«Қазақстан Республикасының билік органдарының қызметі мен түрлері»
Кіріспе
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық табиғаты
1.1 Билік жалпы әлеуметтік категория
1.2 Мемлекеттік биліктің түсінігі
2 Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік билік органдары
2.1 Қазақстан Республикасының саяси жүйесі және мемлекеттік орган
2.2 Мемлекеттік билік органдарының түрлері және қызметі
2.3 Мемлекеттік аппараттың түсінігі және оның нысандары
2.4 Атқарушы органдар
Қорытынды
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық табиғаты
1.1 Билік жалпы әлеуметтік категория
1.2 Мемлекеттік биліктің түсінігі
2 Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік билік органдары
2.1 Қазақстан Республикасының саяси жүйесі және мемлекеттік орган
2.2 Мемлекеттік билік органдарының түрлері және қызметі
2.3 Мемлекеттік аппараттың түсінігі және оның нысандары
2.4 Атқарушы органдар
Қорытынды
Біздің елімізде жаңа саяси және құқықтық жүйені қалыптастыру жүзеге асырылып отыр. Осыған орай, қоғамда заңгер мамандығына деген қызығушылық артып отырғаны мәлім. Еліміздің барлық жерлерінде заң факультеттері, ЖОО ашылып, ал бұның құқықтық климаттың жақсаруына, азаматтардың құқықтық мәдениеттерінің жоғарылауына ықпалын тигізері сөзсіз. Юриспруденцияны оқу адамға әбден толық жетілуге, өнегелі – құқықтық идеалды (арман-мұрат, мақсат-тілек) тудыруға, кәсіби-әдептілік ережелерін орнатуға, әлеуметтік ақиқатта еркін бағдарлауға және өзінің кәсіби міндеттерін орындауда мүмкіндік береді. Осылардың барлығын Рим заңгерлері мына сөздер арқылы былай көрсеткен: “жетекшілік ету, кеңес беру, құжаттардың формуласын құрастыру”. Юриспруденция қоғамдық ғылымдар жүйесіне кіреді, себебі философиямен, әлеуметтанумен, саясаттанумен қатар құқық пен мемлекетті зерттейді. Өз кезегінде, жүйе ретінде қарастырылатын юриспруденцияның құрамы бар. Заң ғылымдарының құрамына мемлекет және құқық теориясы, тарихи-заң ғылымдары, салалық, сала аралық және қолданбалы заң ғылымдары және халықаралық құқықты зерттейтін ғылымдар кіреді.
Мемлекет және құқық теориясының әдістемесі танымның барлық белгілі тәсілдерін өзіне жинақтап, сол арқылы өзінің пәнін құрады. Өз кезегінде, оның білімдерінің жүйесі салалық заң ғылымдарына қатысты әдіс ретінде қатысады. Сөйтіп, мемлекет және құқық теориясы барлық заң ғылымдары үшін негізгі әдістемелік ғылым бола отырып, юриспруденция жүйесінде ерекше орын алады.
Сондай –ақ мемлекет және құқық теориясы барлық салалық ғылымдар ортақ проблемаларды зерттейді, ал бұл жалпы мемлекет және құқық теориясының ұғымдары мен институттары арқылы салалық заң ғылымдарының ұғымдары мен институттары тұжырымдалатындығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Мемлекет және құқық теориясының әдістемесі танымның барлық белгілі тәсілдерін өзіне жинақтап, сол арқылы өзінің пәнін құрады. Өз кезегінде, оның білімдерінің жүйесі салалық заң ғылымдарына қатысты әдіс ретінде қатысады. Сөйтіп, мемлекет және құқық теориясы барлық заң ғылымдары үшін негізгі әдістемелік ғылым бола отырып, юриспруденция жүйесінде ерекше орын алады.
Сондай –ақ мемлекет және құқық теориясы барлық салалық ғылымдар ортақ проблемаларды зерттейді, ал бұл жалпы мемлекет және құқық теориясының ұғымдары мен институттары арқылы салалық заң ғылымдарының ұғымдары мен институттары тұжырымдалатындығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
1. Мемлекет және құқық теориясы. –Алматы, ҚазМу баспа орталығы. 1999.
2. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы.
3. Булгакова Д.А. «Мемлекет және құқық теориясы». Оқу құралы. Алматы. «Заң әдебиеті» 2004ж.
4. Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Оқулық. – Алматы: «Наз» баспа компаниясы, 2003.
5. Қазақстан Республикасының «Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық Заңы. //Егемен Қазақстан. 1995ж. 21 қазан.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы, «Жеті жарғы».
7. 2000ж.
8. «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы. //Егемен Қазақтан 1999ж. 15 мамыр.
9. Амандықов С.К. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы». Оқу құралы. – Астана. 2001ж.
10. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы.
2. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңы.
3. Булгакова Д.А. «Мемлекет және құқық теориясы». Оқу құралы. Алматы. «Заң әдебиеті» 2004ж.
4. Ағдарбеков Т. «Мемлекет және құқық теориясы» Оқулық. – Алматы: «Наз» баспа компаниясы, 2003.
5. Қазақстан Республикасының «Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық Заңы. //Егемен Қазақстан. 1995ж. 21 қазан.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы, «Жеті жарғы».
7. 2000ж.
8. «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы. //Егемен Қазақтан 1999ж. 15 мамыр.
9. Амандықов С.К. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы». Оқу құралы. – Астана. 2001ж.
10. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы.
Кіріспе
Біздің елімізде жаңа саяси және құқықтық жүйені қалыптастыру жүзеге
асырылып отыр. Осыған орай, қоғамда заңгер мамандығына деген қызығушылық
артып отырғаны мәлім. Еліміздің барлық жерлерінде заң факультеттері, ЖОО
ашылып, ал бұның құқықтық климаттың жақсаруына, азаматтардың құқықтық
мәдениеттерінің жоғарылауына ықпалын тигізері сөзсіз. Юриспруденцияны оқу
адамға әбден толық жетілуге, өнегелі – құқықтық идеалды (арман-мұрат,
мақсат-тілек) тудыруға, кәсіби-әдептілік ережелерін орнатуға, әлеуметтік
ақиқатта еркін бағдарлауға және өзінің кәсіби міндеттерін орындауда
мүмкіндік береді. Осылардың барлығын Рим заңгерлері мына сөздер арқылы
былай көрсеткен: “жетекшілік ету, кеңес беру, құжаттардың формуласын
құрастыру”. Юриспруденция қоғамдық ғылымдар жүйесіне кіреді, себебі
философиямен, әлеуметтанумен, саясаттанумен қатар құқық пен мемлекетті
зерттейді. Өз кезегінде, жүйе ретінде қарастырылатын юриспруденцияның
құрамы бар. Заң ғылымдарының құрамына мемлекет және құқық теориясы,
тарихи-заң ғылымдары, салалық, сала аралық және қолданбалы заң ғылымдары
және халықаралық құқықты зерттейтін ғылымдар кіреді.
Мемлекет және құқық теориясының әдістемесі танымның барлық белгілі
тәсілдерін өзіне жинақтап, сол арқылы өзінің пәнін құрады. Өз
кезегінде, оның білімдерінің жүйесі салалық заң ғылымдарына қатысты әдіс
ретінде қатысады. Сөйтіп, мемлекет және құқық теориясы барлық заң
ғылымдары үшін негізгі әдістемелік ғылым бола отырып, юриспруденция
жүйесінде ерекше орын алады.
Сондай –ақ мемлекет және құқық теориясы барлық салалық ғылымдар ортақ
проблемаларды зерттейді, ал бұл жалпы мемлекет және құқық теориясының
ұғымдары мен институттары арқылы салалық заң ғылымдарының ұғымдары мен
институттары тұжырымдалатындығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа Ата
Заңы еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық, зайырлы және егеменді
мемлекет белгілерін бекітіп айқындап берді. Өз дамуын кеңейте түскен
мемлекетте ерекше орын алатын орган жүйесі болып мемлекеттік аппарат
табылады. Конституцияда мемлекеттік билік органдарының тармақтарының
әрқайсысына кең өкілеттік берілген.
Қарастырып отырған курстық жобаның тақырыбы Қазақстан Республикасының
билік органдарының қызметі мен түрлері деп аталады.
Курстық жобаның мақсаты – билік органдарының ұғымы,мемлекеттік аппарат
ұғымы, нысандары, құрылымы, қағидалары туралы нақты әрі толық мазмұнын ашып
беру.
Мемлекеттік билік органдары мемлекет алдындағы мақсаттар мен
міндеттерді жүзеге асыру арқылы өз қызметін айқын көрсетеді. Қандай да
болмасын мемлекеттің ең негізгі құрамды элементі – бұл аппарат болып
табылады.
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық табиғаты
1.1 Билік жалпы әлеуметтік категория
Мемлекеттік кезеңге дейінгі әлеуметтік биліктің тек ру шегінде ғана
таралуы, оның ғана ерік-жігерін білдіруі және қандық туысқандыққа
негізделуі; қоғамдық түрде болуы, алғашқы қауымдық демократия мен өзін -
өзі басқаруға орнатылуы, билік органдары ретінде алғашқы қауымдық қоғамның
тіршілігіндегі барлық маңызды сұрақтарды шешетін рулық жиналыстар,
ақсақалдар, көсемдер, әскер басылары және т.б. сол кездегі әлеуметтік
биліктің ерекшелігі болып табылады.
Мемлекеттің пайда болу туралы сұрақ даулы болып келеді, себебі
этнографиялық және тарихи ғылымдар осы туралы жаңалықтармен барған сайын
толықтыруда.Мемлекеттік пайда болуы туралы көптеген теориялар бар, соның
ішінде негізгілері мыналар болып табылады:
1. Теологиялық теория (Оның авторлары 13 ғ. Фома Аквинский, қазіргі
замандағы Маритен, Мерсье). Осы теорияны жақтаушылар мемлекетті құдай
жаратты, құдайдың еркімен пайда болды және мәңгілік болған деп түсіндіреді.
Жердегі тірішілік атаулының барлығы құдайдың еркімен туындаған, олай
болса мемлекетте адамдарға жерде тәртіп орнату үшін құдайдың жіберген
құралы. Мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда болуын құдаймен
байланыстыруды жақтайды. “Билік құдайдан (жаратушыдан)” деген тезисті
уағыздайды және қорғайды. Өзінің діни мазмұнына қарамастан, Ежелгі Иудейде
пайда болған бұл теория, нақты болмысты бейнелейді (көрсетеді), атап
айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық нысандарын – абыздардың
билігін, храмның рөлін, діни және әкімшілік орталықтардың арасындағы
биліктің бөлінуін көрсетті.
2. Патриархалдық теория - мемлекеттің бүлінген, ыдыраған отбасынан
пайда болғандығын қарастырады, ал монархтың билігін отбасы мүшелеріне билік
жүргізетін әке билігінен туындатады. Ірі патриархалдық отбасының басшысы
біртіндеп мемлекеттің басшысына – монархқа айналған. Бұл теория патшаның,
монархтың шексіз билігін дәлелдеуге бағытталған теория, бұнда биліктің
қайнар көзі жаратушыдан емес, тек отбасының басшысы, патриархтың шексіз
билігі болған отбасы нысандарынан бастау алады деп түсіндіреді. Бұл теория
Грецияда туындаған, Аристотелдің еңбектерінде негізі қаланды, бірақ
ағылшын ғалымы Фильмердің еңбектерінде дамуын тапты.
3. Келісімшарттық теория – ХУП-ХУШғғ. кеңінен тарады. Голландиядағы
оның жақтаушылары Гуго Гроций және Спиноза, Англияда - Д.Локк және
Т.Гоббс, Францияда - Ж.-Ж. Руссо, Ресейде - А.Радищев болды. А. Радищевтың
айтуы бойынша билік халыққа тиесілі, бірақта олар оны монархқа берген,
соған қарамастан ол халықтың бақылауында болады деп ұйғарады. Келісімшарт
теориясы бойынша мемлекет адамдар қатысатын келісімшарттың нәтижесінде
туындайды, осыған сәйкес адамдар өз бостандықтарының, құқықтарының,
биліктерінің біраз бөлігін мемлекетке береді, ал өз кезегінде мемлекет
оларды қорғауға кепілдік береді.
4. Күштеу теориясы – мемлекеттік пайда болуының негізі күштеу, ереже
бойынша, бір халықтың екіншісін жаулап алуымен – деп түсіндіреді. Жеңімпаз
жаулап алған халықты билеу үшін, күштеп, зорлық – зомбылық жасап өзіне
бағындыру үшін мемлекет құрады. Күштеу теориясы ХІХғ. Пайда болды, оның
өкілі Л.Гумплович,К.Каутский , Е.Дюринг.
5. Психологиялық теория – мемлекеттің пайда болуын адам психикасының
сезімдерінің көрінісі: бағынуға мұқтаждық, еліктеумен, алғашқы қауымдық
қоғамның элитасынан байланыстылығын түсінумен, іс- әрекетті нақты
варианттарының әділеттілігін мойындау – деп түсіндіреді. Наиболее яркими
представителями Психологиялық теорияның аса көрнекті өкілдері
Л.Петражицкий және Г.Тард болып табылады.
6. Органикалық теория. Өкілдері Г.Спенсер, Вормс, X. Прейс –
бұл тірі организмнің мүшелері арасындағы тұрақты байланыстарға ұқсас
бөлімдері арасындағы тұрақты байланысы бар организм, яғни мемлекет –
биологиялық эволюцияның бір түрі болып табылатын әлеуметтік эволюцияның
жемісі деп санайды. Мемлекет биологиялық организмнің бір түрі бола отырып,
миы (басқарушылары) және оның шешімдерін орындайтын құралдары
(бағынушылары) болады.
7. Мемлекеттің пайда болуының ирригациялық теориясы – олардың алғашқы
деспотиялық нысандарының пайда болуын шығыс аграрлық облыстардағы ірі
суландырғыш құрылыстарын салу қажеттілігімен байланыстырады. Бұл теория
қазіргі неміс ғалымы К-А. Виттфогелдің еңбектерінде көрініс тапты.
8. Материалистік теория – мемлекеттің пада болуын әлеуметтік –
экономикалық факторлармен, яғни жеке меншіктің пайда болуымен және
қоғамның таптарға бөлінуімен байланыстырады. Бұл теорияның өкілдері — К.
Маркс, Ф. Энгельс, В. Ленин – мемлекетті бір таптың екіншісіне үстемдігін
сақтау және қолдау мақсатында, сондай –ақ қоғамның біртұтас организм
ретінде өмір сүріп және қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында пайда болды
деп санайды.
10.Мемлекеттің пайда болу нысандары. Мемлекеттің қалыптасуы – әр түрлі
елдерде алуан түрлі жүрген ұзақ процесс.
Шығыста “азиаттық өндіріс тәсілі” сияқты нысаны кеңінен тарады
(Египет, Вавилон, Үндістан, Қытай және т.б.). Бұл жерлерде рулық қауымның
әлеуметтік – экономикалық құрылымы - қауымдық жер, ұжымдық меншік және
т.б. тұрақты болып, ұзақ уақыт сақталды. Ежелгі Шығыста пайда болған
алғашқы мемлекеттер, таптық кезеңге дейінгі мемлекеттер болды, сонымен
қатар ауылдық қауымдастықтарды қанады және басқарды, яғни өндірісті
ұйымдастырушылар ретінде қатысты.Афина мен Римде бұл процесс басқа тарихи
жолмен жүрді, бұл елдерде құл иеленушілік мемлекет жеке меншіктің пайда
болуы және қоғамның таптарға бөлінуі нәтижесінде пайда болды, Афина – бұл
мемлекеттік пайда болуының нағыз классикалық нысаны, себебі мемлекет рулық
қауымның ішінде туындаған таптық қарама – қайшылықтың нәтижесінде пайда
болады. Римде мемлекеттің құрылуы құқықсыз, римдік рудан тыс өмір сүрген
плебейлердің рим ақсүйектеріне – патрицийларға қарсы күресімен
тездетілді.Ежелгі герман мемлекетінің пайда болуы ауқымды бөтен жерлерді
(территорияларды) жаулап алып, осы жерлерге үстемдік ету рулық қауым
бейімсіз болуымен байланысты болды.Барлық нысандағы мемлекеттердің пайда
болуына түрткі болған 10-12 мың жыл бұрын өткен неолиттік революция болды,
оның мәні өзінің мұқтаждығын қанағаттандыру мақсатында адам табиғаттан
дайын өсімдікті және жануарларды иемденумен байланысты қарапайым еңбек
құралдарымен тіршілік ету нысанынан табиғатты қайта жаңартуға және тамақ
өндіруге бағытталған еңбекке өтуі, яғни иемдену экономикасынан өндіретін
экономикаға өткен кезде болды. Сонымен, мемлекет сыртқы емес, ішкі
факторлардың әсерінен объективті түрде туындайды.Мемлекет – бұл қоғамды
білдіре отырып, осы қоғамды басқаратын және оның интеграциясын (құрылуын)
қамтамасыз ететін арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық
биліктің саяси – аумақтық, егеменді ұйымы. [1]
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік
беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы.
2. Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу.
3. Салық жүйесі.
4. Егемендік..
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл
мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен
бағынушылықтың саяси – бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің
ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік.
2. Аппараттық билік.
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі
міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның
мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды
жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде
туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді.
Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік
тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары. Мемлекет механизмі
Мемлекет функциялары – бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін
білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның
оның мақсат– міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның
өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп
отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория.
Мемлекет функцияларының классификациясы:
а) әрекет ету ұзақтылығына байланысты тұрақты және уақытша;
б) маңызына байланысты - негізгі және қосалқы;
в) қоғамдық өмірдің қай сферасында жүзеге асырылуына байланысты -
ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары – бұл мемлекеттің
функцияларын жүзеге асыратын оның органдарының біртекті қызметі. Оны
құқықтық және ұйымдық нысандарына бөлуге болады. Құқықтық нысандарына
мыналар жатады: құқық шығармашылық, құқық қолданушылық, құқық
қорғаушы.Ұйымдық нысандарға мыналар жатады: ұйымдық – регламенттеуші
(реттеуші), ұйымдық, ұйымдық-идеологиялық. Мемлекет механизмі – бұл
мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға арналған мемлекеттік
органдардың жүйесі. Мемлекеттік аппараттың, оның барлық бөлімдерінің
мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық сфераларының тиісті ұйымдастырылуын және
тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық,
ұйымдастырушылық жұмыстар құрайды.Осы қызметтің нысандары көбінесе басқару
кезінде заңдар, құқықтық механизмдер қандай мөлшерде пайдаланылатындығына
байланысты, осыдан туындайтыны мемлекеттік аппараттың қызметінің мынадай
нысандарын атауға болады:
) тікелей басқарушылық;
2) құқықтық нысандар.
Мемлекет механизмінің құрылымы мыналардан тұрады:
1) Мемлекеттік органдардан;
2) Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан;
3) Мемлекеттік қызметшілерден;
4) Ұйымдастырушы құралдар мен қаражаттар, сондай –ақ мемлекеттік
аппараттың қызметін қамтамасыз етуге қажетті мәжбүрлеу күштерінен тұрады.
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және қызмет етуінің қағидалары – бұл
мемлекеттік органдарды құру және қызмет етуіндегі алғашқы бастаулдар,
идеялар, анықтайтын негізгі тәсілдер. Оларға мыналар жатады:
1) Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы
қағидасы;
2) Демократизм қағидасы;
3) Биліктің бөлінуі қағидасы;
4) Заңдылық қағидасы;
5) Жариялылық;
6) Кәсіпқойлық қағидасы;
7) Алқалылық пен дара басшылықтың үйлесу қағидасы;
8) Сайланушылық пен тағайындалушылықтың үйлесу қағидасы;
9) Иерархиялылық қағидасы.
1.2 Мемлекеттік биліктің түсінігі
Мемлекет нысаны– бұл басқару нысанынан, мемлекеттік құрылым нысанынан
және саяси режим нысанынан тұратын қоғамның құрылымдық ұйымы.
Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік билік органдарының құрамы, құрылу
тәртібі және өкілеттіліктерінің арақатынасы.Басқару нысаны мынадай негізгі
түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Монархия – бұл тақ ұрпақтан
ұрпаққа мұрагерлік жолмен берілетін, жоғарғы мемлекеттік билік бір адамның
– монархтың қолында болатын басқару нысаны. Монархиялар шексіз – бұнда
монарх бірден бір мемлекеттік билік органы болып табылады, және шектеулі –
бұнда жоғарғы билік өкілеттіліктері монархпен және қандай – да бір
монархтың билігін шектейтін басқа органның арасында бөлінген, болып
бөлінеді. Шектеулі монархиялар өз кезегінде өкілді (дуалистік), бұл кезде
монархта атқарушы билік, үкіметті құру құқығы, олардың алдында жауапты
министрлерді тағайындау және ығыстыру құқығы, вето құқығы және парламетті
шектеусіз тарату құқығы қалдырылған, және парламентарлық, бұнда монархтық
құқықтық жағдайы біршама шектелген, өйткені мемлекет басшысы тағайындаған
министрлер парламенттің сенім вотумына тәуелді болады, монархтың заңмен
қарастырылған жағдайда ғана кідіртушілікті қажет етпейтін вето құқығы,
парламентті тарату құқығы ғана қалдырылады, болып бөлінеді. Республика –
бұл жоғарғы мемлекеттік билік нақты бір мерзімге сайланған органдарға
берілгенн және сайлаушылары алдында жауап беретін басқару нысаны. Жоғарғы
мемлекеттік билік органдарын сайлауға қатысу құқығы берілген тұрғындардың
топтарына байланысты барлық республикалар ақсүйектік, автократтық және
демократиялық болып бөлінеді. [2]
Демократиялық республикалар өз кезегінде мынадай болып бөлінеді:1)
парламенттік, бұнда саяси өмірде шешуші рөл басында премьер –министр
болатын парламент құрған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұнда
сайланған мемлекет басшысы, сонымен біруақытта үкіметтің басшысын
тағайындайтын және үкіметті тарататын үкімет басшысы болады.; 3) аралас,
бұнда үкіметті президент пен парламент біріге отырып құрады. ҚР
президенттік басқару нысандағы мемлекет болып табылады.
3. Мемлекеттік құрылым нысаны – бұл мемлекеттің құрамды бөліктерінің
арасындағы, сондай – ақ олардың әрқайсысының мемлекетпен арасындағы өзара
байланысын сипаттайтын мемлекеттің аумақтық құрылымы. Барлық мемлекеттер
өз мемлекеттік құрылым бойынша жай және күрделі болып бөлінеді.
Жай (қарапайым) немесе унитарлы мемлекеттер – бұл біртұтас,
бөлінбейтін мемлекет, өз ішінде жекеленген мемлекеттік құрылымдар
болмайтын, жоғарғы органдардың бірыңғай жүйесі, заң шығарушы органдардың
бірыңғай жүйесі, бірыңғай сот жүйесі, бірыңғай азаматтық және бір каналды
салық жүйесі болады. Қазақстан Республикасы унитарлы аумақтық құрылымы бар
мемлекет.
Күрделі мемлекет – бұл қандай да бір дербестілікті пайдаланатын
жекеленген мемлкеттік құрылымдардан тұратын мемлекет. Күрделі мемлекеттерге
империяларды, конфедерацияларды, федерацияларды, достастықтарды және
қауымдастықтарды жатқызады.
Империялар –бұл күштеп құрылған, құрамды бөліктері жоғарғы биліктен
тәуелділік дәрежесі әр түрлі болатын күрделі мемлекеттер. Империялардың
ерекшелігі олардың құрамды бөліктерінде ешқашанда бірыңғай мемлекеттік –
құқықтық мәртебесі болмағандығы болып табылады.
Конфедерациялардын империялардан айырмашылығы, олардың ерікті негізде
құрылуы. Бұл белгілі бір тарихи кезеңде нақты мақсаттарға жету үшін
құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құрған егеменді
мемлекеттер халықаралық – құқықтық қатынастардың субъектілері болып
табылады, өз азаматтығы, билік, басқару және әділсот органдарының жүйелері
сақталады.
Федерация –бұл құрамды бөліктерінде қандай да бір мөлшерде мемлекеттік
егемендік болатын және мемлекеттік құрылымдар болып табылатын күрделі,
одақтас мемлекет; онда жоғарғы федералды органдар мен федералды заңнамамен
қатар федерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен заңнамалары болады;
федерацияда екі каналды салық жүйесі пайдаланылады; формалды белгілерінің
біреуі қос азаматтықтың болуы.Федерациялар аумақтық немесе ұлттық –
мемлекеттік қағида бойынша орнауы мүмкін.
Достастық – бұл ортақ белгілерінің болуымен, нақты біртектілікпен
сипатталатын мемлекекттердің ұйымдастырылған бірлестігі.Біріктіретін
олардың белгілері экономикаға, құқыққа, тілге, мәдениетке, дінге қатысты
болады. Достастық мүшелері – бұл толғымен тәуелсіз, егеменді мемлекеттер,
халықаралық қатынастардың субъектілері.
Мемлекеттердің қауымдастығы – бұл қоғамның мемлекеттік ұйымға өтудегі
ауыспалы нысаны. Қауымдастықтың негізінде көп жағдайда қауымдастыққа
кіретін мемлекеттердің интеграциялық байланыстарын күшейтетін және
конфедерацияға бірігуге септігін тигізетін мемлекеттік аралық шарт
қаланады.
Саяси режим – бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыратын тәсілдер мен
әдістер жиыртыгы. Мемлекеттік билік жүргізудің әдістері мен тәсілдерінің
жинақталуына байланысты саяси режимнің екі түрін ажыратуға болады:-
демократиялық және антидемократиялық. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, құқықтық, зиялы, әлеуметтік мемлекет деп жариялады.
2 Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік билік органдары
2.1 Қазақстан Республикасының саяси жүйесі және мемлекеттік орган
Қоғамның саяси жүйесі - бұл нақты саяси функцияларды жүзеге асыратын
мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік институттардың жүйесі.
Бұндай институттарға мыналар жатады: мемлекет, партиялар, кәсіподақтар және
ядросы билікті басып алу, ұстап қалу және пайдалану болып табылатын
қоғамдық өмірдің сол сферасына қатысатын кәсіподақтар мен басқа да
ұйымдар мен қозғалыстар. Саяси жүйелердің түрлері: пайда болған қандай да
бір әлеуметтік ортасының сипатына қарай тоталитарлық, либеральды-
демократиялық және аралас саяси жүйелерге бөлінеді; өзара әрекет ету сипаты
бойынша - ашық және жабық саяси жүйелерге бөлінеді. ҚР қазіргі уақытта
саяси жүйесі демократиялық болып табылады.Қоғамның саяси жүйесіндегі
мемлекеттің орны мен рөлі. Мемлекет саяси жүйеге саяси, территориялық
(аумақтық), құрылымдық бірлестік ретінде кіреді және өз функцияларын
басқа да әлеуметтік инстиуттармен, партиялармен, кәсіподақтармен,
жергілікті басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде
жетекші орын алады.
Мемлекеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді атқаратын және осы
үшін тиісті биліктік өкілеттіліктер берілген ұйым немесе мекеме. Әр бір
мемлекеттік органның: а) оның жедел басқаруында болатын мемлекеттік,
қазыналық мүлкі болады; б) қаражаттары, банктегі есебі, бюджеттен
қаржыландыратын қайнар көздері болады; в)өзіне белгіленген ұйымдық
құрылымы, осыған байланысты қызметтік бағыныштылығы және қызметтік
тәртібінің жүйесі болады; г) қажетті биліктік өкілеттілігі болады, осының
негізінде лауазымды тұлғалар мен алқалы органдар заңды міндетті іс -
әрекеттер жасайды. [3]
Мемлекеттік органдардың классификациясы:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысаны бойынша мемлекеттік
органдар өкілді, атқарушы- бұйырушы, соттық, прокурорлық және өзге де
бақылау- қадағалау органдарына бөлінеді;.
2. Биліктің бөліну қағидасы бойынша – заң шығарушы, атқарушы және сот.
3. Қызметінің құқықтық нысаны бойынша – құқық шығармашылық, құқық
қолданушылық және құқық қорғаушы.
4. Иерархия бойынша – республикалық және жергілікті.
5.Өкілеттіліктерінің мерзімі бойынша- тұрақты (әрекет ету мерзімін
шектеусіз құрылатын) және уақытша(қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін
құрылады).
6.Құзырлығының сипаты бойынша – жалпы құзырлықтағы (үкімет) және
арнайы құзырлықтағы (министрліктер).
2.2 Мемлекеттік билік органдарының түрлері және қызметі
Қоғам — адамдардың ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны, соның шеңберінде
материалдық және рухани игіліктер өндіріліп, тұтынылып және айырбасталып
жатады, осының өзі белгілі бір тәртібі, адамдар арасындағы өзара қарым-
қатынастардың орнықтылығы мен тұрақтылығын нығайтуға бағытталған, өз
мүшелерінің мінез-кұлқын басқарудың, реттеудің және ықпал етудің ерекше
құралдарының болуымен сипатталады.
Мемлекет — басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны.
Дамудың әрбір кезінде мемлекеттік органдардың орындайтын қызмет бабы
және істері өзгеріп отырады. Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның
мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік
етуіне қажетті жағадйларды қамтамасыз етуге тиіс. Бұл жағынан мемлекеттің
мүмкіндігі зор. Орасан зор материалдық, адам, қйымдастыру ресурстарына,
саяси-идеологиялық потенциалға, басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр
алуан құралдарына иелік ете отырып, мемлекет экономиканың, әлеуметтік,
рухани және басқа жағдайлардың дамуына оң әсер етіп, тұрақтылық пен
тәртіпке қол жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық- психологиялық ахуал
қалыптастыруға оң ықпал ете алады.
Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен
ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет етпеген және мемлекет болғанға
дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму
кезеңдері тікелей ізашар болып отыр. Экономика мен басқа да тіршілік ету
салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын
ала қоғамдық өмірдің жабайы сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік
деңгейіне дейін өсуі керек. Ол жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп
шыққан, өзінің өткен өмірінің ашық та анық таңбасы бар адамның көп жағдайда
табиғаттың дүлей де соқыр күштерінің алдында дәрменсіз болып
қалатындығымен, жағдайды бірден бағдарлай алмайтындығымен, өзінің іс-
әрекеті мен қылығының аяғы неге апарып соғатындығын болжай алмайтындығымен
сипатталатын. Ол тамақ, киім және басқа тіршілікке қажетті заттарды табудың
жетілмеген, дөрекі құралдарын пайдаланды, соған қарай қоғамда еңбек
өнімділігі табыстың жинақталып, осында қалыптасуына мүмкіндік жасай алмады:
ол қалдықсыз пайдаланылды.
Осындай өте қиын жағдайларда, тіршілік ету үшін адамдардың алғашында
шағын ғана отбасылық кезбе топ құруға, кейінірек — қауымның құрамы бойынша
одан әлдеқайда көбірек болып топтасуы қажет болды. Бұл топтар негізінен
туыстық қатысы бар адамдардан құрылды. Кезбе топтың немесе қауымның
мүшелерімен туыстық қатысы жоқ адамдарға сенімсіздік көрсетіліп, олар
ортаға жіберілмеді. Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары
бөлектеніп шыға бастайды. Ол үшін олардың мынадай ерекшеліктері болуы керек
болды:
- сол кездегі іс-әрекеттің негізгі салаларын қамтуға мүмкіндік беретін
қоғамдық өмірдің өзіңдік бір нысаны ретінде ортақ шаруашылығы жүргізе
алатын, ұжымдық тұтынуды жүзеге асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін
қанағаттандыратын болуы керек;
- туыстық жағынан аса жақын емес, сондай-ақ таяудағы мақсат, мүдделері
де бөлектеу ру мүшелері айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп, бір біріне
көмектесіп, қауіп-қатерден бірлесіп қорғануы керек;
Осыған сәйкес руды басқару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің негізгі
мәселелері барлық ру мүшелерінің дауысы тең болып саналатын рудың жалпы
жиналысында қаралып, сонда шешілді; жалпы жиналыс қандай да бір қоғамдық
міндет жүктелетін ру басшысын, әскер басын және басқа да адамдарды
сайлайды, сондай-ақ олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Барлық
қоғамдық міндеттердің ақысыз-пұлсыз атқарылатындығын, тұрақты негізде емес
және ру мүшелерінің ұсынысы бойынша кез келген сәтте өзгеріп тұратындығын
атап айту аса манызды, ал көсіби немесе жартылай кәсіби басқарушы-
қызметкерлер түріндегі қандай да бір басқару және мәжбүрлеу аппаратын ру
ұйымы білген емес.
Осы сұрақтардың жауабына қарап басқарудың монархиялық және
республикалық нысан екендігін айырады. Монархия басқарудың нысаны ретінде
мемлекетте бір адамның — монархтың қолында жоғары биліктің реалды
шоғырлануымен немесе жоғары прерогативтің (шексіз құқықтың) тек кейбір
нақтылы тиістілігімен сипатталады. Монархияның ерекшеліктерінің қатарына
монархтың таққа көп жағдайда мұрагерлік жолымен немесе туысқандық құқықпен,
кейде— сайлау жолымен келетіндігі жатады, монархтық міндетті атқарудың
белгілі бір мерзімі жоқ, ол өмір бойы атқарылады. [4]
Монархия мемлекеттілігінің дамуының пайда болған кезінен күні бүгінге
дейін мемлекетпен бірге келе жатыр. Ол аз болса, алғашқы қауымдық-рулық
басқару жүйесінің негізінде құрыл-ан көптеген мемлекеттерде монархияның
нысаны болды. Тарихтың келесі кезеңдерінде монархия сақталды, ол өзінің
өміршеңдігін, белгілі бір ішкі қуатын, жаңа әлеуметтік-экономиялық және
саяси жағдайларға, әрине көптеген өзгерістерімен, бейімділігін танытты.
Сондықтан да оған қандай да бір түрлерінің бір біріне онша ұқсас еместігін
ескере отырып, нақты-тарихи жақтан келу керек. Республика үшін басқару
нысаны ретінде мемлекеттегі жоғарғы биліктің заңмен белгіленген мерзім
ішінде қызмет ететін бір немесе бірнеше сайлау органдарының қолында
шоғырлануы тән. Олар әдетте жоғары заң шығару органы (парламент, конгресс,
ұлттық жиналыс) және мемлекет басшысы (президент, төраға, кейде президиум)
болып табылады.
Бүгінгі күні республика өмірді демократияландыру процестеріне мүмкіндік
туғызатын құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның принциптерін жүзеге
асыруда басты арена болып табылады.
Тікелей Қазақстан аумағыңда мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің
ролінің күштілігімен сипатталатын өндірістің азиялық тәсілі сияқты тарихи
формацияның бекуімен байланысты. Жер, мал, жайылым, су шаруашылық
объектілері өндірістің негізгі құралына айналды, оларды иелену үшін қырғын
ұрыстар болды, Соның барысында рулық байланыстар мен қарым-қатынастар,
ішінара болмаса, бұрынғы тұрақтылығын жоғалта бастады. Уақыт өте келе
олардың байланысы мен қарым-қатынасы басқаша шашырауы немесе жайылып кетуі
керек болды.
Парламенттік республикада жоғары билік органдары жүйесіндегі түйінді
орындардың бірін парламент иемденеді, ол заңдар қабылдайды және жалпы
мемлекеттік маңызды мәселелерді шешеді. Ол елдің мемлекеттік бюджетін
бекітеді, өзінің алдында жауап беретін үкімет қызметін бақылап отырады.
Егер парламент үкіметке сенімсіздік шығаратын болса, соңғысы отставкаға
кетеді. Кейбір елдерде парламент (өзі немесе жергілікті билік органдарының
өкілдерімен бірге, ал федеративті мемлекеттерде — штат, жер және басқа
мемлекеттік құрылымдар өкілдерімен бірге) сондай-ақ мемлекет басшысын
сайлайды, алайда бұл үнемі бола бермейді — мысалға, Австрияда президент
жалпыға бірдей сайлау құқық негізінде сайланады. Сөйте тұра көпшілік
парламенттік республикаларда мемлекет басшысы құқығының шегі аса кең: оның
парламентті таратуға құқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды, елдің қарулы
күшінің бас қолбасшысы болып табылады.
Президенттік республиканың айрықша ерекшелігі — мемлекет басшысының өте
күшті билігі болып табылады. Мұнда президент парламенттен тек премьер-
министрді (кейде үкіметтің басқа да кейбір маңызды мүшелерін) тағайындауға
келісімін ала отырып үкіметті тағайындайды. Сондықтан үкіметтің парламент
алдындағы бақылауға алынуы мен есеп берушілігі босаңдау, ал мемлекет
басшысы алдында парламенттік республикаға қарағанда әлдеқайда күшті. Оның
үстіне, президенттік республика үшін мемлекет басшысының функциясын үкімет
басшысының функциясымен толық қосып жіберу, немесе мемлекет басшысының
үкіметтің қалыптасу және қызмет істеу процесіне шешуші ықпалы (Франция,
Ресей федерациясы, Қазақстан, Өзбекстан) тән, оның арқасында атқарушы
биліктің маңызы арта түседі.
Мұның заң және сот биліктерінің қызметіне зияны тимес үшін
конституцияға биліктің барлық тармақтарының іс-әрекетінің келісіп істелуін
және балансын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тежемелік және тепе-теңдік
жүйесі көзделген. Президенттік республикада мемлекет басшысын әдетте халық
тура (тікелей) немесе жанама (сайлаушылар алқасы) сайлаулар жолымен
сайлайды.
Жоғарыда аталған өкілеттіктерден басқа мемлекет басшысының сондай-ақ
парламентті мерзімінен бұрын тарату құқығы, мемлекетке маңызды лауазымды
тұлғаларды тағайындау (басқа мемлекеттердегі елдің дипломатиялық өкілдерін
және судьяларды қоса есептегенде), кешірім жасау құқығы, қарулы күштердің
жоғарғы бас қолбасшысы өкілеттігі және т.б. құқықтары бар. Үкіметті құру
кезінде мемлекет басшысы парламенттік республикалар үшін міндетті болып
саналатын, оған тек парламентке басым болған партия өкілдері ғана кіретін
ережелерді сақтамайды.
XIV—XV ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ
халқы қалыптасқан кезде, мұнда хандық билік нысанындағы феодалдық
мемлекеттілік орнықты.
Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен
ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет етпеген және мемлекет болғанға
дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму
кезеңдері тікелей ізашар болып отыр. Экономика мен басқа да тіршілік ету
салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын
ала қоғамдық өмірдің жабайы сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік
деңгейіне дейін өсуі керек.
Мемлекеттің функциялары.Функция - заң ғылымда мемлекет пен құқықтын
алдында тұрған мүдде-мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі
бағыттарын және оның әдіс-тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы
тұрғыдан мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды
ұғым қалыптасады.
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланды.
Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып
отырады. Казіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап республикалар дүниежүзілік
қауымдастыққа бет бұрып, либерал-демократиялық даму процесіне көшкенде
мемлекеттің функциясын тек қоғамнын таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс
болмады.
Себебі функцияның дамуына таптармен бірге халықтын рухани сана-сезімі,
мәдениеті, глобалдық мәселелері зор әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси
көзқарас.Кеңестік дәуірді де, қазіргі кезеңде де мемлекеттің функциясын
дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мазмұнын терең түсініп,
білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсару ғана емес, сонымен
бірге қоғамның, мемлекеттің тарихи даму процесін зерттеп, дұрыс түсінуге
көп үлес қосуы. Функция мемлекетпен қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп
келеді. Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының
функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экономиканы
қалыптастыру, либерал-демократиялық мемлекетті орнату.
Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға бөлінеді:
А) Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды
орындау, заңды қорғау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Біздің елімізде жаңа саяси және құқықтық жүйені қалыптастыру жүзеге
асырылып отыр. Осыған орай, қоғамда заңгер мамандығына деген қызығушылық
артып отырғаны мәлім. Еліміздің барлық жерлерінде заң факультеттері, ЖОО
ашылып, ал бұның құқықтық климаттың жақсаруына, азаматтардың құқықтық
мәдениеттерінің жоғарылауына ықпалын тигізері сөзсіз. Юриспруденцияны оқу
адамға әбден толық жетілуге, өнегелі – құқықтық идеалды (арман-мұрат,
мақсат-тілек) тудыруға, кәсіби-әдептілік ережелерін орнатуға, әлеуметтік
ақиқатта еркін бағдарлауға және өзінің кәсіби міндеттерін орындауда
мүмкіндік береді. Осылардың барлығын Рим заңгерлері мына сөздер арқылы
былай көрсеткен: “жетекшілік ету, кеңес беру, құжаттардың формуласын
құрастыру”. Юриспруденция қоғамдық ғылымдар жүйесіне кіреді, себебі
философиямен, әлеуметтанумен, саясаттанумен қатар құқық пен мемлекетті
зерттейді. Өз кезегінде, жүйе ретінде қарастырылатын юриспруденцияның
құрамы бар. Заң ғылымдарының құрамына мемлекет және құқық теориясы,
тарихи-заң ғылымдары, салалық, сала аралық және қолданбалы заң ғылымдары
және халықаралық құқықты зерттейтін ғылымдар кіреді.
Мемлекет және құқық теориясының әдістемесі танымның барлық белгілі
тәсілдерін өзіне жинақтап, сол арқылы өзінің пәнін құрады. Өз
кезегінде, оның білімдерінің жүйесі салалық заң ғылымдарына қатысты әдіс
ретінде қатысады. Сөйтіп, мемлекет және құқық теориясы барлық заң
ғылымдары үшін негізгі әдістемелік ғылым бола отырып, юриспруденция
жүйесінде ерекше орын алады.
Сондай –ақ мемлекет және құқық теориясы барлық салалық ғылымдар ортақ
проблемаларды зерттейді, ал бұл жалпы мемлекет және құқық теориясының
ұғымдары мен институттары арқылы салалық заң ғылымдарының ұғымдары мен
институттары тұжырымдалатындығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған жаңа Ата
Заңы еліміздің тәуелсіз, демократиялық, құқықтық, зайырлы және егеменді
мемлекет белгілерін бекітіп айқындап берді. Өз дамуын кеңейте түскен
мемлекетте ерекше орын алатын орган жүйесі болып мемлекеттік аппарат
табылады. Конституцияда мемлекеттік билік органдарының тармақтарының
әрқайсысына кең өкілеттік берілген.
Қарастырып отырған курстық жобаның тақырыбы Қазақстан Республикасының
билік органдарының қызметі мен түрлері деп аталады.
Курстық жобаның мақсаты – билік органдарының ұғымы,мемлекеттік аппарат
ұғымы, нысандары, құрылымы, қағидалары туралы нақты әрі толық мазмұнын ашып
беру.
Мемлекеттік билік органдары мемлекет алдындағы мақсаттар мен
міндеттерді жүзеге асыру арқылы өз қызметін айқын көрсетеді. Қандай да
болмасын мемлекеттің ең негізгі құрамды элементі – бұл аппарат болып
табылады.
1 Мемлекеттік биліктің құқықтық табиғаты
1.1 Билік жалпы әлеуметтік категория
Мемлекеттік кезеңге дейінгі әлеуметтік биліктің тек ру шегінде ғана
таралуы, оның ғана ерік-жігерін білдіруі және қандық туысқандыққа
негізделуі; қоғамдық түрде болуы, алғашқы қауымдық демократия мен өзін -
өзі басқаруға орнатылуы, билік органдары ретінде алғашқы қауымдық қоғамның
тіршілігіндегі барлық маңызды сұрақтарды шешетін рулық жиналыстар,
ақсақалдар, көсемдер, әскер басылары және т.б. сол кездегі әлеуметтік
биліктің ерекшелігі болып табылады.
Мемлекеттің пайда болу туралы сұрақ даулы болып келеді, себебі
этнографиялық және тарихи ғылымдар осы туралы жаңалықтармен барған сайын
толықтыруда.Мемлекеттік пайда болуы туралы көптеген теориялар бар, соның
ішінде негізгілері мыналар болып табылады:
1. Теологиялық теория (Оның авторлары 13 ғ. Фома Аквинский, қазіргі
замандағы Маритен, Мерсье). Осы теорияны жақтаушылар мемлекетті құдай
жаратты, құдайдың еркімен пайда болды және мәңгілік болған деп түсіндіреді.
Жердегі тірішілік атаулының барлығы құдайдың еркімен туындаған, олай
болса мемлекетте адамдарға жерде тәртіп орнату үшін құдайдың жіберген
құралы. Мемлекеттің, мемлекеттік биліктің пайда болуын құдаймен
байланыстыруды жақтайды. “Билік құдайдан (жаратушыдан)” деген тезисті
уағыздайды және қорғайды. Өзінің діни мазмұнына қарамастан, Ежелгі Иудейде
пайда болған бұл теория, нақты болмысты бейнелейді (көрсетеді), атап
айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық нысандарын – абыздардың
билігін, храмның рөлін, діни және әкімшілік орталықтардың арасындағы
биліктің бөлінуін көрсетті.
2. Патриархалдық теория - мемлекеттің бүлінген, ыдыраған отбасынан
пайда болғандығын қарастырады, ал монархтың билігін отбасы мүшелеріне билік
жүргізетін әке билігінен туындатады. Ірі патриархалдық отбасының басшысы
біртіндеп мемлекеттің басшысына – монархқа айналған. Бұл теория патшаның,
монархтың шексіз билігін дәлелдеуге бағытталған теория, бұнда биліктің
қайнар көзі жаратушыдан емес, тек отбасының басшысы, патриархтың шексіз
билігі болған отбасы нысандарынан бастау алады деп түсіндіреді. Бұл теория
Грецияда туындаған, Аристотелдің еңбектерінде негізі қаланды, бірақ
ағылшын ғалымы Фильмердің еңбектерінде дамуын тапты.
3. Келісімшарттық теория – ХУП-ХУШғғ. кеңінен тарады. Голландиядағы
оның жақтаушылары Гуго Гроций және Спиноза, Англияда - Д.Локк және
Т.Гоббс, Францияда - Ж.-Ж. Руссо, Ресейде - А.Радищев болды. А. Радищевтың
айтуы бойынша билік халыққа тиесілі, бірақта олар оны монархқа берген,
соған қарамастан ол халықтың бақылауында болады деп ұйғарады. Келісімшарт
теориясы бойынша мемлекет адамдар қатысатын келісімшарттың нәтижесінде
туындайды, осыған сәйкес адамдар өз бостандықтарының, құқықтарының,
биліктерінің біраз бөлігін мемлекетке береді, ал өз кезегінде мемлекет
оларды қорғауға кепілдік береді.
4. Күштеу теориясы – мемлекеттік пайда болуының негізі күштеу, ереже
бойынша, бір халықтың екіншісін жаулап алуымен – деп түсіндіреді. Жеңімпаз
жаулап алған халықты билеу үшін, күштеп, зорлық – зомбылық жасап өзіне
бағындыру үшін мемлекет құрады. Күштеу теориясы ХІХғ. Пайда болды, оның
өкілі Л.Гумплович,К.Каутский , Е.Дюринг.
5. Психологиялық теория – мемлекеттің пайда болуын адам психикасының
сезімдерінің көрінісі: бағынуға мұқтаждық, еліктеумен, алғашқы қауымдық
қоғамның элитасынан байланыстылығын түсінумен, іс- әрекетті нақты
варианттарының әділеттілігін мойындау – деп түсіндіреді. Наиболее яркими
представителями Психологиялық теорияның аса көрнекті өкілдері
Л.Петражицкий және Г.Тард болып табылады.
6. Органикалық теория. Өкілдері Г.Спенсер, Вормс, X. Прейс –
бұл тірі организмнің мүшелері арасындағы тұрақты байланыстарға ұқсас
бөлімдері арасындағы тұрақты байланысы бар организм, яғни мемлекет –
биологиялық эволюцияның бір түрі болып табылатын әлеуметтік эволюцияның
жемісі деп санайды. Мемлекет биологиялық организмнің бір түрі бола отырып,
миы (басқарушылары) және оның шешімдерін орындайтын құралдары
(бағынушылары) болады.
7. Мемлекеттің пайда болуының ирригациялық теориясы – олардың алғашқы
деспотиялық нысандарының пайда болуын шығыс аграрлық облыстардағы ірі
суландырғыш құрылыстарын салу қажеттілігімен байланыстырады. Бұл теория
қазіргі неміс ғалымы К-А. Виттфогелдің еңбектерінде көрініс тапты.
8. Материалистік теория – мемлекеттің пада болуын әлеуметтік –
экономикалық факторлармен, яғни жеке меншіктің пайда болуымен және
қоғамның таптарға бөлінуімен байланыстырады. Бұл теорияның өкілдері — К.
Маркс, Ф. Энгельс, В. Ленин – мемлекетті бір таптың екіншісіне үстемдігін
сақтау және қолдау мақсатында, сондай –ақ қоғамның біртұтас организм
ретінде өмір сүріп және қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында пайда болды
деп санайды.
10.Мемлекеттің пайда болу нысандары. Мемлекеттің қалыптасуы – әр түрлі
елдерде алуан түрлі жүрген ұзақ процесс.
Шығыста “азиаттық өндіріс тәсілі” сияқты нысаны кеңінен тарады
(Египет, Вавилон, Үндістан, Қытай және т.б.). Бұл жерлерде рулық қауымның
әлеуметтік – экономикалық құрылымы - қауымдық жер, ұжымдық меншік және
т.б. тұрақты болып, ұзақ уақыт сақталды. Ежелгі Шығыста пайда болған
алғашқы мемлекеттер, таптық кезеңге дейінгі мемлекеттер болды, сонымен
қатар ауылдық қауымдастықтарды қанады және басқарды, яғни өндірісті
ұйымдастырушылар ретінде қатысты.Афина мен Римде бұл процесс басқа тарихи
жолмен жүрді, бұл елдерде құл иеленушілік мемлекет жеке меншіктің пайда
болуы және қоғамның таптарға бөлінуі нәтижесінде пайда болды, Афина – бұл
мемлекеттік пайда болуының нағыз классикалық нысаны, себебі мемлекет рулық
қауымның ішінде туындаған таптық қарама – қайшылықтың нәтижесінде пайда
болады. Римде мемлекеттің құрылуы құқықсыз, римдік рудан тыс өмір сүрген
плебейлердің рим ақсүйектеріне – патрицийларға қарсы күресімен
тездетілді.Ежелгі герман мемлекетінің пайда болуы ауқымды бөтен жерлерді
(территорияларды) жаулап алып, осы жерлерге үстемдік ету рулық қауым
бейімсіз болуымен байланысты болды.Барлық нысандағы мемлекеттердің пайда
болуына түрткі болған 10-12 мың жыл бұрын өткен неолиттік революция болды,
оның мәні өзінің мұқтаждығын қанағаттандыру мақсатында адам табиғаттан
дайын өсімдікті және жануарларды иемденумен байланысты қарапайым еңбек
құралдарымен тіршілік ету нысанынан табиғатты қайта жаңартуға және тамақ
өндіруге бағытталған еңбекке өтуі, яғни иемдену экономикасынан өндіретін
экономикаға өткен кезде болды. Сонымен, мемлекет сыртқы емес, ішкі
факторлардың әсерінен объективті түрде туындайды.Мемлекет – бұл қоғамды
білдіре отырып, осы қоғамды басқаратын және оның интеграциясын (құрылуын)
қамтамасыз ететін арнайы басқару және мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық
биліктің саяси – аумақтық, егеменді ұйымы. [1]
Мемлекет оны рулық қауымның әлеуметтік билігінен ажыратуға мүмкіндік
беретін мынадай негізгі белгілермен сипатталады:
1. Бұқаралық биліктің болуы.
2. Тұрғындарды аумақтық (территориялық) бөлу.
3. Салық жүйесі.
4. Егемендік..
5. Құқық.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл
мемлекеттік мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен
бағынушылықтың саяси – бұқаралық қатынасы. Мемлекеттік биліктің
ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
1. Бұқаралық (көпшілік ) билік.
2. Аппараттық билік.
3. Легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет мәнін түсіндіру мемлекет және құқық теориясының негізгі
міндеттерінің бірі болып табылады. Мемлекет мәні - бұл осы құбылыстағы оның
мазмұнын, мақсатын, қызмет етуін анықтайтын негізгілердің біреуі.
Мемлекет мәнін анықтауда қолданылатын тәсілдер:
- таптық;
- жалпы әлеуметтік.
Мемлекет типі (түрі) тиісті тарихи дәуірде туындаған оның маңызды
жақтары мен қасиеттерінің қатаң жүйесін білдіреді. Нақты тарихи дәуірде
туындаған мемлекеттердің барлығының белгілері ортақ болып келеді.
Мемлекеттердің типологиясы негізінен екі тәсіл формациялық және өркениеттік
тәсілдер тұрғысынан жүргізіледі.
Мемлекет функциялары. Мемлекет механизмі
Мемлекет функциялары – бұл мемлекеттің мәнін және мақсат - міндетін
білдіретін оның қызметінің негізгі бағыттары. Мемлекет функциялары оның
оның мақсат– міндетімен байланыстырылған, оның мәніне тәуелді және оның
өзгеруіне байланысты, басқа тәртіптегі мәнге өтуіне байланысты өзгеріп
отырады. Сонымен, мемлекет функциялары - өзгеріп отыратын категория.
Мемлекет функцияларының классификациясы:
а) әрекет ету ұзақтылығына байланысты тұрақты және уақытша;
б) маңызына байланысты - негізгі және қосалқы;
в) қоғамдық өмірдің қай сферасында жүзеге асырылуына байланысты -
ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Мемлекет функцияларын жүзеге асыру нысандары – бұл мемлекеттің
функцияларын жүзеге асыратын оның органдарының біртекті қызметі. Оны
құқықтық және ұйымдық нысандарына бөлуге болады. Құқықтық нысандарына
мыналар жатады: құқық шығармашылық, құқық қолданушылық, құқық
қорғаушы.Ұйымдық нысандарға мыналар жатады: ұйымдық – регламенттеуші
(реттеуші), ұйымдық, ұйымдық-идеологиялық. Мемлекет механизмі – бұл
мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға арналған мемлекеттік
органдардың жүйесі. Мемлекеттік аппараттың, оның барлық бөлімдерінің
мазмұнын қоғамдық өмірдің барлық сфераларының тиісті ұйымдастырылуын және
тиімді қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған басқарушылық,
ұйымдастырушылық жұмыстар құрайды.Осы қызметтің нысандары көбінесе басқару
кезінде заңдар, құқықтық механизмдер қандай мөлшерде пайдаланылатындығына
байланысты, осыдан туындайтыны мемлекеттік аппараттың қызметінің мынадай
нысандарын атауға болады:
) тікелей басқарушылық;
2) құқықтық нысандар.
Мемлекет механизмінің құрылымы мыналардан тұрады:
1) Мемлекеттік органдардан;
2) Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардан;
3) Мемлекеттік қызметшілерден;
4) Ұйымдастырушы құралдар мен қаражаттар, сондай –ақ мемлекеттік
аппараттың қызметін қамтамасыз етуге қажетті мәжбүрлеу күштерінен тұрады.
Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және қызмет етуінің қағидалары – бұл
мемлекеттік органдарды құру және қызмет етуіндегі алғашқы бастаулдар,
идеялар, анықтайтын негізгі тәсілдер. Оларға мыналар жатады:
1) Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы
қағидасы;
2) Демократизм қағидасы;
3) Биліктің бөлінуі қағидасы;
4) Заңдылық қағидасы;
5) Жариялылық;
6) Кәсіпқойлық қағидасы;
7) Алқалылық пен дара басшылықтың үйлесу қағидасы;
8) Сайланушылық пен тағайындалушылықтың үйлесу қағидасы;
9) Иерархиялылық қағидасы.
1.2 Мемлекеттік биліктің түсінігі
Мемлекет нысаны– бұл басқару нысанынан, мемлекеттік құрылым нысанынан
және саяси режим нысанынан тұратын қоғамның құрылымдық ұйымы.
Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік билік органдарының құрамы, құрылу
тәртібі және өкілеттіліктерінің арақатынасы.Басқару нысаны мынадай негізгі
түрлерге бөлінеді: монархия және республика. Монархия – бұл тақ ұрпақтан
ұрпаққа мұрагерлік жолмен берілетін, жоғарғы мемлекеттік билік бір адамның
– монархтың қолында болатын басқару нысаны. Монархиялар шексіз – бұнда
монарх бірден бір мемлекеттік билік органы болып табылады, және шектеулі –
бұнда жоғарғы билік өкілеттіліктері монархпен және қандай – да бір
монархтың билігін шектейтін басқа органның арасында бөлінген, болып
бөлінеді. Шектеулі монархиялар өз кезегінде өкілді (дуалистік), бұл кезде
монархта атқарушы билік, үкіметті құру құқығы, олардың алдында жауапты
министрлерді тағайындау және ығыстыру құқығы, вето құқығы және парламетті
шектеусіз тарату құқығы қалдырылған, және парламентарлық, бұнда монархтық
құқықтық жағдайы біршама шектелген, өйткені мемлекет басшысы тағайындаған
министрлер парламенттің сенім вотумына тәуелді болады, монархтың заңмен
қарастырылған жағдайда ғана кідіртушілікті қажет етпейтін вето құқығы,
парламентті тарату құқығы ғана қалдырылады, болып бөлінеді. Республика –
бұл жоғарғы мемлекеттік билік нақты бір мерзімге сайланған органдарға
берілгенн және сайлаушылары алдында жауап беретін басқару нысаны. Жоғарғы
мемлекеттік билік органдарын сайлауға қатысу құқығы берілген тұрғындардың
топтарына байланысты барлық республикалар ақсүйектік, автократтық және
демократиялық болып бөлінеді. [2]
Демократиялық республикалар өз кезегінде мынадай болып бөлінеді:1)
парламенттік, бұнда саяси өмірде шешуші рөл басында премьер –министр
болатын парламент құрған үкіметке тиесілі болады; 2) президенттік, бұнда
сайланған мемлекет басшысы, сонымен біруақытта үкіметтің басшысын
тағайындайтын және үкіметті тарататын үкімет басшысы болады.; 3) аралас,
бұнда үкіметті президент пен парламент біріге отырып құрады. ҚР
президенттік басқару нысандағы мемлекет болып табылады.
3. Мемлекеттік құрылым нысаны – бұл мемлекеттің құрамды бөліктерінің
арасындағы, сондай – ақ олардың әрқайсысының мемлекетпен арасындағы өзара
байланысын сипаттайтын мемлекеттің аумақтық құрылымы. Барлық мемлекеттер
өз мемлекеттік құрылым бойынша жай және күрделі болып бөлінеді.
Жай (қарапайым) немесе унитарлы мемлекеттер – бұл біртұтас,
бөлінбейтін мемлекет, өз ішінде жекеленген мемлекеттік құрылымдар
болмайтын, жоғарғы органдардың бірыңғай жүйесі, заң шығарушы органдардың
бірыңғай жүйесі, бірыңғай сот жүйесі, бірыңғай азаматтық және бір каналды
салық жүйесі болады. Қазақстан Республикасы унитарлы аумақтық құрылымы бар
мемлекет.
Күрделі мемлекет – бұл қандай да бір дербестілікті пайдаланатын
жекеленген мемлкеттік құрылымдардан тұратын мемлекет. Күрделі мемлекеттерге
империяларды, конфедерацияларды, федерацияларды, достастықтарды және
қауымдастықтарды жатқызады.
Империялар –бұл күштеп құрылған, құрамды бөліктері жоғарғы биліктен
тәуелділік дәрежесі әр түрлі болатын күрделі мемлекеттер. Империялардың
ерекшелігі олардың құрамды бөліктерінде ешқашанда бірыңғай мемлекеттік –
құқықтық мәртебесі болмағандығы болып табылады.
Конфедерациялардын империялардан айырмашылығы, олардың ерікті негізде
құрылуы. Бұл белгілі бір тарихи кезеңде нақты мақсаттарға жету үшін
құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияны құрған егеменді
мемлекеттер халықаралық – құқықтық қатынастардың субъектілері болып
табылады, өз азаматтығы, билік, басқару және әділсот органдарының жүйелері
сақталады.
Федерация –бұл құрамды бөліктерінде қандай да бір мөлшерде мемлекеттік
егемендік болатын және мемлекеттік құрылымдар болып табылатын күрделі,
одақтас мемлекет; онда жоғарғы федералды органдар мен федералды заңнамамен
қатар федерация субъектілерінің жоғарғы органдары мен заңнамалары болады;
федерацияда екі каналды салық жүйесі пайдаланылады; формалды белгілерінің
біреуі қос азаматтықтың болуы.Федерациялар аумақтық немесе ұлттық –
мемлекеттік қағида бойынша орнауы мүмкін.
Достастық – бұл ортақ белгілерінің болуымен, нақты біртектілікпен
сипатталатын мемлекекттердің ұйымдастырылған бірлестігі.Біріктіретін
олардың белгілері экономикаға, құқыққа, тілге, мәдениетке, дінге қатысты
болады. Достастық мүшелері – бұл толғымен тәуелсіз, егеменді мемлекеттер,
халықаралық қатынастардың субъектілері.
Мемлекеттердің қауымдастығы – бұл қоғамның мемлекеттік ұйымға өтудегі
ауыспалы нысаны. Қауымдастықтың негізінде көп жағдайда қауымдастыққа
кіретін мемлекеттердің интеграциялық байланыстарын күшейтетін және
конфедерацияға бірігуге септігін тигізетін мемлекеттік аралық шарт
қаланады.
Саяси режим – бұл мемлекеттік билікті жүзеге асыратын тәсілдер мен
әдістер жиыртыгы. Мемлекеттік билік жүргізудің әдістері мен тәсілдерінің
жинақталуына байланысты саяси режимнің екі түрін ажыратуға болады:-
демократиялық және антидемократиялық. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, құқықтық, зиялы, әлеуметтік мемлекет деп жариялады.
2 Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік билік органдары
2.1 Қазақстан Республикасының саяси жүйесі және мемлекеттік орган
Қоғамның саяси жүйесі - бұл нақты саяси функцияларды жүзеге асыратын
мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік институттардың жүйесі.
Бұндай институттарға мыналар жатады: мемлекет, партиялар, кәсіподақтар және
ядросы билікті басып алу, ұстап қалу және пайдалану болып табылатын
қоғамдық өмірдің сол сферасына қатысатын кәсіподақтар мен басқа да
ұйымдар мен қозғалыстар. Саяси жүйелердің түрлері: пайда болған қандай да
бір әлеуметтік ортасының сипатына қарай тоталитарлық, либеральды-
демократиялық және аралас саяси жүйелерге бөлінеді; өзара әрекет ету сипаты
бойынша - ашық және жабық саяси жүйелерге бөлінеді. ҚР қазіргі уақытта
саяси жүйесі демократиялық болып табылады.Қоғамның саяси жүйесіндегі
мемлекеттің орны мен рөлі. Мемлекет саяси жүйеге саяси, территориялық
(аумақтық), құрылымдық бірлестік ретінде кіреді және өз функцияларын
басқа да әлеуметтік инстиуттармен, партиялармен, кәсіподақтармен,
жергілікті басқару органдарымен бірлесе отырып атқарады. Ол саяси жүйеде
жетекші орын алады.
Мемлекеттік орган – бұл мемлекеттік міндеттерді атқаратын және осы
үшін тиісті биліктік өкілеттіліктер берілген ұйым немесе мекеме. Әр бір
мемлекеттік органның: а) оның жедел басқаруында болатын мемлекеттік,
қазыналық мүлкі болады; б) қаражаттары, банктегі есебі, бюджеттен
қаржыландыратын қайнар көздері болады; в)өзіне белгіленген ұйымдық
құрылымы, осыған байланысты қызметтік бағыныштылығы және қызметтік
тәртібінің жүйесі болады; г) қажетті биліктік өкілеттілігі болады, осының
негізінде лауазымды тұлғалар мен алқалы органдар заңды міндетті іс -
әрекеттер жасайды. [3]
Мемлекеттік органдардың классификациясы:
1. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру нысаны бойынша мемлекеттік
органдар өкілді, атқарушы- бұйырушы, соттық, прокурорлық және өзге де
бақылау- қадағалау органдарына бөлінеді;.
2. Биліктің бөліну қағидасы бойынша – заң шығарушы, атқарушы және сот.
3. Қызметінің құқықтық нысаны бойынша – құқық шығармашылық, құқық
қолданушылық және құқық қорғаушы.
4. Иерархия бойынша – республикалық және жергілікті.
5.Өкілеттіліктерінің мерзімі бойынша- тұрақты (әрекет ету мерзімін
шектеусіз құрылатын) және уақытша(қысқа мерзімді мақсаттарға жету үшін
құрылады).
6.Құзырлығының сипаты бойынша – жалпы құзырлықтағы (үкімет) және
арнайы құзырлықтағы (министрліктер).
2.2 Мемлекеттік билік органдарының түрлері және қызметі
Қоғам — адамдардың ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны, соның шеңберінде
материалдық және рухани игіліктер өндіріліп, тұтынылып және айырбасталып
жатады, осының өзі белгілі бір тәртібі, адамдар арасындағы өзара қарым-
қатынастардың орнықтылығы мен тұрақтылығын нығайтуға бағытталған, өз
мүшелерінің мінез-кұлқын басқарудың, реттеудің және ықпал етудің ерекше
құралдарының болуымен сипатталады.
Мемлекет — басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны.
Дамудың әрбір кезінде мемлекеттік органдардың орындайтын қызмет бабы
және істері өзгеріп отырады. Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның
мүдделері мен қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік
етуіне қажетті жағадйларды қамтамасыз етуге тиіс. Бұл жағынан мемлекеттің
мүмкіндігі зор. Орасан зор материалдық, адам, қйымдастыру ресурстарына,
саяси-идеологиялық потенциалға, басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр
алуан құралдарына иелік ете отырып, мемлекет экономиканың, әлеуметтік,
рухани және басқа жағдайлардың дамуына оң әсер етіп, тұрақтылық пен
тәртіпке қол жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық- психологиялық ахуал
қалыптастыруға оң ықпал ете алады.
Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен
ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет етпеген және мемлекет болғанға
дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму
кезеңдері тікелей ізашар болып отыр. Экономика мен басқа да тіршілік ету
салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын
ала қоғамдық өмірдің жабайы сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік
деңгейіне дейін өсуі керек. Ол жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп
шыққан, өзінің өткен өмірінің ашық та анық таңбасы бар адамның көп жағдайда
табиғаттың дүлей де соқыр күштерінің алдында дәрменсіз болып
қалатындығымен, жағдайды бірден бағдарлай алмайтындығымен, өзінің іс-
әрекеті мен қылығының аяғы неге апарып соғатындығын болжай алмайтындығымен
сипатталатын. Ол тамақ, киім және басқа тіршілікке қажетті заттарды табудың
жетілмеген, дөрекі құралдарын пайдаланды, соған қарай қоғамда еңбек
өнімділігі табыстың жинақталып, осында қалыптасуына мүмкіндік жасай алмады:
ол қалдықсыз пайдаланылды.
Осындай өте қиын жағдайларда, тіршілік ету үшін адамдардың алғашында
шағын ғана отбасылық кезбе топ құруға, кейінірек — қауымның құрамы бойынша
одан әлдеқайда көбірек болып топтасуы қажет болды. Бұл топтар негізінен
туыстық қатысы бар адамдардан құрылды. Кезбе топтың немесе қауымның
мүшелерімен туыстық қатысы жоқ адамдарға сенімсіздік көрсетіліп, олар
ортаға жіберілмеді. Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары
бөлектеніп шыға бастайды. Ол үшін олардың мынадай ерекшеліктері болуы керек
болды:
- сол кездегі іс-әрекеттің негізгі салаларын қамтуға мүмкіндік беретін
қоғамдық өмірдің өзіңдік бір нысаны ретінде ортақ шаруашылығы жүргізе
алатын, ұжымдық тұтынуды жүзеге асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін
қанағаттандыратын болуы керек;
- туыстық жағынан аса жақын емес, сондай-ақ таяудағы мақсат, мүдделері
де бөлектеу ру мүшелері айтарлықтай ұйымшылдық көрсетіп, бір біріне
көмектесіп, қауіп-қатерден бірлесіп қорғануы керек;
Осыған сәйкес руды басқару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің негізгі
мәселелері барлық ру мүшелерінің дауысы тең болып саналатын рудың жалпы
жиналысында қаралып, сонда шешілді; жалпы жиналыс қандай да бір қоғамдық
міндет жүктелетін ру басшысын, әскер басын және басқа да адамдарды
сайлайды, сондай-ақ олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Барлық
қоғамдық міндеттердің ақысыз-пұлсыз атқарылатындығын, тұрақты негізде емес
және ру мүшелерінің ұсынысы бойынша кез келген сәтте өзгеріп тұратындығын
атап айту аса манызды, ал көсіби немесе жартылай кәсіби басқарушы-
қызметкерлер түріндегі қандай да бір басқару және мәжбүрлеу аппаратын ру
ұйымы білген емес.
Осы сұрақтардың жауабына қарап басқарудың монархиялық және
республикалық нысан екендігін айырады. Монархия басқарудың нысаны ретінде
мемлекетте бір адамның — монархтың қолында жоғары биліктің реалды
шоғырлануымен немесе жоғары прерогативтің (шексіз құқықтың) тек кейбір
нақтылы тиістілігімен сипатталады. Монархияның ерекшеліктерінің қатарына
монархтың таққа көп жағдайда мұрагерлік жолымен немесе туысқандық құқықпен,
кейде— сайлау жолымен келетіндігі жатады, монархтық міндетті атқарудың
белгілі бір мерзімі жоқ, ол өмір бойы атқарылады. [4]
Монархия мемлекеттілігінің дамуының пайда болған кезінен күні бүгінге
дейін мемлекетпен бірге келе жатыр. Ол аз болса, алғашқы қауымдық-рулық
басқару жүйесінің негізінде құрыл-ан көптеген мемлекеттерде монархияның
нысаны болды. Тарихтың келесі кезеңдерінде монархия сақталды, ол өзінің
өміршеңдігін, белгілі бір ішкі қуатын, жаңа әлеуметтік-экономиялық және
саяси жағдайларға, әрине көптеген өзгерістерімен, бейімділігін танытты.
Сондықтан да оған қандай да бір түрлерінің бір біріне онша ұқсас еместігін
ескере отырып, нақты-тарихи жақтан келу керек. Республика үшін басқару
нысаны ретінде мемлекеттегі жоғарғы биліктің заңмен белгіленген мерзім
ішінде қызмет ететін бір немесе бірнеше сайлау органдарының қолында
шоғырлануы тән. Олар әдетте жоғары заң шығару органы (парламент, конгресс,
ұлттық жиналыс) және мемлекет басшысы (президент, төраға, кейде президиум)
болып табылады.
Бүгінгі күні республика өмірді демократияландыру процестеріне мүмкіндік
туғызатын құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның принциптерін жүзеге
асыруда басты арена болып табылады.
Тікелей Қазақстан аумағыңда мемлекеттің пайда болуы мұнда мемлекеттің
ролінің күштілігімен сипатталатын өндірістің азиялық тәсілі сияқты тарихи
формацияның бекуімен байланысты. Жер, мал, жайылым, су шаруашылық
объектілері өндірістің негізгі құралына айналды, оларды иелену үшін қырғын
ұрыстар болды, Соның барысында рулық байланыстар мен қарым-қатынастар,
ішінара болмаса, бұрынғы тұрақтылығын жоғалта бастады. Уақыт өте келе
олардың байланысы мен қарым-қатынасы басқаша шашырауы немесе жайылып кетуі
керек болды.
Парламенттік республикада жоғары билік органдары жүйесіндегі түйінді
орындардың бірін парламент иемденеді, ол заңдар қабылдайды және жалпы
мемлекеттік маңызды мәселелерді шешеді. Ол елдің мемлекеттік бюджетін
бекітеді, өзінің алдында жауап беретін үкімет қызметін бақылап отырады.
Егер парламент үкіметке сенімсіздік шығаратын болса, соңғысы отставкаға
кетеді. Кейбір елдерде парламент (өзі немесе жергілікті билік органдарының
өкілдерімен бірге, ал федеративті мемлекеттерде — штат, жер және басқа
мемлекеттік құрылымдар өкілдерімен бірге) сондай-ақ мемлекет басшысын
сайлайды, алайда бұл үнемі бола бермейді — мысалға, Австрияда президент
жалпыға бірдей сайлау құқық негізінде сайланады. Сөйте тұра көпшілік
парламенттік республикаларда мемлекет басшысы құқығының шегі аса кең: оның
парламентті таратуға құқығы бар, үкімет басшысын тағайындайды, елдің қарулы
күшінің бас қолбасшысы болып табылады.
Президенттік республиканың айрықша ерекшелігі — мемлекет басшысының өте
күшті билігі болып табылады. Мұнда президент парламенттен тек премьер-
министрді (кейде үкіметтің басқа да кейбір маңызды мүшелерін) тағайындауға
келісімін ала отырып үкіметті тағайындайды. Сондықтан үкіметтің парламент
алдындағы бақылауға алынуы мен есеп берушілігі босаңдау, ал мемлекет
басшысы алдында парламенттік республикаға қарағанда әлдеқайда күшті. Оның
үстіне, президенттік республика үшін мемлекет басшысының функциясын үкімет
басшысының функциясымен толық қосып жіберу, немесе мемлекет басшысының
үкіметтің қалыптасу және қызмет істеу процесіне шешуші ықпалы (Франция,
Ресей федерациясы, Қазақстан, Өзбекстан) тән, оның арқасында атқарушы
биліктің маңызы арта түседі.
Мұның заң және сот биліктерінің қызметіне зияны тимес үшін
конституцияға биліктің барлық тармақтарының іс-әрекетінің келісіп істелуін
және балансын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тежемелік және тепе-теңдік
жүйесі көзделген. Президенттік республикада мемлекет басшысын әдетте халық
тура (тікелей) немесе жанама (сайлаушылар алқасы) сайлаулар жолымен
сайлайды.
Жоғарыда аталған өкілеттіктерден басқа мемлекет басшысының сондай-ақ
парламентті мерзімінен бұрын тарату құқығы, мемлекетке маңызды лауазымды
тұлғаларды тағайындау (басқа мемлекеттердегі елдің дипломатиялық өкілдерін
және судьяларды қоса есептегенде), кешірім жасау құқығы, қарулы күштердің
жоғарғы бас қолбасшысы өкілеттігі және т.б. құқықтары бар. Үкіметті құру
кезінде мемлекет басшысы парламенттік республикалар үшін міндетті болып
саналатын, оған тек парламентке басым болған партия өкілдері ғана кіретін
ережелерді сақтамайды.
XIV—XV ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ
халқы қалыптасқан кезде, мұнда хандық билік нысанындағы феодалдық
мемлекеттілік орнықты.
Мемлекеттің пайда болуына өзінің сипатына, бағытталуы мен
ерекшеліктеріне сәйкес, нысандарын қажет етпеген және мемлекет болғанға
дейінгі, басқа нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму
кезеңдері тікелей ізашар болып отыр. Экономика мен басқа да тіршілік ету
салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін алғашқы қауымдық қоғам алдын
ала қоғамдық өмірдің жабайы сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік
деңгейіне дейін өсуі керек.
Мемлекеттің функциялары.Функция - заң ғылымда мемлекет пен құқықтын
алдында тұрған мүдде-мақсаттарды, міндеттерді орындау қызметінің негізгі
бағыттарын және оның әдіс-тәсілдерін анықтап, іске асыруды біріктіреді. Осы
тұрғыдан мемлекеттің, үкіметтің, мемлекет аппаратының функциясы деген заңды
ұғым қалыптасады.
Мемлекеттің функциясы Кеңестік дәуірде өте кең түрде пайдаланды.
Функция мемлекеттің таптық мазмұнына сәйкес өзгеріп, ескіріп, жаңарып
отырады. Казіргі кезеңде Кеңес Одағы ыдырап республикалар дүниежүзілік
қауымдастыққа бет бұрып, либерал-демократиялық даму процесіне көшкенде
мемлекеттің функциясын тек қоғамнын таптық мазмұнына сәйкес қарастыру дұрыс
болмады.
Себебі функцияның дамуына таптармен бірге халықтын рухани сана-сезімі,
мәдениеті, глобалдық мәселелері зор әсер етеді. Бұл дүниежүзілік саяси
көзқарас.Кеңестік дәуірді де, қазіргі кезеңде де мемлекеттің функциясын
дамытуға көп көңіл бөлінеді. Өйткені функцияның мазмұнын терең түсініп,
білу тек мемлекеттің бүгінгі жұмысын, қызметін жақсару ғана емес, сонымен
бірге қоғамның, мемлекеттің тарихи даму процесін зерттеп, дұрыс түсінуге
көп үлес қосуы. Функция мемлекетпен қоғаммен бірге дамып, бірге өмір сүріп
келеді. Бұл объективтік процесс. Қазіргі заманда Қазақстан Республикасының
функциясы күрт өзгеріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экономиканы
қалыптастыру, либерал-демократиялық мемлекетті орнату.
Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға бөлінеді:
А) Мемлекеттік билік органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды
орындау, заңды қорғау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz