлкінің арқасында заңсыз баюмен жасалады. Сондықтан біз өмір
сүріп жатқан мемлекетке, халыққа едәуір зиянын тигізеді.
Көптеген криминалистердің айтуы бойынша кінәлі талан-тараж жасаған
кезде алдына қоятын мақсаты, ол пайдакүнемдік мақсат[13]. Сондықтан
пайдакүнемдік мақсат мүлікті талан-тараждаудағы субъективтік жақтың
міндетті элементі болып табылады.
Бірақ заң әдебиеттерінде пайдакүнемдік мақсатты талан-тараж қылмысының
міндетті элементі деп санамау керек деген де көзқарастар кездеседі. Бұған
дәйек ретінде, олар кінәлі талан-тараж жасаған кезде алынған мүлікті
әрқашанда өзінің пайдасына ала бермейді. Олар пайдакүнемдік мақсатты
көздемей мүлікті басқа адамдарға да беруі мүмкін.
Пайдакүнемдік мақсатты талан-тараждың міндетті белгісі ретінде санамау
туралы бірқатар авторлар өз пікірлерін білдірді. Ал Б.С. Никифоров былай
деп жазды: “Біз пайдакүнемдік мақсатты талан-тараждың міндетті белгісі
ретінде санаудан толық бас тартқан дұрыс деп ойлаймыз. Бұл мақсатқа жетуде
талан-тараждаудың негізгі мазмұны қауіпсіздік мәселесі анықталады” [14].
Кейбір авторлар пайдакүнемдіктің түсінігін аша келе оны “материалдық
мүдде” түсінігімен ауыстыруға шақырады[15]. Ал бұл біздің қоғамымызда
жұмысшылар мен қызметкерлердің жеке материалдық мүддесі ретінде де
танылады.
Талан-тараждың субъективтік жағын қарастырғанда, кінәлінің басшылыққа
алатын ниетін де ажыратып алу қажет. Ниет – бұл адамның ойындағы, оны
қылмыс жасауға итермелейтін нәрсе. Ниет пен мақсат бір-бірімен тығыз
байланысты болғанымен, бұлар екі түрлі түсініктер. Ниет адамды не
итермелейді, не жүргізеді деген сұраққа жауап берсе, мақсат – бұл адамның
белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін тілейтін, күтетін және іс-
әрекеттің нәтижесін алдын-ала тосу әрекеті. Сондықтан ниет адамның белгілі
бір мақсаттарға жетуіне ықпал етеді. Талан-тараждың барлық нысандары
пайдакүнемдік ниетпен, сол арқылы пайдакүнемдік мақсат арқылы жүзеге
асырылады.
Пайдакүнемдік ниеттің түсінігі пайдакүнемдік мақсаттың түсінігінен
бірталай ауқымдырақ. Пайдакүнемдік ниет субъектінің алдында түрлі мақсаттар
қоюы мүмкін. Ал пайдакүнемдік мақсат пайдакүнемдік ниеттің нақты бір
көрінісі.
Қылмыс жасағандағы ниет – бұл қылмыстық әрекеттің қоғамға қауіпті
сатысы бола тұра, оны орындаушы, яғни қылмысты іс-әрекетті жасаушы адамның
да мінезін көрсетеді. Сондықтан қылмыс жасау ниеті сотпен жаза тағайындау
алдында ескерілуге тиіс. Ниет заң шығарушымен мүлікті талан-тараждау
құрамының міндетті белгісіне енгізілмеген. Бірақ, сот талан-тараж жасаудың
ниетін анықтап, оны жаза тағайындау алдында қолдануы тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде талан-тараждың 5 нысаны
бекітілген: ұрлық, сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иемденіп алу немесе
ысырап ету, алаяқтық, тонау, қарақшылық. Қызмет бабын пайдалану жолымен
мүлікті алуды талан-тараждың жеке формасы ретінде танудан заң шығарушы бас
тартты, оны талан-тараждың екі формасының сеніп тапсырылған бөтен мүлікті
иемденіп алу немесе ысырап етудің және алаяқтықтың саралаушы нышаны ретінде
қарастырады.
Қастандық жасаудың осы түрінің заты талан-тараж құрамының сындарлы
нышандарының бірі болып табылады. Қылмыстық заң теориясында қылмыс затының
шын мәніндегі мазмұнының екі бірдей анықтамасы кең таралған. Бірінші
анықтама бойынша: “Қылмыс затына өзінің қылмыстық әрекетін жүзеге асыра
отырып, қылмыскер тікелей ықпал жасайтын сыртқы әлемнің материалдық заттары
жатады”[16]. Екінші анықтамасы бойынша – қылмыс затына сол қылмыстың
жасалуына себеп болған материалдық әлемдегі заттар жатады[17].
Заң әдебиеттерінде талан-тараж затының түсінігі онша да мағыналы
баяндалмаған. Талан-тараж заттары ақша және бағалы қағаздар болуы мүмкін
екендігі туралы пікірге ешкімнің қарсылығы жоқ. Сонымен қатар, әдебиеттерде
де, сот практикасында да осы уақытқа дейін дау туғызып келе жатқан бір
мәселе: мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік
кәсіпорындары, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен қызмет үшін есеп
айыруға қажетті билеттер, талондар, абоненттер және басқа белгілер талан-
тараж заты бола ала ма, жоқ па?
Г.А.Кригердің пікірінше, ақшалай-заттай және басқадай лоторея
билеттері, пошта төлемдерінің белгілері, көлікте жүру билеттері, бензинге
талондар және сол сияқтылар талан-тараж заты бола алады[18]. Кейбір
авторлар онымен толықтай келіспейді, олар көлікте жүру билеті мүлікті алуға
емес, тек көлікте жүруге ғана құқық беретіндіктен, талан-тараж заты бола
алмайды деп санайды. Л.А. Андреева мен Б.В. Волжинский талан-тараж заты
ретінде қарастырылуы мүмкін басқа да бағалы қағаздарға, жанар-жағар май
талондарын жатқызады. Лоторея билеттері, пошта маркаларын өзге бағалы
қағаздар қатарына жатқызбаса да, бұл авторлар олардың талан-тараж заты бола
алатындығымен келіседі.
Сонымен қатар, сот практикасы көлікте жүру билеттерін, почта маркаларын
көлік қызметіне төленгендігін растайтын, өзін ұсынған адамға тиесілі
қағаздар екенін ескеріп, талан-тараж затына жатқызады, сондықтан оларды
алуды талан-тараж деп қарастырады. Мәтінін толтырып, мөрмен бекіткеннен
кейін, оларды компостирленген соң ғана пайдалануға болатын билеттерді
немесе басқа белгілерді талан-тараждау сол әрекетке дайындық болып
саналады, егер бұл жерде талан-тараждалған заттарды кейін сатып, ақша табу
мақсаты болса.
Сонымен, “өздеріне көрсетілген құнның немесе қызметтің төленгендігін
растайтын, ұйымның, оның қызметкерлерінің, азаматтардың қолында болғанда
сол тауарлар мен қызметтерді, олардың пайдалануына мүмкіндік беретін
талондар, көлікте жүру билеттері немесе өзге белгілер ғана талан-тараж заты
бола алады” деген пікірмен келісу қажет[19].
Сонымен, мүлікті алуға құқық беретін құжаттар, сондай-ақ көлік
кәсіпорындары, театр-сауықтыру, спорттық және басқа ұйымдар көрсеткен
қызмет үшін халық есеп айыратын билеттер, талондар, абоненттер және басқа
белгілер талан-тараж заты болмайтындығы туралы мәселені шешу үшін:
1) көрсетілген тауарлардың немесе қызметтің құны төленгендігін
растайтын мәліметтердің бар екендігін;
2) оларға заңда белгіленген реквизиттер мен белгілердің бар екендігін
анықтау қажет.
Талан-тараж затына қатысты даулы мәселелерді қарастырып, енді көпшілік
түгелдей талан-тараж затына жатқызған түсінікті талдауға көшелік. Мысалы,
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11 шілде
2003 жылғы №8 нормативтік қаулысында ұрлау заты дегеніміз – бөтен, яғни
айыптының меншігіне жатпайтын мүлік деп анықтама береді.
ҚР Азаматтық кодексінің 115-бабына сәйкес мүліктік иеліктер мен
құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша, соның ішінде, шетел валютасы, құнды
қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге
айналған нәтижелері, фирмалық тауарлар, атаулар, тауарлық белгілер және
бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да
мүлік жатады. Талан-тараждың мәніне жүгінсек, оның заты деп ақшаларды,
құнды қағаздарды, заттарды, мүліктік құқықтарды тану қажет.
Профессор А.Н.Ағыбаевтың айтуы бойынша, заттық белгісі жоқ
болғандықтан, электр немесе жылу энергиясы да меншік затына жатпайды
дейді[20]. Ғалымның бұл сөзі күмәндік тудырады. Зат дегеніміз – кез келген
түйсінетін нәрсе, ол газ күйінде, сұйық, қатты жағдайда, жанды және жансыз,
бүтіннің бөлігі болуы мүмкін.
Материалдық құндылығы жоқ зат немесе бұйым талан-тараж заты бола
алмайды, себебі оны алу меншік иесіне материалдық залал келтірмейді.
Сондықтан да, жасау үшін қоғамға пайдалы еңбек жұмсалған табиғи байлықтарды
(орманды, балықты, жануарларды және т.б.) заңсыз иелену меншікке қарсы
қылмыстар қатарына жатпайды, олар экологиялық қылмыстарға жатады. Негізі
біле білсек, жануарлар азаматтық құқықта заттың құрамына кіреді. Сондықтан,
адамның қолымен өсірілген жеке адамның меншігіндегі жануарларды заңсыз
иелену меншікке қарсы қылмыстарға жатуы тиіс.
2 Қарақшылық қылмысының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
2.1 Қарақшылық қылмысының объектісі
Қарақшылық қылмысының Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
179-бабының 1-бөлігінде мынадай анықтама берілген: “қарақшылық, яғни бөтен
мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау”.
Қарақшылықтың заңдық конструкциясы өзінің күрделілігімен ажыратылады.
Өйткені, ғылымда және сот практикасында бұрынғы кеңес заманынан бері
әртүрлі тұрғыда талданып келді. Кейбір кеңестік авторлар қарақшылықты
бөтеннің мүлкін күш қолданып, ұрлаудың бір түріне жатқызған. Мысалы,
В.Д.Меньшагин былай деп айтты: “қарақшылық пен ұрлықты ажыратудың басты
және негізгі белгісі, ол яғни ұрлықта адамның жеке басына күш қолданбай
ұрлық жасалады. Ал қарақшылықта адамның жеке мүлкіне күш қолдану арқылы
ұрлық жасалады”[21].
Ал Б.С.Никифоров және В.Д.Филимонова қарақшылыққа В.Д.Меньшагиннің
берген анықтамасын дұрыс емес дейді. Олардың ойынша, қарақшылық – ол
мүлікті ұрлау емес, ең бастысы мүлікті иеленіп алу мақсатында шабуыл
жасау[22]. Мұнда қарақшылық ең бастысы жәбірленушінің жеке басына
бағытталған, сондықтан да ол қоғамға қауіпті болып саналады.
Кейбір авторлар мұнымен келіспей, басқа тұжырымды ұстанған. Мысалы,
М.М.Исаевтың айтуы бойынша, қарақшылықты шабуыл жасаған сәттен бастап
аяқталған қылмыс деп санау дұрыс емес. Өйткені, бұл қылмыстың объектісі
жеке адам емес, бөтен мүлік болып табылады және қарақшылық талан-тараждың
бір түрі болып табылады[23].
Аталған көрнекті ғалымдардың ойлары жан-жақтан қысымға алына берді.
Көптеген авторлар мына позицияны ұстанды, яғни қарақшылық көптеген мүліктік
қылмыстардан айырмашылығы, ең бірінші меншікке қарсы бағытталған. Сонымен
қатар жәбірленушінің жеке басына да қарсы бағытталған. Сондықтан заң
шығарушы бұл қылмысты шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған қылмыс ретінде
саралағанды жөн көрген. Бұл жерде шабуыл жасап отырған адамның
жәбірленушіден белгілі бір мүлікті, затты алды ма, алған жоқ па? Маңызы
жоқ. Тек шабуыл жасаса болды, қылмыс аяқталған болып есептеледі.
Қарақшылықтың объектісі – күрделі қылмыстар қатарына жатады. Онда бөтен
мүлікке ғана емес, жәбірленушінің өз басына қастандық жасалады, бұл
жағдайда қарақшылықтың құрамы үшін факультативтік емес, міндетті екі
объектінің болуы қажет. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы,
денсаулығы, бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Тікелей объектіні және оның қылмыс затымен ара қатынасын анықтауда
криминалистер арасында бірдей көзқарастар жоқ. Екі әртүрлі концепциялар
бар: кейбір заңгерлер қоғамдық қатынастарды қылмыстың жалпы объектісі
ретінде қабылдап, оны нақты құрамдағы тікелей объекті ретінде қабылдаудан
бас тартады. Социалистік және жеке меншікке қарсы қылмыстардың тікелей
объектісі қоғамдық қатынас ретіндегі меншік емес, ол материалдық заттар,
мүлік жатады деді[24].
Қарама қарсы концепцияны жақтаушылардың ойынша, қылмыстың тікелей
объектісі ретінде жалпылама немесе оның бір бөлігінде қоғамдық қатынастар
жатады.
Қарақшылықтың құрамында жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпті
күш көрсету белгісінің бар болуына байланысты, көптеген авторлар
қарақшылықтың объектісі тек денсаулық қана емес, сонымен қатар адамның
өмірі деп тұжырымдауды жөн көрді[25]. Бірақ мұндай қорытынды жасау үшін
жеткілікті негіз жоқ. Қарақшылық шабуылы кезіндегі күш қолдану
жәбірленушінің денсаулығына зардап әкелуі мүмкін және бұл күш қолдану
толығымен қарақшылық құрамын қамтиды және басқалай саралауды қажет етпейді.
Ал қасақана адам өлтіру, болмаса, абайсызда қаза келтіру бұл басқа жағдай.
Адам өміріне қарсы күш қолдану, яғни адам өлтіру қарақшылықтың құрамын
бермейді. Өйткені жәбірленушінің өлімі қарақшылықтың негізгі және саралаушы
құрамында көрініс таппаған. Адам өмірі қарақшылықтың объектісі бола
алмайды, адам өлтіру (болмаса оған оқталу) оның құрамынан тысқары жатыр
және өзіндік, бөлек саралауды қажет етеді.
ҚР Жоғарғы Сотының “Ұрлау істері жөніндегі сот тәжірибесі туралы” 11
шілде 2003 жылғы №8 нормативтік қаулысына сәйкес қарақшылық шабуылы
кезіндегі жәбірленушіні өлтіру қылмыстардың жиынтығы бойынша, яғни
Қылмыстық кодекстің 179 және 96-баптарындағы тиісті бөлімдері бойынша
саралауды қажет етеді.
Егер қарақшылық шабуылы кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтірумен,
абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соқса, айыптының әрекеті толығымен
Қылмыстық кодекстің 179-бабының 3-бөлімімен сараланады. Бұл ретте Қылмыстық
кодекстің 103-бабымен қосымша саралауды қажет етпейді.
Қарақшылық объектісінің құрамына адам өмірін жатқызу, бұл адам
өлтіруді, соның ішінде пайдакүнемдік мақсатпен адам өлтіруді тек
қарақшылықпен шабуыл жасау белгісін беретін еді. Бұл орайда адам өлтіру,
жеке адамға қарсы бағытталған ауыр қылмыс ретінде, одан жеңіл қылмыстың
(қарақшылық сияқты) бір бөлігі бола алмайды. Сондықтан бөтеннің мүлкін алу
мақсатында жасалған адам өлтіру, қасақана адам өлтірудің сараланған құрамын
береді және қандай бір жағдайларға байланысты қарақшылықтың құрамымен
сіңірілмейді[26].
Заң қарақшылықтың белгілерін анықтай келе, оның құрамына адам өміріне
қауіпті күш қолдануды қосқан, яғни қарақшылық сонымен қатар жеке адамның
өміріне қарсы бағытталған. Сонымен қатар, бұл орайда заң денсаулыққа
қасақана ауыр зиян келтіруде де ол адам өміріне қауіпті болуы мүмкін
дегенді айтады. Бірақ бұл адам өмірін денсаулыққа ауыр зиян келтірудің
объектісі ретінде санауға негіз бермейді[27]. Сондықтан да қарақшылық
меншікке қарсы бағытталған талан-тараж қылмыстарының ішіндегі ең ауыры.
Сондықтан да оның аяқталу сәті шабуыл жасаған сәттен бастап бітеді.
Ю.М.Каракетовтың ойынша, қарақшылық қылмысын жеке адамдарға қарсы
қылмыстар тарауына жатқызу керек. Өйткені, бұл қылмыстың негізгі объектісі
адам өмірі және денсаулығы дейді. Бұл ГДР ҚК-де дұрыс жолға қойылған. Онда
қарақшылық жеке адамдарға қарсы қылмыстар қатарына жатқызылған (ГДР ҚК-нің
128-§). Ғалым негізгі объект ретінде адам өмірін және денсаулығын
жатқызады. Өйткені қарақшылық шабуылы кезінде айыпты қасақана өлтірумен
қатар, денсаулығына ауыр зиян келтірудің нәтижесінде жәбірленушіні өлімге
әкеп соғады. Мұнда социалистік және жеке меншік қарақшылықтың қосымша
объектісі болса, қоғамдық қауіпсіздік факультативтік объекті болып
табылады[28].
Бұл ғалымның пікірін, ұсынысын сынға ала отырып, оны толық емес,
қисынға сай келмейді деп айтуға болады. Өйткені, қарақшылық қылмысында
айыптының ниеті пайдакүнемдік болып, мақсаты тек адам өлтіру, оның
денсаулығына қауіпті күш көрсету емес, сонымен қатар оның меншігіне заңсыз
қол сұғып, оны иелену.
Автор бұл ұсынысты, объектілердің маңыздылығына байланысты жасап
отырғанына қарап, қарақшылықты өмірге қарсы қылмыстарға жатқызсақ, ондағы
қылмыстардың объективтік жағының конструкциясы жағынан материалдық құрамдар
екенін көруге болады. Сонда қарақшылықты да топтық объектінің бір болуына
байланысты материалдық құрам ретінде қарастыру керек пе?
Бұл менің және менің ғылыми жетекшімнің ойынша дұрыс емес. Өйткені,
мұнда ең бірінші біз ниет пен мақсатқа көңіл бөлуіміз қажет. Қарақшылықта
ниет әрқашанда пайдакүнемдік, ал мақсат бөтеннің мүлкін иелену болып
табылады.
Егер айыпты жәбірленушіні өлтіріп, оның меншігін пайдакүнемдік мақсатта
иеленсе, онда оның әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс.
Бұл жағдайда оның әрекеті ҚР ҚК-нің 96-бабының 2-бөлігі “з” тармағы бойынша
және 179-бап бойынша саралануы тиіс. Ал егер қарақшылық жасаудың
нәтижесінде жәбірленушінің денсаулығына ауыр, орташа және жеңіл зиян келген
болса, онда ол қосымша саралауды қажет етпейді. Өйткені қарақшылық
қылмысының құрамы мұны өзінде қамтиды. Ал егер денсаулыққа ауыр зиян келу
нәтижесінде жәбірленушінің абайсызда өлуіне алып келіп соқса, онда бұл
қылмыс 179-баптың 3-бөлігімен саралануы тиіс. Бұл жағдайда қосымша саралау
қажет емес.
Сондықтан қарақшылықты формальді құрам ретінде қарастыра келе, оны
күрделі қылмыстар қатарына жатқызуға болады. Онда жәбірленушінің мүлкіне
ғана емес, жеке басына да қастандық жасалады. Бұл жағдайда екі объектінің
де міндетті болуы шарт. Қарақшылықтың қауіптілігі меншікке қастандық
жасауда ғана емес, сол қастандықты жасау тәсілінде – шабуылға ұшыраған
адамның өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті күш қолданылады. Адамның өз басы,
оның денсаулығы бұл жерде, қарақшылықтың екінші маңызды объектісі болып
табылады.
Қылмыс объектісі және заты ұқсас, бірақ бірдей түсінік емес. Сондықтан
қылмыс объектісі мен затын ажыратып алу қажет. Қарақшылықпен шабуыл
жасаудың заты мүлік деп танылады, яғни ол өз иесінің мұқтаждығы, не тікелей
(тағам, жиһаз, автокөлік, құнды қағаздар және басқалар) қанағаттандыра
алатын материалдық әлемдегі заттар. Олар адамға өз пайдасын тигізетіндей
мүмкіндігі болуға тиіс. Соған байланысты олар қандай да бір тұтынушылық
құнға ие болады, олар мүлік ретінде экономикалық қасиетпен сипатталады.
Қарақшылықтың заты ретінде өзінің тұтынушылық бағасы болмайтын, бірақ
оны иеленушіге қандай да бір материалдық игілік беретін заттар болуы
мүмкін. Мысалы, ақша, облигация, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz