Лизинг жайлы
1 Лизинг тарихы
2 Лизингтің негізгі түрлері
3 Қаржылық лизинг
4 Лизинг қатысушылары
5 Пайдаланған әдебиет
2 Лизингтің негізгі түрлері
3 Қаржылық лизинг
4 Лизинг қатысушылары
5 Пайдаланған әдебиет
Лизинг — бұл лизинг берушінің (жалға берушінің) өзіне тиесілі құрал-жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға (жалгерге) лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шарты.
Анықтама
Машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, өндірістік мақсаттағы ғимараттарды ұзақ мерзімге жалдаған жалға алушы мүліктерді пайдалану шамасы бойынша борыштарын бірте-бірте өтеуі; лизингтік келісімшарт мерзімінің аяқталуы бойынша: жалға алушы қалдық құны бойынша құрал-жабдықтарды сатып алуы, мерзімін ұзартуы, материалдық құндылықтарды қайтаруы мүмкін.[1]
Лизинг және несие
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операциялармен ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден бір айырмашылығын келісімшартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.
Лизинг тарихы
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э.2000 жылдай бұрын ертедегі Вавильонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы «Белл Телефон Компани» деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді. «Юнайтед Стейтс лизин корп.» атты алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан Францискода (АҚШ) құрылған. Европада 1962 жылы «Дойче лизинг ГМ6Х» деген бірінші лизингтік компания Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты.1972 жылдан бері еуропа лизинг нарығы дамып келеді.
Лизингтің негізгі түрлері
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
1. Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
2. Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай түрлері бар:
1.Ішкі лизинг – бұл өзінің қатынасушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
2.Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
Анықтама
Машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, өндірістік мақсаттағы ғимараттарды ұзақ мерзімге жалдаған жалға алушы мүліктерді пайдалану шамасы бойынша борыштарын бірте-бірте өтеуі; лизингтік келісімшарт мерзімінің аяқталуы бойынша: жалға алушы қалдық құны бойынша құрал-жабдықтарды сатып алуы, мерзімін ұзартуы, материалдық құндылықтарды қайтаруы мүмкін.[1]
Лизинг және несие
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операциялармен ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден бір айырмашылығын келісімшартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады.
Лизинг тарихы
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э.2000 жылдай бұрын ертедегі Вавильонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы «Белл Телефон Компани» деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді. «Юнайтед Стейтс лизин корп.» атты алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан Францискода (АҚШ) құрылған. Европада 1962 жылы «Дойче лизинг ГМ6Х» деген бірінші лизингтік компания Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты.1972 жылдан бері еуропа лизинг нарығы дамып келеді.
Лизингтің негізгі түрлері
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
1. Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
2. Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай түрлері бар:
1.Ішкі лизинг – бұл өзінің қатынасушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
2.Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
Каренов Р. « Лизингтік қызметтер » Егемен Қазақстан – 2004 , 24 сәуір, 2б.
Туменбаев С. « Лизинг және еліміздегі лизингтік қатынастардың пайда болуы » Заң газеті – 2002 , 8 мамыр , 5бет.
Алтынғазин. « Лизингтік жүйенің артықшылығы » Жас қазақ – 2005 , 22.04-28.04 , 4 бет .
Аль- пари №4 – 2004 , 32-34 бет. « Қазақстан Республикасындағы лизингтің дамуы »
Аль-пари №4 – 2004 , 35-42 бет. « Лизингтік қатынастарды басқару мәселелері »
Экономика сериясы – 2004 №1 47-51 бет. « Шикізаттық емес секторды дамытудағы лизингтік қатынастардың рөлі »
С.Б.Мақыш 204-209 бет. « Коммерциялық банктер операциялары» кітабы.
« Жас Ғалым » сериясы – 2005 №1 12-23 бет.
Қаржы қаражат – 2004 , №2 , 91-96 бет.
Банки казахстана – 2004 , №6 , 44-46 бет. « Лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы ұйымдастырудың ерекшеліктері».
Туменбаев С. « Лизинг және еліміздегі лизингтік қатынастардың пайда болуы » Заң газеті – 2002 , 8 мамыр , 5бет.
Алтынғазин. « Лизингтік жүйенің артықшылығы » Жас қазақ – 2005 , 22.04-28.04 , 4 бет .
Аль- пари №4 – 2004 , 32-34 бет. « Қазақстан Республикасындағы лизингтің дамуы »
Аль-пари №4 – 2004 , 35-42 бет. « Лизингтік қатынастарды басқару мәселелері »
Экономика сериясы – 2004 №1 47-51 бет. « Шикізаттық емес секторды дамытудағы лизингтік қатынастардың рөлі »
С.Б.Мақыш 204-209 бет. « Коммерциялық банктер операциялары» кітабы.
« Жас Ғалым » сериясы – 2005 №1 12-23 бет.
Қаржы қаражат – 2004 , №2 , 91-96 бет.
Банки казахстана – 2004 , №6 , 44-46 бет. « Лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы ұйымдастырудың ерекшеліктері».
3 Лизинг тарихы
4 Лизингтің негізгі түрлері
5 Қаржылық лизинг
6 Лизинг қатысушылары
8 Пайдаланған әдебиет
Лизинг — бұл лизинг берушінің (жалға берушінің) өзіне тиесілі құрал-
жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-
саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға (жалгерге)
лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін
қарастыратын жалға беру шарты.
Анықтама
Машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, өндірістік мақсаттағы
ғимараттарды ұзақ мерзімге жалдаған жалға алушы мүліктерді пайдалану шамасы
бойынша борыштарын бірте-бірте өтеуі; лизингтік келісімшарт мерзімінің
аяқталуы бойынша: жалға алушы қалдық құны бойынша құрал-жабдықтарды сатып
алуы, мерзімін ұзартуы, материалдық құндылықтарды қайтаруы мүмкін.[1]
Лизинг және несие
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларме н ұқсас болып
келеді. Алайда, лизингтің несиеден бір айырмашылығын келісімшартта
көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал
несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі
қалады.
Лизинг тарихы
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э.2000 жылдай бұрын ертедегі
Вавильонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг
операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы Белл
Телефон Компани деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына
жалға бергендігін тілге тиек етеді. Юнайтед Стейтс лизин корп. атты
алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан Францискода (АҚШ)
құрылған. Европада 1962 жылы Дойче лизинг ГМ6Х деген бірінші лизингтік
компания Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты.1972 жылдан бері еуропа
лизинг нарығы дамып келеді.
Лизингтің негізгі түрлері
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар
екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
1. Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның
пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін
сипаттайды.
2. Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай
түрлері бар:
1.Ішкі лизинг – бұл өзінің қатынасушыларының бір елден болып келуімен
байланысты сипатталады.
2.Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Қаржылық лизинг
Қаржылық лизинг – бұл мүліктің толық құнын төлеп алатын мүліктің түрін
жалға беру, онда уақытша пайдалануға берілген мүліктің мерзімі шамамен
мүліктің амортизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады.
Лизингтік мәміленің тараптары:
- лизинг беруші(жалға беруші);
- лизинг алушылар(жалға алушылар) болып табылады. Басқаша сөзбен айтқанда,
қаржылық лизинг – бұл инвестициялық қызметтің бір түрі.
Лизинг қатысушылары
Лизинг беруші сатып алушыдан лизинг бұйымын лизинг келісім шарты бойынша өз
меншігіне алуды, сосын оны лизинг алушыға белгілі бір ақыға, белгілі бір
мерзімге, белгілі бір уақытта иелік ету жағдайына және кәсіпкерлік мақсаты
үшін пайдалануына беруді міндетіне алады. Бұл кезде лизинг бұйымы лизинг
алушыға берілгенде, оның мерзімі амортизацияланатын мерзіммен шамалас
немесе оның 80% бөлігіне сәйкес келуі тиіс;
Лизинг алушы келісімшартқа сәйкес төленуге жататын төлемдерді кезеңімен
тиянақты түрде төлеп тұруды өз міндетіне алады. Келісімшарттың мерзімі
өткен соң, лизинг бұйымы лизинг алушының меншігіне өтуі мүмкін, егер бұндай
жағдай шартта қарастырылған болса.
Лизинг бұйымдарына: ғимараттар, қондырғылар, машиналар, құрал-
жабдықтар, транспорт құралдары, жер телімі т.б. мүліктер жатады. Лизинг
бұйымына бағалы қағаздар, табиғи ресурстар жатпайды.
Лизинг және лизингтік мәмілеге қатысушылар
Лизинг сөзі to lease ағылшын етістігінен аударғанда жалға беру беруде
екі тарап қатысса: жалға беруші және алушы болса, ал лизингте үш
қатысушы:лизинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады. Лизинг
лизингтік мәмілеге қатысушылардың қарастырған жағдайына байланысты және
олар әрқилы болып бөлінеді:
қайтарылатын лизинг – лизингтің бұл түрі, онда сатушы осы бұйымды кері
қайтарыпала алатын болса ғана лизинг алушыға лизинг ретінде сатады;
банк лизингі – лизингтің бір түрі, онда лизингті беруші ролін банк
атқарады;
толық лизинг – лизингтің бір түрі, онда лизинг беруші ағымдағы жөндеу және
оның лизинг бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады;
таза лизинг – лизингтің бір түрі, онда лизинг алушы ағымдағы жөндеу және
оның лизинг бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады.
Лизинг рыногы
Әр алуан сарапшылардың бағалауынша, 2011 жылы Қазақстандағы лизинг рыногы
10-нан 15 пайызға дейін өсім көрсетуі мүмкін. Ал БРК лизинг мемлекеттік
компаниясындағы мамандардың болжамы бойынша ойыншылардың жиынтық көрсеткіші
бір жарым миллиард доллардан асады.
Егерде кейінге қарасаңыз, 2005 жылдан 2007 жылға дейін Қазақстанда лизинг
қызметі барынша дамыды. Алайда 2008 жылы экономиканың бұл бөлігі әлемдік
қаржы дағдарысының әсеріне ұшырады. Оның бірнеше себептері болды. Іскерлік
белсенділіктің құлдырауы және банк секторындағы уақытша қиындықтар. Лизинг
компанияларының басым бөлігі қаржы институттарының еншілес құрылымдары. Бұл
саладағы бетбұрыс кезеңі деп сарапшылар 2010 жылды айтады. Дәл осы кезде
елдің экономикасы тұрақтанды. Оған көп жағдайда мемлекеттің кәсіпорындар
мен қаржы институттарының өміріне белсенді араласуы себеп болды. Металл
бұйымдарын өндіру, сондай-ақ құрылыс материалдары мен полиграфия салалары
көш бастады. Лизинг рыногындағы дамуға себеп болған факторлардың бірі –
бизнестің жол картасы 2020 мемлекеттік бағдарламасының жүзеге асуы болды.
Даму қорының ШОБ субъектілері үшін лизинг келісімдерін қаржыландыруға
жеңілдік беріп отырғаны соған орай атқарылып жатқан жұмыстардың бірі.
Аванс төлеміне келсек, аталған бағдарлама бойынша оның мөлшері 20 пайыз.
Бұл кәсіпкерлер үшін бастапқы жарнаның ең төменгі сомасы дейді сарапшылар.
Оны төлеу мерзімі 3-тен 7 жылға дейін. Орта мерзімге қаржыландыру үшін бұл
өте қолайлы. Мемлекеттік бағдарламаның және бір артықшылығы – 2 жылға
жеңілдік алуға болады. 2011 жылы бұл саладағы өсім жалғасады дейді
сарапшылар. Қазақстандағы белсенді 8 лизинг берушілердің статистикасын
жүргізетін Центр лизинг компаниясының мәліметі бойынша 2010 жылдың екінші
жартысында мұндағы ойыншылардың активтері мен несие капиталдарының өскені
байқалған.
Бүгінде Қазақстанда 15-тен аса лизинг компаниялары белсенді жұмыс істеуде.
Олардағы несие портфелінің басым бөлігін ауыл шаруашылығы техникаларын,
құрылыс материалдарын өндіруге арналған техникаларды алу жөніндегі және
мұнайгаз индустриясындағы жобаларды қаржыландыруға байланысты келісімдер
құрайды. Сарапшы мамандар бизнестің бұл салалары 2012 жылы, яғни Қазақстан,
Ресей, Беларусия арасындағы біртұтас экономикалық кеңістік жұмыс істеген
кезден бастап айтарлықтай кеңейеді дегенді айтады.
Пайдаланған әдебиет
Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы,
2008.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Лизинг және әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасуы.
1.1 Лизинг пәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
1.2 Лизингтің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.3 Әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. .11
2.Қазақстандағы лизингтік нарықтың қалыптасу және даму ерекшеліктері.
2.1 Отандық лизингтің қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..15
2.2 Қазақстандағы лизингтік жүйенің ерекшеліктері мен
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .16
3. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару мәселелері.
3.1 Қазақстандағы лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .26
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27
Кіріспе
Бүгінде елімізде құқықтық реформалар барысында көптеген өзгерістер болып
жатыр. Әр түрлі заңдар қабылданып , құқықтық мемлекетімізді нығайта түсер
түбегейлі шаралар жүргізілуде. Сондай өзгерістердің бірі , еліміздің
нарықтық экономикаға көшуімен ілесіп келген күрделі құбылыстардың бірі –
лизинг терминінің кең орын алуы.
Қазіргі кездегі нарықтық экономиканың заңына байланысты еніп отырған бұл
ұғымның маңызы зор. Нарықтық экономикалық қатынастың заңы қатаң : икемің
және ақшаң болса ғана өмір сүре аласың. Ал мемлекет мойнындағы дотацияға
сүйеніп келген шаруашылықтар , зауыт , фабрикалар мұндай қатаң талап тезіне
төзе алмай, өмір сүруден қалып, тоз-тоз болып кетті. Яғни , белшесінен
борышқа батып , банкротқа ұшырады. Олар жаңа экономикалық қатынасқа орай
бұрыңғы шаруашылықтар орнына қайта құрылған өндірістік кооперативтер.
Алайда , олардың құрал-саймандары, яғни техникасы бүгінгі күннің талабына
сай емес, сапалы өнім беруге жарамсыз. Міне , еліміздің экономикасының
өркендеуіне әсер ететін осындай мәселелерді шешуде инвестициялық құрал
ретінде мүлікті жалдау шартының бір түрі лизингті қолдану оң нәтиже
беретіні сөзсіз.
Өз қызметін қалыпты жүзеге асырғысы келетін кәсіпорындар өздерін қандай да
болсын мүлікпен қамтамасыз ету үшін оларға екі мүмкіндік беріледі :
Сатып алу ( өз қаражаттары есебінен )
Жалға алу.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың көпшілігі сатып алу қаражаты
жетіспеушілігінен жалға алуға келіп жүгінері сөзсіз. Мұндай жағдайда
туындайтын бір мәселе , осы қажетті мүлкі бар және оны ұзақ мерзімге жалға
беруге дайын кәсіпорынды табу. Әрине , бұл мәселені шешу қиынға түседі,
себебі мүлікпен иемденетін кәсіпорындар оны жалға беруге емес , көбінесе
сатуға тырысады. Мұндай қиындықтан шығу жолдарының бірі – осы мүлікті
үшінші тұлғаның мүддесі үшін сатып алатын және оны жалға беретін адамды
табу.
Осыған сәйкес , лизингтік қатынастардың міндеті өзінің клиентіне қажетті
мүлікті сатып алып , келісілген мерзімге тиісті ақыға жалға беру болып
табылады.
1 Лизинг және әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасуы
Бірінші бөлімде лизинг операцияларының тарихына, пәні және мазмұнына
тоқталып кеттім. Сонымен қатар, оның негізгі түрлеріне және әлемдік
лизингтік нарықтың қалыптасу кезеңдері жайлы жаздым. Бұл бөлімде оның қайда
және қалай қалыптасқаны туралы түсінік бар.
1.1 Лизинг мәні мен мазмұны
Лизингтік операциялар ежелден белгілі. Тарих көрсеткендей, олардың дамуы
б.д.д. 2 мың жыл бұрын Вавилонда бастау алған. Біздің заманымызда лизинг ХХ
ғасырдың 60-жылдары АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Швейцария және т.б. дамыған
индустриалды елдерде пайда болып , кейін Шығыс Еуропаның көптеген елдерінде
өз дамуын жалғастырды.
Басында АҚШ-та лизингтің кең тараған объектісі қоршаған ортаны қорғауға
арналған мамандандырылған құрал-жабдық болды. Лизингтік қатынастардың
ерекшелігі құрал-жабдықты жалға алу және мерзімі ұзартылып сатып арасында
нақты шектеудің жоқтығы , оны пайдаланудағы төмен проценттік төлемдер,
сонымен қоса оны алдын ала белгіленген бағамен сатып алу мүмкіндігі болып
табылады. Қазіргі уақытта АҚШ-та лизинг жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың
техникалық қайта жарақтануының және құрылып жатқандардың жабдықталуының
нақты құралдарының біріне айналды.
Құрал-жабдыққа жұмсалатын қаражаттардың 20 пайызы лизинг есебінен өтеледі.
ХХ ғасырдың 60-жылдары ұзақ мерзімді жалдың лизингтік мәмілелері әлемнің
көптеген индустриалды дамыған, ең алдымен Батыс Еуропа елдерінде кеңінен
дами бастады. Алғашында бұл елдерде өнеркәсіптік кәсіпорындардың лизинг
көмегімен құрал-жабдықты сатып алудағы қаржыландыру үлесі АҚШ – пен
салыстырғанда төмен болды. Бірақ қазірге кезде Ұлыбританияда өндірістік
құрал-жабдықтарды жалға беру салынып жатқан және жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындарды қамтамасыз етудің негізгі формасы болып табылады.
Өнеркәсіпте қолданылатын құрал-жабдықтың жалпы көлеміндегі жалға алынатын
құрал-жабдықтың үлесі 60 %-ға жетті. Францияда соңғы жылдары лизингтің
экспансиясы байқалуда. Батыс Еуропа елдеріндегі лизингтік операциялардың
өсуі оның өндіріс пен өнімнің бәсеке қабілеттігін арттыру, салықтарды
төлеудегі жеңілдік мүмкіндіктерімен байланысты. Сонымен қатар лизинг құрал-
жабдықты жалға беруші фирмалар үшін де, жалға алушы фирмалар үшін де,
әсіресе ол өндірістің техникалық дамуының жалғыз мүмкіндігі болып табылатын
орташа және шағын кәсіпорындар үшін аса тиімді болып табылады. Лизинг
уақыты қолданылатын құралдарының қызмет атқару мерзімінің 40-90 пайызын
құрайды және иемдену сипатында болмайды. Жапонияда жыл сайынғы лизингтік
операциялардың өсу көлемі 30 пайызды құрайды.
Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға беру деген мағынаға ие.
Экономикалық категория ретінде лизинг машиналарды , құрал-жабдықтарды,
көлік құралдарын , өндірістік сипаттағы құрылғылардың ұзақ мерзімге жалға
берілу негізіндегі қатынастарды білдіреді. Лизинг қажетті құрал-жабдықты
көп ақшалай қаражат шығындарынсыз-ақ белгілі бір мерзімге жалға алуға
мүмкіндік береді. Машиналарды, құрал-жабдықтарды, ЭЕМ-ді жалға алу өндіріс
құралдарының моральдық тозуымен байланысты жоғалтуларды болдырмайды.
Лизингтік компания құрал-жабдықты сатып алып , жалға алушы фирмаға 5-8 жыл
мерзімге жалға береді. Ал ол өз кезегінде мүлікті қолдана отырып біртіндеп
қарызын өтейді.
Лизингтік қызметтер стратегиялық маңызды салалардың тез дамуына жағдай
жасай отырып , экономиканың өндірістік секторын нығайтады. Сонымен қатар,
лизинг несиелендірудің баламалы формасы ретінде банктер мен лизингтік
компаниялар арасындағы бәсекені күшейтеді, несие процентінің төмендеуіне
әсер етеді, ал бұлардың өзі өндірістік салаға капитал ағымын ынталандырады.
Дәстүрлі жалға алумен салыстырғанда лизингтік операциялардың ерекшеліктері
қандай? Біріншіден, мәміле нысанын лизинг беруші емес, өз есебінен құрал-
жабдықты иеленетін лизинг алушы таңдайды. Екіншіден, лизинг мерзімі құрал-
жабдықтың физикалық тозу мерзімінен 1-20 жыл аз және салықтық амортизация
мерзіміне 3-7 жыл жақын. Үшіншіден, келісім-шарттың мерзімі аяқталғаннан
кейін клиент жеңілдетілген ставкамен жал мерзімін ұзарта немесе қалдық
құнымен сатып ала алады. Төртіншіден, әдетте лизинг беруші қаржылық мекеме-
лизингтік компания болып табылады.
Жалдық төлемдер ай сайын, әр тоқсан немесе жарты жыл сайын жүзеге
асырылады. Жал төлемінің ставкасы әдеттегі коммерциялық қызметтер
жағдайындағы сатып алу бағасынан жоғары және құрал-жабдықтың сипаты мен
келісім-шарт мерзіміне байланысты белгіленеді
Қазақстанда лизингтің дамуының өзектілігі сол, еліміз әзірше шикізат
ресурстарының әлемдік бағаларына тәуелді және бұл тәуелділік көмірсутекті
шикізат экспортының көлемінің ұлғаюына байланысты алдағы орта мерзімді
болашақта сақталып әрі өсе түсуде. Ұзақ мерзімде ел экономикасын мұнай
бағасының тұрақсыздығынан қорғау мақсатында Қазақстанда мұнай экспортынан
түскен табыстың ауқымды мөлшерінен көлемі 3 млрд. АҚШ долларынан асатын
Ұлттық қор қалыптастырылды, сақталып әрі өсе түсуде. Ұзақ мерзімде ел
экономикасын мұнай бағасының тұрақсыздығынан қорғау мақсатында Қазақстанда
мұнай экспортынан түскен табыстың ауқымды мөлшерінен көлемі 3 млрд. АҚШ
долларынан асатын Ұлттық қор қалыптастырылды.
Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық
тәжірибелерді енгізуіміз қажет , - деп атап көрсетілген Президенттің
Қазақстан халқына жолдауында.
Қазақстан экономикасын шикізат ресурстарының бағалары тұрақсыздығынан
қорғаудың тағы да бір тетігі отандық өндірістің дамуы болып табылады. Бұл
жағдайда елдегі құрал-жабдықтардың 80 пайызы тозғанын, алдағы бірнеше жылда
оларды алмастыру қажеттігін ескерген жөн. Осы мәселені шешудің бір жолы
жалға алудың басқа түрлерімен салыстырғанда кешенді сипаты бар сыртқы -
экономикалық , несиелік және инвестициялық операциялар элементтерін
біріктіретін лизинг болмақ.
1.2 Лизингтің негізгі түрлері.
Жалпы, лизингтік саланың дамуы экономикалық дамуға бірнеше бағыттар бойынша
әсер етеді. Ол шағын және орта кәсіпорындарға өз өндірісін құру мен
жетілдіруге мүмкіндік бере отырып , шағын және орта бизнестің әрі қарай
дамуына көмектеседі. Лизинг ұзақ мерзімді қаржыландырудың қосымша формасы
болып табылатындықтан күрделі салымдар көлемін ұлғайтады , сол сияқты
қосымша қаржы ресурстарын тарта отырып , негізгі құралдардың жаңартылуын
тездетеді. Лизинг қаржылық қызметтер нарығында қосымша бәсекелестік
туғызады. Лизинг пайда болысымен қаржыландыру құны төмендеп , қаржылық
қызметтер нарығы кеңейеді. Ол кәсіпорындардың банкке қарыздарының
жоғарылауына жол бермей , негізгі құралдарды иемденуде банктік несиеге
балама болып табылады.
Сонымен қоса , макродеңгейде кең көлемді шетел инвестициялары лизинг арқылы
елдің төлем балансы пассивіне әсер етеді және әлемдік нарықта қарыз беруші
рейтингін төмендетпейді , өйткені Халықаралық валюта қоры тәртібі бойынша
лизингтен туындайтын міндеттемелер мемлекеттің сыртқы қарыз көлеміне
енгізілмейді. Сондықтан халықаралық лизинг көптеген дамыған және дамып келе
жатқан елдерде мемлекеттік қолдау табады.
Лизинг сөзі to lease ағылшын тілінен аударғанда жалға беру дегенді
білдіреді. Лизингтің жалға беруден айырмашылығы - жалға беруде екі тарап
қатысса: жалға беруші және алушы болса , ал лизингте үш қатысушы: лизинг
беруші , лизинг алушы және жабдықтаушы болады.
Лизинг – бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал – жабдықтарды ,
машиналарды , ЭЕМ , ұйымдастыру техникаларды , өндіріске , сауда – саттыққа
және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу
тартымын , белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шарты.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операциясымен ұқсас болып
келеді. Алайда, лизингтік несиеден бір айырмашылығын келісім шартта
көрсетілген төлемдер төленіп , метзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал
несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі
қалады.
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар
екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда , оның пайдалану
мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
Қаржы лизинг – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде
өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен
байланысты сипатталады.
Осы лизингердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай
түрлері бар:
Ішкі лизинг – бұл оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты
сипатталады.
Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Сыртқы лизинг – экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизнг алушы болса , импорттық лизнгте шетел лизинг беруші
болып табылады.
Лизинг алушы мен лизинг беруші арасындағы қатынастарды ұйымдастыру
ерекшеліктеріне орай туражәне жанама лизингті бөліп қарастыруға болады.
Тура лизинг жағдайында лизинг беруші мүлікті дайындаушы және мүлік иесі
болады , ал жанама лизинг жалға беру үшінші тұлға арқылы жүзеге асырылғанда
көрініс табады. Несие беру әдісі бойынша ол жедел және қалпына келетін
лизинг болып бөлінеді. Жедел лизинг кезінде жалға беру бір рет жүзеге
асырылады , қалпына келетін лизингте келісім-шарт мерзімі аяқталысымен
қалпына келеді.
Лизинг операцияларының техникасы 1-2 суреттерде әр түрлі сызба түрінде
берілген.
Лизинг беруші
( Лизнг компаниясы)
Жабдықтаушы
( Өндіруші )
2
1 3
4
Лизнг алушы
(Өндірістік кәсіпорын) кәкәсіпорын
1 – құрал-жабдыққа тапсырыс беру; 2 – құрал-жабдық үшін төлем;
3 – құрал-жабдықты жеткізу; 4 – лизингтік төлемдер;
Кейде лизингтік компанияның лизинг операцияларын жүзеге асыру үшін қаражаты
жетпей қалатын жағдай да болуы мүмкін , онда ол несие алады. Мұндай
операцияны қосымша қаражат тартатын лизингтік операция деп атайды.
Тәжірибе көрсеткендей , лизинг бойынша жасалатын мәмілелердің 85%-ға жуығы
қаражат тарту лизингі операцияларының үлесіне тиеді. Лизинг беруші лизингке
беретін активтер құнының 80%-дай мөлшерінде бір немесе бірнеше несие
берушілерден ұзақ мерзімді несие алады. Мұнда лизингтік төлемдер мен құрал-
жабдықтың өзі несиені қамтамасыз ету құралы болып табылады.
2-сурет
1 – банк лизинг компаниясы арасында несиелік келісімшарт жасалып , несие
беріледі; 2 – лизинг компаниясы алған несиені құрал-жабдық үшін
жабдықтаушыға төлейді; 3 – жабдықтаушы лизинг компаниясына құрал-жабдығын
сатады; 4 – лизинг компаниясы мен лизинг алушы кәсіпорын арасында лизингтік
келісімшарт жасалады; 5 – жабдықтаушы құрал-жабдықпен жабдықтайды; 6 –
лизингті алушы кәсіпорын пайдаланғаны үшін лизингтік төлемдер жүргізеді; 7
– лизинг компаниясы несие беруші банкке несие үшін төлемдерін төлейді.
Мұндағы лизингтік төлемдердің жалпы сомасының есебі мынадай формуламен
есептелінеді:
ЛТ = АА + НТ + КТ + ҚТ + ҚҚС
Мұндағы:
ЛТ – лизингтік төлемдердің жалпы сомасы;
АА – ағымдағы жылдағы амортизациялық аударымдар сомасы;
НТ – лизинг берушінің несиелік ресурсты пайдаланғаны үшін төлемі;
КТ – лизингтік келісімшарт бойынша мүлікті бергені үшін лизинг берушіге
комиссиондық төлем;
ҚТ – көрсеткен қызметі үшін қосымша төлем;
ҚҚС – лизинг берушінің көрсеткен қызметі үшін лизингті алушы төлейтін
қосылған құнға салынатын салық.
Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктері. Лизингтің кеңінен таралуының
басты себебі – оның қарапайым несиелерден мынадай артықшылықтарының болуына
байланысты:
Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге
болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг оъектісі
лизингке берушінің меншігінде қалады да , лизинг алушы банкротқа ұшыраған
жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
Лизинг 100% - ға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім
ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай – ақ , жаңа құрал-жабдықты
пайдала отырып , өнеркәсіп өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік
береді;
Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан , лизинг бойынша алған қолайлы ,
себебі , бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады;
Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты ,
өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып , мүлікке салынатын салықты
жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп , лизинг алушы салықтық жеңілдіктер
алады.
Несие берушінің көзқарасымен қарағанда , несиенің мақсатты пайдалануына
ешқандай да қадағалау болмайды.
Лизинг операцияларына тән кемшіліктер мыналар :
Жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан ( әсіресе
инфляциядан ) ештеңе ұтпайды;
Ұйымдастырудың күрделілігі;
Лизинг құны несиеге қарағанда жоғары , бірақ та ескірген құрал-жабдықтан
туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет ,
сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек
алуға тырысады.
Лизингтік келісімшарт. Лизинг – бұл ұйымдастырылуы біршама күрделі
операция. Көптеген мәмілелерде кемінде үш келісімшарт жасалады: 1) лизинг
беруші мен лизинг алушы арасында; 2) лизинг беруші мен жабдықтаушы арасында
; 3) лизинг алушы мен банк арасында
Әдетте , мәмілеге келу алдында клиентті толық қаржылық талдаудан өткізеді.
Лизингтте , ең маңыздысы , бұл келісімшарт соңында құрал-жабдықтың белгілі
бір қалдық құнының қалуы. Ол үшін құрал-жабдықтың қалдық құнының сақтандыру
жүйесі болуға тиіс. Лизингті алушы өзінің қаражаты есебінен лизинг затын әр
түрлі тәуекел жағдайлардан ( өрттен , ұрлықтан және т.б. ) сақтандырады
және лизинг берушіге сақтандыру полисінің куәландырған көшірмесін береді.
Іс жүзінде кез келген лизингтік келісімшарт мынадай элементтерді қамтуға
тиіс :
Объектісі.
Жабдықтау мерзімі.
Лизинг алу мерзімі.
Лизингке берушінің меншіктік құқы.
Тәуекелдер , жаупкершілік , техникалық кепіл хат.
Құрал-жабдықты пайдалану.
Күту , жөндеу , жаңарту.
Зиян , қолайсыз жағдайлар.
Сақтандыру.
Лизингтік төлемдер , комиссиялар.
Төлемді кешіктірген үшін төлемақы өсімі.
Сатып алу мүмкіндігі.
Келісімшартты бұзу шарты.
Құрал-жабдықты қайтару.
Салықтар , баждар.
Жаңа міндеттемелердің пайда болуы.
Тараптардың қосымша құқықтары.
Даулар мен арбитраждарды қалыпқа келтіру.
Кешіктіру шарты.
Қажетті ақпаратты беру міндеттемесі ( мысалы , баланс ).
Тараптардың қолдары.
Тараптардың орналасқан жері.
Қоысмша ( материалдардың және т.б. сипаты ).
Қалдық құнын кепілдеу.
Банктердің кепілдемесі.
Дегенмен , Қазақстандағы лизингтік сектордың дамуы бүгінгі күні әлеуетіне
сәйкес келмейді. Соңғы уақытқа дейін оған қаржылық ресурстарға деген
шектеулі мүмкіндік , сонымен қоса лизингтің тетігі арқылы шағын және орта
бизнесті қаржыландырудағы заңнамалық кедергілер себеп болды. Сондықтан 2003
жылы қараша айында Салық салу мәселелері бойынша ҚР кейбір заңды
актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды. Оның
шеңберінде 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап лизингтік операцияларға салық
салу тәртібі өзгертілді.
Лизинг инвестициялық қызметтің бір түрі болғандықтан, Инвестициялар туралы
заң мен Салық кодексінің 138 – 140- баптарына сәйкес лизинг алушының
корпоративті салығы және мүлікке салық бойынша инвестициялық салықтық
преференциялар алу мүмкіндігі сақталады.
Осылайша , республикада 2004 жылдың қаңтарынан лизинг бойынша заңдылық
нақты әрекет ете бастады. Қазіргі кезде лизингтің негізгі капиталға
инвестицияның жалпы көлеміндегі үлесі 0,68 пайыз ғана болғандықтан , бұл
заңдылықтың өзі Қазақстанға жаңа мүмкіндіктер ашады. Ресейде бұл көрсеткіш
4-5 пайыздан жоғары.
Егер республикада лизинг жалпы инвестициялар көлемінде 4 пайыз деңгейіне
жетсе , лизингтік нарық көлемі 320 млн АҚШ долларын құрайды. Егер Еуропалық
даму және қайта құру банкі болжамдарына жүгінсек , бұл көрсеткіш 10 пайыз
құраса , лизинг саланы 1,4 млрд. АҚШ доллары көлемімен дамытады.
Елдегі лизинг дамуы үшін жағымды заңды базаны құру барлық өндіріс сектор
дамуына серпін болады , ал қосымша жұмыс орындарын ашу мен бюджетке
салықтың түсімдерінің жоғарылауы Қазақстан экономикасының шикізаттық
экспортқа тәуелділігін төмендетуге жағдай жасайды.
1.3 Әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасу кезеңдері.
Бүгінгі күні әлемдік экономикалық қауымдастықта лизинг түсінігі өте кең
түрде пайдаланылады.
Әлемдік лизингтік нарықтың дамуын лизингтік қатынастардың сипатының сапалық
өзгеруіне және лизингтік келісімдердің санының өсуіне байланысты шартты
түрде 5 кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Енді осы кезеңдердің әрқайсысына толығырақ талдау жасап кетейін.
Лизингтік қатынастар эволюциясының 1- кезеңі үшін лизинг түсінігін
мүлікті жалдау операцияларының барлық түрлеріне араластырып жатқызу тән
болды. Осыған байланысты , әсіресе , ағылшын тілді елдер үшін lease
термині феодалдық қауымдастық құрылыс кезеңінің соңында жерді жалдау ,
мүлікті жалдау туралы келісім шарт түрінде пайдаланылды. Содан кейін бірте-
бірте лизингті кез келген мүліктерді , яғни , үйлерді , көліктік құралдар
мен механизмдерді және т.б. жалдау ретінде түсіне бастады. Американдық
континентте leasing сөзі , негізінен өнеркәсіпте , көлік , байланыс
қызметінде және әртүрлі қызмет көрсету салаларындағы мүліктерді жалдау
операцияларын көрсету үшін қолданылады.
Осы уақыттан шамамен 300-400 жыл бұрын АҚШ-да мүлікті жалдау операциялары ,
техникалар мен құрылғылардың әртүрлі түрлерін жалдау операцияларын
қаржыландыру белсенді түрде қолданылған. Мысалы , мүлікті жалдау туралы
алғашқы келісім – шарт Солтүстік Америкада ХVIII ғасырдың басында
тіркелген. Көптеген зерттеушілер лизингті ХХ ғасырдың 40 – жылдарының
басында американдық кәсіпкерлер мұхит арқылы Еуропаға әкелінген американдық
өнертабыс деп есептейді. Ал , кейбір ағылшын авторлары бұл пікірге қарама-
қайшы пікірлер айтады: яғни олар лизинг алғаш Англияда пайда болған және
содан кейін ХХ ғасырдың 2-ші жартысында кейбір өзгерістермен тағы да
Еуропаға келген деген көзқарасты қолдайды. Шынында да , мүліктердің әртурлі
түрлерін лизингке беру операциялары орта ғасырларда Еуропада кеңінен
пайдаланылған. Лизинг туралы алғашқы Заңдардың бірі ретінде 1284 жылғы
Уэльс Заңын айтуға болады. Сол уақытта лизингтік операциялардың нысаны
ретінде негізінен фермерлік құрылғылар мен аттар болған. Бірақ , лизингке
ұқсас операциялардың орта ғасырларда Англияда жүргізілгендігіне қарамастан
, көптеген зерттеушілер қазіргі түсініктегі лизингтің отаны ретінде АҚШ –
ын санайды. Менде осы пікірге толығымен қосыламын. Осы зерттеушілердің
пікірі бойынша лизинг түсінігінің қазіргі мәні ХІХ ғасырдың соңғы
ширегінде , яғни , 1877 жылы Бэлл телефон компаниясы өзінің шығарған
телефон аппараттарын сатпай , оларды уақытша пайдалануға беру туралы шешім
қабылдауымен байланысты пайдалануға енген. Осыған байланысты лизингтің
көмегімен ХІХ ғасырдың соңынан бастап сату көлемін кеңейту және ноу – хау
қорғау сұрақтары өз шешімін таба бастады. Сонымен , әлемдік лизингтік
нарықтың дамуының 1- кезеңінде лизинг әлі де болса өзіндік сала ретінде
бөлініп қарастырылмағанын атап өткен жөн. Лизинг тек айналыста артық
тауарлар болған уақытта ғана тұтынушыларды тарту және кейбір маңызды
міндеттерді шешу үшін пайдаланылған.
1950 жылдың басында АҚШ - да лизингтік қатынастардың нағыз төңкерісі
басталды. Сондықтанда осы кезеңді – американдық кезең және әлемдік
лизингтік нарықтың дамуының ІІ-кезеңі деп атауға болады.
1950-жылдары АҚШ-та технологиялық құрылғылар , машиналар , механизмдер
,ұшақтар және т.б. өндіріс көлемдері көп көлемде жаппай лизингке беріле
бастады. Осы жағдайда АҚШ-тың өкіметі өте жоғары деңгейде бағалады , яғни
АҚШ-да лизингті ынталандыру бойынша мемлекеттік бағдарламалар жасалынып ,
олар өте тез қарқынмен іске асырыла бастады.
United States Leasing Corporation - бұл АҚШ – ғы қызметінің негізгі түрі
лизингтік операциялар болып табылатын ең бірінші лизингтік компания болды.
Бұл компания Сан – Франциско қаласында 1952 жылы құрылған Компанияның
негізін құрушы Генри Шонфельд болды. Ол ең алғашында осы компанияны нақты
бір келісімді жүргізу үшін ғана құрған. Содан кейін кәсіпкер лизингтік
бизнестің болашағы бар қызмет түрі екенін түсініп , осы бизнесті дамыта
түсті. Әлемдегі ең біріңші құрылған мамандандырылған осы лизингтік компания
лизингтік бизнестің әлемдік деңгейде дамуына күшті серпіліс берді , яғни
лизингтік келісімдермен айналысатын жүздеген фирмалардың ашылуына септігін
тигізді. Осы кезеңде , әлемдік лизингтік нарықтың дамуының ІІ-кезеңінде
лизингті қаржылық – делдалдық операциялардың мамандандырылған институты
ретінде қалыптастыру жүзеге асты. 1950- жылдардың соңында АҚШ-да және т.б.
елдерде де лизингтік операцияларды жүргізуді іске асыра бастаған лизингтік
фирмалардың тұрақты құрылымы қызмет жасады.
Лизингтік қатынастардың дамуының ІІІ – кезеңі АҚШ – ң көмегімен Батыс
Еуропа және Шығыс Азия елдерінде мүлікті жалдау құрылымын қайта
қаржыландыру процесімен сипатталады. Мүлікті жалдау қатынастарын қайта
қаржыландыру сапалық жағынан басқа деңгейде жүзеге аса бастады , яғни ,
өнеркәсіптік және саудалық компаниялардың лизингтік операцияларын
мамандандырылған лизингтік қызмет алмастырды. 1960-жылдары лизингтік
операциялар АҚШ-тың шекарасын тез асып өтіп , бүкіл әлемге тарай бастады.
Соған байланысты осы кезеңде халықаралық лизинг деген лизингтік
бизнестің дамуы үшін өте маңызды түсінік пайда болды.
1960 жылы United States Leasing International ( қазір ЮС Лизинг
Интэнэшнл Инкваер деп аталады ) компаниясының әсерімен Англияда
Мекентайл лизинг деген бірінші британдық лизингтік компания құрылды . Осы
компанияның капиталының 80 % Мекентайл кредит деген ағылшын компаниясының
үлесінде болды. Осыдан кейін лизингтік компаниялар әлемнің т.б. елдерінде
пайда бола бастады.
Сонымен , ХХ ғасырдың 60- жылдарындағы лизингтің танымалдылығы 100%
қаржыландырудың қамтамасыз етілуімен , лизинг мерзімін таңдау және
лизингтік төлемдер сапасының икемділігімен түсіндіріледі. Ең бастысы
көптеген клиенттер несие алу үшін банк мекемелеріне қарағанда лизингтік
компаниялармен іскерлік қатынаста болу тез және қолайлы екендігін түсінді.
Сонымен бірге , клиенттерге берілген салықтық жеңілдіктер АҚШ-да лизингтік
қатынастардың даму жетістігін дәлелдеді. Бірақ салықтық жеңілдіктерге
келісім – шарт тек АҚШ-тың Қаржы Министрлігінің ішкі табыстар Басқармасының
мүліктерді жалдау үшін белгіленген Ережелерге сәйкес келгенде ғана ие
болады. Ондай ережелерге төмендегілер жатқызылды:
Лизинг мерзімінің ұзақтығы 30 жылдан төмен болу қажет;
Лизинг мүлікті сатып алу мүмкіндігін нарықтық бағадан төменгі деңгейде
қарастырмау қажет;
Лизинг төлем графигін алғашқы жылдарда жоғары , содан кейін төмен сомада
қарастырмау керек. Бұл талап лизингті салықтан жалтару құралы ретінде
пайдалануды куәландырмау үшін негізілген;
Лизинг лизинг берушіге қалыпты нарықтық деңегйде пайда алуды қамтамасыз
етуі қажет;
Мерзім соңында лизинг объектісінің қалдық құны оның алғашқы құнының 20% -
нен аз болмауы керек;
Лизинг мерзімін ұзарту мүмкіндігі құрылғының нарықтық құнын ескеруі керек;
Осындай жеңілдіктерге байланысты 60-жылдары лизинг АҚШ-да өте жылдам
қарқынмен дамыды.
1970-жылдар мен 1980 мамандандырылған лизингтік компаниялар мен лизингтік
ассоцияциялар пайда бола бастады.
Лизингтік қатынастардың дамуының осы IV-кезеңінің тағы бір сипаттық белгісі
– лизингтік қызметтің диверсификациялануы болып табылады , яғни , лизингтік
операциялардың жаңа түрлері мен формалары көптеп пайда бола бастады. (
мысалы, левередж-лизинг , вендер-лизинг , лизинг-бэк , бөлінетін лизинг
және т.б. ) .
Сонымен , әлемдік лизинктік қатынастардың дамуының IV-кезеңінің маңыздылығы
– ол лизингтік байланыстардың интернациализациялануы болып табылады , яғни
көптеген лизингтік фирмалар шет елдерде сол елдердің жергілікті
фирмаларымен бірлесе отырып өздерінің филиалдарын аша бастады. Олар бірлесе
отырып лизингтік қаржыландыру бойынша әртүрлі келісімдерге қатысып отырды.
Осы кезеңнің тағы бір ерекше сипаты – ұлттық лизингтік ассоцияциялардың ,
яғни 1971 жылы Ұлыбританияда Эквипмент лизинг ассосиэйшэн , 1971 жылы
Германияда Неміс лизингтік одағы , 1972 жылы Жапонияда Джапан лизинг
ассосиэйшэн және Халықаралық лизингтік клубтар деп аталған лизингтік
ассоцияциялардың құрылуы болып табылады. Сонымен бірге , осы кезеңдегі
маңызды оқиғалардың бірі ретінде 1972 жылы мамыр айында Евролиз
лизингтік компаниялар ассоцияциясының Еуропалық Федерациясының Кеңесінің
құрылуын атауға болады. Осы лизингтік ассоцияция әлемдегі неғұрлым ірі
ассоцияциялардың бірі болып табылады және еворпалық лизингтік нарықтың 90%
көбі осында жинақталған.
1980 жылдан бастап әлемдік лизингтік нарықтың дамуының жаңа кезеңі V-
кезеңі басталды және ол бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Бұл кезең өзіне ғана
тән ерекше белгілермен ерекшеленеді. Ең алдымен , лизингтік операциялар өте
жақсы дамыған көптеген мемлекеттерде оның даму қарақынының бірден төмендеуі
байқалды. Оның негізгі себептеріне мыналар жатады:
Лизингтік келісімдерге деген сұраныстардың көбеюі лизингтік фирмалардың
қызметтерін диверсификациялауға әкеледі;
Лизинг тәжірибесінде неғұрлым ірі объектілердің көбеюі;
Жергілікті лизингтік компаниялар капиталының шетелдік филиалдарға
аударылуы;
Лизингтік компаниялардың халықаралық қызметтерінің ұлғаюы.
Сонымен бірге , лизингтік келісімдерге көптеген салықтық және
амортизациялық жеңілдіктер беріп келген елдерде лизингтік операцияларға
салық салуға байланысты жаңа заңды актілердің қабылдануы лизингтік
қатынастардың даму қарқынын төмендетті.
Әлемдік инвестициялық процестегі лизингтік қатынастардың ролін бағалай
отырып , көптеген зерттеуішілер 2000 жылы лизингтің көмегімен әлемде 400
млрд. АҚШ долларынан көп сомада жаңа құрылғылар мен машиналарды
қаржыландыру келісімдері жасалынған және бұл сома тікелей шетелдік
инвестиция көлеміне тең келетінін айтады.
Қазіргі уақытта экономикасы дамыған елдердегі негізгі капиталға жұмсалған
инвестициядағы лизингтің үлесі 25-30 , болса ал , дамушы елдер
экономикасындағы оның үлесі 10-20 құрайды
2 Қазақстандағы лизингтік нарықтың қалыптасу және даму ерекшеліктері
Отандық лизингтің қалыптасу кезеңдері мен Қазақстандағы лизингтік жүйенің
ерекшеліктері мен маңыздылығы, екінші бөлімде дұрыс орын алады деп
ойладым. “Крамдс-Лизинг”, “Казтехли зинг”,“ТуранЛизинг”, “Алма Ата
Лизинг” сияқты лизингтік компаниялар, отандық лизингтік компаниялардың
алғашқылары болып саналды.
2.1 Отандық лизингтің қалыптасу кезеңдері
Енді отандық лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңдеріне
сипаттама берейін. 2003 жылдың желтоқсан айында "Қазақстандағы лизинг:
тәжірибе, мәселелер және даму болашағы" деген тақырыпта болып өткен
халықаралық "дөңгелек столда" болған пікір алмастырулар нәтижесінде
еліміздегі лизинггік бизнестің қалыптасу және дамуының 14 жылдық тарихының
кезендері ІІІартты түрде анықталған. Осы
кезендерді төмендегідей кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте 1. Казақстандағы лизингтік катынастардың даму кезеңдері.
Кезеңдер Аталуы I Сипаттама
1.1989- Лизингтік; Алғашқы лизингтік компаниялар
1992жж. қатынастар- құрылымы және кейбір коммерциялық
дың пайда банктер лизинггік операцияларды аз көлемде іске
болу кезеңі асыра бастады.
II. 1992 Лизингтік : Қазақстанның ішкі нарығындағы
-1994 қатынастар- экономикалық дағдарыстардын әсерінен лизинггік;
жж. дың баяулау • бизнестің қарқыны баяулай басады.
кезеңі !
III. 1995- Лизингтік : Лизингтік катынастарды мемлекеттік
2000жж. қатынастар- қолдау және ынталандыру дами бастады, сондықтан бұл
дың жандану, кезеңдімемлекеттік кезеңі деп те атауға болады.
қайта даму
кезеңі :
ІҮ.2000- "банктік • Банктік лизингтік компаниялардың құрылымен
2003жж. лизинг' ; байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық
кезеңі : секторда
өте тез қалыптасып, дами бастады.
1989 жылдардың басында елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуымен
байланысты экономикалық тәжірибеге жаңа қаржылық құралдар ене бастады. Сол
қаржылық құралдардың бірі лизинг 1989 жыллан бастап Қазақстанда
экономикалық келісімдердің бір формасы ретінде пайдаланыла бастағаны
белгілі. 1990 жылы Қазак КСР-нің Үкіметі елімізм прокат және лизинг
қатынастарын дамыту мақсатында "Прокат және лпзинг—95" деп аталатын 6
жылдық бағдарлама жасады, екінішке орай бұл бағдарлама өз деңгейінде іске
асырылмады. Бірақ осы бағдарлама қабылданнан кейін "Крамдс-Лизинг",
"Казтехлизинг", "ТуранЛизинг, "Алма-Ата Техлизинг", "Агролизинг" және т.б.
алғашқы отандық лизингтік компаниялар құрала бастады. 1992 жылғы мәліметтер
бойынша ҚР-ның экономикасының мемлекеттік емес секторында 20 лизингтік
компания жұмыс істеген.
1992 жылдан басталған еліміздің ішкі нарығындағы қолайсыз экономикалық
жағдайлар мен дағдарыстардын нәтижесінде лизингтік бизнестің арқыны баяулай
бастады.
1995 жылдан бастап лизингтік бизнесті мемлекеттік қолдау, яғни лизингтік
келісімдерді толығымен немесе жартылай мемлекеттік бюджет есебінен
қаржыландырудың үлесі жоғарылай бастады. 1996-2000 жылдар аралығында
мемлекет лизингтік операцияларды жүзеге асыруға Үкіметтің жеке қызулылары
бойынша 4,5 млрд. Теңгеден көп ақша қаражаттарын жұмсаған. 1999 жылы
Қазақстанда 11 лизингтік компания жұмыс істесе, соның жартысынан көбі
мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылып отырған. Сонымен бірге, осы ІІІ-
кезенді лизинггік қатынастардың дамуы үшін нормативті-әдістемелік және
заңдылықты базаны жасаудың негізі қаланған кезең деп те сипаттауға болады.
Оған дәлел ретінде 2000 жылдың шілде айында қабылданған "Қаржылық лизинг
туралы" ҚР-нің Заңын айтуға болады.
2000 жылдың екінші жартысынан бастап "Қаржылық лизинг туралы" ҚР-нің Заңы
өз күшіне енгеннен кейін еліміздің коммерциялық секторында лизингтік
қатынастар қалыптаса бастады. Заңға "банктік лизинг" деген түсініктің
енгізілуіне байланысты еліміздің коммерциялык, банктері құрған лизингтік
компаниялардың саны көбейе бастады. 2000 жылдың тамыз айы мен 2003 жыддың
мамыр айлары аралығында 9 банктік лизингтік компания құрылған. Сонымен
"Каржылық лизинг туралы" ҚР-нің Заңы елімізде лизингтік қызметтер нарығының
белсенді түрде дамуына үлкен ықпал жасады.
Бүгінгі күні Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы лизингтік операциялар
нарығьш тәуелсіз сараптамашылар лизингтік қатынастарға қатысушы барлық
тұлғаларға көп мөлшерде табыс және әлеуметтік-экономикалық тиімділіктер
әкелуге қабілетті нарық ретінде бағалауда. ТМД елдеріндегі күрделі
каржылардың тапшылығы, осы мақсат үшін инвестициялаудың баска түрлерінің
жетіспеушілігі лизингтің әр түрлі түрлерін тәжірибеде пайдаланудың
экономикалық маңыздылығын көрсетеді.
2.2 Қазақстандағы лизингтік жүйенің ерекшеліктері мен маңыздылығы.
Қазақстандық лизингтік қызметтер нарығының негізгі операторларын, олардың
қызметтерін ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты мемлекеттік лизингтік
компания, коммерциялық банктердің еншілес лизингтік компаниялары,
құрылғылардың белгілі бір түріне маманданған лизингтік компаниялар және
аймақтық лизингтік компаниялар деп бөліп қарастырылған. Зерттеу барысында
ҚазАгроКаржы АҚ мемлекеттік лизингтік компания ретінде жеке топ ретінде
бөлініп көрсетілген. Себебі, бұл компания республикалық бюджет
есебінен 1989 жылдардың басында елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасып,
дамуымен байланысты экономикалық тәжірибеге жаңа қаржылық құралдар ене
бастады. Сол қаржылық құралдардың бірі лизинг 1989 жыллан бастап
Қазақстанда экономикалық келісімдердің бір формасы ретінде пайдаланыла
бастағаны белгілі. 1990 жылы Қазак КСР-нің Үкіметі елімізм прокат және
лизинг қатынастарын дамыту мақсатында "Прокат және лпзинг—95" деп аталатын
6 жылдық бағдарлама жасады, екінішке орай бұл бағдарлама өз деңгейінде іске
асырылмады. Бірақ осы бағдарлама қабылданнан кейін "Крамдс-Лпзинг",
"Казтехлизинг", "ТуранЛизинг, "Алма-Ата Техлизинг", "Агролизинг" жәис т.б.
алғашқы отандық лизингтік компаниялар құрала бастады. 1992 жылғы мәліметтер
бойынша Кр-нің экономикасының мемлекеттік емес секторында 20 лизингтік
компания жұмыс істеген.
1992 жылдан басталған еліміздің ішкі нарығындағы қолайсыз экономикалық
жағдайлар мен дағдарыстардын нәтижесінде лизингтік бизнестің арқыны баяулай
бастады.
1995 жылдан бастап лизингтік бизнесті мемлекеттік қолдау, яғни лизингтік
келісімдерді толығымен немесе жартылай мемлекеттік бюджет есебінен
қаржыландырудың үлесі жоғарылай бастады. 1996-2000 жылдар аралығында
мемлекет лизингтік операцияларды жүзеге асыруға Үкіметтің жеке қызулылары
бойынша 4,5 млрд. Теңгеден көп ақша қаражаттарын жұмсаған. 1999 жылы
Қазақстанда 11 лизингтік компания жұмыс істесе, соның жартысынан көбі
мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
4 Лизингтің негізгі түрлері
5 Қаржылық лизинг
6 Лизинг қатысушылары
8 Пайдаланған әдебиет
Лизинг — бұл лизинг берушінің (жалға берушінің) өзіне тиесілі құрал-
жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларды, өндіріске, сауда-
саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға (жалгерге)
лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін
қарастыратын жалға беру шарты.
Анықтама
Машиналарды, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын, өндірістік мақсаттағы
ғимараттарды ұзақ мерзімге жалдаған жалға алушы мүліктерді пайдалану шамасы
бойынша борыштарын бірте-бірте өтеуі; лизингтік келісімшарт мерзімінің
аяқталуы бойынша: жалға алушы қалдық құны бойынша құрал-жабдықтарды сатып
алуы, мерзімін ұзартуы, материалдық құндылықтарды қайтаруы мүмкін.[1]
Лизинг және несие
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларме н ұқсас болып
келеді. Алайда, лизингтің несиеден бір айырмашылығын келісімшартта
көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал
несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі
қалады.
Лизинг тарихы
Тарихта лизингке ұқсас операцияның б.э.2000 жылдай бұрын ертедегі
Вавильонда жасалғандығы белгілі болғанмен, шетелдік зерттеушілер лизинг
операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы Белл
Телефон Компани деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына
жалға бергендігін тілге тиек етеді. Юнайтед Стейтс лизин корп. атты
алғашқы лизингтік компания 1952 жылы Сан Францискода (АҚШ)
құрылған. Европада 1962 жылы Дойче лизинг ГМ6Х деген бірінші лизингтік
компания Дюссельдорфта (Германия) пайда болыпты.1972 жылдан бері еуропа
лизинг нарығы дамып келеді.
Лизингтің негізгі түрлері
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар
екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
1. Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның
пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін
сипаттайды.
2. Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі
өтеуімен байланысты сипатталады.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай
түрлері бар:
1.Ішкі лизинг – бұл өзінің қатынасушыларының бір елден болып келуімен
байланысты сипатталады.
2.Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Қаржылық лизинг
Қаржылық лизинг – бұл мүліктің толық құнын төлеп алатын мүліктің түрін
жалға беру, онда уақытша пайдалануға берілген мүліктің мерзімі шамамен
мүліктің амортизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады.
Лизингтік мәміленің тараптары:
- лизинг беруші(жалға беруші);
- лизинг алушылар(жалға алушылар) болып табылады. Басқаша сөзбен айтқанда,
қаржылық лизинг – бұл инвестициялық қызметтің бір түрі.
Лизинг қатысушылары
Лизинг беруші сатып алушыдан лизинг бұйымын лизинг келісім шарты бойынша өз
меншігіне алуды, сосын оны лизинг алушыға белгілі бір ақыға, белгілі бір
мерзімге, белгілі бір уақытта иелік ету жағдайына және кәсіпкерлік мақсаты
үшін пайдалануына беруді міндетіне алады. Бұл кезде лизинг бұйымы лизинг
алушыға берілгенде, оның мерзімі амортизацияланатын мерзіммен шамалас
немесе оның 80% бөлігіне сәйкес келуі тиіс;
Лизинг алушы келісімшартқа сәйкес төленуге жататын төлемдерді кезеңімен
тиянақты түрде төлеп тұруды өз міндетіне алады. Келісімшарттың мерзімі
өткен соң, лизинг бұйымы лизинг алушының меншігіне өтуі мүмкін, егер бұндай
жағдай шартта қарастырылған болса.
Лизинг бұйымдарына: ғимараттар, қондырғылар, машиналар, құрал-
жабдықтар, транспорт құралдары, жер телімі т.б. мүліктер жатады. Лизинг
бұйымына бағалы қағаздар, табиғи ресурстар жатпайды.
Лизинг және лизингтік мәмілеге қатысушылар
Лизинг сөзі to lease ағылшын етістігінен аударғанда жалға беру беруде
екі тарап қатысса: жалға беруші және алушы болса, ал лизингте үш
қатысушы:лизинг беруші, лизинг алушы және жабдықтаушы болады. Лизинг
лизингтік мәмілеге қатысушылардың қарастырған жағдайына байланысты және
олар әрқилы болып бөлінеді:
қайтарылатын лизинг – лизингтің бұл түрі, онда сатушы осы бұйымды кері
қайтарыпала алатын болса ғана лизинг алушыға лизинг ретінде сатады;
банк лизингі – лизингтің бір түрі, онда лизингті беруші ролін банк
атқарады;
толық лизинг – лизингтің бір түрі, онда лизинг беруші ағымдағы жөндеу және
оның лизинг бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады;
таза лизинг – лизингтің бір түрі, онда лизинг алушы ағымдағы жөндеу және
оның лизинг бұйымына техникалық қызмет көрсету жұмысын атқарады.
Лизинг рыногы
Әр алуан сарапшылардың бағалауынша, 2011 жылы Қазақстандағы лизинг рыногы
10-нан 15 пайызға дейін өсім көрсетуі мүмкін. Ал БРК лизинг мемлекеттік
компаниясындағы мамандардың болжамы бойынша ойыншылардың жиынтық көрсеткіші
бір жарым миллиард доллардан асады.
Егерде кейінге қарасаңыз, 2005 жылдан 2007 жылға дейін Қазақстанда лизинг
қызметі барынша дамыды. Алайда 2008 жылы экономиканың бұл бөлігі әлемдік
қаржы дағдарысының әсеріне ұшырады. Оның бірнеше себептері болды. Іскерлік
белсенділіктің құлдырауы және банк секторындағы уақытша қиындықтар. Лизинг
компанияларының басым бөлігі қаржы институттарының еншілес құрылымдары. Бұл
саладағы бетбұрыс кезеңі деп сарапшылар 2010 жылды айтады. Дәл осы кезде
елдің экономикасы тұрақтанды. Оған көп жағдайда мемлекеттің кәсіпорындар
мен қаржы институттарының өміріне белсенді араласуы себеп болды. Металл
бұйымдарын өндіру, сондай-ақ құрылыс материалдары мен полиграфия салалары
көш бастады. Лизинг рыногындағы дамуға себеп болған факторлардың бірі –
бизнестің жол картасы 2020 мемлекеттік бағдарламасының жүзеге асуы болды.
Даму қорының ШОБ субъектілері үшін лизинг келісімдерін қаржыландыруға
жеңілдік беріп отырғаны соған орай атқарылып жатқан жұмыстардың бірі.
Аванс төлеміне келсек, аталған бағдарлама бойынша оның мөлшері 20 пайыз.
Бұл кәсіпкерлер үшін бастапқы жарнаның ең төменгі сомасы дейді сарапшылар.
Оны төлеу мерзімі 3-тен 7 жылға дейін. Орта мерзімге қаржыландыру үшін бұл
өте қолайлы. Мемлекеттік бағдарламаның және бір артықшылығы – 2 жылға
жеңілдік алуға болады. 2011 жылы бұл саладағы өсім жалғасады дейді
сарапшылар. Қазақстандағы белсенді 8 лизинг берушілердің статистикасын
жүргізетін Центр лизинг компаниясының мәліметі бойынша 2010 жылдың екінші
жартысында мұндағы ойыншылардың активтері мен несие капиталдарының өскені
байқалған.
Бүгінде Қазақстанда 15-тен аса лизинг компаниялары белсенді жұмыс істеуде.
Олардағы несие портфелінің басым бөлігін ауыл шаруашылығы техникаларын,
құрылыс материалдарын өндіруге арналған техникаларды алу жөніндегі және
мұнайгаз индустриясындағы жобаларды қаржыландыруға байланысты келісімдер
құрайды. Сарапшы мамандар бизнестің бұл салалары 2012 жылы, яғни Қазақстан,
Ресей, Беларусия арасындағы біртұтас экономикалық кеңістік жұмыс істеген
кезден бастап айтарлықтай кеңейеді дегенді айтады.
Пайдаланған әдебиет
Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы,
2008.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Лизинг және әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасуы.
1.1 Лизинг пәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
1.2 Лизингтің негізгі
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..6
1.3 Әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. .11
2.Қазақстандағы лизингтік нарықтың қалыптасу және даму ерекшеліктері.
2.1 Отандық лизингтің қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..15
2.2 Қазақстандағы лизингтік жүйенің ерекшеліктері мен
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .16
3. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару мәселелері.
3.1 Қазақстандағы лизингтік қатынастардағы тәуекелділіктерді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .26
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27
Кіріспе
Бүгінде елімізде құқықтық реформалар барысында көптеген өзгерістер болып
жатыр. Әр түрлі заңдар қабылданып , құқықтық мемлекетімізді нығайта түсер
түбегейлі шаралар жүргізілуде. Сондай өзгерістердің бірі , еліміздің
нарықтық экономикаға көшуімен ілесіп келген күрделі құбылыстардың бірі –
лизинг терминінің кең орын алуы.
Қазіргі кездегі нарықтық экономиканың заңына байланысты еніп отырған бұл
ұғымның маңызы зор. Нарықтық экономикалық қатынастың заңы қатаң : икемің
және ақшаң болса ғана өмір сүре аласың. Ал мемлекет мойнындағы дотацияға
сүйеніп келген шаруашылықтар , зауыт , фабрикалар мұндай қатаң талап тезіне
төзе алмай, өмір сүруден қалып, тоз-тоз болып кетті. Яғни , белшесінен
борышқа батып , банкротқа ұшырады. Олар жаңа экономикалық қатынасқа орай
бұрыңғы шаруашылықтар орнына қайта құрылған өндірістік кооперативтер.
Алайда , олардың құрал-саймандары, яғни техникасы бүгінгі күннің талабына
сай емес, сапалы өнім беруге жарамсыз. Міне , еліміздің экономикасының
өркендеуіне әсер ететін осындай мәселелерді шешуде инвестициялық құрал
ретінде мүлікті жалдау шартының бір түрі лизингті қолдану оң нәтиже
беретіні сөзсіз.
Өз қызметін қалыпты жүзеге асырғысы келетін кәсіпорындар өздерін қандай да
болсын мүлікпен қамтамасыз ету үшін оларға екі мүмкіндік беріледі :
Сатып алу ( өз қаражаттары есебінен )
Жалға алу.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың көпшілігі сатып алу қаражаты
жетіспеушілігінен жалға алуға келіп жүгінері сөзсіз. Мұндай жағдайда
туындайтын бір мәселе , осы қажетті мүлкі бар және оны ұзақ мерзімге жалға
беруге дайын кәсіпорынды табу. Әрине , бұл мәселені шешу қиынға түседі,
себебі мүлікпен иемденетін кәсіпорындар оны жалға беруге емес , көбінесе
сатуға тырысады. Мұндай қиындықтан шығу жолдарының бірі – осы мүлікті
үшінші тұлғаның мүддесі үшін сатып алатын және оны жалға беретін адамды
табу.
Осыған сәйкес , лизингтік қатынастардың міндеті өзінің клиентіне қажетті
мүлікті сатып алып , келісілген мерзімге тиісті ақыға жалға беру болып
табылады.
1 Лизинг және әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасуы
Бірінші бөлімде лизинг операцияларының тарихына, пәні және мазмұнына
тоқталып кеттім. Сонымен қатар, оның негізгі түрлеріне және әлемдік
лизингтік нарықтың қалыптасу кезеңдері жайлы жаздым. Бұл бөлімде оның қайда
және қалай қалыптасқаны туралы түсінік бар.
1.1 Лизинг мәні мен мазмұны
Лизингтік операциялар ежелден белгілі. Тарих көрсеткендей, олардың дамуы
б.д.д. 2 мың жыл бұрын Вавилонда бастау алған. Біздің заманымызда лизинг ХХ
ғасырдың 60-жылдары АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Швейцария және т.б. дамыған
индустриалды елдерде пайда болып , кейін Шығыс Еуропаның көптеген елдерінде
өз дамуын жалғастырды.
Басында АҚШ-та лизингтің кең тараған объектісі қоршаған ортаны қорғауға
арналған мамандандырылған құрал-жабдық болды. Лизингтік қатынастардың
ерекшелігі құрал-жабдықты жалға алу және мерзімі ұзартылып сатып арасында
нақты шектеудің жоқтығы , оны пайдаланудағы төмен проценттік төлемдер,
сонымен қоса оны алдын ала белгіленген бағамен сатып алу мүмкіндігі болып
табылады. Қазіргі уақытта АҚШ-та лизинг жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың
техникалық қайта жарақтануының және құрылып жатқандардың жабдықталуының
нақты құралдарының біріне айналды.
Құрал-жабдыққа жұмсалатын қаражаттардың 20 пайызы лизинг есебінен өтеледі.
ХХ ғасырдың 60-жылдары ұзақ мерзімді жалдың лизингтік мәмілелері әлемнің
көптеген индустриалды дамыған, ең алдымен Батыс Еуропа елдерінде кеңінен
дами бастады. Алғашында бұл елдерде өнеркәсіптік кәсіпорындардың лизинг
көмегімен құрал-жабдықты сатып алудағы қаржыландыру үлесі АҚШ – пен
салыстырғанда төмен болды. Бірақ қазірге кезде Ұлыбританияда өндірістік
құрал-жабдықтарды жалға беру салынып жатқан және жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындарды қамтамасыз етудің негізгі формасы болып табылады.
Өнеркәсіпте қолданылатын құрал-жабдықтың жалпы көлеміндегі жалға алынатын
құрал-жабдықтың үлесі 60 %-ға жетті. Францияда соңғы жылдары лизингтің
экспансиясы байқалуда. Батыс Еуропа елдеріндегі лизингтік операциялардың
өсуі оның өндіріс пен өнімнің бәсеке қабілеттігін арттыру, салықтарды
төлеудегі жеңілдік мүмкіндіктерімен байланысты. Сонымен қатар лизинг құрал-
жабдықты жалға беруші фирмалар үшін де, жалға алушы фирмалар үшін де,
әсіресе ол өндірістің техникалық дамуының жалғыз мүмкіндігі болып табылатын
орташа және шағын кәсіпорындар үшін аса тиімді болып табылады. Лизинг
уақыты қолданылатын құралдарының қызмет атқару мерзімінің 40-90 пайызын
құрайды және иемдену сипатында болмайды. Жапонияда жыл сайынғы лизингтік
операциялардың өсу көлемі 30 пайызды құрайды.
Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға беру деген мағынаға ие.
Экономикалық категория ретінде лизинг машиналарды , құрал-жабдықтарды,
көлік құралдарын , өндірістік сипаттағы құрылғылардың ұзақ мерзімге жалға
берілу негізіндегі қатынастарды білдіреді. Лизинг қажетті құрал-жабдықты
көп ақшалай қаражат шығындарынсыз-ақ белгілі бір мерзімге жалға алуға
мүмкіндік береді. Машиналарды, құрал-жабдықтарды, ЭЕМ-ді жалға алу өндіріс
құралдарының моральдық тозуымен байланысты жоғалтуларды болдырмайды.
Лизингтік компания құрал-жабдықты сатып алып , жалға алушы фирмаға 5-8 жыл
мерзімге жалға береді. Ал ол өз кезегінде мүлікті қолдана отырып біртіндеп
қарызын өтейді.
Лизингтік қызметтер стратегиялық маңызды салалардың тез дамуына жағдай
жасай отырып , экономиканың өндірістік секторын нығайтады. Сонымен қатар,
лизинг несиелендірудің баламалы формасы ретінде банктер мен лизингтік
компаниялар арасындағы бәсекені күшейтеді, несие процентінің төмендеуіне
әсер етеді, ал бұлардың өзі өндірістік салаға капитал ағымын ынталандырады.
Дәстүрлі жалға алумен салыстырғанда лизингтік операциялардың ерекшеліктері
қандай? Біріншіден, мәміле нысанын лизинг беруші емес, өз есебінен құрал-
жабдықты иеленетін лизинг алушы таңдайды. Екіншіден, лизинг мерзімі құрал-
жабдықтың физикалық тозу мерзімінен 1-20 жыл аз және салықтық амортизация
мерзіміне 3-7 жыл жақын. Үшіншіден, келісім-шарттың мерзімі аяқталғаннан
кейін клиент жеңілдетілген ставкамен жал мерзімін ұзарта немесе қалдық
құнымен сатып ала алады. Төртіншіден, әдетте лизинг беруші қаржылық мекеме-
лизингтік компания болып табылады.
Жалдық төлемдер ай сайын, әр тоқсан немесе жарты жыл сайын жүзеге
асырылады. Жал төлемінің ставкасы әдеттегі коммерциялық қызметтер
жағдайындағы сатып алу бағасынан жоғары және құрал-жабдықтың сипаты мен
келісім-шарт мерзіміне байланысты белгіленеді
Қазақстанда лизингтің дамуының өзектілігі сол, еліміз әзірше шикізат
ресурстарының әлемдік бағаларына тәуелді және бұл тәуелділік көмірсутекті
шикізат экспортының көлемінің ұлғаюына байланысты алдағы орта мерзімді
болашақта сақталып әрі өсе түсуде. Ұзақ мерзімде ел экономикасын мұнай
бағасының тұрақсыздығынан қорғау мақсатында Қазақстанда мұнай экспортынан
түскен табыстың ауқымды мөлшерінен көлемі 3 млрд. АҚШ долларынан асатын
Ұлттық қор қалыптастырылды, сақталып әрі өсе түсуде. Ұзақ мерзімде ел
экономикасын мұнай бағасының тұрақсыздығынан қорғау мақсатында Қазақстанда
мұнай экспортынан түскен табыстың ауқымды мөлшерінен көлемі 3 млрд. АҚШ
долларынан асатын Ұлттық қор қалыптастырылды.
Біздің іс жүзінде барынша тиімділік беретін үздік халықаралық
тәжірибелерді енгізуіміз қажет , - деп атап көрсетілген Президенттің
Қазақстан халқына жолдауында.
Қазақстан экономикасын шикізат ресурстарының бағалары тұрақсыздығынан
қорғаудың тағы да бір тетігі отандық өндірістің дамуы болып табылады. Бұл
жағдайда елдегі құрал-жабдықтардың 80 пайызы тозғанын, алдағы бірнеше жылда
оларды алмастыру қажеттігін ескерген жөн. Осы мәселені шешудің бір жолы
жалға алудың басқа түрлерімен салыстырғанда кешенді сипаты бар сыртқы -
экономикалық , несиелік және инвестициялық операциялар элементтерін
біріктіретін лизинг болмақ.
1.2 Лизингтің негізгі түрлері.
Жалпы, лизингтік саланың дамуы экономикалық дамуға бірнеше бағыттар бойынша
әсер етеді. Ол шағын және орта кәсіпорындарға өз өндірісін құру мен
жетілдіруге мүмкіндік бере отырып , шағын және орта бизнестің әрі қарай
дамуына көмектеседі. Лизинг ұзақ мерзімді қаржыландырудың қосымша формасы
болып табылатындықтан күрделі салымдар көлемін ұлғайтады , сол сияқты
қосымша қаржы ресурстарын тарта отырып , негізгі құралдардың жаңартылуын
тездетеді. Лизинг қаржылық қызметтер нарығында қосымша бәсекелестік
туғызады. Лизинг пайда болысымен қаржыландыру құны төмендеп , қаржылық
қызметтер нарығы кеңейеді. Ол кәсіпорындардың банкке қарыздарының
жоғарылауына жол бермей , негізгі құралдарды иемденуде банктік несиеге
балама болып табылады.
Сонымен қоса , макродеңгейде кең көлемді шетел инвестициялары лизинг арқылы
елдің төлем балансы пассивіне әсер етеді және әлемдік нарықта қарыз беруші
рейтингін төмендетпейді , өйткені Халықаралық валюта қоры тәртібі бойынша
лизингтен туындайтын міндеттемелер мемлекеттің сыртқы қарыз көлеміне
енгізілмейді. Сондықтан халықаралық лизинг көптеген дамыған және дамып келе
жатқан елдерде мемлекеттік қолдау табады.
Лизинг сөзі to lease ағылшын тілінен аударғанда жалға беру дегенді
білдіреді. Лизингтің жалға беруден айырмашылығы - жалға беруде екі тарап
қатысса: жалға беруші және алушы болса , ал лизингте үш қатысушы: лизинг
беруші , лизинг алушы және жабдықтаушы болады.
Лизинг – бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал – жабдықтарды ,
машиналарды , ЭЕМ , ұйымдастыру техникаларды , өндіріске , сауда – саттыққа
және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу
тартымын , белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру
шарты.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операциясымен ұқсас болып
келеді. Алайда, лизингтік несиеден бір айырмашылығын келісім шартта
көрсетілген төлемдер төленіп , метзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал
несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі
қалады.
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар
екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда , оның пайдалану
мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
Қаржы лизинг – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде
өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен
байланысты сипатталады.
Осы лизингердің отандық және халықаралық тәжірибеде қолданылатын мынадай
түрлері бар:
Ішкі лизинг – бұл оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты
сипатталады.
Халықаралық лизинг – бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып
келуін сипаттайды.
Сыртқы лизинг – экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық
лизингте шетел лизнг алушы болса , импорттық лизнгте шетел лизинг беруші
болып табылады.
Лизинг алушы мен лизинг беруші арасындағы қатынастарды ұйымдастыру
ерекшеліктеріне орай туражәне жанама лизингті бөліп қарастыруға болады.
Тура лизинг жағдайында лизинг беруші мүлікті дайындаушы және мүлік иесі
болады , ал жанама лизинг жалға беру үшінші тұлға арқылы жүзеге асырылғанда
көрініс табады. Несие беру әдісі бойынша ол жедел және қалпына келетін
лизинг болып бөлінеді. Жедел лизинг кезінде жалға беру бір рет жүзеге
асырылады , қалпына келетін лизингте келісім-шарт мерзімі аяқталысымен
қалпына келеді.
Лизинг операцияларының техникасы 1-2 суреттерде әр түрлі сызба түрінде
берілген.
Лизинг беруші
( Лизнг компаниясы)
Жабдықтаушы
( Өндіруші )
2
1 3
4
Лизнг алушы
(Өндірістік кәсіпорын) кәкәсіпорын
1 – құрал-жабдыққа тапсырыс беру; 2 – құрал-жабдық үшін төлем;
3 – құрал-жабдықты жеткізу; 4 – лизингтік төлемдер;
Кейде лизингтік компанияның лизинг операцияларын жүзеге асыру үшін қаражаты
жетпей қалатын жағдай да болуы мүмкін , онда ол несие алады. Мұндай
операцияны қосымша қаражат тартатын лизингтік операция деп атайды.
Тәжірибе көрсеткендей , лизинг бойынша жасалатын мәмілелердің 85%-ға жуығы
қаражат тарту лизингі операцияларының үлесіне тиеді. Лизинг беруші лизингке
беретін активтер құнының 80%-дай мөлшерінде бір немесе бірнеше несие
берушілерден ұзақ мерзімді несие алады. Мұнда лизингтік төлемдер мен құрал-
жабдықтың өзі несиені қамтамасыз ету құралы болып табылады.
2-сурет
1 – банк лизинг компаниясы арасында несиелік келісімшарт жасалып , несие
беріледі; 2 – лизинг компаниясы алған несиені құрал-жабдық үшін
жабдықтаушыға төлейді; 3 – жабдықтаушы лизинг компаниясына құрал-жабдығын
сатады; 4 – лизинг компаниясы мен лизинг алушы кәсіпорын арасында лизингтік
келісімшарт жасалады; 5 – жабдықтаушы құрал-жабдықпен жабдықтайды; 6 –
лизингті алушы кәсіпорын пайдаланғаны үшін лизингтік төлемдер жүргізеді; 7
– лизинг компаниясы несие беруші банкке несие үшін төлемдерін төлейді.
Мұндағы лизингтік төлемдердің жалпы сомасының есебі мынадай формуламен
есептелінеді:
ЛТ = АА + НТ + КТ + ҚТ + ҚҚС
Мұндағы:
ЛТ – лизингтік төлемдердің жалпы сомасы;
АА – ағымдағы жылдағы амортизациялық аударымдар сомасы;
НТ – лизинг берушінің несиелік ресурсты пайдаланғаны үшін төлемі;
КТ – лизингтік келісімшарт бойынша мүлікті бергені үшін лизинг берушіге
комиссиондық төлем;
ҚТ – көрсеткен қызметі үшін қосымша төлем;
ҚҚС – лизинг берушінің көрсеткен қызметі үшін лизингті алушы төлейтін
қосылған құнға салынатын салық.
Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктері. Лизингтің кеңінен таралуының
басты себебі – оның қарапайым несиелерден мынадай артықшылықтарының болуына
байланысты:
Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге
болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг оъектісі
лизингке берушінің меншігінде қалады да , лизинг алушы банкротқа ұшыраған
жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
Лизинг 100% - ға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім
ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсамай – ақ , жаңа құрал-жабдықты
пайдала отырып , өнеркәсіп өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік
береді;
Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан , лизинг бойынша алған қолайлы ,
себебі , бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады;
Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты ,
өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып , мүлікке салынатын салықты
жалға берушінің өзі төлейді. Сөйтіп , лизинг алушы салықтық жеңілдіктер
алады.
Несие берушінің көзқарасымен қарағанда , несиенің мақсатты пайдалануына
ешқандай да қадағалау болмайды.
Лизинг операцияларына тән кемшіліктер мыналар :
Жалға алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарылауынан ( әсіресе
инфляциядан ) ештеңе ұтпайды;
Ұйымдастырудың күрделілігі;
Лизинг құны несиеге қарағанда жоғары , бірақ та ескірген құрал-жабдықтан
туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет ,
сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек
алуға тырысады.
Лизингтік келісімшарт. Лизинг – бұл ұйымдастырылуы біршама күрделі
операция. Көптеген мәмілелерде кемінде үш келісімшарт жасалады: 1) лизинг
беруші мен лизинг алушы арасында; 2) лизинг беруші мен жабдықтаушы арасында
; 3) лизинг алушы мен банк арасында
Әдетте , мәмілеге келу алдында клиентті толық қаржылық талдаудан өткізеді.
Лизингтте , ең маңыздысы , бұл келісімшарт соңында құрал-жабдықтың белгілі
бір қалдық құнының қалуы. Ол үшін құрал-жабдықтың қалдық құнының сақтандыру
жүйесі болуға тиіс. Лизингті алушы өзінің қаражаты есебінен лизинг затын әр
түрлі тәуекел жағдайлардан ( өрттен , ұрлықтан және т.б. ) сақтандырады
және лизинг берушіге сақтандыру полисінің куәландырған көшірмесін береді.
Іс жүзінде кез келген лизингтік келісімшарт мынадай элементтерді қамтуға
тиіс :
Объектісі.
Жабдықтау мерзімі.
Лизинг алу мерзімі.
Лизингке берушінің меншіктік құқы.
Тәуекелдер , жаупкершілік , техникалық кепіл хат.
Құрал-жабдықты пайдалану.
Күту , жөндеу , жаңарту.
Зиян , қолайсыз жағдайлар.
Сақтандыру.
Лизингтік төлемдер , комиссиялар.
Төлемді кешіктірген үшін төлемақы өсімі.
Сатып алу мүмкіндігі.
Келісімшартты бұзу шарты.
Құрал-жабдықты қайтару.
Салықтар , баждар.
Жаңа міндеттемелердің пайда болуы.
Тараптардың қосымша құқықтары.
Даулар мен арбитраждарды қалыпқа келтіру.
Кешіктіру шарты.
Қажетті ақпаратты беру міндеттемесі ( мысалы , баланс ).
Тараптардың қолдары.
Тараптардың орналасқан жері.
Қоысмша ( материалдардың және т.б. сипаты ).
Қалдық құнын кепілдеу.
Банктердің кепілдемесі.
Дегенмен , Қазақстандағы лизингтік сектордың дамуы бүгінгі күні әлеуетіне
сәйкес келмейді. Соңғы уақытқа дейін оған қаржылық ресурстарға деген
шектеулі мүмкіндік , сонымен қоса лизингтің тетігі арқылы шағын және орта
бизнесті қаржыландырудағы заңнамалық кедергілер себеп болды. Сондықтан 2003
жылы қараша айында Салық салу мәселелері бойынша ҚР кейбір заңды
актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды. Оның
шеңберінде 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап лизингтік операцияларға салық
салу тәртібі өзгертілді.
Лизинг инвестициялық қызметтің бір түрі болғандықтан, Инвестициялар туралы
заң мен Салық кодексінің 138 – 140- баптарына сәйкес лизинг алушының
корпоративті салығы және мүлікке салық бойынша инвестициялық салықтық
преференциялар алу мүмкіндігі сақталады.
Осылайша , республикада 2004 жылдың қаңтарынан лизинг бойынша заңдылық
нақты әрекет ете бастады. Қазіргі кезде лизингтің негізгі капиталға
инвестицияның жалпы көлеміндегі үлесі 0,68 пайыз ғана болғандықтан , бұл
заңдылықтың өзі Қазақстанға жаңа мүмкіндіктер ашады. Ресейде бұл көрсеткіш
4-5 пайыздан жоғары.
Егер республикада лизинг жалпы инвестициялар көлемінде 4 пайыз деңгейіне
жетсе , лизингтік нарық көлемі 320 млн АҚШ долларын құрайды. Егер Еуропалық
даму және қайта құру банкі болжамдарына жүгінсек , бұл көрсеткіш 10 пайыз
құраса , лизинг саланы 1,4 млрд. АҚШ доллары көлемімен дамытады.
Елдегі лизинг дамуы үшін жағымды заңды базаны құру барлық өндіріс сектор
дамуына серпін болады , ал қосымша жұмыс орындарын ашу мен бюджетке
салықтың түсімдерінің жоғарылауы Қазақстан экономикасының шикізаттық
экспортқа тәуелділігін төмендетуге жағдай жасайды.
1.3 Әлемдік лизингтік нарықтың қалыптасу кезеңдері.
Бүгінгі күні әлемдік экономикалық қауымдастықта лизинг түсінігі өте кең
түрде пайдаланылады.
Әлемдік лизингтік нарықтың дамуын лизингтік қатынастардың сипатының сапалық
өзгеруіне және лизингтік келісімдердің санының өсуіне байланысты шартты
түрде 5 кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Енді осы кезеңдердің әрқайсысына толығырақ талдау жасап кетейін.
Лизингтік қатынастар эволюциясының 1- кезеңі үшін лизинг түсінігін
мүлікті жалдау операцияларының барлық түрлеріне араластырып жатқызу тән
болды. Осыған байланысты , әсіресе , ағылшын тілді елдер үшін lease
термині феодалдық қауымдастық құрылыс кезеңінің соңында жерді жалдау ,
мүлікті жалдау туралы келісім шарт түрінде пайдаланылды. Содан кейін бірте-
бірте лизингті кез келген мүліктерді , яғни , үйлерді , көліктік құралдар
мен механизмдерді және т.б. жалдау ретінде түсіне бастады. Американдық
континентте leasing сөзі , негізінен өнеркәсіпте , көлік , байланыс
қызметінде және әртүрлі қызмет көрсету салаларындағы мүліктерді жалдау
операцияларын көрсету үшін қолданылады.
Осы уақыттан шамамен 300-400 жыл бұрын АҚШ-да мүлікті жалдау операциялары ,
техникалар мен құрылғылардың әртүрлі түрлерін жалдау операцияларын
қаржыландыру белсенді түрде қолданылған. Мысалы , мүлікті жалдау туралы
алғашқы келісім – шарт Солтүстік Америкада ХVIII ғасырдың басында
тіркелген. Көптеген зерттеушілер лизингті ХХ ғасырдың 40 – жылдарының
басында американдық кәсіпкерлер мұхит арқылы Еуропаға әкелінген американдық
өнертабыс деп есептейді. Ал , кейбір ағылшын авторлары бұл пікірге қарама-
қайшы пікірлер айтады: яғни олар лизинг алғаш Англияда пайда болған және
содан кейін ХХ ғасырдың 2-ші жартысында кейбір өзгерістермен тағы да
Еуропаға келген деген көзқарасты қолдайды. Шынында да , мүліктердің әртурлі
түрлерін лизингке беру операциялары орта ғасырларда Еуропада кеңінен
пайдаланылған. Лизинг туралы алғашқы Заңдардың бірі ретінде 1284 жылғы
Уэльс Заңын айтуға болады. Сол уақытта лизингтік операциялардың нысаны
ретінде негізінен фермерлік құрылғылар мен аттар болған. Бірақ , лизингке
ұқсас операциялардың орта ғасырларда Англияда жүргізілгендігіне қарамастан
, көптеген зерттеушілер қазіргі түсініктегі лизингтің отаны ретінде АҚШ –
ын санайды. Менде осы пікірге толығымен қосыламын. Осы зерттеушілердің
пікірі бойынша лизинг түсінігінің қазіргі мәні ХІХ ғасырдың соңғы
ширегінде , яғни , 1877 жылы Бэлл телефон компаниясы өзінің шығарған
телефон аппараттарын сатпай , оларды уақытша пайдалануға беру туралы шешім
қабылдауымен байланысты пайдалануға енген. Осыған байланысты лизингтің
көмегімен ХІХ ғасырдың соңынан бастап сату көлемін кеңейту және ноу – хау
қорғау сұрақтары өз шешімін таба бастады. Сонымен , әлемдік лизингтік
нарықтың дамуының 1- кезеңінде лизинг әлі де болса өзіндік сала ретінде
бөлініп қарастырылмағанын атап өткен жөн. Лизинг тек айналыста артық
тауарлар болған уақытта ғана тұтынушыларды тарту және кейбір маңызды
міндеттерді шешу үшін пайдаланылған.
1950 жылдың басында АҚШ - да лизингтік қатынастардың нағыз төңкерісі
басталды. Сондықтанда осы кезеңді – американдық кезең және әлемдік
лизингтік нарықтың дамуының ІІ-кезеңі деп атауға болады.
1950-жылдары АҚШ-та технологиялық құрылғылар , машиналар , механизмдер
,ұшақтар және т.б. өндіріс көлемдері көп көлемде жаппай лизингке беріле
бастады. Осы жағдайда АҚШ-тың өкіметі өте жоғары деңгейде бағалады , яғни
АҚШ-да лизингті ынталандыру бойынша мемлекеттік бағдарламалар жасалынып ,
олар өте тез қарқынмен іске асырыла бастады.
United States Leasing Corporation - бұл АҚШ – ғы қызметінің негізгі түрі
лизингтік операциялар болып табылатын ең бірінші лизингтік компания болды.
Бұл компания Сан – Франциско қаласында 1952 жылы құрылған Компанияның
негізін құрушы Генри Шонфельд болды. Ол ең алғашында осы компанияны нақты
бір келісімді жүргізу үшін ғана құрған. Содан кейін кәсіпкер лизингтік
бизнестің болашағы бар қызмет түрі екенін түсініп , осы бизнесті дамыта
түсті. Әлемдегі ең біріңші құрылған мамандандырылған осы лизингтік компания
лизингтік бизнестің әлемдік деңгейде дамуына күшті серпіліс берді , яғни
лизингтік келісімдермен айналысатын жүздеген фирмалардың ашылуына септігін
тигізді. Осы кезеңде , әлемдік лизингтік нарықтың дамуының ІІ-кезеңінде
лизингті қаржылық – делдалдық операциялардың мамандандырылған институты
ретінде қалыптастыру жүзеге асты. 1950- жылдардың соңында АҚШ-да және т.б.
елдерде де лизингтік операцияларды жүргізуді іске асыра бастаған лизингтік
фирмалардың тұрақты құрылымы қызмет жасады.
Лизингтік қатынастардың дамуының ІІІ – кезеңі АҚШ – ң көмегімен Батыс
Еуропа және Шығыс Азия елдерінде мүлікті жалдау құрылымын қайта
қаржыландыру процесімен сипатталады. Мүлікті жалдау қатынастарын қайта
қаржыландыру сапалық жағынан басқа деңгейде жүзеге аса бастады , яғни ,
өнеркәсіптік және саудалық компаниялардың лизингтік операцияларын
мамандандырылған лизингтік қызмет алмастырды. 1960-жылдары лизингтік
операциялар АҚШ-тың шекарасын тез асып өтіп , бүкіл әлемге тарай бастады.
Соған байланысты осы кезеңде халықаралық лизинг деген лизингтік
бизнестің дамуы үшін өте маңызды түсінік пайда болды.
1960 жылы United States Leasing International ( қазір ЮС Лизинг
Интэнэшнл Инкваер деп аталады ) компаниясының әсерімен Англияда
Мекентайл лизинг деген бірінші британдық лизингтік компания құрылды . Осы
компанияның капиталының 80 % Мекентайл кредит деген ағылшын компаниясының
үлесінде болды. Осыдан кейін лизингтік компаниялар әлемнің т.б. елдерінде
пайда бола бастады.
Сонымен , ХХ ғасырдың 60- жылдарындағы лизингтің танымалдылығы 100%
қаржыландырудың қамтамасыз етілуімен , лизинг мерзімін таңдау және
лизингтік төлемдер сапасының икемділігімен түсіндіріледі. Ең бастысы
көптеген клиенттер несие алу үшін банк мекемелеріне қарағанда лизингтік
компаниялармен іскерлік қатынаста болу тез және қолайлы екендігін түсінді.
Сонымен бірге , клиенттерге берілген салықтық жеңілдіктер АҚШ-да лизингтік
қатынастардың даму жетістігін дәлелдеді. Бірақ салықтық жеңілдіктерге
келісім – шарт тек АҚШ-тың Қаржы Министрлігінің ішкі табыстар Басқармасының
мүліктерді жалдау үшін белгіленген Ережелерге сәйкес келгенде ғана ие
болады. Ондай ережелерге төмендегілер жатқызылды:
Лизинг мерзімінің ұзақтығы 30 жылдан төмен болу қажет;
Лизинг мүлікті сатып алу мүмкіндігін нарықтық бағадан төменгі деңгейде
қарастырмау қажет;
Лизинг төлем графигін алғашқы жылдарда жоғары , содан кейін төмен сомада
қарастырмау керек. Бұл талап лизингті салықтан жалтару құралы ретінде
пайдалануды куәландырмау үшін негізілген;
Лизинг лизинг берушіге қалыпты нарықтық деңегйде пайда алуды қамтамасыз
етуі қажет;
Мерзім соңында лизинг объектісінің қалдық құны оның алғашқы құнының 20% -
нен аз болмауы керек;
Лизинг мерзімін ұзарту мүмкіндігі құрылғының нарықтық құнын ескеруі керек;
Осындай жеңілдіктерге байланысты 60-жылдары лизинг АҚШ-да өте жылдам
қарқынмен дамыды.
1970-жылдар мен 1980 мамандандырылған лизингтік компаниялар мен лизингтік
ассоцияциялар пайда бола бастады.
Лизингтік қатынастардың дамуының осы IV-кезеңінің тағы бір сипаттық белгісі
– лизингтік қызметтің диверсификациялануы болып табылады , яғни , лизингтік
операциялардың жаңа түрлері мен формалары көптеп пайда бола бастады. (
мысалы, левередж-лизинг , вендер-лизинг , лизинг-бэк , бөлінетін лизинг
және т.б. ) .
Сонымен , әлемдік лизинктік қатынастардың дамуының IV-кезеңінің маңыздылығы
– ол лизингтік байланыстардың интернациализациялануы болып табылады , яғни
көптеген лизингтік фирмалар шет елдерде сол елдердің жергілікті
фирмаларымен бірлесе отырып өздерінің филиалдарын аша бастады. Олар бірлесе
отырып лизингтік қаржыландыру бойынша әртүрлі келісімдерге қатысып отырды.
Осы кезеңнің тағы бір ерекше сипаты – ұлттық лизингтік ассоцияциялардың ,
яғни 1971 жылы Ұлыбританияда Эквипмент лизинг ассосиэйшэн , 1971 жылы
Германияда Неміс лизингтік одағы , 1972 жылы Жапонияда Джапан лизинг
ассосиэйшэн және Халықаралық лизингтік клубтар деп аталған лизингтік
ассоцияциялардың құрылуы болып табылады. Сонымен бірге , осы кезеңдегі
маңызды оқиғалардың бірі ретінде 1972 жылы мамыр айында Евролиз
лизингтік компаниялар ассоцияциясының Еуропалық Федерациясының Кеңесінің
құрылуын атауға болады. Осы лизингтік ассоцияция әлемдегі неғұрлым ірі
ассоцияциялардың бірі болып табылады және еворпалық лизингтік нарықтың 90%
көбі осында жинақталған.
1980 жылдан бастап әлемдік лизингтік нарықтың дамуының жаңа кезеңі V-
кезеңі басталды және ол бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Бұл кезең өзіне ғана
тән ерекше белгілермен ерекшеленеді. Ең алдымен , лизингтік операциялар өте
жақсы дамыған көптеген мемлекеттерде оның даму қарақынының бірден төмендеуі
байқалды. Оның негізгі себептеріне мыналар жатады:
Лизингтік келісімдерге деген сұраныстардың көбеюі лизингтік фирмалардың
қызметтерін диверсификациялауға әкеледі;
Лизинг тәжірибесінде неғұрлым ірі объектілердің көбеюі;
Жергілікті лизингтік компаниялар капиталының шетелдік филиалдарға
аударылуы;
Лизингтік компаниялардың халықаралық қызметтерінің ұлғаюы.
Сонымен бірге , лизингтік келісімдерге көптеген салықтық және
амортизациялық жеңілдіктер беріп келген елдерде лизингтік операцияларға
салық салуға байланысты жаңа заңды актілердің қабылдануы лизингтік
қатынастардың даму қарқынын төмендетті.
Әлемдік инвестициялық процестегі лизингтік қатынастардың ролін бағалай
отырып , көптеген зерттеуішілер 2000 жылы лизингтің көмегімен әлемде 400
млрд. АҚШ долларынан көп сомада жаңа құрылғылар мен машиналарды
қаржыландыру келісімдері жасалынған және бұл сома тікелей шетелдік
инвестиция көлеміне тең келетінін айтады.
Қазіргі уақытта экономикасы дамыған елдердегі негізгі капиталға жұмсалған
инвестициядағы лизингтің үлесі 25-30 , болса ал , дамушы елдер
экономикасындағы оның үлесі 10-20 құрайды
2 Қазақстандағы лизингтік нарықтың қалыптасу және даму ерекшеліктері
Отандық лизингтің қалыптасу кезеңдері мен Қазақстандағы лизингтік жүйенің
ерекшеліктері мен маңыздылығы, екінші бөлімде дұрыс орын алады деп
ойладым. “Крамдс-Лизинг”, “Казтехли зинг”,“ТуранЛизинг”, “Алма Ата
Лизинг” сияқты лизингтік компаниялар, отандық лизингтік компаниялардың
алғашқылары болып саналды.
2.1 Отандық лизингтің қалыптасу кезеңдері
Енді отандық лизингтік қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңдеріне
сипаттама берейін. 2003 жылдың желтоқсан айында "Қазақстандағы лизинг:
тәжірибе, мәселелер және даму болашағы" деген тақырыпта болып өткен
халықаралық "дөңгелек столда" болған пікір алмастырулар нәтижесінде
еліміздегі лизинггік бизнестің қалыптасу және дамуының 14 жылдық тарихының
кезендері ІІІартты түрде анықталған. Осы
кезендерді төмендегідей кесте түрінде көрсетуге болады.
Кесте 1. Казақстандағы лизингтік катынастардың даму кезеңдері.
Кезеңдер Аталуы I Сипаттама
1.1989- Лизингтік; Алғашқы лизингтік компаниялар
1992жж. қатынастар- құрылымы және кейбір коммерциялық
дың пайда банктер лизинггік операцияларды аз көлемде іске
болу кезеңі асыра бастады.
II. 1992 Лизингтік : Қазақстанның ішкі нарығындағы
-1994 қатынастар- экономикалық дағдарыстардын әсерінен лизинггік;
жж. дың баяулау • бизнестің қарқыны баяулай басады.
кезеңі !
III. 1995- Лизингтік : Лизингтік катынастарды мемлекеттік
2000жж. қатынастар- қолдау және ынталандыру дами бастады, сондықтан бұл
дың жандану, кезеңдімемлекеттік кезеңі деп те атауға болады.
қайта даму
кезеңі :
ІҮ.2000- "банктік • Банктік лизингтік компаниялардың құрылымен
2003жж. лизинг' ; байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық
кезеңі : секторда
өте тез қалыптасып, дами бастады.
1989 жылдардың басында елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуымен
байланысты экономикалық тәжірибеге жаңа қаржылық құралдар ене бастады. Сол
қаржылық құралдардың бірі лизинг 1989 жыллан бастап Қазақстанда
экономикалық келісімдердің бір формасы ретінде пайдаланыла бастағаны
белгілі. 1990 жылы Қазак КСР-нің Үкіметі елімізм прокат және лизинг
қатынастарын дамыту мақсатында "Прокат және лпзинг—95" деп аталатын 6
жылдық бағдарлама жасады, екінішке орай бұл бағдарлама өз деңгейінде іске
асырылмады. Бірақ осы бағдарлама қабылданнан кейін "Крамдс-Лизинг",
"Казтехлизинг", "ТуранЛизинг, "Алма-Ата Техлизинг", "Агролизинг" және т.б.
алғашқы отандық лизингтік компаниялар құрала бастады. 1992 жылғы мәліметтер
бойынша ҚР-ның экономикасының мемлекеттік емес секторында 20 лизингтік
компания жұмыс істеген.
1992 жылдан басталған еліміздің ішкі нарығындағы қолайсыз экономикалық
жағдайлар мен дағдарыстардын нәтижесінде лизингтік бизнестің арқыны баяулай
бастады.
1995 жылдан бастап лизингтік бизнесті мемлекеттік қолдау, яғни лизингтік
келісімдерді толығымен немесе жартылай мемлекеттік бюджет есебінен
қаржыландырудың үлесі жоғарылай бастады. 1996-2000 жылдар аралығында
мемлекет лизингтік операцияларды жүзеге асыруға Үкіметтің жеке қызулылары
бойынша 4,5 млрд. Теңгеден көп ақша қаражаттарын жұмсаған. 1999 жылы
Қазақстанда 11 лизингтік компания жұмыс істесе, соның жартысынан көбі
мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылып отырған. Сонымен бірге, осы ІІІ-
кезенді лизинггік қатынастардың дамуы үшін нормативті-әдістемелік және
заңдылықты базаны жасаудың негізі қаланған кезең деп те сипаттауға болады.
Оған дәлел ретінде 2000 жылдың шілде айында қабылданған "Қаржылық лизинг
туралы" ҚР-нің Заңын айтуға болады.
2000 жылдың екінші жартысынан бастап "Қаржылық лизинг туралы" ҚР-нің Заңы
өз күшіне енгеннен кейін еліміздің коммерциялық секторында лизингтік
қатынастар қалыптаса бастады. Заңға "банктік лизинг" деген түсініктің
енгізілуіне байланысты еліміздің коммерциялык, банктері құрған лизингтік
компаниялардың саны көбейе бастады. 2000 жылдың тамыз айы мен 2003 жыддың
мамыр айлары аралығында 9 банктік лизингтік компания құрылған. Сонымен
"Каржылық лизинг туралы" ҚР-нің Заңы елімізде лизингтік қызметтер нарығының
белсенді түрде дамуына үлкен ықпал жасады.
Бүгінгі күні Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы лизингтік операциялар
нарығьш тәуелсіз сараптамашылар лизингтік қатынастарға қатысушы барлық
тұлғаларға көп мөлшерде табыс және әлеуметтік-экономикалық тиімділіктер
әкелуге қабілетті нарық ретінде бағалауда. ТМД елдеріндегі күрделі
каржылардың тапшылығы, осы мақсат үшін инвестициялаудың баска түрлерінің
жетіспеушілігі лизингтің әр түрлі түрлерін тәжірибеде пайдаланудың
экономикалық маңыздылығын көрсетеді.
2.2 Қазақстандағы лизингтік жүйенің ерекшеліктері мен маңыздылығы.
Қазақстандық лизингтік қызметтер нарығының негізгі операторларын, олардың
қызметтерін ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты мемлекеттік лизингтік
компания, коммерциялық банктердің еншілес лизингтік компаниялары,
құрылғылардың белгілі бір түріне маманданған лизингтік компаниялар және
аймақтық лизингтік компаниялар деп бөліп қарастырылған. Зерттеу барысында
ҚазАгроКаржы АҚ мемлекеттік лизингтік компания ретінде жеке топ ретінде
бөлініп көрсетілген. Себебі, бұл компания республикалық бюджет
есебінен 1989 жылдардың басында елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасып,
дамуымен байланысты экономикалық тәжірибеге жаңа қаржылық құралдар ене
бастады. Сол қаржылық құралдардың бірі лизинг 1989 жыллан бастап
Қазақстанда экономикалық келісімдердің бір формасы ретінде пайдаланыла
бастағаны белгілі. 1990 жылы Қазак КСР-нің Үкіметі елімізм прокат және
лизинг қатынастарын дамыту мақсатында "Прокат және лпзинг—95" деп аталатын
6 жылдық бағдарлама жасады, екінішке орай бұл бағдарлама өз деңгейінде іске
асырылмады. Бірақ осы бағдарлама қабылданнан кейін "Крамдс-Лпзинг",
"Казтехлизинг", "ТуранЛизинг, "Алма-Ата Техлизинг", "Агролизинг" жәис т.б.
алғашқы отандық лизингтік компаниялар құрала бастады. 1992 жылғы мәліметтер
бойынша Кр-нің экономикасының мемлекеттік емес секторында 20 лизингтік
компания жұмыс істеген.
1992 жылдан басталған еліміздің ішкі нарығындағы қолайсыз экономикалық
жағдайлар мен дағдарыстардын нәтижесінде лизингтік бизнестің арқыны баяулай
бастады.
1995 жылдан бастап лизингтік бизнесті мемлекеттік қолдау, яғни лизингтік
келісімдерді толығымен немесе жартылай мемлекеттік бюджет есебінен
қаржыландырудың үлесі жоғарылай бастады. 1996-2000 жылдар аралығында
мемлекет лизингтік операцияларды жүзеге асыруға Үкіметтің жеке қызулылары
бойынша 4,5 млрд. Теңгеден көп ақша қаражаттарын жұмсаған. 1999 жылы
Қазақстанда 11 лизингтік компания жұмыс істесе, соның жартысынан көбі
мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz