Қылмыс ұғымы
Кіріспе
Негізгі бөлім
Қылмыс сипаттары
Қылмыстардың жиынтығы
Қылмыстың қайталануы
Негізгі бөлім
Қылмыс сипаттары
Қылмыстардың жиынтығы
Қылмыстың қайталануы
Көптеген батыс еуропа елдерінің қылмыстық құқықтарында, қылмыстың формальді анықтамаларынв түсінік беруі орын аяса, отанымыздың қылмыстық құқықтарына тән, қылмыстық заңда, жазалау қатерімеч тыйым салынған мате-риалды-формальді анықтамадағы әрекет дәстүрлі түрде орын алғандығы белгілі.
Егер қылмыстың түсінігі формальді анықтамаға түсінік бере отырып қол сұғу-шылықтың құқыққа қарсы формальді белгілеріне сілтеме жасаса, ал материалды анықтамада формальді белгілерімен міндетті түрде бірге материалды - қоғамға қауіптіліқ әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстың түсінігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 9-бабында берілген. Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Берілген анықтамаға сәйкес, қылмыс міндетті белгілерімен сипатталынады. Бұлар - қоғамға қауіптілік оның құқыққа қайшылығы, кінәлілік және жазалылық. Тек қана осы көрсетілген белгілердің жиынтығының болуымен ғана байланысты қол сұғушылық қылмыс болып табылуы мүмкін.
Егер қылмыстың түсінігі формальді анықтамаға түсінік бере отырып қол сұғу-шылықтың құқыққа қарсы формальді белгілеріне сілтеме жасаса, ал материалды анықтамада формальді белгілерімен міндетті түрде бірге материалды - қоғамға қауіптіліқ әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстың түсінігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 9-бабында берілген. Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Берілген анықтамаға сәйкес, қылмыс міндетті белгілерімен сипатталынады. Бұлар - қоғамға қауіптілік оның құқыққа қайшылығы, кінәлілік және жазалылық. Тек қана осы көрсетілген белгілердің жиынтығының болуымен ғана байланысты қол сұғушылық қылмыс болып табылуы мүмкін.
Кіріспе
Қылмыс ұғымы
Көптеген батыс еуропа елдерінің қылмыстық құқықтарында, қылмыстың
формальді анықтамаларынв түсінік беруі орын аяса, отанымыздың қылмыстық
құқықтарына тән, қылмыстық заңда, жазалау қатерімеч тыйым салынған мате-
риалды-формальді анықтамадағы әрекет дәстүрлі түрде орын алғандығы белгілі.
Егер қылмыстың түсінігі формальді анықтамаға түсінік бере отырып қол
сұғу-шылықтың құқыққа қарсы формальді белгілеріне сілтеме жасаса, ал
материалды анықтамада формальді белгілерімен міндетті түрде бірге
материалды - қоғамға қауіптіліқ әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстың түсінігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 9-бабында
берілген. Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Берілген анықтамаға сәйкес, қылмыс міндетті белгілерімен
сипатталынады. Бұлар - қоғамға қауіптілік оның құқыққа қайшылығы, кінәлілік
және жазалылық. Тек қана осы көрсетілген белгілердің жиынтығының болуымен
ғана байланысты қол сұғушылық қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі - оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік - қылмыстың заңмен қорғалған қоғамдық қарым-қатынасқа нақты
қауіптілікті тудыратын немесе зиянын тигізетін қылмыстың объективті белгісі
(әрекет немесе әрекетсіздігі).
Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып
табылады, яғни заң атқарушы тек осы қоғамға қауіптіліктің белгілерін
аныңтаумен ғана байланысты әрекет немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына
жатқызуға болатындығын дәлелдеп көрсетеді. Қоғамға қауіптілік іс-әрекеттің
қоғамдың қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызуы
белгілерімен сипатталынады. Заң атқарушы, егер қол сұғушылыққа тыйым салуды
міндетті түрде деп таба отырып, қауіп туғызған нақты әрекет немесе
әрекетсіздікті әрқашан да қылмыс қатарына жатқыза бермейді.
ҚК 9-бабы екінші бөлігіне сәйкес Осы кодекстің белгілері формальді
болса да бар, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес,
яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян
келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып
табылмайды.
Қылмыстың міндетті белгілерінің бірі болын құқыққа қайшылық - яғни
қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып
табылады. Қылмыстың формальді және материалды белгілері бір-бірімен тығыз
байланыста болады. Адамның қылмыстық құқылық норма бойынша тыйым салған іс-
әрекеттерді істеуін құқыққа қайшы деп табуға болады. Құқыққа қайшылық -
қылмыстың формальді белгісі. Қылмыстық құқыққа қаншылықтың міндетті белгісі
болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жаудайда нақты нормада
көрсетілген қылмыстық құқықтық санкция белгілеген жазаның белгіді бір
түрінің тағайындалуы болып табылады. Қылмыстың болуы туралы сөз тек қана,
егер қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет бұзылса ғана болуы керек.
Мысалы, Қазақстан Республикасы территориясында шетел валютасымен мәміле
жасауға, валютаны қадағалау заңымен тыйым салынған, бірақ мұндан әрекет
Кылмыстық кодексте қарастырылмаған. Сондықтан бұл қылмыс болып табылмайды.
Заң шығарушы қылмыстың формальді белгісінің өсуіне байланысты қазіргі
кезеңде ҚҚ9-бабы бірінші бөлігіне конституция нормасын енгізген
(Конституцияның 77-бабы, 3-бөлігі 10-тармағы) қылмыстық заңды ұқсастығы
бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі. Басқаша айтқанда конституцнялық
деңгейде белгіленген қағида заңда белгіленіп көрсетілмесе қылмыс жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгісі - қылмыстық жазаланушылық болып
табылады. Қылмыстың өзі қылмыстық заң жазамен тыйым салу әрекет немесе
әрекетсіздік. Яғни жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі болады.
Адам нақты бір қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық жазаға тартылуы тиіс.
Кейбір жағдайларда жазалау қатерімен тыйым салынған қылмыстық жазалау іске
аспай қалуы да мүмкін. (Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстьгқ
жауаптылықтан босату, рақымшылық ету т. б.) бірақ бұл жағдайлардан жасалған
әрекет қылмыс екендігін жоғалтпайды.
Негізгі бөлім
Қылмыс сипаттары
Қылмыс санаттары негіздеріне әр түрлі критерийлер жатқызылуы мүмкін.
Біріншіден, қылмыс объектісі. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі қылмыс
объектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қауіптілігі мен бір немесе сол
объектінің тегіне байланысты, маңыздылығына қарай (жеке адамға қарсы
қылмыстар, отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар т. б.)
топталған. Санаттаудың маңыздылығы сол, нақты қол сұғушылықтың әлеуметтік-
саяси мәнін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмысты санаттаудың екінші критериі болып кінәнің нысаны болып
табылады. Барлық қылмыстық әрекеттер жасалуына қарай қасақаналық және
абайсыздық болып бөлінеді. Қылмысты қасақана немесе абайсыздықтың қатарына
жатқызу заңды салдарға: қоғамға қауіптіліктің сипаты мен дәрежесін
анықтауға ерекше маңыздылығын тигізеді (абайсызда жасалынған қылмыстар ауыр
немесе аса ауыр деп табылуы мүмкін емес, қылмыстың қайталануы қасақана
жасалған қылмыстарға тән, кінәнің қасақана нысандары қылмысқа дайындалу
және қылмысқа оқталуда орын алады), жазалау (қасақана қылмыстар
ережедегідей неғұрлым қатаң жазаланылады. Кейбір жағдайда қылмыс
санаттарына қылмыстық ниет жатады, мысалы пайдақорлық (мүлікті тәркілеу
Қылмыстық кодексте көзделген пайдақорлық мақсатта жасалынған қылмыстар үшін
тағайындалуы мүмкін).
3. Үшіншіден, қылмыс санаттарының негізін қоғамға қауіптілік сипаты
мен дәрежесі құрайды. Осы критерийлер бойынша қылмысты санатқа бөлуді ҚК 10-
бабында орын алған.
4. Барлық ҚК Ерекше бөлімінде көзделген әрекеттер сипатына және
қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға, ауырлығы
орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген, ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін оғы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте он екі жылдаң астам мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қисақана
жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмысты көрсетілген санаттарға бөлу маңызы зор. Қылмыс санаттары
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселелерін, қылмысты дәрежелеуге, қылмыстық
жауаптылықтан немесе жазадан босатуды, жаза тағайындауды дұрыс шешуге
септігін тигізеді.
8. Онша ауыр емес қылмыстарға оқталғандық үшін қылмыстық ретгілік бой-
ынша қылмыстық қудалау жоқ. Бірінші рет онша ауыр емес қылмыстар
жасалғандық болса, қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән жайлар
болып табылады. Қылмыстың жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезінде
кішігірім ауырлықтағы қылмыс қамтылса, онда түпкілікті жаза жеңілірек қатаң
жазаны ауырырақ қатаң жазаға сіңіру жолымен тағайындалынады. Егер шартты
түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде онша ауыр емес қылмыс жасаған
жағдайда, шартты түрде сотталудың күшін жою немесе оны сақтау туралы
мәселені сот шешеді. Сәйкес шарттар бойынша бірінші рет кішігірім немесе
орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылуы
мүмкін; егер шын өкінуіне байланысты болса; жәбірленушімен татуласса;
жағдайдың өзгеруіне байланысты; ескіру мерзімінің өтуі (кішігірім қылмыс
жасағаннан кейін екі жыл) және бес жыл (орташа ауырлықтағы қылмыс
жасағаннан кейін) айыптау үкімі оның занды күшіне енген күнінен бастап
есептегенде, мынадай мерзімде орындалмаған болса, кішігірім ауырлықтағы
қылмысы үшін сотталғанда - үш жыл; орташа ауырлықтағы қылмысы үшін
сотталғанда - алты жыл өтсе жазаны өтеуден босатылады. Жазадан шартты түрде
- мерзімінен бұрын босату сотталған адамға: мерзімінен бұрын босату
сотталған адамға; кішігірім тағайындалған жаза мерзімінің кемінде жартысын
өтегеннен кейін қолданылады, кішігірім немесе ауырлығы орташа қылмыс
жасағаны үшін бас бостандығын өтеп жүрген адамдарға сот өтелмеген жаза
бөлігін жеңілірек жазаның түрімен ауыстыра алады. Кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдар
жөнінде - жазаны өтегеннен кейін үш жыл өтуі бойынша; кәмелетке
толмағандарға қатысты бір жылдың өтуі бойынша соттылық жойылады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін
сотталған кәмелетке толмаған адам, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жазадан
босатуы мүмкін.
Ауыр қылмыс жасағандық үшін мынандай құқықтық салдарға әкеп соқтырады:
қылмыстың қайталануын қауіпті немесе аса қауіпті деп табу; жазаны өтеуден
шартты түрде мерзімінен бұрын босату, кемінде үштен екісін нақты өтегеннен
кейін қолданылу (кәмелетке толмағандарға қатысты - жазаның кемінде
жартысын); қылмыстық жауаптылықтан ескіру мерзімінің өтуіне байланысты
босату, он жыл өткеннен кейін (кәмелетке толмағандарға қатысты - бес жыл);
бас бостандығынан аныруға сотталғандарға, жазаны өтегеннен кейін алты жыл
өтуі бойынша (кәмелетке толмарандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп
танылады.
Аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін, қылмыс қайталануын аса қауіпті деп
табу; өлім жазасын немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруды қолдану; жаза
мерзімінің бір бөлігін, бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде
түрмеде өтеу; жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату, жаза
мерзімінің кемінде төрттен үшін (кәмелетке толмағандарға қатысты - үштен
екісін) өтегеннен кейін: айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күннен
бастап есептегенде, аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда - он бес жыл
орындалмаған болса қылмыстық жауаптылықтан босату; бас бостандығынан
айыруға сотталғандарға жазаны өтегеннен кейін сегіз жыл өтуі бойынша
(кәмелетке толмағандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп танылады: аса
ауыр қылмыс жасағаны үшін бас бостандығынан айыру сотталған адамдарға -
ерекше режимдегі түзеу колонияларына тағайындалынады.
Қылмыстардың жиынтығы
ҚК-тің 12-бабының бірінші бөлімінде Осы кодекстің түрлі баптарында
немесе баптарының бөліктерінде көзделген, адам солардың бірде-біреуі үшін
сотталмаған немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаған екі немесе одан да көп әрекеттерді жасауы деген
анықтама берілген.
Басқаша айтқанда, кінәлі тұлғаның жасаған қоғамдық қауіпті
әрекеттерінің жиынтығы кезінде, қылмыстың екі немесе одан да көп құрамдары
орын алады. Және де ескерілетін жай – кінәлінің жасаған істері ҚК Ерекше
бөлімінің түрлі баптарында немесе бір баптың түрлі бөлімшелері мен
пункттерінде қарастырылған қылмыстардың белгілеріне сай болуы керек.
Тұлғаның біртекті әрекеттер жасауы, ол әрекеттердің кейбіреулері аяқталған
қылмыс, қалғандары қылмыс жасауға даярлану, оқталу немесе бірлесіп қатысу
сияқты болып бағаланса да - қылмыстардың жиынтығы болып табылады.
Қылмыстар жиынтығының екі түрі болады: идеалды - (идеальная) және
нақты (реальной).
Кінәлі тұлға өзінің бір ғана әрекеті арқылы, қылмыстық заңның әр түрлі
баптары бойынша бараланатын екі немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда
идеалды - жиынтық орын алады. Қылмыстар жиынтығының бұл түрі ҚК-тің 12-
бабының екінші бөлімінде тікелей қарастырылған. Идеалды жиынтық
әрекеттермен қатар, әрекетсіздіктен де құралуы мүмкін. Идеалды жиынтық үшін
кінәлінің жасаған істің бір-ақ рет орын алуының, әлде ол істің әжептәуір
ұзақ уақыт аралығында жасалып келгендігінің еш әсері (маңызы) жоқ. Үйдің
ішіндегі адамды өлтіру мақсатымен сол үйді өртеп жіберу - идеалды
жиынтықтың айқын, нақты үлгісі. Бұл мысалда жалғыз әрекет арқылы бірден екі
қылмыс жасалып отыр, яғни бөтен мүлікті қасақана жою немесе бұлдіру (ҚК І
87-бап 2-6өлім), әр кісі өлтіру (ҚК 96-бап). Бұл жерде, кінэлі адамның
үйдін ітіндегі кісіні өлтіру жөніндегі ннетінің болу-болмауы істің
айқьшдаутысы болып табылады. Егер де кісі өлтіру жөнінде ниет болмаған
жағдайда, бұл іс өзше тиісті жардайларға қарай бір ғана қылмыс ретінде
бағаланады, атап айтқанда: бөтен мүлікті қасақана жою немесе бүлдірудің
абайсызда адам өліміне әкеліп соқтыруы (ҚК 187-бап 3-бөлім).
Тұлғаның өзінің әр түрлі әрекеттері арқылы қылмыстық заңның түрлі
баптарына (бір баптың бөлімдері мен тармақтарына) сай келетін бірнеше
қылмыс жасауы нақты жиынтық деп қарастырылады.
Мысалы, тұлға алдымен ұрлық, сосын қарақшылық шабуыл жасайды. Нақты
жиынтықтың идеалды жиынтықтан айырмашылығы - тұлғаның жасаған қылмыстарының
арасында уақыт үзілісінің болу-болмауында. Бұл үзіліс тіпті азғантай ғана
болып, бір қылмысқа екінші қылмыс ұласып отыруы мүмкін. 3. Қылмыстар
жиынтығының идеалды және нақты болып бөлінуінің теориялық қана емес
практикалық тұрғыдан да зор маңызы бар.
Біріншіден, нақты жиынтықтың болуы, әдетте, қылмыс жасаған адамның
қоғам үшін анағүрлым қауіпті екендігін дәлелдейді. Ал мұның өзі жаза
тағайындау кезінде соттың неғұрлым қатал шара қолдануына әкеліп соқтырады,
себебі алғашқы қылмыстың жасалуы екінші қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде
ауырлатушы жағдай ретінде танылуы мүмкін (ҚК 54-бап бірінші бөлім а
тармағы). Екіншіден, қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі идеалды
және нақты жиынтық кезінде әр түрлі есептеледі.
Үшіншіден, нақты жнынтық заңмен қарастырылатын жағдайларда бірнеше
мәрте жасаудың бағалаушы белгілерін құцүрауы мумкін (ҚК 175-бапқа қатысты 3-
ескертуді қараңыз). Ал идеалды жиынтық кезінде бұл жағдай мүлдем болмайды.
Қылмыстың қайталануы
Қайталану - қылмыстың бірнеше мәрте жасалуының бір түрі болып
табылады. ҚК-тің 13-бабының бірінші бөліміне сәйкес ол бұрын қасақана
қылмысы үшін соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы. ҚК-тің осы
бабының төртінші бөліміне сәйкес Он сегіз жасқа толмаған адамның жасаған
қылмысы үшін соттылығы, сондай-ақ осы Кодексте белгіленген тәртіп бойынша
алынып тасталған немесе жойылған соттылық, қылмыстың қайталануын тану
кезінде ескерілмейді: қылмыстардың қайталануы қылмыскердің қоғам үшін
қауіптілігінің жоғары екендігін білдіреді, себебі оған алғашқы қылмысы үшін
қолданылған жазаның мақсаты орындалмады. Қылмыстың қайталануының орын алуы
кінәлі қылмыстық жауаптылыққа тартылар кезде міндетті түрде ескерілуі тиіс.
2. Казақстан Республикасы Жоғаргы Соты !994 жылгы 27 мамырда қабыл-
даған № ! Соттардың қайталанған қылмыстар туралы қылмьісты істерді қара-
стыру тәжірибесі туральп қаулысында бүрын болған соттьшықтар, бүған дейін
тарайындалған және шын мәнінде өтелген жазалар, жазадан босатылу негіздері
туралы мәліметтерді жан-жақты және мұқият тексеріп, сонымен қатар, сотғалу-
шының жеке басы туралы басқа да деректерді) анықтап, білу керектігін атап
көрсетті.
3. Жасалатын қылмыстардың снцатына қарай қайталану - жалпы және ар-
найы болып бөлінеді.
Жалпы қайталану - бүрын соттыдығы бар түлғаның кез келген жаңа қылмыс
жасауы. Мысалы, алаяқтықұшін сотталған түлга бұзақылық жасауы мүмкін.
ЖалпьІ қайталанудың зандылықтұрғысынан маңыздылыры - оның қылмыстар-
дың бағалануына эсерін тигізбесгген, жеке жауаптылықты анықгау мен жаз
тағай-ындау кезіңце ескерілуінде (ҚК-тің 54-бабының ! бөлімінің а тармағы
бонынща жалпы қайталану жауаптылық пен жазаны ауырлатушы жағдай болып
табылады). Егер де қьшмыспың қайталануы бүрынғы жасалған қылмыс үшін жазаны
өтеу кезі-нде болса, жаза КК-тің 60-бабымеи үкімдердің жиьпғгығы үшін
бекітілген ережепер бойынша тағайындалады. Егер бүрын жасалған қылмыс үшін
сотталушы бас бос-тандығынан айыру жазасын өтеген болса, қайта жасаған
қылмыс үшін бас бостан-дығынан айыру қатаң режнмдегі түзеу колоннясына
тағайындалады.
Соттылығы бар тұлгнның үқсас немесе біртекті жаңадан қылмыс жасауы ар-
найы қанталану болып таньмады.
Арнайы қайталанудың заидылық тұргысынан алғандағы маңыздьыығы мы-нада:
біріншіден, ол заңмен қарастырылған жағдайларда бағалаушы немесе ерек-
Жалпы бөлім_______________________ ,-.--- ___________ _^_
ше бағалаушы жардай болып табылады (ҚК 170-бап 2-бөлім, 175-бап 3-
бөлім, т. 6.). Екіншіден, жалпы қайталану сияқты, арнайы қайталануды да,
сот егер, ол КК-тің
Ерекше бөл^мінде бағалаушы белгі ретінде көрсетілмесе, жауаптылық пен
жаза-ны ауырлатушы жағдай ретінде ескереді.Үшіншіден, егер де арнайы
қайталану сотталушының бүрын жасаған к^шмыс үшін жазасын өтеу кезінде болса
немесе алгашқы қылмыс үшін субъект бас босғандығынан айыру түрінде жазасын
өтеген болса, арнайы қайталану да жалпы қанталану сиякуы салдарра әкеліп
соқтырады.
4. Қоғамдь[қ ңауттілігінің деңгейі бойынша қайталану қарапайым,
цауіпті және өте қауіпті болып бөлінеді.
Қарапайым қайталану - бұл қауіпті және өте қауіпті қайталанудың
белгілеріне
сәйкес келмейтін қайталану.
КК-тің 13-бабының екінші бөліміне сәйкес қылмыстық қайталануы төменде-
гідей жағдайларда қауіпті деп таньшады:
а) егер адам бүрын қасақана жасаған қылмысы үшін екІ рет бас
бостандыгь!-нан айырура сотталған болса, осы адам қасақана жасаған қылмысы
үшін бас бостандығынан айыруға сотталған жардайда;
б) егер адам бүрын ауыр қылмыс жасағаны үшін соттаяған болса, ол ауыр
қылмыс жасаған жардайда.
Қылмыстың қайталануы ҚК-тІң 13-бабының үшінші бөліміне сәйкес мына-
дай жағдайларда өте.у,ауіптІ деп танылады:
а) егер адам бүрын ауыр қыдмыс немесе ауырлығы орташа қасақана қылмыс
жасағаны үшін кемінде үш рет бас бостандығынан айыруға сотталған болса, осы
адам қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған
жағдайда;
б) егер адам бүрын ауыр к^шмьіс жасағаны үшін екі рет бас
бостандығынан айы-руға сотғалса немесе аса ауыр к&Ілмыс жасараны үшін
сотғалған болса, осы адам
жасаған ауыр ңылмысы үшін бас бостаңдығынан айыруға сотталған
жағдайда;
в) егер адам бүрын ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған
болса, ол аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда.
5. Қылмыстың қайталануының қарапайым, қауіпті және өте қауіпті болып
бөлінуінің зандылық түррысынан алғандары мағынасы - ҚК-тің 59-бабының
екінші бөліміне сәйкес, қайталанудың қандай да бір түрі орын алранда,
соттың жазаның мерзімі мен мөлшерін осы жасалран қылмыс үшін заң жүзінде
көздел-ген ең қатал жаза түрінің ең жоғарры мерзімі мен мөлшерінің шегінен
төмен та-Райындай алмайтьшдығында. !4-бап. Қылмысгық жауапқа тартылуға
тиістІ адамдар
1. Есі дүрыс, осы Кодексге белгілепгея жасқа толран жеке адам ғана
қылмыстың жауа-
пқа тартылуға тніс.
2. Қылмыс жасзғач адамдар шығу тегіне, әлеуметтіқ лауазымдық жэне
мүліктік жаг-данына, жмнысына, нэсіліне, үлтына, тілінс, дінге көзқарасына,
сеніміне, қоғамаық бірлестіктерге цатыстьтығыча, т^ргь^лықты жсріне немесс
өзге де кез келген мэн-жайлар-га қарамастан заң алдында бірдей.
!. Қылмыстық жауапқа тек есі дүрыс жане заңның қойған талабы бойынша
белпл) жасқа толған жеке Іүлғаны рана к^нлмысіық жауапқа тартура болады.
2. Қылмыс субъектісінің белгілері қандай? Егер қылмыс жа.саған жеке
түлга-ның бойында, есі дұрыстьіқ, қылмыстыц заң тағайындаран жасқа жету
сияк^ты
белгілер болса, ол өзінің жасағаны үшін қылмыстық жауап беруге қабілетті.
Қылмыстың субъектісі тек жеке тұлга ғана бола алатындыкы жөніндегі
ереже Қылмыстық кодекстің бірнеше баптарынан туындайды. Мысалы, ҚР КК-нің
6, 7, 14-баптарында Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары
және азаматтыры жоқ түлғалар, қылмыстың және қылмысты жауаптылықтың
субъектілері болу мүмкіндігі туралы айтылған. Қылмыстың ықтнмал субъекті-
лері туралы жеке түлғалармен шектелуі, заңды түлғалардың, яғни кәсіпорындар-
дың, мекемелердің, үйымдардың, партиялардың қылмыс субъектісі бола
алмайтындығын білдіреді.
3. Қылмыстың субъектісі міндетті түрде есі дүрыс, яғни өзінің әрекетін
(әре-кетсіздігін) басқара алатын, оның шын мэніндегі сипаты мен қоғамға
келтІретін қауіптіліпн түсінуге қабшеті жететін жеке түлма болуы кереқ Ал
психикасының бүзы-луына байлань:сгы мүндай қабілегген айырьшуан есі дүрыс
емес (ҚР ҚК ] 6-бабы) түлғалар қылмыстың субъектілері бола алмаңды. ТіптІ
психикасы сау адамның да жоғарыда айтыпғандай сана мен еркінің қабілеті
белгілі бір жасқа толғаныңда ғана пісіп жетіледі. Осыған байланысгы -
қьшмысгық заң қьілмью жасаған түлғаны қьш-мыстық жауаптылыңқа тартута
болатын жас мөлшерін тағайыңдаған (КР ҚК15-бабы).
Бұл көрсетілген үш белгі қылмыс субъектісінің ортақ заңды белгілері
бсльш табылады. Олар қьшмыстың кез келген құрамының міндетті белгілері
болып та-былады және бұлардың біреуінің болмауы іс-әрекетте қылмыс
құрамының жоқ-тығын білдіреді.
!5-бап. Қылмыстық жауаптылық басталатып жас шамасы
1. Қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмысть!Қ жауапқа
тартылады.
2. Қылмыс жасасан кезде он терт жасқа толған адамдар кісі елтіргені
(96-бап), денсаулықңа қасақана ауыр знян келтіргені (ЮЗ-Дап), ауьцмататын
мэн-жайлар кезінде денсаулыққа қаса-қача орташа ауырлыкгағы зардап
келгіргені (104-бап, екінин бөлік), мрлараны (120-бап), жы-нысгық сипапағы
күштеу әрскеттері (!21^ап)^ адамлы урлағанм (]25-6ап), үрлық жасағаны (!75-
бап), кісі тонағань! (!7Мап), үрып-сокданы (179-бап), қорқытып алгаяы (181-
бап), ауъ]р-лататын мэн-жайлар кезінде автомобильді немесе езге де кадік
қуралдарын урлау мақсатын каздемей заңсыз иелемгені (!85-бапть!ң екінші,
үшінші, төртінші белікгері), ауирлататын мән-жанлар кезічде !Щ'лікті
қасақана жойғаны немесе бұлдіргсні (187-баптың екінші, үшішыі баліктерО)
терроризм (233-бап), адаАщы кепілге алуы (234-бап), террорнстік акті туралы
біле тұра көрічеу өтірік хабарлағаны (242-бап)^ қару-жарак^ы, оқ-дәріні,
жарылгыш заттар-меч жарылгыш қурылгьиарды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-
бап), ауырлататын мэн-жан-лардап.І б^зақьмығы (257-баптың екінші, үшінші
белігі), тағылық (258-бап), есірткі заггарды немссе жүйкеге эсер ететін
заттарды ұрлағаны не қорқьпъ^п алгачы (260-бап), ауырлататын мэн-жайлар
кезінде қаіітыс болған адазщардың м^лесін жэне олардың жерленген жерлеріч
қорлағаны (275-бап, екінші бөліһ), калік қураддарын чемесс катычас жолдарын
қасақана жа-рэіясьп еткені (299-бап) үшін қыліиыстың жауапқа тартьцңм тчіс.
3. Егер кэмелетке тол\[а^н ада^] осы бантың бірінші нсмссе екінті
белігіцде кезде.ігсн жасқа толса, бірак; психикасыпың бұзылуына байланысты
емес пснхнкалык да^ы жағынан арпя қалуы салдарыңан кічйпрі^! немесе ортапм
эумрлықтаги кцл^^ысты жасау незіидсгі азінің іс-әрскетінің
(әрскстсіздігічің) іс жүзіндегі счпаты ^сп қо^амлық цауіптілігіч толық
көле^пнде түсіче алчаса ис о^ан нс бола ^тиаса, қм.чммоыцжауапки Іаргылу^а
тніс смес.
1. ҚР ЦК-нің 15-ба.бына сәйкес, қылмыс жасаған кезде он алты жасқа
толған адам қьшмысгық жауапңа тартылады. Ал қылмыс жасалған уақытқа дейін
жасы он тертке толуан түлғалар, КР ҚК-нің 15-бабының 2-бөлігіне сәйкес, ҚР
ҚК-де қарастырылған қылмыстар үшін к^Ілмысть! жауапты.
2. Жалпы қылмыстық жауаптылыңты он алты жастан, ал кейбір қылмыстар
үшін - он төрт жасған бастап талап ете отыра, қылмыстық заң осы жасқа
жеткен
кәмелетке толмағандар өз қылығын оның ішінде, ңылмыстысын да бағалай
алу-га қабілеті толығымен жететіндігін ескерген. Сонымен қатар, қылмысгың
кодек-сте кәмелетке толмағандарды олардың қылмыстық жауаптылық жасында болу-
ына қарамастан, қылмыстық жауаптылықтан босата алатын ережелер енгізілген.
КР ҚК-нің 15-бабының 3-бөлігіне сәйкес, егер кәмелетке толмаған адам осы
бап-тың бірінші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа толса, бірақ
психикасының бүзылуына байланысты емес психикалық дамуы жарынан артта қалуы
салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі
өзінің іс-әре-кетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толың көле-мінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса,
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес. Бұл жерде әңгіме, істің шын мәнінде,
жасына қарай ақылының дұрыс еместігі туралы болып отыр.
3. Қазақстан' Республикасының Қылмыстық кодексінде түлғаның қылмыстық
жауаптылыққа қабілетгілігіне қарай тиісті жас мөлшері анықталды, олар ! 6
және 14 жас. Алайда, бұл ҚР ҚК-нің 15-бабының 2-ші бөлігінде аталған
қылмыстар-дан басқа барлық қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады
дегенді білдірмейді.
Қылмыстық заңқылмыстық жауаптылыққа тартылатын жасты 16 жас деп
көрсеткенімен, кейбір қылмыстық іс-әрекеттің ерекшеліктері мен субъектінің
белгілеріне байланысты қылмыстық жауаптылық 18 жастан бастап тартылатын
қылмыстар да болады. Атап айтқанда, әскери қьшмыстар үшін және кәмелетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту үшін (ҚК 13!-бабы) қылмыстық жауап-
тылың !8 жастан бастап қарастырылған.
4. Қәмелеттік жасқа толмаған жеке түлғалар қылмыс жасаған уақытта олар-
дың жасы тура анықталуы керек (туған жылы, айы, күні). Адам белгілі бІр жас
мерзІміне (!4, 16,18 жас) туылған күні емес, келесі тәулікте толатын болып
есеп-теледі. Кәмелеттік жасқа толмаған жеке түлғаның жасы белгісіз жағдайда
соі-дәрігерлік тексерумен анықғалады. Оның жасы жаңағы тексеру анықтаған
жыл-дың ең соңры күні (3! желтоқсан) деп саналады, ал тексеру барысында
төменгі және жоғарғы жас шамасы анықталранда, оның теменгі жасы есепке
алынады. Кәмелетке толмағандардың қьшмыстық ісі жөнінде оның өмірі мен
көрген тәр-биесі, психикалық дамуының дәрежесіне көңіл аударылады.
5. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде қылмыс субъектісінің жа-
сына байланысты маңызды қылмыстық-құқықтық марынасы бар тағы бір көрсеткіш
аталатынын айта кету кереқ ҚР ҚК-нің 49-бабына сәйкес, қылмысты 18 жасқа
дейін жэне үкім шыгарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектер үшін өлім
жазасы тағайындалмайды.
!6-бап. Есі дүрыс еместік
1. Осы Кодексте кезделген қоғамдық қауіпті әрекетгі жасаған кезде есі
дүрыс емес күііде болған, яғнн созылмалы пснхикалың аурум, псяхикасиның
уақытша бузылуы, кемақыл-дмры нсмссе пснхикасының азгеде дертке цчыраум
сн.чдарынан ңзІнің іс-зрекстініц (әрекетсіздігінің) іс жүзіндсгі счпаты мен
қоғамдық ңауіптілігін ұгына алмаран немесе оған ие бола алмағач адам
қылмыстык: жауапқа тартыл^та тніс емес.
2. Есі дүрыс емес деч танылгач адамьа сот осы Кодексте казделгея
медициналық сипат-тағы мэжбүрлеу шараларын ңолдануы мүмкін.
34
ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік
1. Кінэ - бұл түлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті мен
оның қаса-қаналың және абайсыздың түріндегі салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыс-тық заңга сәйкес, кінә - бұл әрқашан не қасақаналық, не абайсыздың.
ҚР КК-нің 19-бабының 3-бөлім! бойынша ңасақана немесе абайсызда іс-әрекет
жасаған адам рана қылмысқа кінэлі деп танылады. Касақаналық та, абайсыздық
та жасалтн іс-әрекет пен ояың салдарына кінәлі психикалық қатынастың
нысандары болып табылады. Бұл - олардың үқсастығы. Ал, анырматылыры -
қасақана жэне абаЙ-сыз кінәні құрайтын интеллектуалдық және еркіне қарай
сәттердің ерекше, өзіне ғана тән мазмұны мен ара қатынасында.
2. Қылмыстың жасалуына байланысты кінә (қасақаналық та, абайсыздық та)
заң қолданушының (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады. Ол - алдын ала
тергеу жүмысын жүргізу мен сотта істі қарау кезінде дәлелденетін затқа
жатады. Ол - іс бойынша анықталған дәлелдерді саралау кезінде жүзеге асады.
3. Қылмыстық заң, қылмыстық жауаптылықты түлғаның өзі жасаған іс-әре-
кетІ мен оның салдарына психнкалық қатынасының кез келген түрімен емес тек
қана қасақаналық пен абайсыздық сияқты белгілі түрІмен ғана байланыстыруы
бекер емес. Психикалық қатынастың дәл осы түрдегі, кшәлінің қылмыстық заң-
мен қорғалатын мүдделерге, яғни жеке бастың, қоғам мен мемлекеттің нүдде-
леріне деген қорамра қарсы (қасақана жасалған қылмыстарда) немесе
немқұрайлы (абайсыздан жасалған қылмыстарда) қатынасын білдіреді.
Сондықтан, кінә -тұлғаның қылмысгьіқ қастандылықтан заңмен қорғалатын
мүдделерге теріс қаты-насын көрсететін өзінің жасаған қылмысты әрекеті
немесе әрекетсіздігінен туын-даған зиянды салдарға пснхИкалыц қатынасы.
,4. Жоғарыда айтылғандай қылмыстық заң, іс-әрекетпен оның саддарына
кінәлі психнкалық қатьша^цэ еркіне қарай және интеллектуалдық сэттерді
қосады. Дәл осы сәттердің жиынтығы кінәның мазмүнын құрайды. Аталған
сәттердің нақты мазмү-ны мен ара қатысы бойынша қасақана және абайсызда
жасалған қылмыстардың бір-бірінен айырмашылығы қаидай болса, олардың
қылмыстық заңда анықталатын түрлері де тап солай ажыратылады.
Интеллектуалдық және еркіне қарай сэттердің мазмүны мен ара қатынасының бұл
ерекшеліктері кінәнің түрлерін кұрайды. Қыл-мьісгық кодекс кінәнің
қасақаналың жэне абайсыздық сияк^гы екі нысандарын қара-сгырады (К? ҚК-нің
І9-бабы 3-ші бөлімі). Қасақаналық, өз кезегінде, тікелей жэне жанама, ал,
абайсыздың - менмендік және немқұрайлылық болып бөлінеді.
5. Кейбір қылмыстарға байланысты, заң шыгарушы оларды тек қасақана жа-
салады деп анық атап көрсетеді. Мысалы, ҚР ҚК-нің 104-бабы - денсаулыққа
қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіргені үшін жауаптылық қа-растырыла-
ды. Қасақана жасалатын қылмыстардың басқа құрамдарын жасағанда, заң
шыуарушы оларғақасақана деген анықтима бермейді. Мысалы, ҚК-тің !0б, !07-
баптарында үрып-согу, азаптау кездерінде юнзніңтүрін аіап көрсетпейді.
Мұндай жағдайларда кінэнің түрін анықтау үшін ҚК-тің 19-бабының 3-ші
бөлігін басшы-лыққа алу кереқ Абайсызда жасалгин іс-әрекет ҚР ҚК Ерекше
бөлімінің тиісті бабы арқылы ырнаиы қарастырыпған жағданда рана қылмыс деп
снналады. Со-нымен, Ерекше бөлім бабының дпспозициясы кінәнің түрін нақты
көрсетпесе, осы бапта қарас*гырылтн қылмЬіс тек қасақана болады.
6. Кінәнің қылмысгық-құқықтық мағынасын асыра бағаламасқа болмайды.
Біріншіден, кінэлі жауаптылық қагидасына сүйене отырып, кінә - қылмысты іс-
Жалпы бөлім 20-
бап 35
әрекетті қылмысты емесінен ажыратушы ретінде маңьпды. ҚР ҚК-нің 19-
бабы-ның 2-бөлігіне сәйкес, объективті түрде, яғни кінәсіз зиян келтіргені
үшін қыл-мыстық жауаптылыққа жол берілмейді. Екшшіден, егер заң шыгарушы
жауап-тылыңты кінәнің түріне қарай ажьіратса, кіиә қылмысты саралауға әсер
етеді деген сөз. Мысалы, кісі өлтіру КР ҚК-нің 96-бабымен бағаланса,
абайсыздықтан өлімге соқтыру - КР ҚК-нің ]0!-бабымен батланады. Кінэнің
түрі сонымен қатар денсаулыққа келтіршген зиянның қасақана, әлде абайсыздан
болуын (ҚК-тің 103. ]Н-баптары), ажырататын белгі болып табылады.
Үшіншіден, кінәнің түрлері қылмыстарды заңды негізде саралау кезінде
ескеріледі. Онша ауыр емес,ауыр-лығы орташа дәрежедегі қылмыстарға қасақана
жасалғаны да, абайсыз жасалга-ны да жатқызылса, ауыр, аса ауыр қылмыстар
қатарына тек қасақана жасалғаны ғана жатады (ҚК-тің 10-бабы). Жаза мен
қылмыстық жауаптылықты жүзеге асы-рар басқа да көптеген жағдайларда,
қасақана және абайсыздық жағдайдағы кінәнің айырмашылығы ескеріліп отырады.
20-6ап. К^сақана жасалған қылмыс
1. Тікелей немесе жанама няетпен жасалған әрекет қасақача жасалған
қылмыс деп та-нылады.
2. Егер адам өз іс-өрекегінЬц (әрекетсіздігінщ) ңоға;ига қа^іпті
екенін ұгьтып, оның қоммдық қауіпті зардаптары болуь^иьп^ мүмкін екемін
немесе болман қоймайтмчын алдын ала бшсе жэне осы зардаптардың болуьч!
тілее, қылмыс тікелей ниетпсн жасалсан қылмыс деп таныладь!.
3. Егер адам аз Іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті
екенін уплнып, оның қоғам-дық қауіпті зардаптарь! болуы мү^ікін екенін
алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бүған саналы түрде
жол берсе не бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалран деп
танылады.
.-1. ЦР ҚК-нің 20-бабьшың 1-бөлігіне сәйкес қасақаналың - тікелей және
жанама болып келеді. Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес, егер адам өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамра қауіпті екенін үгынып, оның қоғамдың
қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдьін
ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей
касақаналықпен жасалған деп танылады.
2. Кінәнің басқа да түрлерімен (қасақаналық жзне абайсыздық) қатар,
тіке-лей қасақаналықта тұлғаның жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті
(әрекетсіздіһ) мен оның салдарына психикалық қатынас ретінде анықтау үшін,
заң шыгарушы психиканың интеллектуалдық және еркіне қарай элементтерінің
мазмүнын пай-даланады. Қылмысты тікелей қасақаналықпен жасаған кездегі
интеллектуалдық сәт - түлғаның іс-әрекетінің (әрекетсіздІгінің) қоғамдық
қауіптІлігін саналы түрде түсініп, оның зиянды салдары болуы мүмкін екенін
немесе олардың бәрі-бір бо-латындығын алдын ала көріп білушде. Жасалатың іс-
әрекеттің қоғамдық қауіпті снпатын сезе білу - оның әрі шынайы, әрі
әлеуметтік сипаттарын түсінгендікті білдіреді. Мысалы, үрлық кезінде тұлга,
бөтен мүлікті жасырын иеленбекші екендігін жете түсініп отырадьһ сонымен
қатар, ол өзінің осы қылығы арқылы жәбірленушініц мешиіктік құқығың бүзып
отырғандығын да жете түсіне алады. Жасайтын әрекеггіц (ярекетсічдіктІц)
мағынасын жете түсініп сезу - бұл кінллінің оның қоғамдық қауіпті снпатын
да түсінуі.
3. Заң шыгарушы интеллектуалдық элементі жасалған Ісяің тек қорамдық
қауіптілігін түсінгендігімен шектеп, кінәлінің өз ісінің заңга қарсы
екендігін түсшуін талап етпейді. Расында, көп тараған қасақана қылмыстар
(кісі өлтіру,
З^ ___ _ ҚР Қылмыстық
кодексіне түсінік
денеге жарақат салу, жыныстық қылмыстар, тадан-таражга салу және т.
б.) әри-не, олардың заңга қарсы екендігі түсініле түра жасалады. Алайда,
заңга қарсы-лықты түсіну, жалпы ереже бойынша. қылмыстық іске байланысты
дәлелденуге жатпайды. Дегенмен, кейбір жағдайларда, заң шыгарушы Ерекше
бөлімнің ар-найы құрамын жасау арқылы, кінәлінің өз ісінің қоғамдық
қауіптілігін түсінуін оның заңга қарсы екендігін гүсінумен байланыстырады.
Бұл жағдай көбінесе, әр саладағы арнайы ережелерді қылмысты түрде бүзғанда
қолданыладь^ Мәселен, ҚР ҚК-нің 265-бабының 1-бөлігінде қылмыстық
жауаптьшық есірткі Заттарды, жүйкеге эсер ететін немесе улы заттарды
өндіру, жасау, үқсату, сатып алу, сақ-тау, есепке алу, босату, тасымалдау,
әкелу, әкету, жөнелту не жою ережелерін бұзу, егер бұл әрекетті аталған
ережелерді сақтау міндетіне кіретін адам жасаса, тағайындалады.\Субъектінің
бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілігін түсіне білгендІгі, оның аЙтылған
заттарды пайдаланудьің (мысалы, сақтау және есепке алу) тиісті ережелерін
міндетті түрде білгендігін көрсететіні анық. Ал, егер де түлра бұл
ережелермен таныспаған болса, қасақаналықтың интеллектуалдық сзті жойылады,
демеқ кінә - қасақана емес, бұл түлга - қылмысқа жауапты емес.
4. Зиянды салдардың орын алатындығын алдын ала көре білу - түлғаның
жаса-ған қоғамдық қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігінің) нәтижесіңце орын
алатын қорам-дық қауіпті салдарды, кінәлінің өзі алдын ала көре білгендігін
көрсетеді. Заңды түжырымдамаға сәйкес, тікелей қасақаналық кезіңде, алдын
ала көре білудің снпаты екі жақты болуы мүмкін. Кінәлі тулга тиісгі
қьшмысты: салдардың орын алуы мүмкін екендігін де, сонымен қатар, орын
алмауьшың мүмкін емеспіпн де көріп бшеді.
^ 5. Қылмысты салдардың орьш алуы мүмкін екендігін көре білу - бұл
салдар-дың белгілі бір себептер арқылы болмай қалуы да мүмкін екендігін
білдіреді. Олар-дың болатындыры сөзсІз екендігін көре білу - өзінің тілеген
салдарының болмай цалуы мүмкін әлде бір жағдайлардың кінәлі санасынан
мүлдем шыгарылып тасталғандығын білдіреді. Мысалы, дене күші әлдеқанда
басым И. өзінің таныс-тарымен арақ ішіп отырып, араларындағы Г.-мен
жанжалдасу кезінде оны 14 қабаттағы бөлменің ашықтұрған терезесінен далам
лақтырып жібереді. Бұл жер-де жәбірленушінің сөзсіз өлетіндігін кінәлінің
аддын ала жобалағандығын - кесіп айтуға болатын анық нәрсе. Егер бұл әрекет
екінші қабаттың бөлмесінде жасал-са, кінәлі адам қылмысты салдардың болуы
мүмкін деп болжар еді.
6. Заң шыгарушы қасақанальгқты оның кез келген түріңде (кінәнің
абайсыз түрі сияқты) материалдық құрамы бар, яғни объектнвті жағына
қылмыстық сал-дар жататын қылмыстарт бейімдей отыра түжырымдайды. Осыған
орай, кінәні түлраға кез келген зиянды салдары алдын ала көре білгендігі
үшін емес, қыл-мыстың тиісті құрамының объективті жағының белгілері болып
табылатында-рын көре білгендігі үшін артады.
7. Тікелей қасақаналықтың еркіне қарай сәті қылмысты салдардың орын ал-
уын тілеуімен сипатталады. Бұл тілек кінәлінің ісінің бір мақсатқа
бағытталған-дығын білдіреді. Ол үшін тиісті қылмысты салдар - оның қоғамдық
қауіпті әре-кетінің (әрекетсіздіпнін) саналы, әрі мақсатты түрле көчдеген
нэтнжес!.
Тікелен касақаналықтың мач\]үнь:н қылмыстиқ кү.қықтық багилау түргысы-
ыан қарапайым мысалмен көрсетейіқ Э. О.-нің шекесінен атқанынан жәбірле-
нуші сол жерде қа^а болады. Э. кісі өлтіруді тікелей цасақаналықпен жасады.
Еұл қасақаналықтың интеллектуалдық сәті - кінәлінің өз әрекеттерінің қоғам-
Жалпы бөлім 20-
бап 37
дық қауіптілігін, яғни ол әрекеті жәбірленушіні өлімге әкеліп
соқтыратынын ал-дын ала түсінгендігінде және оның елуі мүмкін немесе сөзсіз
екендігін алдын ала көре білгендігінде. Э.-нің мылтықпен О.-ны шекесінен
атқандығы, - қа-сақаналықтың еркіне қарай сәті, жәбірленушінің өлімін
тілегендігін дәлелдейді.
8. Түлраның өз әрекетгерінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіптілігін
түсіне . біліп, қоғамдық қауіпті салдардың орын алатындырын алдын ала көре
тұрмп,
өзі тілемей, бірақ сол қауіпті салдарға саналы түрде жол берген немесе
оларға немқұрайды қараран кезіндегі қасақаналықтың түрі - жанама деп
аталады.
9. Өзінің интеллектуалдық сәті бойынша жанама қасақаналық тікелей қаса-
қаналықпен көп жағдайларда бір жерден шыгады. Бұл мәселеде олардың айыр-
машылыры - тек қылмысты салдарды алдын ала көре білудІң сипатында ғана.
Жоғарыда айтылғандай тікелей қасақаналық кезІнде түлга қылмысты салдардың
мүмкін болуымен қатар, олардың сөзсіз болатындығын да алдын ала болжап біле
алады. Ал жанама қасақаналық кезІнде кінәлінің алдын ала болжай білгендіһ
қылмысты салдардың мүмкін болуымен ғана байланыстырылады. Жанама
қасақаналықтың бұл ерекшелігі - оның қасақаналық түрлерін бір-бірінен жалпы
ажырату үшін негізделетін еркіне қарай сәтімен тығыз байланысты. Жанама
қаса-қаналық кезінде, тікелей қасақаналықпен салыстырғанда, түлга қылмысты
сал-дардың болу мүмкіндігін алдын ала көре білгенімен (интеллектуалдық
сәті), ол салдардың болуын іілемейді. Қылмыстық заң мүндай тілемеушіліктің
екі түрІн ажыратады: қылмысты салдарға саналы түрде жол беру және оларға
немқұрай-ды қарау. Алайда, түлғаның өзі жасаған әрекеттердің
(әрекетсіздіктің) салдарына психикалық қатысты, көп жағдайда, салдардың
болуына немқұрайды қарау-шылықпен оларға саналы түрде жол берушіліктің
бірігіп кетуін болжайды.
10. Жанама қасақаналық кезінде қылмысгы салдардың болуын тілемеу -
түлга өз ісінің қауіпті салдарына немқұрайды қарағандығынан, олардың орын
алуына саналы түрде жол бере түра, өз ісінің қоғамдық қауіпті салдарының
орын алуын көздемегенін білдіреді.
Н. Жанама қасақаналық кезінде, кей уақытта қылмысты салдардың орын
алуына саналы түрде жол беру (немесе оларға немқұрайды қарау) бұл салдардың
орын алуын тілемеумен бірлесіп келеді. Мысалы, түлга жәбірленушінің үйінде
болмаған кезін пайдаланып, одан өшін алу мақсатымен, түнде үйіне өрт қояды
және ол үйде жәбірленушінің қартайған эке-шешесінің бар екенін алдын ала
біліп отырады. Бұл жерде кінэлі қарттардың өртке шалынбай, одан аман-есен
қашып шыга алатьіндығына сенуі мүмкін. Ал егер бұл сенім қылмысты салдардың
орын алуының алдын алатындай нақты бір жағданлардың болуын көздемеген
болса, бұл - жанама қасақаналықтың жәбірленушілердің өліміне саналы түрде
жол беру түріндегі еркіне қарай сәтінің айқын көрінісі. Бұл жағдайда түлға
аяқ астынан болып қалуы мүмкін элде бір кездейсоқтыққа сенеді (соның
арқасында жэбірленутілердің өлмеуі мүмкін болатындай). Бәлкімге сену - бұл
түкке де сен-беу деген сөз. Осыдаң шыгатын түйін - жәбірленушілер қаза
болған жлгдийда, \;үіікті ^птеу арқылм касақана жоюд^н баскасы. жанама
қасақаналықпен ауыр-лағағын мән-жййлар арқылы кісі өлтіру деп ба^алануы
тиіс.
12, Қасақаналықты тікелей жэне жанама деп бөлудің - қьшмыстарды бат-
лау, қылмыстық жауаптылықты жэне жазаны жеке басқа карай бейімдеу үшін
маңызы үлкен. Мәселен, форма^іьды құрамдас, яғни құрамьжа белгілі бір қыл-
38_____________ _ ______ ҚР Қылмыстың кодексіне түсінік
мысты салдар кірмейтін қылмыстар, тск тІкелей қасақиналықпен ғана
жасалуы мүмкін. Мысалы, қауіпті жағдайда қалдыру, яғни жасының кішілігіне,
кәріліпне, аурулығына, өзінің шарасыздигына байланысты өмір мен денсаулық
үшін қауіпті жағдайда қалып, әрі өзін-өзі қорғай алу мүмкіндіктерінен
айырылғандарды тұлга-ңың көпе-көрнеу көмексіз қалдыруы, егер кінэлінің ол
түлгаға көмек көрсете алу мүмюндігі, ол туралы қамқорлық жасау - міндетті
болса немесе өмірі мен ден-саулығы үшін қауіпті жағдаира өзі экелген болса,
осының нэтижесіңде жәбірле-нуші ауыр салдарра үшырай ма. жоқ па, оған
қарамастан, қылмыс аяқталған деп мойындалады. Бұл жағдайда кшәлінің
психикалық қатыласы оның қоғамдық қау:пті әрекетсіздігіне (қауіптІ жағдайда
қалдыру) ғана қатысты анықталады және бұл әрекет сіздіктің қоғамдық
қауіптілігін түсінуімен, өз міндетін атқарудач бас тартқысы келгендігінен
білінеді. Қасақаналықтың тікелен жэне жанама болып бөлінуінің ең маңызды іс
жүзіидегі мағынасы - бұлан бөлудің қасақана кінәні абансыздықтан болған
кінәдан ажыратып алу үшін маңыздылығында, себебі дэл осы жанама қасақаналық
абайсыз кінэнің бір түрі болып табылатын қылмыстық жеңілтектікпен үласушы
психикалық қатынас болып табылады.
13. Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты екі түрін
атумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқықтеориясы мен сот жұмысына, қаса*
қаналықтың басқа да түрлері белгІлі. Мәселен, пайда болу уақыты бойынша
қаса-қаналық - алдын ала ойластырылған жэне аяқ астынан пайда болған сияқты
гүр-лерге бөлінеді.
Алдын ала ойластырылған қасақаналык - қылмыс жасау туралы қабылдан-ған
ниет пен сол қылмыстың өз; бір-бірімен, белгілі бір уақыт аралығымен
бөлініп тұратындығымен сипатталады. Осы уақыт аралығында субъект қылмыс
жасау жоспары мен тәсілін (орны, уақыты, құрал мен тәсіл жэне т. б.)
ойластырып. құ-растырумен болады.
Аяқ асгынан лайда болған қасақаналық - (аяқ астынан) кенегтен пайда бо-
лып бірден жүзеге асырылумен сипатталады. Теория жүзінде, жалпы ережелер
бойынша, алдын ала онластырыдған қасақаналықпен жасалған қылмь^с, аяқ ас-
тынан пайда болран қасақаналықпен жасалғаннан қауіптірек деп саналады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі аяқ астынан пайда болған
қасақаналыңпен жасалған қылмысты екі-ақ жакдайдн азырақ қауіпті деп санаи-
ды. Бұл - мұндай қасақаналық аффекттің әсерінен пайда болғанда орын алады.
Мэселен. заң шығарушы аффект күйінде кісі өлтіру нсмесе денсаулыққа ауыр не
орташа дорежедс зиян келтІруді жеңілдеіуші жағдайы бар қылмыстардың дер-бес
құрамына бөлген (КК-нің 98. ]08-баптары). Аталған жағдай, жаза тағайын-дау
кечінде жабірленушінІң қылмысқа себепші болған. заңга қарсы не адамгериь
ілшке қарсы әрекеттері сияцты жеңілдетуш; жардайлар аясында ескс-рілуі
мүмкің.
}4. Кінәлінің өзі жасайтын іс-зрекеттің қоғамдық қауіпті салдарь!
туралы түсінігінің анқындыльігь! мең дәрежесіне қарап касақаналық
анықталған жоне аныңталмаған болып бөлінеді.
Анықталған қасаканалык түлғаның өзі жасайтын котидык қауіпті
рр?'*ет^;ір і!Ч^;ессргек;.гг:'.г;н;";С'Н' '-''!*--.Іг.:' ^:''.-,*.'- ''
'и^: -^' г '*. -' і . магғал^д^І С^нь^.іеь ^атар. .;нықтал^ан
касақаналықкіиэлініңжалгыз ғанақыл-мысты салдардың орын алуын көре ^ілуі,
яғни қарапзйым және кінәлі екі немесе одан ла кеп қылмысты салдардың орын
алуын мүмкін екендігін көре білетін - екі
Жалпы бөлім 20-
бап 39
ұшты болып келеді. Мысалы, пышағын жүрекке жүмсайтын кісі өлтіруші,
өлімнің орын алатынын алдын ала бтіп, қарапайым анықғалған қасақаналықпен
әре-кеттенеді. Ал пышақты жәбірленушінің ішіне салатындар екі ұшты
қасақаналық-пен әрекет жасайды, себебі осының салдарынан жәбірленушінің не
өлетіндігін, не оның денсаулығына ауыр зақым келетіндіпн біле тұра, бұл
салдардың кез кел-генінің орын алуына саналы түрде жол береді.
Анықталмаған қасақаналық кезінде кінәлі түлга қылмысты салдарды көре
бшге-німен - нақтыламаған. Бұл - қолданылуы әр түрлі салдарға экеліп
соқтыратын царулар мең құралдарды пайдалана отыра, жәбірленушінің өмірі мсн
денсаулығы-на қол сұғушылық кезінде болуы мүмкін. Мысалы, жэбірленушінің
басынан таяқ-пен үру, оның басын таспен үру, аяқпен бастан, кеудеден, іштен
үру. Мұндай жаг-дайларда әр түрлі салдардың, өлімнен - денсаулыққа жеңіл
зақым алуға дейін орын алуы мүмкін. Қылмыстық құқықтеориясы мен сот
тәжірибесІ м^ндай жағдайларда жауаптылыңтың и[ын мэнінде келтірілген
салдарға байланысты аныңталатынына сенеді, себебі, кінәлі бұл салдардың кез
келгенінің орын алатынын көре білдІ және олардың орын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмыс ұғымы
Көптеген батыс еуропа елдерінің қылмыстық құқықтарында, қылмыстың
формальді анықтамаларынв түсінік беруі орын аяса, отанымыздың қылмыстық
құқықтарына тән, қылмыстық заңда, жазалау қатерімеч тыйым салынған мате-
риалды-формальді анықтамадағы әрекет дәстүрлі түрде орын алғандығы белгілі.
Егер қылмыстың түсінігі формальді анықтамаға түсінік бере отырып қол
сұғу-шылықтың құқыққа қарсы формальді белгілеріне сілтеме жасаса, ал
материалды анықтамада формальді белгілерімен міндетті түрде бірге
материалды - қоғамға қауіптіліқ әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады.
Қылмыстың түсінігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 9-бабында
берілген. Осы кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты қоғамдық
қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.
Берілген анықтамаға сәйкес, қылмыс міндетті белгілерімен
сипатталынады. Бұлар - қоғамға қауіптілік оның құқыққа қайшылығы, кінәлілік
және жазалылық. Тек қана осы көрсетілген белгілердің жиынтығының болуымен
ғана байланысты қол сұғушылық қылмыс болып табылуы мүмкін.
Қылмыстың бірінші белгісі - оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамға
қауіптілік - қылмыстың заңмен қорғалған қоғамдық қарым-қатынасқа нақты
қауіптілікті тудыратын немесе зиянын тигізетін қылмыстың объективті белгісі
(әрекет немесе әрекетсіздігі).
Қоғамға қауіптілік қылмыстың нақты түрдегі сапалық белгісі болып
табылады, яғни заң атқарушы тек осы қоғамға қауіптіліктің белгілерін
аныңтаумен ғана байланысты әрекет немесе әрекетсіздіктің қылмыс қатарына
жатқызуға болатындығын дәлелдеп көрсетеді. Қоғамға қауіптілік іс-әрекеттің
қоғамдың қатынастарға зиян келтіруін немесе зиян келтіру қаупін туғызуы
белгілерімен сипатталынады. Заң атқарушы, егер қол сұғушылыққа тыйым салуды
міндетті түрде деп таба отырып, қауіп туғызған нақты әрекет немесе
әрекетсіздікті әрқашан да қылмыс қатарына жатқыза бермейді.
ҚК 9-бабы екінші бөлігіне сәйкес Осы кодекстің белгілері формальді
болса да бар, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан қоғамдық қауіпті емес,
яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірмеген және зиян
келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс болып
табылмайды.
Қылмыстың міндетті белгілерінің бірі болын құқыққа қайшылық - яғни
қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып
табылады. Қылмыстың формальді және материалды белгілері бір-бірімен тығыз
байланыста болады. Адамның қылмыстық құқылық норма бойынша тыйым салған іс-
әрекеттерді істеуін құқыққа қайшы деп табуға болады. Құқыққа қайшылық -
қылмыстың формальді белгісі. Қылмыстық құқыққа қаншылықтың міндетті белгісі
болып осы заңда көрсетілген іс-әрекетті істеген жаудайда нақты нормада
көрсетілген қылмыстық құқықтық санкция белгілеген жазаның белгіді бір
түрінің тағайындалуы болып табылады. Қылмыстың болуы туралы сөз тек қана,
егер қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет бұзылса ғана болуы керек.
Мысалы, Қазақстан Республикасы территориясында шетел валютасымен мәміле
жасауға, валютаны қадағалау заңымен тыйым салынған, бірақ мұндан әрекет
Кылмыстық кодексте қарастырылмаған. Сондықтан бұл қылмыс болып табылмайды.
Заң шығарушы қылмыстың формальді белгісінің өсуіне байланысты қазіргі
кезеңде ҚҚ9-бабы бірінші бөлігіне конституция нормасын енгізген
(Конституцияның 77-бабы, 3-бөлігі 10-тармағы) қылмыстық заңды ұқсастығы
бойынша қолдануға жол берілмейтіндігі. Басқаша айтқанда конституцнялық
деңгейде белгіленген қағида заңда белгіленіп көрсетілмесе қылмыс жоқ.
Қылмыстың тағы бір міндетті белгісі - қылмыстық жазаланушылық болып
табылады. Қылмыстың өзі қылмыстық заң жазамен тыйым салу әрекет немесе
әрекетсіздік. Яғни жазалау қатерімен тыйым салу қылмыстың белгісі болады.
Адам нақты бір қоғамға қауіпті әрекеті үшін қылмыстық жазаға тартылуы тиіс.
Кейбір жағдайларда жазалау қатерімен тыйым салынған қылмыстық жазалау іске
аспай қалуы да мүмкін. (Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстьгқ
жауаптылықтан босату, рақымшылық ету т. б.) бірақ бұл жағдайлардан жасалған
әрекет қылмыс екендігін жоғалтпайды.
Негізгі бөлім
Қылмыс сипаттары
Қылмыс санаттары негіздеріне әр түрлі критерийлер жатқызылуы мүмкін.
Біріншіден, қылмыс объектісі. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі қылмыс
объектілеріне қатысты, қылмыстың қоғамға қауіптілігі мен бір немесе сол
объектінің тегіне байланысты, маңыздылығына қарай (жеке адамға қарсы
қылмыстар, отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар т. б.)
топталған. Санаттаудың маңыздылығы сол, нақты қол сұғушылықтың әлеуметтік-
саяси мәнін дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Қылмысты санаттаудың екінші критериі болып кінәнің нысаны болып
табылады. Барлық қылмыстық әрекеттер жасалуына қарай қасақаналық және
абайсыздық болып бөлінеді. Қылмысты қасақана немесе абайсыздықтың қатарына
жатқызу заңды салдарға: қоғамға қауіптіліктің сипаты мен дәрежесін
анықтауға ерекше маңыздылығын тигізеді (абайсызда жасалынған қылмыстар ауыр
немесе аса ауыр деп табылуы мүмкін емес, қылмыстың қайталануы қасақана
жасалған қылмыстарға тән, кінәнің қасақана нысандары қылмысқа дайындалу
және қылмысқа оқталуда орын алады), жазалау (қасақана қылмыстар
ережедегідей неғұрлым қатаң жазаланылады. Кейбір жағдайда қылмыс
санаттарына қылмыстық ниет жатады, мысалы пайдақорлық (мүлікті тәркілеу
Қылмыстық кодексте көзделген пайдақорлық мақсатта жасалынған қылмыстар үшін
тағайындалуы мүмкін).
3. Үшіншіден, қылмыс санаттарының негізін қоғамға қауіптілік сипаты
мен дәрежесі құрайды. Осы критерийлер бойынша қылмысты санатқа бөлуді ҚК 10-
бабында орын алған.
4. Барлық ҚК Ерекше бөлімінде көзделген әрекеттер сипатына және
қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға, ауырлығы
орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға бөлінеді.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген, ең ауыр жаза екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет, сондай-ақ
жасалғаны үшін оғы кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекет онша ауыр емес
қылмыс деп танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза он екі жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекет ауыр қылмыс деп
танылады.
Жасалғаны үшін осы кодексте он екі жылдаң астам мерзімге бас
бостандығынан айыру түріндегі жаза немесе өлім жазасы көзделген қисақана
жасалған әрекет аса ауыр қылмыс деп танылады.
Қылмысты көрсетілген санаттарға бөлу маңызы зор. Қылмыс санаттары
қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселелерін, қылмысты дәрежелеуге, қылмыстық
жауаптылықтан немесе жазадан босатуды, жаза тағайындауды дұрыс шешуге
септігін тигізеді.
8. Онша ауыр емес қылмыстарға оқталғандық үшін қылмыстық ретгілік бой-
ынша қылмыстық қудалау жоқ. Бірінші рет онша ауыр емес қылмыстар
жасалғандық болса, қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән жайлар
болып табылады. Қылмыстың жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезінде
кішігірім ауырлықтағы қылмыс қамтылса, онда түпкілікті жаза жеңілірек қатаң
жазаны ауырырақ қатаң жазаға сіңіру жолымен тағайындалынады. Егер шартты
түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде онша ауыр емес қылмыс жасаған
жағдайда, шартты түрде сотталудың күшін жою немесе оны сақтау туралы
мәселені сот шешеді. Сәйкес шарттар бойынша бірінші рет кішігірім немесе
орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылуы
мүмкін; егер шын өкінуіне байланысты болса; жәбірленушімен татуласса;
жағдайдың өзгеруіне байланысты; ескіру мерзімінің өтуі (кішігірім қылмыс
жасағаннан кейін екі жыл) және бес жыл (орташа ауырлықтағы қылмыс
жасағаннан кейін) айыптау үкімі оның занды күшіне енген күнінен бастап
есептегенде, мынадай мерзімде орындалмаған болса, кішігірім ауырлықтағы
қылмысы үшін сотталғанда - үш жыл; орташа ауырлықтағы қылмысы үшін
сотталғанда - алты жыл өтсе жазаны өтеуден босатылады. Жазадан шартты түрде
- мерзімінен бұрын босату сотталған адамға: мерзімінен бұрын босату
сотталған адамға; кішігірім тағайындалған жаза мерзімінің кемінде жартысын
өтегеннен кейін қолданылады, кішігірім немесе ауырлығы орташа қылмыс
жасағаны үшін бас бостандығын өтеп жүрген адамдарға сот өтелмеген жаза
бөлігін жеңілірек жазаның түрімен ауыстыра алады. Кішігірім немесе орташа
ауырлықтағы қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдар
жөнінде - жазаны өтегеннен кейін үш жыл өтуі бойынша; кәмелетке
толмағандарға қатысты бір жылдың өтуі бойынша соттылық жойылады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін
сотталған кәмелетке толмаған адам, тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын
қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жазадан
босатуы мүмкін.
Ауыр қылмыс жасағандық үшін мынандай құқықтық салдарға әкеп соқтырады:
қылмыстың қайталануын қауіпті немесе аса қауіпті деп табу; жазаны өтеуден
шартты түрде мерзімінен бұрын босату, кемінде үштен екісін нақты өтегеннен
кейін қолданылу (кәмелетке толмағандарға қатысты - жазаның кемінде
жартысын); қылмыстық жауаптылықтан ескіру мерзімінің өтуіне байланысты
босату, он жыл өткеннен кейін (кәмелетке толмағандарға қатысты - бес жыл);
бас бостандығынан аныруға сотталғандарға, жазаны өтегеннен кейін алты жыл
өтуі бойынша (кәмелетке толмарандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп
танылады.
Аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін, қылмыс қайталануын аса қауіпті деп
табу; өлім жазасын немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруды қолдану; жаза
мерзімінің бір бөлігін, бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде
түрмеде өтеу; жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату, жаза
мерзімінің кемінде төрттен үшін (кәмелетке толмағандарға қатысты - үштен
екісін) өтегеннен кейін: айыптау үкімі оның заңды күшіне енген күннен
бастап есептегенде, аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда - он бес жыл
орындалмаған болса қылмыстық жауаптылықтан босату; бас бостандығынан
айыруға сотталғандарға жазаны өтегеннен кейін сегіз жыл өтуі бойынша
(кәмелетке толмағандарға қатысты - үш жыл) соттылығы жоқ деп танылады: аса
ауыр қылмыс жасағаны үшін бас бостандығынан айыру сотталған адамдарға -
ерекше режимдегі түзеу колонияларына тағайындалынады.
Қылмыстардың жиынтығы
ҚК-тің 12-бабының бірінші бөлімінде Осы кодекстің түрлі баптарында
немесе баптарының бөліктерінде көзделген, адам солардың бірде-біреуі үшін
сотталмаған немесе заңмен белгіленген негіздер бойынша қылмыстық
жауаптылықтан босатылмаған екі немесе одан да көп әрекеттерді жасауы деген
анықтама берілген.
Басқаша айтқанда, кінәлі тұлғаның жасаған қоғамдық қауіпті
әрекеттерінің жиынтығы кезінде, қылмыстың екі немесе одан да көп құрамдары
орын алады. Және де ескерілетін жай – кінәлінің жасаған істері ҚК Ерекше
бөлімінің түрлі баптарында немесе бір баптың түрлі бөлімшелері мен
пункттерінде қарастырылған қылмыстардың белгілеріне сай болуы керек.
Тұлғаның біртекті әрекеттер жасауы, ол әрекеттердің кейбіреулері аяқталған
қылмыс, қалғандары қылмыс жасауға даярлану, оқталу немесе бірлесіп қатысу
сияқты болып бағаланса да - қылмыстардың жиынтығы болып табылады.
Қылмыстар жиынтығының екі түрі болады: идеалды - (идеальная) және
нақты (реальной).
Кінәлі тұлға өзінің бір ғана әрекеті арқылы, қылмыстық заңның әр түрлі
баптары бойынша бараланатын екі немесе одан да көп қылмыс жасаған жағдайда
идеалды - жиынтық орын алады. Қылмыстар жиынтығының бұл түрі ҚК-тің 12-
бабының екінші бөлімінде тікелей қарастырылған. Идеалды жиынтық
әрекеттермен қатар, әрекетсіздіктен де құралуы мүмкін. Идеалды жиынтық үшін
кінәлінің жасаған істің бір-ақ рет орын алуының, әлде ол істің әжептәуір
ұзақ уақыт аралығында жасалып келгендігінің еш әсері (маңызы) жоқ. Үйдің
ішіндегі адамды өлтіру мақсатымен сол үйді өртеп жіберу - идеалды
жиынтықтың айқын, нақты үлгісі. Бұл мысалда жалғыз әрекет арқылы бірден екі
қылмыс жасалып отыр, яғни бөтен мүлікті қасақана жою немесе бұлдіру (ҚК І
87-бап 2-6өлім), әр кісі өлтіру (ҚК 96-бап). Бұл жерде, кінэлі адамның
үйдін ітіндегі кісіні өлтіру жөніндегі ннетінің болу-болмауы істің
айқьшдаутысы болып табылады. Егер де кісі өлтіру жөнінде ниет болмаған
жағдайда, бұл іс өзше тиісті жардайларға қарай бір ғана қылмыс ретінде
бағаланады, атап айтқанда: бөтен мүлікті қасақана жою немесе бүлдірудің
абайсызда адам өліміне әкеліп соқтыруы (ҚК 187-бап 3-бөлім).
Тұлғаның өзінің әр түрлі әрекеттері арқылы қылмыстық заңның түрлі
баптарына (бір баптың бөлімдері мен тармақтарына) сай келетін бірнеше
қылмыс жасауы нақты жиынтық деп қарастырылады.
Мысалы, тұлға алдымен ұрлық, сосын қарақшылық шабуыл жасайды. Нақты
жиынтықтың идеалды жиынтықтан айырмашылығы - тұлғаның жасаған қылмыстарының
арасында уақыт үзілісінің болу-болмауында. Бұл үзіліс тіпті азғантай ғана
болып, бір қылмысқа екінші қылмыс ұласып отыруы мүмкін. 3. Қылмыстар
жиынтығының идеалды және нақты болып бөлінуінің теориялық қана емес
практикалық тұрғыдан да зор маңызы бар.
Біріншіден, нақты жиынтықтың болуы, әдетте, қылмыс жасаған адамның
қоғам үшін анағүрлым қауіпті екендігін дәлелдейді. Ал мұның өзі жаза
тағайындау кезінде соттың неғұрлым қатал шара қолдануына әкеліп соқтырады,
себебі алғашқы қылмыстың жасалуы екінші қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде
ауырлатушы жағдай ретінде танылуы мүмкін (ҚК 54-бап бірінші бөлім а
тармағы). Екіншіден, қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімі идеалды
және нақты жиынтық кезінде әр түрлі есептеледі.
Үшіншіден, нақты жнынтық заңмен қарастырылатын жағдайларда бірнеше
мәрте жасаудың бағалаушы белгілерін құцүрауы мумкін (ҚК 175-бапқа қатысты 3-
ескертуді қараңыз). Ал идеалды жиынтық кезінде бұл жағдай мүлдем болмайды.
Қылмыстың қайталануы
Қайталану - қылмыстың бірнеше мәрте жасалуының бір түрі болып
табылады. ҚК-тің 13-бабының бірінші бөліміне сәйкес ол бұрын қасақана
қылмысы үшін соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы. ҚК-тің осы
бабының төртінші бөліміне сәйкес Он сегіз жасқа толмаған адамның жасаған
қылмысы үшін соттылығы, сондай-ақ осы Кодексте белгіленген тәртіп бойынша
алынып тасталған немесе жойылған соттылық, қылмыстың қайталануын тану
кезінде ескерілмейді: қылмыстардың қайталануы қылмыскердің қоғам үшін
қауіптілігінің жоғары екендігін білдіреді, себебі оған алғашқы қылмысы үшін
қолданылған жазаның мақсаты орындалмады. Қылмыстың қайталануының орын алуы
кінәлі қылмыстық жауаптылыққа тартылар кезде міндетті түрде ескерілуі тиіс.
2. Казақстан Республикасы Жоғаргы Соты !994 жылгы 27 мамырда қабыл-
даған № ! Соттардың қайталанған қылмыстар туралы қылмьісты істерді қара-
стыру тәжірибесі туральп қаулысында бүрын болған соттьшықтар, бүған дейін
тарайындалған және шын мәнінде өтелген жазалар, жазадан босатылу негіздері
туралы мәліметтерді жан-жақты және мұқият тексеріп, сонымен қатар, сотғалу-
шының жеке басы туралы басқа да деректерді) анықтап, білу керектігін атап
көрсетті.
3. Жасалатын қылмыстардың снцатына қарай қайталану - жалпы және ар-
найы болып бөлінеді.
Жалпы қайталану - бүрын соттыдығы бар түлғаның кез келген жаңа қылмыс
жасауы. Мысалы, алаяқтықұшін сотталған түлга бұзақылық жасауы мүмкін.
ЖалпьІ қайталанудың зандылықтұрғысынан маңыздылыры - оның қылмыстар-
дың бағалануына эсерін тигізбесгген, жеке жауаптылықты анықгау мен жаз
тағай-ындау кезіңце ескерілуінде (ҚК-тің 54-бабының ! бөлімінің а тармағы
бонынща жалпы қайталану жауаптылық пен жазаны ауырлатушы жағдай болып
табылады). Егер де қьшмыспың қайталануы бүрынғы жасалған қылмыс үшін жазаны
өтеу кезі-нде болса, жаза КК-тің 60-бабымеи үкімдердің жиьпғгығы үшін
бекітілген ережепер бойынша тағайындалады. Егер бүрын жасалған қылмыс үшін
сотталушы бас бос-тандығынан айыру жазасын өтеген болса, қайта жасаған
қылмыс үшін бас бостан-дығынан айыру қатаң режнмдегі түзеу колоннясына
тағайындалады.
Соттылығы бар тұлгнның үқсас немесе біртекті жаңадан қылмыс жасауы ар-
найы қанталану болып таньмады.
Арнайы қайталанудың заидылық тұргысынан алғандағы маңыздьыығы мы-нада:
біріншіден, ол заңмен қарастырылған жағдайларда бағалаушы немесе ерек-
Жалпы бөлім_______________________ ,-.--- ___________ _^_
ше бағалаушы жардай болып табылады (ҚК 170-бап 2-бөлім, 175-бап 3-
бөлім, т. 6.). Екіншіден, жалпы қайталану сияқты, арнайы қайталануды да,
сот егер, ол КК-тің
Ерекше бөл^мінде бағалаушы белгі ретінде көрсетілмесе, жауаптылық пен
жаза-ны ауырлатушы жағдай ретінде ескереді.Үшіншіден, егер де арнайы
қайталану сотталушының бүрын жасаған к^шмыс үшін жазасын өтеу кезінде болса
немесе алгашқы қылмыс үшін субъект бас босғандығынан айыру түрінде жазасын
өтеген болса, арнайы қайталану да жалпы қанталану сиякуы салдарра әкеліп
соқтырады.
4. Қоғамдь[қ ңауттілігінің деңгейі бойынша қайталану қарапайым,
цауіпті және өте қауіпті болып бөлінеді.
Қарапайым қайталану - бұл қауіпті және өте қауіпті қайталанудың
белгілеріне
сәйкес келмейтін қайталану.
КК-тің 13-бабының екінші бөліміне сәйкес қылмыстық қайталануы төменде-
гідей жағдайларда қауіпті деп таньшады:
а) егер адам бүрын қасақана жасаған қылмысы үшін екІ рет бас
бостандыгь!-нан айырура сотталған болса, осы адам қасақана жасаған қылмысы
үшін бас бостандығынан айыруға сотталған жардайда;
б) егер адам бүрын ауыр қылмыс жасағаны үшін соттаяған болса, ол ауыр
қылмыс жасаған жардайда.
Қылмыстың қайталануы ҚК-тІң 13-бабының үшінші бөліміне сәйкес мына-
дай жағдайларда өте.у,ауіптІ деп танылады:
а) егер адам бүрын ауыр қыдмыс немесе ауырлығы орташа қасақана қылмыс
жасағаны үшін кемінде үш рет бас бостандығынан айыруға сотталған болса, осы
адам қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған
жағдайда;
б) егер адам бүрын ауыр к^шмьіс жасағаны үшін екі рет бас
бостандығынан айы-руға сотғалса немесе аса ауыр к&Ілмыс жасараны үшін
сотғалған болса, осы адам
жасаған ауыр ңылмысы үшін бас бостаңдығынан айыруға сотталған
жағдайда;
в) егер адам бүрын ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған
болса, ол аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда.
5. Қылмыстың қайталануының қарапайым, қауіпті және өте қауіпті болып
бөлінуінің зандылық түррысынан алғандары мағынасы - ҚК-тің 59-бабының
екінші бөліміне сәйкес, қайталанудың қандай да бір түрі орын алранда,
соттың жазаның мерзімі мен мөлшерін осы жасалран қылмыс үшін заң жүзінде
көздел-ген ең қатал жаза түрінің ең жоғарры мерзімі мен мөлшерінің шегінен
төмен та-Райындай алмайтьшдығында. !4-бап. Қылмысгық жауапқа тартылуға
тиістІ адамдар
1. Есі дүрыс, осы Кодексге белгілепгея жасқа толран жеке адам ғана
қылмыстың жауа-
пқа тартылуға тніс.
2. Қылмыс жасзғач адамдар шығу тегіне, әлеуметтіқ лауазымдық жэне
мүліктік жаг-данына, жмнысына, нэсіліне, үлтына, тілінс, дінге көзқарасына,
сеніміне, қоғамаық бірлестіктерге цатыстьтығыча, т^ргь^лықты жсріне немесс
өзге де кез келген мэн-жайлар-га қарамастан заң алдында бірдей.
!. Қылмыстық жауапқа тек есі дүрыс жане заңның қойған талабы бойынша
белпл) жасқа толған жеке Іүлғаны рана к^нлмысіық жауапқа тартура болады.
2. Қылмыс субъектісінің белгілері қандай? Егер қылмыс жа.саған жеке
түлга-ның бойында, есі дұрыстьіқ, қылмыстыц заң тағайындаран жасқа жету
сияк^ты
белгілер болса, ол өзінің жасағаны үшін қылмыстық жауап беруге қабілетті.
Қылмыстың субъектісі тек жеке тұлга ғана бола алатындыкы жөніндегі
ереже Қылмыстық кодекстің бірнеше баптарынан туындайды. Мысалы, ҚР КК-нің
6, 7, 14-баптарында Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары
және азаматтыры жоқ түлғалар, қылмыстың және қылмысты жауаптылықтың
субъектілері болу мүмкіндігі туралы айтылған. Қылмыстың ықтнмал субъекті-
лері туралы жеке түлғалармен шектелуі, заңды түлғалардың, яғни кәсіпорындар-
дың, мекемелердің, үйымдардың, партиялардың қылмыс субъектісі бола
алмайтындығын білдіреді.
3. Қылмыстың субъектісі міндетті түрде есі дүрыс, яғни өзінің әрекетін
(әре-кетсіздігін) басқара алатын, оның шын мэніндегі сипаты мен қоғамға
келтІретін қауіптіліпн түсінуге қабшеті жететін жеке түлма болуы кереқ Ал
психикасының бүзы-луына байлань:сгы мүндай қабілегген айырьшуан есі дүрыс
емес (ҚР ҚК ] 6-бабы) түлғалар қылмыстың субъектілері бола алмаңды. ТіптІ
психикасы сау адамның да жоғарыда айтыпғандай сана мен еркінің қабілеті
белгілі бір жасқа толғаныңда ғана пісіп жетіледі. Осыған байланысгы -
қьшмысгық заң қьілмью жасаған түлғаны қьш-мыстық жауаптылыңқа тартута
болатын жас мөлшерін тағайыңдаған (КР ҚК15-бабы).
Бұл көрсетілген үш белгі қылмыс субъектісінің ортақ заңды белгілері
бсльш табылады. Олар қьшмыстың кез келген құрамының міндетті белгілері
болып та-былады және бұлардың біреуінің болмауы іс-әрекетте қылмыс
құрамының жоқ-тығын білдіреді.
!5-бап. Қылмыстық жауаптылық басталатып жас шамасы
1. Қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмысть!Қ жауапқа
тартылады.
2. Қылмыс жасасан кезде он терт жасқа толған адамдар кісі елтіргені
(96-бап), денсаулықңа қасақана ауыр знян келтіргені (ЮЗ-Дап), ауьцмататын
мэн-жайлар кезінде денсаулыққа қаса-қача орташа ауырлыкгағы зардап
келгіргені (104-бап, екінин бөлік), мрлараны (120-бап), жы-нысгық сипапағы
күштеу әрскеттері (!21^ап)^ адамлы урлағанм (]25-6ап), үрлық жасағаны (!75-
бап), кісі тонағань! (!7Мап), үрып-сокданы (179-бап), қорқытып алгаяы (181-
бап), ауъ]р-лататын мэн-жайлар кезінде автомобильді немесе езге де кадік
қуралдарын урлау мақсатын каздемей заңсыз иелемгені (!85-бапть!ң екінші,
үшінші, төртінші белікгері), ауирлататын мән-жанлар кезічде !Щ'лікті
қасақана жойғаны немесе бұлдіргсні (187-баптың екінші, үшішыі баліктерО)
терроризм (233-бап), адаАщы кепілге алуы (234-бап), террорнстік акті туралы
біле тұра көрічеу өтірік хабарлағаны (242-бап)^ қару-жарак^ы, оқ-дәріні,
жарылгыш заттар-меч жарылгыш қурылгьиарды ұрлағаны не қорқытып алғаны (255-
бап), ауырлататын мэн-жан-лардап.І б^зақьмығы (257-баптың екінші, үшінші
белігі), тағылық (258-бап), есірткі заггарды немссе жүйкеге эсер ететін
заттарды ұрлағаны не қорқьпъ^п алгачы (260-бап), ауырлататын мэн-жайлар
кезінде қаіітыс болған адазщардың м^лесін жэне олардың жерленген жерлеріч
қорлағаны (275-бап, екінші бөліһ), калік қураддарын чемесс катычас жолдарын
қасақана жа-рэіясьп еткені (299-бап) үшін қыліиыстың жауапқа тартьцңм тчіс.
3. Егер кэмелетке тол\[а^н ада^] осы бантың бірінші нсмссе екінті
белігіцде кезде.ігсн жасқа толса, бірак; психикасыпың бұзылуына байланысты
емес пснхнкалык да^ы жағынан арпя қалуы салдарыңан кічйпрі^! немесе ортапм
эумрлықтаги кцл^^ысты жасау незіидсгі азінің іс-әрскетінің
(әрскстсіздігічің) іс жүзіндегі счпаты ^сп қо^амлық цауіптілігіч толық
көле^пнде түсіче алчаса ис о^ан нс бола ^тиаса, қм.чммоыцжауапки Іаргылу^а
тніс смес.
1. ҚР ЦК-нің 15-ба.бына сәйкес, қылмыс жасаған кезде он алты жасқа
толған адам қьшмысгық жауапңа тартылады. Ал қылмыс жасалған уақытқа дейін
жасы он тертке толуан түлғалар, КР ҚК-нің 15-бабының 2-бөлігіне сәйкес, ҚР
ҚК-де қарастырылған қылмыстар үшін к^Ілмысть! жауапты.
2. Жалпы қылмыстық жауаптылыңты он алты жастан, ал кейбір қылмыстар
үшін - он төрт жасған бастап талап ете отыра, қылмыстық заң осы жасқа
жеткен
кәмелетке толмағандар өз қылығын оның ішінде, ңылмыстысын да бағалай
алу-га қабілеті толығымен жететіндігін ескерген. Сонымен қатар, қылмысгың
кодек-сте кәмелетке толмағандарды олардың қылмыстық жауаптылық жасында болу-
ына қарамастан, қылмыстық жауаптылықтан босата алатын ережелер енгізілген.
КР ҚК-нің 15-бабының 3-бөлігіне сәйкес, егер кәмелетке толмаған адам осы
бап-тың бірінші немесе екінші бөлігінде көзделген жасқа толса, бірақ
психикасының бүзылуына байланысты емес психикалық дамуы жарынан артта қалуы
салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі
өзінің іс-әре-кетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық
қауіптілігін толың көле-мінде түсіне алмаса не оған ие бола алмаса,
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес. Бұл жерде әңгіме, істің шын мәнінде,
жасына қарай ақылының дұрыс еместігі туралы болып отыр.
3. Қазақстан' Республикасының Қылмыстық кодексінде түлғаның қылмыстық
жауаптылыққа қабілетгілігіне қарай тиісті жас мөлшері анықталды, олар ! 6
және 14 жас. Алайда, бұл ҚР ҚК-нің 15-бабының 2-ші бөлігінде аталған
қылмыстар-дан басқа барлық қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан басталады
дегенді білдірмейді.
Қылмыстық заңқылмыстық жауаптылыққа тартылатын жасты 16 жас деп
көрсеткенімен, кейбір қылмыстық іс-әрекеттің ерекшеліктері мен субъектінің
белгілеріне байланысты қылмыстық жауаптылық 18 жастан бастап тартылатын
қылмыстар да болады. Атап айтқанда, әскери қьшмыстар үшін және кәмелетке
толмаған адамды қылмыстық іске тарту үшін (ҚК 13!-бабы) қылмыстық жауап-
тылың !8 жастан бастап қарастырылған.
4. Қәмелеттік жасқа толмаған жеке түлғалар қылмыс жасаған уақытта олар-
дың жасы тура анықталуы керек (туған жылы, айы, күні). Адам белгілі бІр жас
мерзІміне (!4, 16,18 жас) туылған күні емес, келесі тәулікте толатын болып
есеп-теледі. Кәмелеттік жасқа толмаған жеке түлғаның жасы белгісіз жағдайда
соі-дәрігерлік тексерумен анықғалады. Оның жасы жаңағы тексеру анықтаған
жыл-дың ең соңры күні (3! желтоқсан) деп саналады, ал тексеру барысында
төменгі және жоғарғы жас шамасы анықталранда, оның теменгі жасы есепке
алынады. Кәмелетке толмағандардың қьшмыстық ісі жөнінде оның өмірі мен
көрген тәр-биесі, психикалық дамуының дәрежесіне көңіл аударылады.
5. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде қылмыс субъектісінің жа-
сына байланысты маңызды қылмыстық-құқықтық марынасы бар тағы бір көрсеткіш
аталатынын айта кету кереқ ҚР ҚК-нің 49-бабына сәйкес, қылмысты 18 жасқа
дейін жэне үкім шыгарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектер үшін өлім
жазасы тағайындалмайды.
!6-бап. Есі дүрыс еместік
1. Осы Кодексте кезделген қоғамдық қауіпті әрекетгі жасаған кезде есі
дүрыс емес күііде болған, яғнн созылмалы пснхикалың аурум, псяхикасиның
уақытша бузылуы, кемақыл-дмры нсмссе пснхикасының азгеде дертке цчыраум
сн.чдарынан ңзІнің іс-зрекстініц (әрекетсіздігінің) іс жүзіндсгі счпаты мен
қоғамдық ңауіптілігін ұгына алмаран немесе оған ие бола алмағач адам
қылмыстык: жауапқа тартыл^та тніс емес.
2. Есі дүрыс емес деч танылгач адамьа сот осы Кодексте казделгея
медициналық сипат-тағы мэжбүрлеу шараларын ңолдануы мүмкін.
34
ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік
1. Кінэ - бұл түлғаның өзі жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті мен
оның қаса-қаналың және абайсыздың түріндегі салдарына психикалық қатынасы.
Қылмыс-тық заңга сәйкес, кінә - бұл әрқашан не қасақаналық, не абайсыздың.
ҚР КК-нің 19-бабының 3-бөлім! бойынша ңасақана немесе абайсызда іс-әрекет
жасаған адам рана қылмысқа кінэлі деп танылады. Касақаналық та, абайсыздық
та жасалтн іс-әрекет пен ояың салдарына кінәлі психикалық қатынастың
нысандары болып табылады. Бұл - олардың үқсастығы. Ал, анырматылыры -
қасақана жэне абаЙ-сыз кінәні құрайтын интеллектуалдық және еркіне қарай
сәттердің ерекше, өзіне ғана тән мазмұны мен ара қатынасында.
2. Қылмыстың жасалуына байланысты кінә (қасақаналық та, абайсыздық та)
заң қолданушының (сот, тергеуші) санасынан тыс орын алады. Ол - алдын ала
тергеу жүмысын жүргізу мен сотта істі қарау кезінде дәлелденетін затқа
жатады. Ол - іс бойынша анықталған дәлелдерді саралау кезінде жүзеге асады.
3. Қылмыстық заң, қылмыстық жауаптылықты түлғаның өзі жасаған іс-әре-
кетІ мен оның салдарына психнкалық қатынасының кез келген түрімен емес тек
қана қасақаналық пен абайсыздық сияқты белгілі түрІмен ғана байланыстыруы
бекер емес. Психикалық қатынастың дәл осы түрдегі, кшәлінің қылмыстық заң-
мен қорғалатын мүдделерге, яғни жеке бастың, қоғам мен мемлекеттің нүдде-
леріне деген қорамра қарсы (қасақана жасалған қылмыстарда) немесе
немқұрайлы (абайсыздан жасалған қылмыстарда) қатынасын білдіреді.
Сондықтан, кінә -тұлғаның қылмысгьіқ қастандылықтан заңмен қорғалатын
мүдделерге теріс қаты-насын көрсететін өзінің жасаған қылмысты әрекеті
немесе әрекетсіздігінен туын-даған зиянды салдарға пснхИкалыц қатынасы.
,4. Жоғарыда айтылғандай қылмыстық заң, іс-әрекетпен оның саддарына
кінәлі психнкалық қатьша^цэ еркіне қарай және интеллектуалдық сэттерді
қосады. Дәл осы сәттердің жиынтығы кінәның мазмүнын құрайды. Аталған
сәттердің нақты мазмү-ны мен ара қатысы бойынша қасақана және абайсызда
жасалған қылмыстардың бір-бірінен айырмашылығы қаидай болса, олардың
қылмыстық заңда анықталатын түрлері де тап солай ажыратылады.
Интеллектуалдық және еркіне қарай сэттердің мазмүны мен ара қатынасының бұл
ерекшеліктері кінәнің түрлерін кұрайды. Қыл-мьісгық кодекс кінәнің
қасақаналың жэне абайсыздық сияк^гы екі нысандарын қара-сгырады (К? ҚК-нің
І9-бабы 3-ші бөлімі). Қасақаналық, өз кезегінде, тікелей жэне жанама, ал,
абайсыздың - менмендік және немқұрайлылық болып бөлінеді.
5. Кейбір қылмыстарға байланысты, заң шыгарушы оларды тек қасақана жа-
салады деп анық атап көрсетеді. Мысалы, ҚР ҚК-нің 104-бабы - денсаулыққа
қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіргені үшін жауаптылық қа-растырыла-
ды. Қасақана жасалатын қылмыстардың басқа құрамдарын жасағанда, заң
шыуарушы оларғақасақана деген анықтима бермейді. Мысалы, ҚК-тің !0б, !07-
баптарында үрып-согу, азаптау кездерінде юнзніңтүрін аіап көрсетпейді.
Мұндай жағдайларда кінэнің түрін анықтау үшін ҚК-тің 19-бабының 3-ші
бөлігін басшы-лыққа алу кереқ Абайсызда жасалгин іс-әрекет ҚР ҚК Ерекше
бөлімінің тиісті бабы арқылы ырнаиы қарастырыпған жағданда рана қылмыс деп
снналады. Со-нымен, Ерекше бөлім бабының дпспозициясы кінәнің түрін нақты
көрсетпесе, осы бапта қарас*гырылтн қылмЬіс тек қасақана болады.
6. Кінәнің қылмысгық-құқықтық мағынасын асыра бағаламасқа болмайды.
Біріншіден, кінэлі жауаптылық қагидасына сүйене отырып, кінә - қылмысты іс-
Жалпы бөлім 20-
бап 35
әрекетті қылмысты емесінен ажыратушы ретінде маңьпды. ҚР ҚК-нің 19-
бабы-ның 2-бөлігіне сәйкес, объективті түрде, яғни кінәсіз зиян келтіргені
үшін қыл-мыстық жауаптылыққа жол берілмейді. Екшшіден, егер заң шыгарушы
жауап-тылыңты кінәнің түріне қарай ажьіратса, кіиә қылмысты саралауға әсер
етеді деген сөз. Мысалы, кісі өлтіру КР ҚК-нің 96-бабымен бағаланса,
абайсыздықтан өлімге соқтыру - КР ҚК-нің ]0!-бабымен батланады. Кінэнің
түрі сонымен қатар денсаулыққа келтіршген зиянның қасақана, әлде абайсыздан
болуын (ҚК-тің 103. ]Н-баптары), ажырататын белгі болып табылады.
Үшіншіден, кінәнің түрлері қылмыстарды заңды негізде саралау кезінде
ескеріледі. Онша ауыр емес,ауыр-лығы орташа дәрежедегі қылмыстарға қасақана
жасалғаны да, абайсыз жасалга-ны да жатқызылса, ауыр, аса ауыр қылмыстар
қатарына тек қасақана жасалғаны ғана жатады (ҚК-тің 10-бабы). Жаза мен
қылмыстық жауаптылықты жүзеге асы-рар басқа да көптеген жағдайларда,
қасақана және абайсыздық жағдайдағы кінәнің айырмашылығы ескеріліп отырады.
20-6ап. К^сақана жасалған қылмыс
1. Тікелей немесе жанама няетпен жасалған әрекет қасақача жасалған
қылмыс деп та-нылады.
2. Егер адам өз іс-өрекегінЬц (әрекетсіздігінщ) ңоға;ига қа^іпті
екенін ұгьтып, оның қоммдық қауіпті зардаптары болуь^иьп^ мүмкін екемін
немесе болман қоймайтмчын алдын ала бшсе жэне осы зардаптардың болуьч!
тілее, қылмыс тікелей ниетпсн жасалсан қылмыс деп таныладь!.
3. Егер адам аз Іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті
екенін уплнып, оның қоғам-дық қауіпті зардаптарь! болуы мү^ікін екенін
алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бүған саналы түрде
жол берсе не бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалран деп
танылады.
.-1. ЦР ҚК-нің 20-бабьшың 1-бөлігіне сәйкес қасақаналың - тікелей және
жанама болып келеді. Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес, егер адам өз іс-
әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамра қауіпті екенін үгынып, оның қоғамдың
қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдьін
ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей
касақаналықпен жасалған деп танылады.
2. Кінәнің басқа да түрлерімен (қасақаналық жзне абайсыздық) қатар,
тіке-лей қасақаналықта тұлғаның жасаған қоғамдық қауіпті іс-әрекеті
(әрекетсіздіһ) мен оның салдарына психикалық қатынас ретінде анықтау үшін,
заң шыгарушы психиканың интеллектуалдық және еркіне қарай элементтерінің
мазмүнын пай-даланады. Қылмысты тікелей қасақаналықпен жасаған кездегі
интеллектуалдық сәт - түлғаның іс-әрекетінің (әрекетсіздІгінің) қоғамдық
қауіптІлігін саналы түрде түсініп, оның зиянды салдары болуы мүмкін екенін
немесе олардың бәрі-бір бо-латындығын алдын ала көріп білушде. Жасалатың іс-
әрекеттің қоғамдық қауіпті снпатын сезе білу - оның әрі шынайы, әрі
әлеуметтік сипаттарын түсінгендікті білдіреді. Мысалы, үрлық кезінде тұлга,
бөтен мүлікті жасырын иеленбекші екендігін жете түсініп отырадьһ сонымен
қатар, ол өзінің осы қылығы арқылы жәбірленушініц мешиіктік құқығың бүзып
отырғандығын да жете түсіне алады. Жасайтын әрекеггіц (ярекетсічдіктІц)
мағынасын жете түсініп сезу - бұл кінллінің оның қоғамдық қауіпті снпатын
да түсінуі.
3. Заң шыгарушы интеллектуалдық элементі жасалған Ісяің тек қорамдық
қауіптілігін түсінгендігімен шектеп, кінәлінің өз ісінің заңга қарсы
екендігін түсшуін талап етпейді. Расында, көп тараған қасақана қылмыстар
(кісі өлтіру,
З^ ___ _ ҚР Қылмыстық
кодексіне түсінік
денеге жарақат салу, жыныстық қылмыстар, тадан-таражга салу және т.
б.) әри-не, олардың заңга қарсы екендігі түсініле түра жасалады. Алайда,
заңга қарсы-лықты түсіну, жалпы ереже бойынша. қылмыстық іске байланысты
дәлелденуге жатпайды. Дегенмен, кейбір жағдайларда, заң шыгарушы Ерекше
бөлімнің ар-найы құрамын жасау арқылы, кінәлінің өз ісінің қоғамдық
қауіптілігін түсінуін оның заңга қарсы екендігін гүсінумен байланыстырады.
Бұл жағдай көбінесе, әр саладағы арнайы ережелерді қылмысты түрде бүзғанда
қолданыладь^ Мәселен, ҚР ҚК-нің 265-бабының 1-бөлігінде қылмыстық
жауаптьшық есірткі Заттарды, жүйкеге эсер ететін немесе улы заттарды
өндіру, жасау, үқсату, сатып алу, сақ-тау, есепке алу, босату, тасымалдау,
әкелу, әкету, жөнелту не жою ережелерін бұзу, егер бұл әрекетті аталған
ережелерді сақтау міндетіне кіретін адам жасаса, тағайындалады.\Субъектінің
бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілігін түсіне білгендІгі, оның аЙтылған
заттарды пайдаланудьің (мысалы, сақтау және есепке алу) тиісті ережелерін
міндетті түрде білгендігін көрсететіні анық. Ал, егер де түлра бұл
ережелермен таныспаған болса, қасақаналықтың интеллектуалдық сзті жойылады,
демеқ кінә - қасақана емес, бұл түлга - қылмысқа жауапты емес.
4. Зиянды салдардың орын алатындығын алдын ала көре білу - түлғаның
жаса-ған қоғамдық қауіпті әрекетінің (әрекетсіздігінің) нәтижесіңце орын
алатын қорам-дық қауіпті салдарды, кінәлінің өзі алдын ала көре білгендігін
көрсетеді. Заңды түжырымдамаға сәйкес, тікелей қасақаналық кезіңде, алдын
ала көре білудің снпаты екі жақты болуы мүмкін. Кінәлі тулга тиісгі
қьшмысты: салдардың орын алуы мүмкін екендігін де, сонымен қатар, орын
алмауьшың мүмкін емеспіпн де көріп бшеді.
^ 5. Қылмысты салдардың орьш алуы мүмкін екендігін көре білу - бұл
салдар-дың белгілі бір себептер арқылы болмай қалуы да мүмкін екендігін
білдіреді. Олар-дың болатындыры сөзсІз екендігін көре білу - өзінің тілеген
салдарының болмай цалуы мүмкін әлде бір жағдайлардың кінәлі санасынан
мүлдем шыгарылып тасталғандығын білдіреді. Мысалы, дене күші әлдеқанда
басым И. өзінің таныс-тарымен арақ ішіп отырып, араларындағы Г.-мен
жанжалдасу кезінде оны 14 қабаттағы бөлменің ашықтұрған терезесінен далам
лақтырып жібереді. Бұл жер-де жәбірленушінің сөзсіз өлетіндігін кінәлінің
аддын ала жобалағандығын - кесіп айтуға болатын анық нәрсе. Егер бұл әрекет
екінші қабаттың бөлмесінде жасал-са, кінәлі адам қылмысты салдардың болуы
мүмкін деп болжар еді.
6. Заң шыгарушы қасақанальгқты оның кез келген түріңде (кінәнің
абайсыз түрі сияқты) материалдық құрамы бар, яғни объектнвті жағына
қылмыстық сал-дар жататын қылмыстарт бейімдей отыра түжырымдайды. Осыған
орай, кінәні түлраға кез келген зиянды салдары алдын ала көре білгендігі
үшін емес, қыл-мыстың тиісті құрамының объективті жағының белгілері болып
табылатында-рын көре білгендігі үшін артады.
7. Тікелей қасақаналықтың еркіне қарай сәті қылмысты салдардың орын ал-
уын тілеуімен сипатталады. Бұл тілек кінәлінің ісінің бір мақсатқа
бағытталған-дығын білдіреді. Ол үшін тиісті қылмысты салдар - оның қоғамдық
қауіпті әре-кетінің (әрекетсіздіпнін) саналы, әрі мақсатты түрле көчдеген
нэтнжес!.
Тікелен касақаналықтың мач\]үнь:н қылмыстиқ кү.қықтық багилау түргысы-
ыан қарапайым мысалмен көрсетейіқ Э. О.-нің шекесінен атқанынан жәбірле-
нуші сол жерде қа^а болады. Э. кісі өлтіруді тікелей цасақаналықпен жасады.
Еұл қасақаналықтың интеллектуалдық сәті - кінәлінің өз әрекеттерінің қоғам-
Жалпы бөлім 20-
бап 37
дық қауіптілігін, яғни ол әрекеті жәбірленушіні өлімге әкеліп
соқтыратынын ал-дын ала түсінгендігінде және оның елуі мүмкін немесе сөзсіз
екендігін алдын ала көре білгендігінде. Э.-нің мылтықпен О.-ны шекесінен
атқандығы, - қа-сақаналықтың еркіне қарай сәті, жәбірленушінің өлімін
тілегендігін дәлелдейді.
8. Түлраның өз әрекетгерінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіптілігін
түсіне . біліп, қоғамдық қауіпті салдардың орын алатындырын алдын ала көре
тұрмп,
өзі тілемей, бірақ сол қауіпті салдарға саналы түрде жол берген немесе
оларға немқұрайды қараран кезіндегі қасақаналықтың түрі - жанама деп
аталады.
9. Өзінің интеллектуалдық сәті бойынша жанама қасақаналық тікелей қаса-
қаналықпен көп жағдайларда бір жерден шыгады. Бұл мәселеде олардың айыр-
машылыры - тек қылмысты салдарды алдын ала көре білудІң сипатында ғана.
Жоғарыда айтылғандай тікелей қасақаналық кезІнде түлга қылмысты салдардың
мүмкін болуымен қатар, олардың сөзсіз болатындығын да алдын ала болжап біле
алады. Ал жанама қасақаналық кезІнде кінәлінің алдын ала болжай білгендіһ
қылмысты салдардың мүмкін болуымен ғана байланыстырылады. Жанама
қасақаналықтың бұл ерекшелігі - оның қасақаналық түрлерін бір-бірінен жалпы
ажырату үшін негізделетін еркіне қарай сәтімен тығыз байланысты. Жанама
қаса-қаналық кезінде, тікелей қасақаналықпен салыстырғанда, түлга қылмысты
сал-дардың болу мүмкіндігін алдын ала көре білгенімен (интеллектуалдық
сәті), ол салдардың болуын іілемейді. Қылмыстық заң мүндай тілемеушіліктің
екі түрІн ажыратады: қылмысты салдарға саналы түрде жол беру және оларға
немқұрай-ды қарау. Алайда, түлғаның өзі жасаған әрекеттердің
(әрекетсіздіктің) салдарына психикалық қатысты, көп жағдайда, салдардың
болуына немқұрайды қарау-шылықпен оларға саналы түрде жол берушіліктің
бірігіп кетуін болжайды.
10. Жанама қасақаналық кезінде қылмысгы салдардың болуын тілемеу -
түлга өз ісінің қауіпті салдарына немқұрайды қарағандығынан, олардың орын
алуына саналы түрде жол бере түра, өз ісінің қоғамдық қауіпті салдарының
орын алуын көздемегенін білдіреді.
Н. Жанама қасақаналық кезінде, кей уақытта қылмысты салдардың орын
алуына саналы түрде жол беру (немесе оларға немқұрайды қарау) бұл салдардың
орын алуын тілемеумен бірлесіп келеді. Мысалы, түлга жәбірленушінің үйінде
болмаған кезін пайдаланып, одан өшін алу мақсатымен, түнде үйіне өрт қояды
және ол үйде жәбірленушінің қартайған эке-шешесінің бар екенін алдын ала
біліп отырады. Бұл жерде кінэлі қарттардың өртке шалынбай, одан аман-есен
қашып шыга алатьіндығына сенуі мүмкін. Ал егер бұл сенім қылмысты салдардың
орын алуының алдын алатындай нақты бір жағданлардың болуын көздемеген
болса, бұл - жанама қасақаналықтың жәбірленушілердің өліміне саналы түрде
жол беру түріндегі еркіне қарай сәтінің айқын көрінісі. Бұл жағдайда түлға
аяқ астынан болып қалуы мүмкін элде бір кездейсоқтыққа сенеді (соның
арқасында жэбірленутілердің өлмеуі мүмкін болатындай). Бәлкімге сену - бұл
түкке де сен-беу деген сөз. Осыдаң шыгатын түйін - жәбірленушілер қаза
болған жлгдийда, \;үіікті ^птеу арқылм касақана жоюд^н баскасы. жанама
қасақаналықпен ауыр-лағағын мән-жййлар арқылы кісі өлтіру деп ба^алануы
тиіс.
12, Қасақаналықты тікелей жэне жанама деп бөлудің - қьшмыстарды бат-
лау, қылмыстық жауаптылықты жэне жазаны жеке басқа карай бейімдеу үшін
маңызы үлкен. Мәселен, форма^іьды құрамдас, яғни құрамьжа белгілі бір қыл-
38_____________ _ ______ ҚР Қылмыстың кодексіне түсінік
мысты салдар кірмейтін қылмыстар, тск тІкелей қасақиналықпен ғана
жасалуы мүмкін. Мысалы, қауіпті жағдайда қалдыру, яғни жасының кішілігіне,
кәріліпне, аурулығына, өзінің шарасыздигына байланысты өмір мен денсаулық
үшін қауіпті жағдайда қалып, әрі өзін-өзі қорғай алу мүмкіндіктерінен
айырылғандарды тұлга-ңың көпе-көрнеу көмексіз қалдыруы, егер кінэлінің ол
түлгаға көмек көрсете алу мүмюндігі, ол туралы қамқорлық жасау - міндетті
болса немесе өмірі мен ден-саулығы үшін қауіпті жағдаира өзі экелген болса,
осының нэтижесіңде жәбірле-нуші ауыр салдарра үшырай ма. жоқ па, оған
қарамастан, қылмыс аяқталған деп мойындалады. Бұл жағдайда кшәлінің
психикалық қатыласы оның қоғамдық қау:пті әрекетсіздігіне (қауіптІ жағдайда
қалдыру) ғана қатысты анықталады және бұл әрекет сіздіктің қоғамдық
қауіптілігін түсінуімен, өз міндетін атқарудач бас тартқысы келгендігінен
білінеді. Қасақаналықтың тікелен жэне жанама болып бөлінуінің ең маңызды іс
жүзіидегі мағынасы - бұлан бөлудің қасақана кінәні абансыздықтан болған
кінәдан ажыратып алу үшін маңыздылығында, себебі дэл осы жанама қасақаналық
абайсыз кінэнің бір түрі болып табылатын қылмыстық жеңілтектікпен үласушы
психикалық қатынас болып табылады.
13. Заң шығарушы қасақаналықтың тікелей және жанама сияқты екі түрін
атумен шектеледі. Алайда, қылмыстық құқықтеориясы мен сот жұмысына, қаса*
қаналықтың басқа да түрлері белгІлі. Мәселен, пайда болу уақыты бойынша
қаса-қаналық - алдын ала ойластырылған жэне аяқ астынан пайда болған сияқты
гүр-лерге бөлінеді.
Алдын ала ойластырылған қасақаналык - қылмыс жасау туралы қабылдан-ған
ниет пен сол қылмыстың өз; бір-бірімен, белгілі бір уақыт аралығымен
бөлініп тұратындығымен сипатталады. Осы уақыт аралығында субъект қылмыс
жасау жоспары мен тәсілін (орны, уақыты, құрал мен тәсіл жэне т. б.)
ойластырып. құ-растырумен болады.
Аяқ асгынан лайда болған қасақаналық - (аяқ астынан) кенегтен пайда бо-
лып бірден жүзеге асырылумен сипатталады. Теория жүзінде, жалпы ережелер
бойынша, алдын ала онластырыдған қасақаналықпен жасалған қылмь^с, аяқ ас-
тынан пайда болран қасақаналықпен жасалғаннан қауіптірек деп саналады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі аяқ астынан пайда болған
қасақаналыңпен жасалған қылмысты екі-ақ жакдайдн азырақ қауіпті деп санаи-
ды. Бұл - мұндай қасақаналық аффекттің әсерінен пайда болғанда орын алады.
Мэселен. заң шығарушы аффект күйінде кісі өлтіру нсмесе денсаулыққа ауыр не
орташа дорежедс зиян келтІруді жеңілдеіуші жағдайы бар қылмыстардың дер-бес
құрамына бөлген (КК-нің 98. ]08-баптары). Аталған жағдай, жаза тағайын-дау
кечінде жабірленушінІң қылмысқа себепші болған. заңга қарсы не адамгериь
ілшке қарсы әрекеттері сияцты жеңілдетуш; жардайлар аясында ескс-рілуі
мүмкің.
}4. Кінәлінің өзі жасайтын іс-зрекеттің қоғамдық қауіпті салдарь!
туралы түсінігінің анқындыльігь! мең дәрежесіне қарап касақаналық
анықталған жоне аныңталмаған болып бөлінеді.
Анықталған қасаканалык түлғаның өзі жасайтын котидык қауіпті
рр?'*ет^;ір і!Ч^;ессргек;.гг:'.г;н;";С'Н' '-''!*--.Іг.:' ^:''.-,*.'- ''
'и^: -^' г '*. -' і . магғал^д^І С^нь^.іеь ^атар. .;нықтал^ан
касақаналықкіиэлініңжалгыз ғанақыл-мысты салдардың орын алуын көре ^ілуі,
яғни қарапзйым және кінәлі екі немесе одан ла кеп қылмысты салдардың орын
алуын мүмкін екендігін көре білетін - екі
Жалпы бөлім 20-
бап 39
ұшты болып келеді. Мысалы, пышағын жүрекке жүмсайтын кісі өлтіруші,
өлімнің орын алатынын алдын ала бтіп, қарапайым анықғалған қасақаналықпен
әре-кеттенеді. Ал пышақты жәбірленушінің ішіне салатындар екі ұшты
қасақаналық-пен әрекет жасайды, себебі осының салдарынан жәбірленушінің не
өлетіндігін, не оның денсаулығына ауыр зақым келетіндіпн біле тұра, бұл
салдардың кез кел-генінің орын алуына саналы түрде жол береді.
Анықталмаған қасақаналық кезінде кінәлі түлга қылмысты салдарды көре
бшге-німен - нақтыламаған. Бұл - қолданылуы әр түрлі салдарға экеліп
соқтыратын царулар мең құралдарды пайдалана отыра, жәбірленушінің өмірі мсн
денсаулығы-на қол сұғушылық кезінде болуы мүмкін. Мысалы, жэбірленушінің
басынан таяқ-пен үру, оның басын таспен үру, аяқпен бастан, кеудеден, іштен
үру. Мұндай жаг-дайларда әр түрлі салдардың, өлімнен - денсаулыққа жеңіл
зақым алуға дейін орын алуы мүмкін. Қылмыстық құқықтеориясы мен сот
тәжірибесІ м^ндай жағдайларда жауаптылыңтың и[ын мэнінде келтірілген
салдарға байланысты аныңталатынына сенеді, себебі, кінәлі бұл салдардың кез
келгенінің орын алатынын көре білдІ және олардың орын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz