Қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасын жеке даралау
КІРІСПЕ 4
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТА АЛАТЫН ОРНЫ 10
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа қатысушылық ұғымының Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша дамуы 10
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері 21
1.3 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік белгілері 30
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖЕКЕ ДАРАЛАУ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҚ БЕЛГІЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 42
2.1 Қатысушылардың жауаптылығының негізі және жағдайлары 42
2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері 55
2.3 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың арнайы мәселелері 61
2.4 Шектен шыққан қатысушылықты саралау және жаза
тағайындау 70
2.5 Қылмысқа қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау және жауаптылық көлемі 76
ҚОРЫТЫНДЫ 83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 94
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТА АЛАТЫН ОРНЫ 10
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа қатысушылық ұғымының Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша дамуы 10
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері 21
1.3 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік белгілері 30
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖЕКЕ ДАРАЛАУ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҚ БЕЛГІЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 42
2.1 Қатысушылардың жауаптылығының негізі және жағдайлары 42
2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері 55
2.3 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың арнайы мәселелері 61
2.4 Шектен шыққан қатысушылықты саралау және жаза
тағайындау 70
2.5 Қылмысқа қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау және жауаптылық көлемі 76
ҚОРЫТЫНДЫ 83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 94
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамнын өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып саналады [1].
2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауында елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне елеулі қатер төндіретін сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күресті күшейту талап етілетінін атап өтті [2].
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала отырып, 2009 жылғы 24 тамыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей, елде құқықтық мемлекет принциптерін одан әрі бекіту процесінде, бір жағынан, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың ең жоғары ықтимал кепілдігіне қол жеткізу, ал екінші жағынан барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтар мен ұйымдардың конституциялық міндеттерді бұлжытпай және толық орындауы маңызды. Қылмыстық құқықты одан әрі жетілдіру адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заңдардың сапасын арттыруға байланысты, ол заң тұрғысынан дәл әрі оның салдарының болжамды болуы талаптарына сәйкес келуі тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде нақты тұжырымдалуы және құқықтық іс-әрекетті құқыққа қайшы іс-әрекеттен айыруға мүмкіндік беретін ұғымды өлшемдерге негізделген болуы тиіс, бұл ретте заң қағидаларын өз бетінше түсіндіру мүмкіндігін болдырмау қажет [3].
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми тұрғыда бұл мәселенің саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің, олардың жазасын даралау мәселелерінің құқықтык жағынан жеткіліксіз қамтамасыз етілу аталған тақырыптың өзектілігіне айналып отыр. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің мәліметі бойынша Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2004ж. – 22356; 2005ж. – 21993; 2006ж. – 18741; 2007ж. –15790; 2008ж. – 13808; 2009ж. – 15862; 2010ж. – 15310 қылмыс тіркелген [4]. Осы сандардан қылмысқа қатысу арқылы жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылықтың үлес салмағын салыстырып қарасақ, онда 2004 жылы тіркелген қылмыстарда қатысушылықпен жасалған қылмыстар 13,6%; 2005ж. – 13,8%; 2006ж. – 17,46%; 2007ж. – 16,78%; 2008ж. – 16,3%; 2009ж. – 18,5%; 2010ж. – 9,2% болып отыр. Көрсетілген мәліметтерге қарағанда, қылмыс жасау төмендеп келе жатқандай көрінеді, алайда бұл - қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстылық пен қылмысқа қатысушылар жауаптылыгының мән-мағынасына әлі де толық көңіл бөлінбей отырғандығының куәсі деп атап өтуге болады.
2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауында елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне елеулі қатер төндіретін сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күресті күшейту талап етілетінін атап өтті [2].
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала отырып, 2009 жылғы 24 тамыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей, елде құқықтық мемлекет принциптерін одан әрі бекіту процесінде, бір жағынан, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың ең жоғары ықтимал кепілдігіне қол жеткізу, ал екінші жағынан барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтар мен ұйымдардың конституциялық міндеттерді бұлжытпай және толық орындауы маңызды. Қылмыстық құқықты одан әрі жетілдіру адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заңдардың сапасын арттыруға байланысты, ол заң тұрғысынан дәл әрі оның салдарының болжамды болуы талаптарына сәйкес келуі тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде нақты тұжырымдалуы және құқықтық іс-әрекетті құқыққа қайшы іс-әрекеттен айыруға мүмкіндік беретін ұғымды өлшемдерге негізделген болуы тиіс, бұл ретте заң қағидаларын өз бетінше түсіндіру мүмкіндігін болдырмау қажет [3].
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми тұрғыда бұл мәселенің саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің, олардың жазасын даралау мәселелерінің құқықтык жағынан жеткіліксіз қамтамасыз етілу аталған тақырыптың өзектілігіне айналып отыр. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің мәліметі бойынша Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2004ж. – 22356; 2005ж. – 21993; 2006ж. – 18741; 2007ж. –15790; 2008ж. – 13808; 2009ж. – 15862; 2010ж. – 15310 қылмыс тіркелген [4]. Осы сандардан қылмысқа қатысу арқылы жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылықтың үлес салмағын салыстырып қарасақ, онда 2004 жылы тіркелген қылмыстарда қатысушылықпен жасалған қылмыстар 13,6%; 2005ж. – 13,8%; 2006ж. – 17,46%; 2007ж. – 16,78%; 2008ж. – 16,3%; 2009ж. – 18,5%; 2010ж. – 9,2% болып отыр. Көрсетілген мәліметтерге қарағанда, қылмыс жасау төмендеп келе жатқандай көрінеді, алайда бұл - қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстылық пен қылмысқа қатысушылар жауаптылыгының мән-мағынасына әлі де толық көңіл бөлінбей отырғандығының куәсі деп атап өтуге болады.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 1995.
2 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауы. – 28 ақпан. – 2007.
3 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы №858 Жарлығымен қабылданған Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2009. – 28 тамыз. – № 281-283. – Б. 2-4.
4 ҚР Бас Прокуратурасының құқықтық статистика мәліметтері.
5 Трайнин А.Н. Учение о преступлении. М., 1941. – 159 с.
6 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, 1955. – 300 с.
7 Дриль Д.А. Учение о преступности и мерах борьбы с нею. Спб. 1912. – 245 с.
8 Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлений. – Москва: Юрид. лит, 1974. – 208 с.
9 Е.А.Онгарбаев, К.Б.Есмаганбетов. Тяжкие преступления по уголовному праву Республики Казахстан. Астана, 2001. – 124 с.
10 Уголовный кодекс РСФСР. – 1922 г.
11 Уголовный кодекс Казахской ССР. – 1959 г.
12 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
13 Герцензон А.А. Уголовное право. Общая часть. М., 1948. – 437 с.
14 Баймурзин Г.И. Ответственность за прикосновенность к преступлению. Алма-Ата.: Наука, 1963.
15 Никифоров Б.С., Решетников Б.М. Современное Американское уголовное право. М., 1990. – 197 с.
16 Ковалев М.Н. Фролов Е.А., Ефимов М.А. Основы уголовного законадательства. Союза ССР и союзных республик (Практический комментарий). Москва, 1960. – 282 с.
17 Бурчак Ф.Г. Соучастие: социальное, криминологические и правовые проблемы. Киев: Виша школа, 1986. – 207 с.
18 Никифоров Б.С. Об умысле по действующему уголовному законодательству //Советское государство и право. 1965. – № 6.
19 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. Москва: Юристь, 2001.
20 Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву. Киев. Наумова Думка, 1969. – 216 с.
21 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. М.: Юрид. лит, 1980. – 80 с.
22 Әпенов С.М. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша қылмысқа қатысушылықтың нысандары (теория және практика мәселелері) /заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Астана, 2005. – 135 б.
23 Таганцев Н.С. «Русское уголовное право». Москва, 1994. – 332 с.
24 Лыхмус У.Э. Квалификация соучастия в преступлении: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. юрид. наук. Л.: ЛГУ, 1985. – 16 с.
25 Ветров Н.И. «Уголовное право. Общая и Особенная части». Москва, 1999. – 230 с.
26 Кригер Г.А., Гришаев П.И. Соучастие по уголовному праву. М., 1959. – 255 с.
27 Никулина В.А. «Отмывание «грязных» денег. Уголовно-правовая характеристика и проблемы соучастия». Москва, 2001. –104 с.
28 Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. Москва: Госюриздат, 1949. – 22 с.
29 Шаргородский М.Д. Некоторые вопросы общего учения о соучастии. //Правоведение. 1960. – №1. –128 с.
30 Ковалев М.И. Соучастие в преступлений. Свердловск, 1960. – 288 с.
31 Шнейдер М.А. Соучастие в преступлений по совесткому уголовному праву. М.: 1958. – 98 с.
32 Советское уголовное право. Общая часть. /Под ред. проф. Г.А. Кригера, Б.А Куринова, Ю.М. Ткачевского. М.: Московского ун-та, 1981. – 517 с.
33 Советское уголовное право. Общая часть. /Под ред. проф. Г.А. Кригера, Б.А Куринова, Ю.М. Ткачевского. М.: Московского ун-та, 1981. – 517с.
34 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М.: Госюриздат, 1961. – 836 с.
35 Брайнин А.М. Уголовный закон и его применение. Москва, 1996.
36 Советское уголовное право. Часть общая /Под ред. Гришаева Г.И., Здравомыслова Б.В. Москва; Юрид. лит, 1982. – 439 с.
37 Әпенов С.М. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша қылмысқа қатысушылықтың нысандары (теория және практика мәселелері) / Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Астана, 2005.
38 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Казахской ССР, Пленума Верховного Суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2005). Алматы, 2005.
39 Вербовая О.В. Уголовно-правовая борьба с бандитизмом в Республике Казахстан: автор.дис. на соис. учен. степени канд.юрид.наук. Алматы, 2000. – 32 с.
40 Шутелова Т.В. О некоторых проблемах уголовно-правовой характеристики бандитизма//Следователь. 1999. – №6. – 95 с.
41 Кузнецова Российское уголовное право. Общая часть. Москва: Спарк, 1997. – 454 с.
42 Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации. Под ред. Ю.И.Скуратова, В.М. Лебедева. Москва: Инфра М. Норма, 1997. – 592 с.
43 Курс уголовного права. Общая часть. Том 1. Учение о преступлений/ Под ред. Н.Ф.Кузнецовой, И.М.Тяжковой. Москва: Зерцало, 1949. – 592 с.
44 Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества (преступной организации). Юр. ИНфор, 1997. – 128 с.
45 Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті-Жарғы, 1997. – 232 с.
46 Яблоков Н.П. Общеметодологические проблемы расследования преступлений, совершенных организованными преступными группами //Актуальные проблемы теории и практики борьбы с организованной преступностью в России: Материалы научно-практической конференции 17-18 мая 1994 г. Москва, 1994. – Вып 1. – с.12-19.
47 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда КазССР, Пленума Верховного Суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2002). Алматы, 2002.
48 Ушаков А.В. Ответственность за групповые преступления. Калинин, 1975. – 72 с.
49 Ребане И.А. О соучастии на стадии предварительной преступной деятельности //Уч. зап.Тартуского университета. 1984. – 63 с.
50 Орымбаев Р.О. Специальный субьект преступления. Алма-Ата: изд. Наука Каз. ССР, 1977.
51 Ещанов А. «Роль причинности при изучении причин организованной преступности». //«Тураби» 2002/2. – С.90.
52 Организованная преступность./Под ред. А.И.Долговой и С.В.Дьякова. Москва, 1989. – 306 с.
53 Апенов С.М: Эксцесс при соучастии в преступлении./ Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: Каз ГЮУ, 2002. – 679с.
54 Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. /Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. Алматы: Баспа, 2000. – 792 с.
55 Жекебаев У.С., Вайсберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. Алма-Ата: Наука, 1981. – 149 с.
56 Дядько Д. Добровольный отказ соучастников преступления. //Социалистическая законность, 1974. – № 2.
2 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдауы. – 28 ақпан. – 2007.
3 Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 28 тамыздағы №858 Жарлығымен қабылданған Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2009. – 28 тамыз. – № 281-283. – Б. 2-4.
4 ҚР Бас Прокуратурасының құқықтық статистика мәліметтері.
5 Трайнин А.Н. Учение о преступлении. М., 1941. – 159 с.
6 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата, 1955. – 300 с.
7 Дриль Д.А. Учение о преступности и мерах борьбы с нею. Спб. 1912. – 245 с.
8 Тельнов П.Ф. Ответственность за соучастие в преступлений. – Москва: Юрид. лит, 1974. – 208 с.
9 Е.А.Онгарбаев, К.Б.Есмаганбетов. Тяжкие преступления по уголовному праву Республики Казахстан. Астана, 2001. – 124 с.
10 Уголовный кодекс РСФСР. – 1922 г.
11 Уголовный кодекс Казахской ССР. – 1959 г.
12 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
13 Герцензон А.А. Уголовное право. Общая часть. М., 1948. – 437 с.
14 Баймурзин Г.И. Ответственность за прикосновенность к преступлению. Алма-Ата.: Наука, 1963.
15 Никифоров Б.С., Решетников Б.М. Современное Американское уголовное право. М., 1990. – 197 с.
16 Ковалев М.Н. Фролов Е.А., Ефимов М.А. Основы уголовного законадательства. Союза ССР и союзных республик (Практический комментарий). Москва, 1960. – 282 с.
17 Бурчак Ф.Г. Соучастие: социальное, криминологические и правовые проблемы. Киев: Виша школа, 1986. – 207 с.
18 Никифоров Б.С. Об умысле по действующему уголовному законодательству //Советское государство и право. 1965. – № 6.
19 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. Москва: Юристь, 2001.
20 Бурчак Ф.Г. Учение о соучастии по советскому уголовному праву. Киев. Наумова Думка, 1969. – 216 с.
21 Галиакбаров Р.Р. Квалификация групповых преступлений. М.: Юрид. лит, 1980. – 80 с.
22 Әпенов С.М. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша қылмысқа қатысушылықтың нысандары (теория және практика мәселелері) /заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Астана, 2005. – 135 б.
23 Таганцев Н.С. «Русское уголовное право». Москва, 1994. – 332 с.
24 Лыхмус У.Э. Квалификация соучастия в преступлении: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. юрид. наук. Л.: ЛГУ, 1985. – 16 с.
25 Ветров Н.И. «Уголовное право. Общая и Особенная части». Москва, 1999. – 230 с.
26 Кригер Г.А., Гришаев П.И. Соучастие по уголовному праву. М., 1959. – 255 с.
27 Никулина В.А. «Отмывание «грязных» денег. Уголовно-правовая характеристика и проблемы соучастия». Москва, 2001. –104 с.
28 Вышинский А.Я. Вопросы теории государства и права. Москва: Госюриздат, 1949. – 22 с.
29 Шаргородский М.Д. Некоторые вопросы общего учения о соучастии. //Правоведение. 1960. – №1. –128 с.
30 Ковалев М.И. Соучастие в преступлений. Свердловск, 1960. – 288 с.
31 Шнейдер М.А. Соучастие в преступлений по совесткому уголовному праву. М.: 1958. – 98 с.
32 Советское уголовное право. Общая часть. /Под ред. проф. Г.А. Кригера, Б.А Куринова, Ю.М. Ткачевского. М.: Московского ун-та, 1981. – 517 с.
33 Советское уголовное право. Общая часть. /Под ред. проф. Г.А. Кригера, Б.А Куринова, Ю.М. Ткачевского. М.: Московского ун-та, 1981. – 517с.
34 Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголовному праву. М.: Госюриздат, 1961. – 836 с.
35 Брайнин А.М. Уголовный закон и его применение. Москва, 1996.
36 Советское уголовное право. Часть общая /Под ред. Гришаева Г.И., Здравомыслова Б.В. Москва; Юрид. лит, 1982. – 439 с.
37 Әпенов С.М. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы бойынша қылмысқа қатысушылықтың нысандары (теория және практика мәселелері) / Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты. Астана, 2005.
38 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Казахской ССР, Пленума Верховного Суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2005). Алматы, 2005.
39 Вербовая О.В. Уголовно-правовая борьба с бандитизмом в Республике Казахстан: автор.дис. на соис. учен. степени канд.юрид.наук. Алматы, 2000. – 32 с.
40 Шутелова Т.В. О некоторых проблемах уголовно-правовой характеристики бандитизма//Следователь. 1999. – №6. – 95 с.
41 Кузнецова Российское уголовное право. Общая часть. Москва: Спарк, 1997. – 454 с.
42 Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации. Под ред. Ю.И.Скуратова, В.М. Лебедева. Москва: Инфра М. Норма, 1997. – 592 с.
43 Курс уголовного права. Общая часть. Том 1. Учение о преступлений/ Под ред. Н.Ф.Кузнецовой, И.М.Тяжковой. Москва: Зерцало, 1949. – 592 с.
44 Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Уголовная ответственность за организацию преступного сообщества (преступной организации). Юр. ИНфор, 1997. – 128 с.
45 Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті-Жарғы, 1997. – 232 с.
46 Яблоков Н.П. Общеметодологические проблемы расследования преступлений, совершенных организованными преступными группами //Актуальные проблемы теории и практики борьбы с организованной преступностью в России: Материалы научно-практической конференции 17-18 мая 1994 г. Москва, 1994. – Вып 1. – с.12-19.
47 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда КазССР, Пленума Верховного Суда Республики Казахстан, нормативных постановлений Верховного Суда Республики Казахстан (1961-2002). Алматы, 2002.
48 Ушаков А.В. Ответственность за групповые преступления. Калинин, 1975. – 72 с.
49 Ребане И.А. О соучастии на стадии предварительной преступной деятельности //Уч. зап.Тартуского университета. 1984. – 63 с.
50 Орымбаев Р.О. Специальный субьект преступления. Алма-Ата: изд. Наука Каз. ССР, 1977.
51 Ещанов А. «Роль причинности при изучении причин организованной преступности». //«Тураби» 2002/2. – С.90.
52 Организованная преступность./Под ред. А.И.Долговой и С.В.Дьякова. Москва, 1989. – 306 с.
53 Апенов С.М: Эксцесс при соучастии в преступлении./ Материалы международной научно-практической конференции. Алматы: Каз ГЮУ, 2002. – 679с.
54 Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. /Под ред. И.И. Рогова, С.М. Рахметова. Алматы: Баспа, 2000. – 792 с.
55 Жекебаев У.С., Вайсберг Л.М., Судакова Р.Н. Соучастие в преступлении. Алма-Ата: Наука, 1981. – 149 с.
56 Дядько Д. Добровольный отказ соучастников преступления. //Социалистическая законность, 1974. – № 2.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдуламитов Дархан
Қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасын жеке даралау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
з.ғ.к., аға оқытушы__________ А.Е. Паридинова
29.04. 2011 ж. Хаттама № ___.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасын жеке
даралау
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған Абдуламитов Д.
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы Паридинова А.Е.
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТА АЛАТЫН ОРНЫ 10
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа
қатысушылық ұғымының Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша 10
дамуы
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері
21
1.3 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік белгілері
30
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖЕКЕ ДАРАЛАУ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҚ
БЕЛГІЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 42
2.1 Қатысушылардың жауаптылығының негізі және жағдайлары
42
2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері
55
2.3 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың арнайы мәселелері
61
2.4 Шектен шыққан қатысушылықты саралау және жаза
тағайындау 70
2.5 Қылмысқа қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау және
жауаптылық көлемі 76
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
94
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы - адам және адамнын өмірі, құқықтары мен бостандықтары
болып саналады [1].
2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында
елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне елеулі қатер төндіретін
сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күресті күшейту
талап етілетінін атап өтті [2].
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала
отырып, 2009 жылғы 24 тамыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға
дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей,
елде құқықтық мемлекет принциптерін одан әрі бекіту процесінде, бір
жағынан, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асырудың ең жоғары ықтимал кепілдігіне қол жеткізу, ал екінші
жағынан барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтар
мен ұйымдардың конституциялық міндеттерді бұлжытпай және толық орындауы
маңызды. Қылмыстық құқықты одан әрі жетілдіру адамның конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заңдардың сапасын арттыруға
байланысты, ол заң тұрғысынан дәл әрі оның салдарының болжамды болуы
талаптарына сәйкес келуі тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде
нақты тұжырымдалуы және құқықтық іс-әрекетті құқыққа қайшы іс-әрекеттен
айыруға мүмкіндік беретін ұғымды өлшемдерге негізделген болуы тиіс, бұл
ретте заң қағидаларын өз бетінше түсіндіру мүмкіндігін болдырмау қажет [3].
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі
қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар
тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары
екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара
қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми тұрғыда бұл
мәселенің саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің,
олардың жазасын даралау мәселелерінің құқықтык жағынан жеткіліксіз
қамтамасыз етілу аталған тақырыптың өзектілігіне айналып отыр.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің
мәліметі бойынша Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2004ж. –
22356; 2005ж. – 21993; 2006ж. – 18741; 2007ж. –15790; 2008ж. – 13808;
2009ж. – 15862; 2010ж. – 15310 қылмыс тіркелген [4]. Осы сандардан қылмысқа
қатысу арқылы жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылықтың үлес салмағын
салыстырып қарасақ, онда 2004 жылы тіркелген қылмыстарда қатысушылықпен
жасалған қылмыстар 13,6%; 2005ж. – 13,8%; 2006ж. – 17,46%; 2007ж. – 16,78%;
2008ж. – 16,3%; 2009ж. – 18,5%; 2010ж. – 9,2% болып отыр. Көрсетілген
мәліметтерге қарағанда, қылмыс жасау төмендеп келе жатқандай көрінеді,
алайда бұл - қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстылық пен қылмысқа
қатысушылар жауаптылыгының мән-мағынасына әлі де толық көңіл бөлінбей
отырғандығының куәсі деп атап өтуге болады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Жолдауында:
Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды
қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет
жасайтындарға заңның қатаң түрі қолданылсын - деп атап өткен болатын [5].
Осы орайдан келгенде, қазіргі кезеңде республикамыздың мемлекеттік және
қоғамдық өмірінің құқықтық негізі жағынан нығаюына, қылмыс пен заң
бұзушылыққа қарсы күресті күшейтуге, қоғамымыздың әр азаматының құқықтары
мен бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударылуда.
Бұл – қазақстандық құқық ғылымының алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі.
Осы орайда профессор Жекебаев Ү.С. Қазақстан Республикасы қылмыстық
құқығының негізгі қағидалары деп аталатын еңбегінде әлеуметтік-құқықтық
реформа заң шығарушының өз елінің дәстүрін, ұлттық ерекшеліктерін ғана
ескеріп қоймай, сонымен бірге салыстырмалы-құқықтық тәсілге сүйенгенде
тиімділігі артады. Мұнсыз өтпелі экономикалық елдерде түпкілікті құқықтық
реформа жүргізу мүмкін емес деп атап көрсетті [6, 216б.].
Қылмыстық құқықтық реформа көріністерінен қатысушылықпен жасалатын
қылмыстар мәселесі де қалыс қалған жоқ. Мұның дәлелі ретінде қазіргі
қылмыстық заңда адамдар тобының коғамға қауіпті кез-келген әрекетін
әлеуметтік-құқықтык талдаудан өткізіп, қауіптілігі жоғары болғанда қылмыс
деп жариялауын кездестіруге болады. Мұны 1998 жылға дейінгі қолданылған
қылмыстық заң мен одан кейін қолданылып келе жатқан заң мазмұнын
салыстырғанда анық байқалады, сондай-ақ бірлескен түрдегі әрекеттердің орын
алу мүмкіндігі практика материалдарымен негізделіп, әлі де заңға өзгерістер
мен толықтырулар түрінде енгізілуде. Мысалы, террорлық әрекеттердің
халықаралық сипат алуына байланысты және оның ұйымдасқан түрдегі
әрекеттеріне қатал жауаптылық қарастыратын 233-1, 233-2, 233-3 баптардың
дүниеге келуін айтуға болады. Бұл айтылғандар тақырыптың практикалық
тұрғыдан өзектілігін білдіреді. Ал теориялық тұрғыдан өзектілігі ретінде
қылмысқа қатысушылықтың әр жақты мәселелері қылмыстық құқық ғылымында
біркелкі шешімін таппай, көбінесе даулылыққа соқтырып келеді. Өйткені, екі
немесе одан да көп адамдардың қылмыстық әрекеттері бір қылмысты ғана
жасаумен шектелмей, ол кейде бірнеше қылмыстарды жасаумен де көрінуі
мүмкін. Әрине, осы тәріздес жағдайларда қылмысқа қатысқан әр адамның
жауаптылығын белгілеуде қиындыққа соқтыратын жағдайлар көптеп кездеседі.
Осыдан болар, қылмысқа қатысушылықтың мәселелері қылмыстық құқық
ғылымындағы аса көрнекті ғалымдардың зерттеу обьектісі болған және осы
зерттеушілердің қылмысқа қатысушылыққа қатысты даулы пікірлері де аз емес.
Атап көрсетілген жағдайлар осы зерттеудің айрықша өзектілігін танытады.
Жұмыста қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау және оларға
жауаптылық белгілеуге байланысты қылмыстық-құқықтық ережелерді жетілдіру
және оны қолдану тәжірибесін көтеру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда
болған даулы мәселелерді зерттей отырып, ұтымды әрі дұрыс бағыттағы шешім
көрсету болып табылады. Зерттеудің мақсаттары мынадай міндеттерді өз алдына
қояды:
– қылмыстық құқық теориясында қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын
ұғымын беру;
– қылмысқа қатысушылар жауаптылығының жалпы мәселелерін қылмысқа
қатысушылықтың нысандарымен байланыстыра отырып, ҚК-тің 28-ші және 235-ші
баптарын қолданудың негізділігін дәлелдеу;
– қылмысқа қатысушылар жауаптылығының арнайы мәселелерін карастырып, ол
бойынша жауаптылықты жеке даралауға әсер ететін жағдайларды көрсету;
– қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын жеке даралау ұғымының қылмыстық
құқықта жалпы тәртіпте белгіленген осы қағидамен ара-қатынасын анықтап,
қатысушылардың жауаптылығын жеке даралаудың айырмашылықтарын көрсету;
– қылмыстық құқықта кездесетін жауаптылықты даралау және жазаны даралау
ұғымдарының арақатынасын қарастырып, бұл қағидалардың қолданылу орны мен
маңызын ашу;
– қолданыстағы қылмыстық заңның қылмысқа қатысу институтына катысты
ережелеріне тиісті өзгерістер ұсыну.
Осы міндеттерді іске асыру үшін қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын
даралау бойынша қылмыстық құқық теориясында орын алған даулы пікірлер қайта
қаралды және сот-тергеу тәжірибесі қызметкерлерінің қылмысқа қатысушылық
істері бойынша қылмыстық әрекеттерді саралаулары талдауға алынды, сонымен
қатар қылмыстық құқық теориясындағы пікірлер ескерілді.
Дипломдық жұмысты зерттеу нәтижесінде мынадай қорытынды-тұжырымдар
жасалды:
1. Қылмысқа қатысушылықта бірнеше адамдар бірлескен түрде бір қылмыс, ал
кейде бірнеше қылмыстар жасағандығы үшін кінәлі болып саналатындықтан,
олардың жауаптылығы бір қылмыс түрінде анықталғанмен, әрбір қатысушы өзінің
орындаған рөлі мен әрекеттерінің түріне, қылмыстың орындалуына деген
белсенділігіне қарай жеке дара жауаптылыққа тартылуын - қылмысқа
қатысушылықтағы жауаптылықты даралау деп білеміз.
2. Қылмысқа қатысушылықтың немесе қатысу арқылы жасалған
қылмыстардың аяқталу кезеңдерін анықтау болып табылады. Қылмыстық
құқықта қылмыс кұрамдарының аяқталу кезеңдері кұрамдардың кұрылымы
бойынша анықталатындықтан, қатысушылықпен жасалған және жалғаспалы,
созылмалы әрекеттермен жасалған қылмысқа қатысудың аяқталу кезеңдері
анықталды. Қылмыстық заңдағы әр түрлі құрамдарға жататын қылмыстардың
қылмысқа қатысушылықтағы аяқталу кезеңдері қылмыстың заң жүзінде аяқталу
уақытымен сәйкес келе бермейтіні дәлелденді. Мысалы, қорқытып алушылық
қылмысы заң жүзінде мүлікті беруді талап еткен кезден бастап аяқталды деп
саналады, ал өмір шындығында мүлікті беруді талап еткенге дейін ғана емес,
сонымен қатар мүлікті немесе мүлікке деген құқықты алған кезде жаңадан
қатысушылар қосылуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мүлікті беруді талап еткен
адамда осындай кезден-ақ аяқталған қылмыстың құрамы бар болса, ал кейіннен,
қылмыс нақты аяқталғанға дейін қосылған қылмыскерлер де қорқытып алушылық
үшін жауаптылыққа тартылуы керек болады. Демек, қылмыстық әрекетті бастаған
және оған кейіннен қосылған адамдардың әрекеттері бір баппен және адамдар
тобы орындаған қылмыс ретінде бағаланады. Сондықтан, формальдық және келте
құрамдар бойынша қылмысқа катысушылық қылмыстың нақты аяқталу кезеңіне
дейін кездесе алады. Ал материалдық құрамдарға жататын жалғаспалы
қылмыстарда қылмысқа қатысушылық барлық кездерде қылмыстың нақты аяқталу
кезеңімен анықталуы міндетті емес деген қорытынды.
3. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылық мәселесі қоғамға қауіптілігін
сипаттайтын белгілердің бірі – келісімге қатысты болғандықтан, келісім
мазмұны, келісім дәрежесі және келісім сипаты деген ұғымдардың ара-қатынасы
анықталып, олардың қылмысқа катысушылық мәселелерін талдауда қолданылатын
орны мен ролі белгіленді. Біздің ойымызша, келісім дәрежесі - бұл алдын-ала
келісімсіз және алдын-ала келісіммен жасалатын қылмысқа қатысушылықтың бір-
бірінен ажырататын белгісі болып саналуы керек, сондай-ақ келісім дәрежесі
ең төменгі мағынада алғанда қылмысқа
катысушылықпен алдын-ала келісім бермей қылмысты жасыру және
хабарламау әрекеттері субъективтік жағынан ажырататын критерий болып
табылады.
Келісім мазмұны – бұл қылмыстық құрамның негізгі және қосымша белгілері
ретінде жасалатын қылмыстың түрі, зардаптың түрі мен көлемі, қылмыстың
жасалу орны, уақыты, тәсілі және құралы тәрізді белгілердің жиынтығы.
Келісім сипаты немесе көлемі – бұл екі немесе одан көп адамдардың
бірлесіп қылмыс жасауда ұйымдасқан топ, қылмыстық қауымдастық сияқты
қылмысқа қатысушылық нысандарына айналдыратын белгі.
4. Әртүрлі қылмыстардың қатысушыларының қоғамға қауіптілігін
салыстыра қарағанда немесе бірнеше жеке қылмыстардағы
ұйымдастырушының және өзге қатысушылардың бір-
бірінен
айырмашылықтары - олардың қоғамға қауіптілігі сан-алуан болатындығында. Бұл
жағдай жаза тағайындау мәселесінде соттарға әр қылмысқа қатысушылықпен
жасалған қылмысқа және олардың қатысушыларына жекеше бағалаумен қарауын
талап етеді. Тұрақты болып табылмайтын қатысу нысандарымен және тұрақты
болып саналатын ұйымдасқан топтың, қауымдастықтың ұйымдастырушыларын
қауіптілік дәрежесі бойынша бірдей бағалауға болмайды деген тұжырым.
Осының негізінде, біз қылмысқа қатысушылардың қатысу дәрежесі деген
ұғымды екі жағдайда жеке қарастырамыз. Бірінші жағдайда ұйымдастырушы,
орындаушы сияқты негізгі қатысушылар және көмектесуші сияқты қосымша
қатысушы болып саналуына байланысты жауаптылықты немесе жазаны тағайындауда
жеке қарауға болады. Екінші жағдайда қатысу дәрежесі қылмыскердің
қауіптілік деңгейін немесе дәрежесін білдіреді. Бұл жағдайда жасалған
кылмыстың түріне, қылмыстық ниетін катысушылық түрінде іске асыру тәсіліне
немесе нысандарына қарай анықталуы қажет.
5. Қылмыстық заң нормаларын тиімді қолдану үшін бұрынғы
зерттеулердегі бағыттардың құндылықтарын ескере отырып, тұрақты
қылмыстық топтарда ұйымдастырушы мен өзге қатысушының әрекеттерін ҚК 235-ші
баптағы ұйымдастырушы мен өзге қатысушы үшін жауаптылық
қарастыратын 1-ші немесе 2-ші бөліктері ҚК 28-ші бапқа сілтеме жасалынбай
саралануы керек деген пікірдеміз. Мұндай жағдайда біріншіден,
ұйымдастырушы сияқты қылмысты тікелей орындамаған адамдардың
әрекеттері басқа қатысушылармен тең дәрежеде сараланады және екіншіден,
ұйымдасқан топта, қылмыстық қауымдастықта қатысушылар осындай
топтардың бірге орындаушылары немесе мүшелері болып табылады.
ҚК 28-ші бапқа сілтеме жасай отырып, Ерекше бөлім баптарына саралау
жүргізу – қылмыстық жауаптылыққа қылмысты орындаушыдан басқа қылмысты
тікелей орындамаған адамдарға да қатысты және бұлардың жауаптылығы жеке
қарастырылады.
6. Қылмыстық заңның Ерекше бөлімі баптарының жауаптылықты
ауырлатып қарастыратын бөлімдерінде аса қатігездік, бірнеше адамдардың
өміріне қауіпті тәсілді қолдану, ауыр зардаптарға соқтыру, қару немесе қару
ретінде қолданылатын заттарды пайдаланып қылмыс жасау тәрізді обьективтік
белгілер келтірілген, соған байланысты мұндай белгілердің орын алуы мүмкін
екендігін өзге қатысушылар білсе немесе білуге мүмкіндігі болса және
белгілі бір қатысушының жеке басына ғана қатысты болмай жоспарланған
қылмыстың мазмұнына байланысты болса, онда бұл белгілер қылмысты саралау
кезінде осы жағдайларды білген қатысушыларға қолданылуы керек және жаза
тағайындау кезінде де ескеріледі. Ал орындаушының немесе өзге қатысушының
жауаптылықты ауырлатын белгілері Ерекше бөлімнің баптарында тікелей
көрсетілмесе, саралауға әсер етпейді, бұл белгілер тек жаза тағайындау
кезінде ескерілуі керек. Мысалы, қылмысты жасау кезінде аса белсенділік
көрсету, өкімет өкілінің киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау. Бұл
жауаптылықты ауырлатын белгілер Ерекше бөлімнің баптарында келтірілмейді,
олар ҚК 54-ші бабында ғана көрсетілген.
7. Қылмысқа қатысушылық ұғымында абайсыздықпен қылмысқа қатысушылық
болмайды. Мұндай тұжырымға келудің басты себебі, абайсыздықпен келтірілген
зардаптарда екі немесе одан көп адамдардың бірлескендік белгісінің
болмауы танылады. Бірлесіп немесе куш біріктіріп кылмысты әрекеттерді
орындау болмағанда қылмысқа қатысушылық жоқ деп танылады, сондықтан
қылмыстық құқық теориясында кінәнің абайсыздық нысанының орын алу
мүмкіндігін шектеуде ҚР ҚК 27 бабының түсінігі қайта қаралып, 1959 жылғы
қылмыстық заңда берілген қылмысқа қатысушылық анықтамасынан сапасы бойынша
дұрыс деп бағаланды. Мұндай шешімге келудің басты себебі, ол қылмыстық-
құқықтық ереже бойынша материалдық құрамдарда қасақаналық ұғымы әрекетке
психикалық қатынасы тілеу түрінде болса, ал зардапқа қатысты психикалық
қатынасы тілеу немесе жол беру түрінде анықталады. Формальдық құрамдарда
әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол беру
түрінде ғана болады. Демек, заң баптарында қасақана деген ұғым
қолданылғанда бұл әрекетке қатысты ғана емес, зардапқа да қатысты
қасақаналықтың белгілері болатыны ескерілді.
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа
қатысушылық ұғымының дамуы
Қылмысқа қатысушылық институты қылмыстық кұқық саласының ең маңызды да
өзекті мәселесі больш табылады. Сондықтан, қылмысқа қатысушылықтың
қалыптасуы мен тарихи даму кезеңдерін зерттеп қарастырудың маңызы ерекше.
Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқыктық институт ретінде өте
ерте замандардан бастау алады және үнемі заң шығарушылар тарапынан
жетілдірілуде. Мұның себебі, қылмысқа қатысушылық қоғам дамуынан қатыссыз
және құқықтық тұрғыда арнайы баға берусіз-ақ қылмыстық сипатта болуына
байланысты. Өйткені, ерте замандардан-ақ қылмыс болып саналған кісі өлтіру,
адамды жарақаттау, ұрлық сияқты әрекеттердің қоғамға қауіптілігі күмән
тудырмаған және осындай қылмыстарға қатысу да қылмыстық әрекеттің жеке
нысанын білдірген. Бірақ, ол кездердегі қылмысқа қатысушылыққа қатысты
мәселелердің шешілу деңгейін казіргі деңгеймен салыстыруға келмейді, яғни
қоғамдық болмысты танудың әлі жеткілікті болмауына байланысты құқықтық
реттелуге жататын кейбір елеулі мәселелер шешімін таппаған және мұндай
мәселелер құқық мазмұнында қарастырылғанның өзінде де сапалы түрде
шешілмегендігін байқауға болады. Мысалы, Ерте уақыттардағы Ману, Хаммурапи,
Рим заңдарында қылмысқа қатысу мен қылмысқа жанасу бір-бірінен ажыратылмай,
қылмысқа жанасушылықты құрайтын алдын-ала келісім бермей қылмысты
хабарламау немесе жасыру, қылмыстың жасалуына жол беру іс-әрекеттері
қылмысқа қатысушылық ретінде қарастырылған [5, 8 б.].
Басқаша айтқанда, корольге немесе патшаға қастандық әрекеттер жасалса,
осы қылмысқа қаншалықты қатыстылығы нақтыланбай, осы қылмысқа қандай да бір
қатысы болған кез-келген адам қатысушы ретінде бағаланып, жазаға тартылған.
Қылмысқа қатысушылық тақырыбы бойынша жүргізілген зерттеулердегі тарихи
шолуға назар аудара отырып, ерте замандардың заңдарында қылмысқа
қатысушылық мәселесі әдет-ғұрып бойынша қарастырылып, жауаптылық
қолданылғанын және қатысушылардың негізгілерін анықтамай-ақ, барлығын
бірдей жазаға тартқанын да байқауға болады.
Қазақтың әдет-ғұрып заңдарында да қылмысқа қатысушылыққа қатысты
мәселелер арнайы қарастырылмаған, яғни қылмысқа қатысудың жалпы түсінігі,
оның белгілері, нысандары, сондай-ақ қатысушылардың жауаптылығы арнайы
реттелмеген, тек қазақ әдет-ғұрып заңы бойынша қарастырылған қылмыстардың
кейбіреулері қылмысқа қатысудың түрлеріне келеді. Мысалы, жеңіл жүрісті
әрекеттер жасау, біреудің тапсырмасымен кісі өлтіру, мал ұрлау, қылмысты
хабарламау, өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жыныстық қатынаста болу
сияқты әрекеттер үшін арнайы жауаптылық қарастырылған. Ал қылмыс туралы
үндемеу қылмыстық әрекет деп есептелмеген [6, 172 б.]. Ал бұл "үндемеу"
болған қылмыстық әрекетті хабарламауды білдіреді.
"Қазақтардың әдет-ғұрып кұқығы" бойынша қылмысқа қатысушылар қылмысты
жасаған адаммен бірдей дәрежеде жауаптылыққа тартылған. Мұны қазақтардың
мынандай қағидалық мақалымен дәлелдеуге болады: "¥ры серігімен, жортуыл
жолдасымен". Қазақ әдет-ғұрып құқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа
көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен
бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер
сотында қылмыстың ұйымдастырушысы, азғырушысы немесе көмектесушісі беделді,
ру басы сияқты немесе сұлтандар болса, онда оларды жазалау жүргізілмеген
немесе қылмыстың орындаушысына қарағанда жеңіл жазаларға тартылған, сонымен
қатар қылмысты жасырушыларды да жазалау сирек кездескен.
Кейінгі уақыттарда қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы кінәнің
дәрежесіне қарай біршама дараланды. Негізінен жауаптылыққа даралай қарау,
XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей қылмыстық заңдарының әсерінің
нәтижесінде қолданыла бастады. XIX ғасырдың екінші жартысында жарияланған
Г.Загряжскийдің қазақ әдет-ғұрыптық заңдарының жинағында: "Егер қылмысқа
бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып қатысушылардың қылмысқа қатысу
дәрежесіне қарай бөлінеді" делінген [6, 171 б.].
Қылмысқа қатысушылық туралы алғашқы заң нормалары Ресей заңдарында, яғни
1845 жылғы заңдар Уложениесінде қарастырылды. Бұл Уложение сол кездердегі
Ресейдің көрнекті ғалымдарының бағытына келетіндей нұсқада қылмысқа
қатысушылықты екі түрге бөліп келтіреді:
алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық;
алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылық.
Бұл қылмысқа қатысу түрлерінің негізгі мағынасы осы ұғымдардың өз
атауынан көрініп тұрғандай қылмыс жасалар алдындағы келісімнің болуына
немесе болмауына қарай ажыратылады. Сонымен қатар, бұл заңның 15-бабы
қылмысқа қатысушылардың да түрлерін келтіріп, оларды 1) қылмыстың
қоздырушысы (зачинщик), 2) сыбайлас немесе қатысушы (сообщник), 3)
үгіттеуші немесе азғырушы, 4) көмектесуші деп бөлген. Мұнымен қатар,
қылмысқа қатысушылардың бір түрі ретінде алдын ала келісім берген қылмысты
жасырушылық келтірілген [5, 43 б.]. Ал, алдын ала келісіммен немесе
келісімсіз түрде қылмысты хабарламау және қылмысқа қатысушылықтың нысандары
немесе қылмысқа қатысушылықтың белгілері туралы бұл заңда айтылмаған.
Мұнан кейінгі кезеңдерде жарияланған қылмыстық құқық туралы оқулықтардан
қылмысқа қатысу мәселесінің жан-жақты және толығырақ зерттеле бастағанын
байқауға болады. Атақты Ресей заң танушы ғалымы Д.А. Дриль қылмысқа
қатысушылықтың түрлерін келтіріп, оларды мынандай атаулармен келтірген: 1)
қылмыстың түсінігі қылмысқа қатысуды қажет ететін уақиғалар, мысалы дуэль,
2) қосымша кылмысқа қатысу, 3) қылмыс жасау үшін қауіпті ой пайда болатын
және қылмыстың құралдарын дайындап қылмысқа қатысуға әкелетін жағдайлар, 4)
бірлесіп қылмысқа қатысуға себеп болатын жағдайлар, мысалы қылмыс жасалар
алдында пайда болған достаскан адамдардың әрекеттері, 5) қасақаналықпен
немесе абайсыздықпен және кездейсоқтықта жасалатын қылмысқа қатысушылықтар,
6) алдын ала келісіммен қылмысқа қатысу, мысалы, заговор, шайка, банда т.б,
7) алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысу немесе тобыр (скоп) [7, 153 б.].
Патшалы Ресейдің 1903 жылгы Қылмыстық Уложениесі қылмысқа қатысушылардың
жауаптылығын қылмыстың туріне сәйкес белгілеген болатын.
Кеңес бөлігінің 1917-1918 жылдар дағы декреттерінде қылмысқа
қатысушылықтың анықтамасы берілмеді. Ол декреттер контрреволюциялық ұйым,
банда, сөз байласу, шайка сияқты қылмыстардың жоғары қауіптілігін ерекше
атап көрсетіп, оларға жауаптылық қарастырды. Бірлескен қылмыстылық іс-
әрекеттер үшін жауаптылыққа тартылатын адамдар ретінде қылмыстағы басты
кінәлілер, яғни, ұйымдастырушылар мен орындаушылар, сонымен қатар, айдап
салушылар мен көмектесушілер жатқызылды. Қылмысқа қатысушылармен қатар,
қылмысқа қандай да бір қатысы болған адамдар да қылмысқа қатысушылар
ретінде бағаланды, бірақ олардың нақты түрлерінің сипаттамасы көрсетілмеді
[8, 208 б.]. Аталған нормативтік актілерде қылмысқа қатысушылар мен басқа
да осы қылмысқа қатысы бар адамдардың қылмыс жасаудағы немесе оны
жасырудағы ролін ескере отырып, жауапкершілігін даралау идеясы келтірілді.
Сонымен бірге, кейбір аса қауіпті қылмыстар үшін олардың тең дәрежеде
жазалануы белгіленді. Себебі, бірлескен қылмыстық әрекеттер жаңа пайда
болған кеңестік мемлекеттің дамуы үшін жоғары қауіп төндіретін қылмыстар
деп бағаланды.
1919 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Руководящая начала деп аталатын
РСФСР кылмыстық құқығының 5 тарауы Қылмысқа қатысу туралы деп аталып,
оның 27-ші бабының 4-еуі қылмысқа қатысушылыққа арналған еді. Мұнда
қылмысқа қатысудың, қатысушылар түрлерінің, яғни орындаушы, айдап салушы,
көмектесушінің әрекеттеріне анықтама берілді, сонымен қатар, олардың
жауапкершілігі қылмысқа қатысу дәрежесімен емес, қылмыскер мен оның
әрекетінің қауіптілік дәрежесімен анықталды. Қылмысқа қатысу дәрежесі
ескерілмей, тек қылмыс жасаған адамның әрекетінің қауіптілігі ескерілетін
қылмысқа қатысушылар анықтамасына осы тұрғыдан карау Кеңестік қылмыстық
құқықтық доктринада сот-тергеу практикасымен қылмыстық заңның тіпті 50-ші
жылдар аяғына дейін қылмысқа қатысу деп алдын ала уәде берілмеген
қатысушылықты санауына әкеп соқтырды. Сондай-ақ, көп жағдайларда
қылмыскердің жанұясының мүшелерін олардың жасалған қылмыс жайында хабардар
еместігіне қарамастан, тек қылмыскермен бірге тұрғанына негізделіп жазалау
дұрыс деп санаған [9, 124 б.].
Қылмысқа қатысудың бірқатар мәселелеріне байланысты бұл Руководящая
началаның шешімдерін сөзсіз дұрыс деп айта алмаймыз. Бұлай деуіміздің
себебі, қылмысқа қатысушылыктың анықтамасы анық берілмеуіне байланысты,
айдап салушылықтың түсінігі тым кең айқындалды, өйткені айдап салушы болып,
басқа адамды қылмысқа азғырмақшы болып, бірақ азғыра алмаған адам да
саналған. Ал, көмектесушілікті алдын ала уәде берілмеген қылмысты
жасырушылықтан ажырататын белгілер берілмеді,
РСФСР-дің 1922 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша қылмысқа қатысудың
белгілері одан әрі шектелді. Айдап салушьшықтың анықтамасы тарылды, бірақ
іске аспаған қылмысқа айдап салу алынып тасталды. Қылмысқа қатысушылар
жауапкершілігін даралау идеясы нақты қалыптаса бастады. Жазаға тарту үшін
тек қылмыс қауіптілігінің дәрежесі мен кінәлі адамның жеке басын ғана емес,
бірлескен қылмысқа қатысу деңгейін де ескеру талап етілді. 1922 жылгы РСФСР
ҚК 15-ші бабында әр қылмысқа қатысушыға жаза оның қылмысқа қатысу
көлеміне, қылмыскердің қауіптілігіне, жасаған қылмыстық әрекеттеріне қарай
белгіленеді деп көрсетілген. Бұл қылмыстық заңның 15, 16 баптарында
қылмысқа қатысушылардың үш түрі келтірілген, яғни кылмыстың
ұйымдастырушысынан басқа қылмысқа азғырушы, көмектесуші және
орындаушылардың ролдеріне анықтама берілді және мағынасына қарағанда қалған
қатысушылар орындаушымен бірдей жауаптылыққа тартылған [10].
Кеңес үкіметінің 1922-1926 жылдардағы қылмыстық заңдардың кылмысқа
қатысушылыққа қатысты мәселелерді қарастырудағы негізгі жетістігі ретінде
үш критерийге басым көңіл бөлгенін айтуға болады. Бұлар:
әрбір қылмысқа қатысушьшың қауіптілік дәрежесі
қылмысқа қатысу дәрежесі
жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі.
Жаза белгілеу мәселесінде негізінен осы белгілерге басым көңіл
аударылған.
1922-1959 жылдар аралығындағы Кеңес республикаларының қылмыстық
заңдарында қылмысқа қатысу шектері бірдей анықталған жоқ. РСФСР мен басқа
көпшілік Кеңестік республикалардың Қылмыстық Кодекстерінде қылмысқа
қатысушыларға орындаушы, айдап салушы, көмектесушімен қатар, қылмысты
жасырушылықтың кез-келген түрлері де жатқызылды. Ал, Украина және Грузия
республикаларының Қылмыстық кодекстері бойынша алдын- ала уәде берілмеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылық деп саналған жоқ.
КСР Одағы республикаларының қылмыстық заңдарының негіздері және одақтас
республикалардың заңдары қылмысқа катысу институтына көптеген өзгерістер
енгізді. Сондай-ақ, барлық Кеңес республикалары үшін қатысушылардың
жауапкершілігінің бірдей негіздері мен шектері белгіленді. Бұл қылмыстық
заңның негізінде қылмысқа қатысу анықтамасы берілді және қатысушылықтың тек
қасақана түрде ғана орын алатындығы көрсетілді, қылмысты ұйымдастырушының
рөлі ерекше аталған және қатысушылар қатарынан күні бұрын уәде бермеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар қатарынан алынып тасталды.
Кеңестік қылмысқа қатысу жайындағы нормативтік ережелерінің елу жылдан
астам даму үрдісі келесі тенденцияларды қамтыды. Біртіндеп қатысушылар
шеңбері мен олардың заңдағы сипаттамасы нақтыланды. Барлық Кеңестік
республикалардың заңдары бойынша кылмысқа қатысу ұғымы мен қатысушылар
түрлерін анықтаудың бірдей ортақ негіздері дамытылды.
Біртіндеп анти-кеңестік ұйымдардың анықтамалары нақтыланды.
Контрреволюциялық көтерілістер, сөз байласулар, аса қауіпті мемлекеттік
қылмыстарды жасау арнайы мақсаты болып табылатын әр текті анти-кеңестік
ұйымдар сияқты салыстырмалы кең ұғымдар жетілдірілді. Бандитизмнің түсінігі
мен анықтамасы белгіленді.
Заңда қатысушыларға жаза тағайындаудың ерекше тәртіптері толықтырылып,
бекітілді. Қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша қатысушыньщ тек
тікелей өзі дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшін
жауапкершілігі бекітілді.
ҚазКСР-ның 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің 17-ші бабы қылмысқа қатысуға
арналып, онда қылмысқа қатысудың анықтамасы берілді. Онда Екі немесе одан
да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу
деп танылады - делінген. Бұл кодексте де қылмысқа қатысушылардың төрт түрі
анықталып, орындаушы, ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушінің
анықтамалары берілді. Бірақ бұл кодексте қылмысқа қатысушылардың қылмыстық
жауаптылығына арналған арнайы бап болмады, тек ҚР ҚК-інің 17-ші бабында
Сот жаза тағайындау кезінде әр қатысушының қылмыс жасауға қатысу дәрежесі
мен сипатын ескеруі қажет деп қана белгіленді [11].
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу ұғымы қылмыстық әрекеттің ерекше
нысаны ретінде қарастырылады. Өйткені, қылмысты бұл нысанда істеудің жеке
дара қылмыс жасаумен салыстырғанда қауіптілік дәрежесі, келтіретін залалы
анағүрлым зор. Сондай-ақ, қылмысқа қатысушылықтың негізгі мәселесі
әдеттегідей қылмысты бір адамның жасауымен және бір адамға жауаптылық
белгілеумен салыстырғанда, өзгеше қарастыруды қажет ететіндігіне және
қылмыс жасауға қатысудың сипаты мен дәрежесіне қарай өзгеше орын
алатындығына байланысты болып табылады.
1959 жылғы қылмыстық заңның 17-ші бабында заң жүзінде алғаш рет берілген
қылмысқа қатысушылықтың анықтамасында екі немесе одан да көп адамдардың
бірлескен түрде әрекеттер жасау белгісі келтірілді және бұл белгі тек
объективтік белгі ретінде ғана емес, субъективтік белгі түрінде де
бағаланды. Бірақ қазіргі заңмен салыстырғанда 1959 жылғы Кодекстің де
қылмысқа қатысу түсінігіне байланысты кемшілігі болды. Бұл заң
қасақаналық белгісін бір рет қана қолданып, бірлескен адамдардың қасақана
түрде әрекеттер жасай отырып, қылмысқа қатысушылығын келтірді, яғни тек
қасақана іс-әрекеттер жасап қана қоймай, тек қасақаналықпен жасалатын
қылмыстар бойынша ғана қылмысқа қатысудың орын алатынын ескермеді. Әйтсе
де, 1959 жылғы заңның негізінде жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде
қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, оның белгілері, қылмысқа қатысушылардың
түрлері және олардың жауаптылығының непзі мен көлемі, сонымен қатар,
қылмысқа қатысу нысандары, қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы және
арнайы мәселелері қарастырылып, негізінен сапалы шешімдер жасалды және сот-
тергеу практикасы қызметкерлері үшін бірлесіп жасалған қылмыстық
әрекеттерді саралау және осы негізде жауаптылық белгілеу мәселелері Жоғарғы
Соттың арнайы қаулылары бойынша жетілдіріле қарастырылды.
Қолданыстағы ҚР қылмыстық заңында қылмысқа қатысушылыққа толық мазмұнда
анықтама берілуі екі немесе одан көп адамдардың қоғамға қауіпті іс-
әрекеттері қасақаналықпен ғана емес, сонымен қатар бірлескен түрде
орындалуы шартты екендігі қылмыстық құқық теориясын және практика
қызметкерлерінің заң қолдану жүмысын біршама жетілдіруге үлес қосты деуге
болады [12]. А.А. Герцензон өз зерттеуінде қылмысқа жанасушылықтың
анықтамасын беру туралы ой қозғай отырып, былай дейді: Біздің пікірімізше,
қылмысқа жанасушылықтың анықтамасын бергенде оның түрлерін түгендеуге
болмайды [13, 377 б.]. Анықтама беру жайында Г.Ы. Баймурзин де Әрине,
оның түрлерін көрсете отырып, біз қандай да бір деңгейде зерттеп отырған
түсініктің мазмұнын ашамыз, бірақ түсініктің анықтамасы әрі қарай жалғасып,
оған барынша елеулі жақтары мен құрамдарына, түрлері мен нысандарына ортақ
барлық белгілерін, оларды біртұтас етіп біріктіретін барлық ішкі
байланыстарын қосу керек - дей отырып, кең мағыналы анықтаманы қолданатын
әдістің жолын нұсқайды [14, 19 б.].
Оқулық және зерттеу әдебиеттерінен белгілі бір ұғымға берілген
түсініктің немесе анықтаманың кең және тар мағынада кездесетіндігі белгілі.
Тар мағыналы анықтамалар сол ұғымның негізгі белгілерін қолдана отырып,
оның негізгі мағынасын, әлеуметтік-құқықтық орнын, қолданылатын ортасын
ашып көрсетумен ғана шектеледі. Ал кең мағынадағы анықтамалар, сол ұғымның
негізгі белгілерімен қатар, оны қосымша тұрғыда да сипаттай алатын
белгілерді, құқықтық қатынастың субъектілерін және т.б осы ұғымды сипаттай
алатын жақтарын қамти отырып беріледі. Ал, қылмыстық немесе өзге де
заңдарда берілетін анықтамалар, қолданылып отырған ұғымның қосымша
белгілерін ашуды көздемей, тек негізгі белгілерін келтіре отырып, сол
ұғымның мағынасын, қолданылатын орнын көрсетуді мақсат етеді, сондықтан ҚР
ҚК 27-ші бабындағы қылмысқа қатысудың түсінігін нақты немесе тар мағынада
берілген түсінік деп бағалау керек. Өйткені, ҚК-тің 27-ші бабында
келтірілген екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы, бірлескен
әрекеттердің жасалуы, қасақана түрде тек қасақана қылмыстарды жасауы
сияқты белгілер қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерін білдіреді, яғни
осы белгілер болғанда қылмысқа қатысу орын алды деп тануға болады. Ал,
қылмысқа қатысушылықтың түсінігін кең мағынада қарастыратын болсақ, онда
қылмыс жасаудың мұндай тәсіліне алдын ала келісімнің болуы, бірнеше
адамдардың бірлескен әрекеттері болғандықтан, негізінен қоғамға қауіптілік
пен кінәні ауырлататынын, сонымен қатар қатысу нысандарының түсінігін
ашатын тұрақтылық, құрылымдылық белгілерін де қоса келтіруге болады. Бірақ,
мұндай белгілер барлық қылмысқа қатысу әрекеттерінде кездесуі міндетті
болып саналмайтындықтан, олар ҚК 27-ші бабында келтірілмеген және мұны
дұрыс шешім деп түсінуге болады.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі туралы ой қозғай отырып, қасақаналық
белгісінің екі рет ҚР ҚК 27-ші баптағы түсінікте келтірілуінің маңызы зор
деп атап өтуге болады. Өйткені, кеңес дәуіріндегі қылмысқа қатысу
мәселелерін зерттеумен айналысқан М.Д. Шаргородский, А.Н. Трайнин сияқты
ғалымдар тарапынан абайсыздықпен де қылмысқа қатысудың орын алу мүмкіндігі
келтірілген. Бұл ғалымдар қылмысқа қатысушылықта абайсыздағы кінә нысанын
келтірісімен-ақ, өзге ғалымдар тарапынан сынға алынып, агылшын құқықтық
доктринасын Кеңестік қылмыстық құқыққа енгізбекші болды деп айыпталды.
Қылмысқа қатысушылықтың акцессорлық теориясы деп аталатын ағылшын қылмыстық
құқығы бойынша абайсызда да қылмысқа қатысушылықтың орын алуына жол
берілуін және мүның басты себебі ретінде біздің ойымызша, ағылшын-американ
қылмыстық заңдарында қылмысқа қатысушылықтың жалпы анықтамасының
келтірілмеуі болып табылады. Әрине заң жүзінде қылмысқа қатысу дегеніміз не
деген сұраққа жауап берілмегенде, оның белгілері келтірілмегенде, бірлесіп
қылмыс жасау жағдайына ұқсас кез-келген қылмыстық әрекет қылмысқа
қатысушылық ретінде танылуы да мүмкін. Соның ішінде абайсызда зардап
келтіру әрекеттері бойынша да қылмысқа қатысушылық орын алуы мүмкін. Оларда
көбінесе қылмысқа қатысушылық ретінде қылмысқа келісім жасау (сөзбайласу)
деген ұғым басым қолданылады [15, 56-57 бб.].
Қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы зерттеушілердің бірі А.Н. Трайнин
қылмысқа қатысушылықтағы абайсыздықтың үш жағдайын келтірген: 1)
абайсыздықта жасалған қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақана жасалған
қылмысқа абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықта жасалған
қылмысқа абайсыздықта азғыру немесе көмектесу. Ол мұндай жағдайларға
мынандай мысал келтіреді: Үш аңшы аңнан қайтып келе жатып, ауылға
жақындағанда өздерінің бір ауылдасы кақпасының алдында трубкамен темекі
тартып тұрғанын көреді. Бірінші аңшы іштеріндегі бір адамға сен мергенсің
ғой, ананың трубкасына атып тигізші дейді. Ол келіседі. Екінші аңшы оқ
мүлт кетпес үшін иығын қояды. Үшінші аңшы атқанда, оқ трубкаға емес,
адамның басына тиген. Бұл мысалда, бірінші аңшы абайсыздықта қаза
келтіру қылмысына азғырушы, екіншісі көмектесуші, үшіншісі орындаушы
рөлдерін орындаган дейді. Сонымен қатар, А.Н.Трайнин қасақана жасалған
қылмысқа абайсыздықпен көмектесудің мысалы ретінде, біреудің үйінде арақ
ішкеннен кейін үйіне қайтар кезінде алып келген мылтығын ұмытып кетуі және
соның нәтижесінде үй иесінің қаруды қасақана кісі өлтіру қылмысына
пайдалануын келтіреді. Немесе, қасақана қылмысқа абайсыздықта азғыру
ретінде, адам таныстарының ортасында әңгіме айта отырып, бір пайдалы
қылмыстық әрекетті жасауға болатынын және қалай болғанда да құқық қорғау
органдары таба алмайтын жолы бар екендігін жай әңгіме ретінде айтады. Кейін
осы әңгімені тыңдагандардың бірі сол қылмыстық әрекетті қасақаналықпен
жасайды. Жалпы, бұл зерттеушілер абайсыздықта қылмысқа қатысудың мысалдары
ретінде осындай жағдайларды көптеп келтіреді.
Қылмысқа қатысушылықтағы мұндай абайсыздықтың орын алуы туралы бағыт
кейіннен М.И. Ковалев, Ф.Г. Бурчак сияқты ғалымдар тарапынан терістелді
және кінәнің қасақаналық нысанымен ғана қылмысқа қатысудың мүмкіндігі
дәлелденді. М.И. Ковалев бұл мәселені дәлелдей отырып, Қасақана жасалған
қылмысқа абайсызда азғыру қылмысқа қатысу болмайды. Мұндай жағдайда басқа
адамды қылмыс құралы ретінде пайдаланған азғырушының өзі орындаушы болып
табылады немесе қылмысты біреу арқылы орындаушылық деп бағалау керек -
дейді [16, 100 б.]. Осы тәріздес Ф.Г.Бурчак та абайсыздықтағы қылмысқа
қатысушылықтын мүмкін еместігін дәлелдей отырып, қылмысқа қатысушылардың
арасындағы байланыстар сипаты бойынша ғана емес, сонымен бірге олардың
бірлескен түрде жасаған іс-әрекеттері мен оның нәтижесіне қатынасын ескеру
керек дейді [17, 110 б.]. Яғни, Ф.Г.Бурчак қылмысқа қатысушылардың
әрекеттері бірлескен түрде болуы керек, ал абайсыздықта келтірілген
зардаптар бойынша бірнеше адамдардың араларында бірлескендік болмайды деп
атап көрсетеді.
Бұл зерттеушілердің дәлелдеріне қосыла отырып, өз тарапымнан мынандай
корытынды келтіремін: абайсыздықта қылмысқа қатысушылықтың орын алуына жол
берушілер екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы себепті байланыстың
маңызын ескермеген сияқты. Қылмысқа қатысушылықта да себепті байланыс
әдеттегі қылмыстық құқық ережесіндегідей мағынада қолданылады. Бірақ
қылмысқа қатысушылықта әрбір қатысушының зардаппен ғана саналы қатынасы
емес, сонымен бірге басқа қатысушылармен де тікелей байланыстары, яғни
бірінің жасаған әрекетінің түріне байланысты келесі адамның да тиісті
әрекетті орындауы алынуы керек және субьективтік жағы бойынша бұл бір-
бірімен байланысты әрекеттерде және соның салдарынан туындаған зардапта
қасақаналық болуы кажет. Мысалы, нақты бір қоғамға қауіпті әрекеттің
орындалуына немесе зардаптың туындауына шақырған ұйымдастырушылық,
азғырушылық әрекеттердің нәтижесінде қылмысқа көмектесу немесе оны орындау
тәрізді әрекеттер жасалған болуы керек. Мұндай жағдайда себепті байланыс
тікелей және қажетті сипатта болуын ескеру керек немесе қатысушылардың
арасында әрекеттің бағыты, мағынасы туралы түсінбеушілік, қателесу орын
алмауы қажет, себебі олай болғанда абайсыздық орын алып, қылмысқа
қатысушылықты құрамайды деуге болады.
Екіншіден, қылмыстың жасалуына немесе зардапқа соқтырған абайсыздықтағы
азғыру немесе көмектесу әрекеттерін жасаған адамдарды қылмысқа қатысушы деп
танып, жауаптылыққа тартатындай жеткілікті қоғамға қауіптілік жоқ сияқты.
Адам біреумен әңгімелескенде абайлап сөйлесу керектігін, өйткені ол
әңгіменің салдары қылмысқа соқтыруы мүмкін екендігін заң жүзінде
азаматтардан талап етуге болмайды. Сол сияқты, адамдарға егер аса қауіпті
зат, құрал түріне жатпаса, қылмыстың жасалуына соқтыруы мүмкін қолындағы
құрал-сайманға абай болу туралы да талап қою артық. Сондықтан, адам
атылатын қаруды біреудің үйінде ұмытып кетіп, ол қару қасакана қылмыстың
жасалуына себеп болса, қару иесін қылмыстың абайсыздықтағы көмектесушісі
емес, тек осы қалдырып кету әрекетіндегі қылмыстың бар-жоқтығы тұрғысынан
шешу керек. Мұндай жағдайда каруды ұмытып қалдырған адамда ҚР ҚК 253-ші
бабындағы атыс қаруын үқыпсыз сақтағандық үшін жауаптылық туындайды. Ал,
жоғарыдағы аңшылардың темекі тартатын трубкаға атуға азғыру немесе атуға
жағдай жасау әрекеттерінде және ол адамдардың қоғамға қауіптілік
дәрежелерінде қылмыс деп бағалайтындай қауіптілік жоқ. Олар тікелей
қылмыстық әрекетке немесе зардаптың туындауына адамды үгіттеген немесе
көмектескен жоқ. Ал мылтық иесі мұндай зардаптың туындауы мүмкін екендігін
көре білуге мүмкіндігі болды, сондықтан ол абайсыздықта қаза келтіру
қылмысы үшін жауапты болады. Мән беріп қарасақ, бұл мысалда мылтықты адам
трубкасына атуға үгіттеген және иығын қойып жағдай жасаған адамда да
зардаптың туындауы мүмкін екенін білуге мүмкіншілігі болды және осы
бағыттан қарағанда, оларда да кінәнің белгілері бар сияқты. Бірақ,
қылмыстық құқықтық ереже бойынша абайсыздықпен жасалған қылмыстар бойынша
тек қылмыстық әрекеттерді орындаған адам ғана кінәлі деп танылады. Яғни,
абайсыздықта зардапқа соқтырған әрекеттерде орындаушымен салыстырғанда оны
үгіттеген, көмектескен адамдардың кінәлілігі немесе қоғамға қауіптілігі
төмен болып көрінеді.
Қылмысқа қатысушылықта абайсыздықтағы кінәні осылай шектей отырып, оны
тек касақаналықпен орын алатын қылмыс жасау тәсілі ретінде мойындаймыз.
Бірақ қолданыстағы қылмыстық заңның 27-ші бабындағы қасақаналық белгісінің
екі рет көрсетілуі қаншалықты дұрыс деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа
жауап іздеу үшін қасақаналық ұғымының мағынасын, ондағы әр түрлі психикалық
қатынастар түрлерін анықтау қажет. ҚК 20-шы бабының 2-ші бөлігі бойынша
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған деп танылады. Сондай-ақ, осы баптың 3-ші
бөлігінде Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бүған саналы түрде
жол берсе не бүған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп
танылады деп анықталған. Демек, қасақаналықтың қай түрінде болса да кінәлі
өз іс-әрекеттерінің коғамға қауіпті екендігін сезеді, одан белгілі бір
зардаптар туындайтынын көре біледі және тікелей қасақаналықта осындай
зардаптардың болуын тілесе, ал жанама қасақаналықта осы зардапқа саналы
түрде жол береді немесе мән-мағынасыз қарайды. Осы айтылған заң ережелерін
және кінә түрлеріндегі адамның өз әрекеттеріне және оның нәтижесіне деген
психикалық қатынастарының қандай болатынын анықтауға немесе түсінуге
болады. Яғни, қасақаналық белгілері бойынша жасалатын әрекетке деген
қасақаналықты ғана емес, әрекеттің салдарынан туындайтын зардапқа деген де
психикалық қатынасты құрайды деп түсінуіміз керек. Қылмыстық құрамның
субъективтік жағына катысты мәселелерді зерттеген Б.С. Никифоров, Г.А.
Злобин, В.Н. Кудрявцев сияқты ғалымдардың пікірлері де біздің осы
бағытымызға сәйкес келеді. Олардың жасаған шешімдерінің мағынасы адамның
қылмыстың объективтік жағының кейбір белгілеріне қатысты орын алған
психикалық қатынасының түріне қарап, қылмысты қасақаналықпен немесе
абайсыздықпен жасады деп бірден айтуға болмайды, себебі заң мұндай
ұғымдарды қорытылған сипаттама беру үшін қолданады. Заң баптарында белгілі
бір ұғымдар қолданылғанда оның әрекетке де, оның нәтижесіне де қатысты
екендігі ескеріледі [18, 29-31бб; 19, 105 б; 20, 152-153 бб.].
Әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қасақана түрде жасалуы барлық кезде
қылмысты қасақаналықпен жасалды деп анықтауға негіз бермейтіні белгілі.
Өйткені, абайсыздықтың бір түрі болып табылатын менмендікте де әрекет
қасақаналықпен жасалады, бірақ кінәлі адам қылмысты емес басқа нәтижеге
жету үшін қасақана әрекеттер жасайды. Бірақ бұл қасақаналық емес, бұл
абайсыздық.
Зардапқа деген психикалық қатынас, материалдық құрамдарға жататын
қылмыстарда қолданылуға жатады, себебі мұнда адамның қасаканалықпен қылмыс
жасағандығын білу үшін, әдетте қоғамға қауіпті әрекетке деген ішкі
қатынасымен қатар, оның зардабына да сондай ішкі, зардаптың болуын тілеу
түріндегі психикалық катынастың болған, болмағандығы тексеріледі. Ал
формальдық құрамдарда елеулі зардаптардың туындауы талап етілмейтіндіктен,
адамның тек қоғамға қауіпті іс-әрекетке деген қасақаналық түріндегі
психикалық қатынасы ескеріледі. Мысалы, формальдық құрам болып саналатын
адам ұрлау қылмысы үшін, кінәлінің қасакана түрде өзге адамды басқа жаққа
алып кетуі қажетті белгі болып табылады. Яғни, адамды басқа жаққа алып
кетуі қасақана түрде болуы шартты белгі. Ал материалдық құрамдардағы
қасақаналықта, мысалы бөтеннің мүлкін ұрлау қылмысында кінәлі адам өзінің
бөтеннің мүлкін жасырын түрде алып жатқанын біледі, мұндай әрекеттен басқа
адамға мүліктік зардап келетінін түсінеді және пайдақорлық ниетін іске
асыру үшін осындай әрекеттің жасалуын және басқа біреуге зиян келуін
тілейді. Осы айтылған негіздеулерге сүйене отырып, қылмысқа қатысушылықтың
анықтамасында қасақаналық белгісін қолданыстағы заңдағыдай екі рет емес,
бір рет қолданып, қасақана бірлескен түрде деген түрде келтірудің өзі
жеткілікті болып табылады деп ойлаймыз. Себебі, мұндай түрде қасақаналық
белгісі қолданылғанда да кінәлі адамның немесе бірлесе отырып қылмыс
жасаған адамдардың тек іс- әрекетке ғана емес, оның салдарына да
психикалық қатынасы қасақаналықпен анықталады.
Нактырақ айтқанда, материалдық құрамдарда қасақаналық ұғымы әрекетке де,
зардапқа да психикалық қатынасы бірдей болуымен сипатталса, ал формальдық
құрамдарда әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол
беру түрінде болады. Сонымен қатар, кылмысқа қатысушылықтың анықтамасында
қасақаналық белгісі бір рет қана келтірілгеннің өзінде, бұл белгі
қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана қылмыстар бойынша кездесе алатынын
білдіріп тұрады. Сонымен жоғарыда айтылғандардың негізінде, біздің ойымызша
1959 жылғы қылмыстық заңда берілген қылмысқа қатысудың түсінігін қолданған
дұрыс және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 27-ші бабында екі
немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы қылмысқа
қатысушылық деп танылады деген мазмұндағы анықтаманың берілгені дұрыс.
Адамдар тобының жасаған қылмыстарын арнайы зерттеумен айналысқан ғалым
Р.Р. Галиакбаров адамдар тобының алдын - ала сөз байласып жасаған
қылмыстарының белгілері туралы адамдар тобы жасаған қылмыс деп саралау
үшін мыналарды анықтау керек: а) орындаушылардың көп болуы; б) әрқайсысының
қылмыстың объективтік жағының белгілеріндегі әрекеттерді орындауға толық
немесе ішінара қатысуы; в)қылмысты бірлесіп жасауы; г) бірлесіп қылмыс
жасаудағы әр қатысушының қасаканалық ниеті; д) бірлесіп қылмыс жасау
жөніндегі топ мушелерінің әрекеттерінің келісімділігі; е) топ болып қылмыс
жасаудағы алдын-ала келісім [21, 8 б.].
Сол сияқты Қазақстанда қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы
зерттеушілердің бірі С.М.Әпенов адамдар тобы арқылы жасалған қылмыстардың
қылмыстық-кұқықтық сипаттамасын қарастыра отырып, Біздің ойымызша, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Абдуламитов Дархан
Қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасын жеке даралау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2011
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
з.ғ.к., аға оқытушы__________ А.Е. Паридинова
29.04. 2011 ж. Хаттама № ___.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қылмысқа қатысушылардың қылмыстық жауаптылығы мен жазасын жеке
даралау
050301 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған Абдуламитов Д.
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.к., аға оқытушы Паридинова А.Е.
Түркістан 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТА АЛАТЫН ОРНЫ 10
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа
қатысушылық ұғымының Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы бойынша 10
дамуы
1.2 Қылмысқа қатысушылықтың объективтік белгілері
21
1.3 Қылмысқа қатысушылықтың субъективтік белгілері
30
2 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖЕКЕ ДАРАЛАУ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҚ
БЕЛГІЛЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 42
2.1 Қатысушылардың жауаптылығының негізі және жағдайлары
42
2.2 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы мәселелері
55
2.3 Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралаудың арнайы мәселелері
61
2.4 Шектен шыққан қатысушылықты саралау және жаза
тағайындау 70
2.5 Қылмысқа қатысудан өз еркімен бас тарту әрекеттерін саралау және
жауаптылық көлемі 76
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
94
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең
қымбат қазынасы - адам және адамнын өмірі, құқықтары мен бостандықтары
болып саналады [1].
2007 жылдың ақпан айының 28 жұлдызындағы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында
елдің қоғамдық және экономикалық қауіпсіздігіне елеулі қатер төндіретін
сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы күресті күшейту
талап етілетінін атап өтті [2].
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын басшылыққа ала
отырып, 2009 жылғы 24 тамыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға
дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгендей,
елде құқықтық мемлекет принциптерін одан әрі бекіту процесінде, бір
жағынан, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асырудың ең жоғары ықтимал кепілдігіне қол жеткізу, ал екінші
жағынан барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтар
мен ұйымдардың конституциялық міндеттерді бұлжытпай және толық орындауы
маңызды. Қылмыстық құқықты одан әрі жетілдіру адамның конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын шектейтін заңдардың сапасын арттыруға
байланысты, ол заң тұрғысынан дәл әрі оның салдарының болжамды болуы
талаптарына сәйкес келуі тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде
нақты тұжырымдалуы және құқықтық іс-әрекетті құқыққа қайшы іс-әрекеттен
айыруға мүмкіндік беретін ұғымды өлшемдерге негізделген болуы тиіс, бұл
ретте заң қағидаларын өз бетінше түсіндіру мүмкіндігін болдырмау қажет [3].
Қазіргі кезеңде қасақана ниетпен жасалатын қылмыстардың елеулі бөлігі
қылмысқа қатысушылықпен жасалатындығы баршаға аян. Сонымен қатар, адамдар
тобымен жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі жоғары
екендігі және қылмыс нәтижесінде туындайтын зиянның мөлшері де жеке дара
қылмысқа қарағанда едәуір артық болатындығы айқын. Ғылыми тұрғыда бұл
мәселенің саяз өңделуі және қылмысқа қатысушылармен күрес жүргізудің,
олардың жазасын даралау мәселелерінің құқықтык жағынан жеткіліксіз
қамтамасыз етілу аталған тақырыптың өзектілігіне айналып отыр.
Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есеп жүргізу Комитетінің
мәліметі бойынша Қазақстан аумағында қылмысқа қатысушылықпен 2004ж. –
22356; 2005ж. – 21993; 2006ж. – 18741; 2007ж. –15790; 2008ж. – 13808;
2009ж. – 15862; 2010ж. – 15310 қылмыс тіркелген [4]. Осы сандардан қылмысқа
қатысу арқылы жасалған қылмыстардың жалпы қылмыстылықтың үлес салмағын
салыстырып қарасақ, онда 2004 жылы тіркелген қылмыстарда қатысушылықпен
жасалған қылмыстар 13,6%; 2005ж. – 13,8%; 2006ж. – 17,46%; 2007ж. – 16,78%;
2008ж. – 16,3%; 2009ж. – 18,5%; 2010ж. – 9,2% болып отыр. Көрсетілген
мәліметтерге қарағанда, қылмыс жасау төмендеп келе жатқандай көрінеді,
алайда бұл - қылмысқа қатысушылықпен жасалған қылмыстылық пен қылмысқа
қатысушылар жауаптылыгының мән-мағынасына әлі де толық көңіл бөлінбей
отырғандығының куәсі деп атап өтуге болады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Жолдауында:
Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды
қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет
жасайтындарға заңның қатаң түрі қолданылсын - деп атап өткен болатын [5].
Осы орайдан келгенде, қазіргі кезеңде республикамыздың мемлекеттік және
қоғамдық өмірінің құқықтық негізі жағынан нығаюына, қылмыс пен заң
бұзушылыққа қарсы күресті күшейтуге, қоғамымыздың әр азаматының құқықтары
мен бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударылуда.
Бұл – қазақстандық құқық ғылымының алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі.
Осы орайда профессор Жекебаев Ү.С. Қазақстан Республикасы қылмыстық
құқығының негізгі қағидалары деп аталатын еңбегінде әлеуметтік-құқықтық
реформа заң шығарушының өз елінің дәстүрін, ұлттық ерекшеліктерін ғана
ескеріп қоймай, сонымен бірге салыстырмалы-құқықтық тәсілге сүйенгенде
тиімділігі артады. Мұнсыз өтпелі экономикалық елдерде түпкілікті құқықтық
реформа жүргізу мүмкін емес деп атап көрсетті [6, 216б.].
Қылмыстық құқықтық реформа көріністерінен қатысушылықпен жасалатын
қылмыстар мәселесі де қалыс қалған жоқ. Мұның дәлелі ретінде қазіргі
қылмыстық заңда адамдар тобының коғамға қауіпті кез-келген әрекетін
әлеуметтік-құқықтык талдаудан өткізіп, қауіптілігі жоғары болғанда қылмыс
деп жариялауын кездестіруге болады. Мұны 1998 жылға дейінгі қолданылған
қылмыстық заң мен одан кейін қолданылып келе жатқан заң мазмұнын
салыстырғанда анық байқалады, сондай-ақ бірлескен түрдегі әрекеттердің орын
алу мүмкіндігі практика материалдарымен негізделіп, әлі де заңға өзгерістер
мен толықтырулар түрінде енгізілуде. Мысалы, террорлық әрекеттердің
халықаралық сипат алуына байланысты және оның ұйымдасқан түрдегі
әрекеттеріне қатал жауаптылық қарастыратын 233-1, 233-2, 233-3 баптардың
дүниеге келуін айтуға болады. Бұл айтылғандар тақырыптың практикалық
тұрғыдан өзектілігін білдіреді. Ал теориялық тұрғыдан өзектілігі ретінде
қылмысқа қатысушылықтың әр жақты мәселелері қылмыстық құқық ғылымында
біркелкі шешімін таппай, көбінесе даулылыққа соқтырып келеді. Өйткені, екі
немесе одан да көп адамдардың қылмыстық әрекеттері бір қылмысты ғана
жасаумен шектелмей, ол кейде бірнеше қылмыстарды жасаумен де көрінуі
мүмкін. Әрине, осы тәріздес жағдайларда қылмысқа қатысқан әр адамның
жауаптылығын белгілеуде қиындыққа соқтыратын жағдайлар көптеп кездеседі.
Осыдан болар, қылмысқа қатысушылықтың мәселелері қылмыстық құқық
ғылымындағы аса көрнекті ғалымдардың зерттеу обьектісі болған және осы
зерттеушілердің қылмысқа қатысушылыққа қатысты даулы пікірлері де аз емес.
Атап көрсетілген жағдайлар осы зерттеудің айрықша өзектілігін танытады.
Жұмыста қылмысқа қатысушылардың әрекеттерін саралау және оларға
жауаптылық белгілеуге байланысты қылмыстық-құқықтық ережелерді жетілдіру
және оны қолдану тәжірибесін көтеру үшін осы тақырыпқа байланысты пайда
болған даулы мәселелерді зерттей отырып, ұтымды әрі дұрыс бағыттағы шешім
көрсету болып табылады. Зерттеудің мақсаттары мынадай міндеттерді өз алдына
қояды:
– қылмыстық құқық теориясында қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын
ұғымын беру;
– қылмысқа қатысушылар жауаптылығының жалпы мәселелерін қылмысқа
қатысушылықтың нысандарымен байланыстыра отырып, ҚК-тің 28-ші және 235-ші
баптарын қолданудың негізділігін дәлелдеу;
– қылмысқа қатысушылар жауаптылығының арнайы мәселелерін карастырып, ол
бойынша жауаптылықты жеке даралауға әсер ететін жағдайларды көрсету;
– қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын жеке даралау ұғымының қылмыстық
құқықта жалпы тәртіпте белгіленген осы қағидамен ара-қатынасын анықтап,
қатысушылардың жауаптылығын жеке даралаудың айырмашылықтарын көрсету;
– қылмыстық құқықта кездесетін жауаптылықты даралау және жазаны даралау
ұғымдарының арақатынасын қарастырып, бұл қағидалардың қолданылу орны мен
маңызын ашу;
– қолданыстағы қылмыстық заңның қылмысқа қатысу институтына катысты
ережелеріне тиісті өзгерістер ұсыну.
Осы міндеттерді іске асыру үшін қылмысқа қатысушылардың жауаптылығын
даралау бойынша қылмыстық құқық теориясында орын алған даулы пікірлер қайта
қаралды және сот-тергеу тәжірибесі қызметкерлерінің қылмысқа қатысушылық
істері бойынша қылмыстық әрекеттерді саралаулары талдауға алынды, сонымен
қатар қылмыстық құқық теориясындағы пікірлер ескерілді.
Дипломдық жұмысты зерттеу нәтижесінде мынадай қорытынды-тұжырымдар
жасалды:
1. Қылмысқа қатысушылықта бірнеше адамдар бірлескен түрде бір қылмыс, ал
кейде бірнеше қылмыстар жасағандығы үшін кінәлі болып саналатындықтан,
олардың жауаптылығы бір қылмыс түрінде анықталғанмен, әрбір қатысушы өзінің
орындаған рөлі мен әрекеттерінің түріне, қылмыстың орындалуына деген
белсенділігіне қарай жеке дара жауаптылыққа тартылуын - қылмысқа
қатысушылықтағы жауаптылықты даралау деп білеміз.
2. Қылмысқа қатысушылықтың немесе қатысу арқылы жасалған
қылмыстардың аяқталу кезеңдерін анықтау болып табылады. Қылмыстық
құқықта қылмыс кұрамдарының аяқталу кезеңдері кұрамдардың кұрылымы
бойынша анықталатындықтан, қатысушылықпен жасалған және жалғаспалы,
созылмалы әрекеттермен жасалған қылмысқа қатысудың аяқталу кезеңдері
анықталды. Қылмыстық заңдағы әр түрлі құрамдарға жататын қылмыстардың
қылмысқа қатысушылықтағы аяқталу кезеңдері қылмыстың заң жүзінде аяқталу
уақытымен сәйкес келе бермейтіні дәлелденді. Мысалы, қорқытып алушылық
қылмысы заң жүзінде мүлікті беруді талап еткен кезден бастап аяқталды деп
саналады, ал өмір шындығында мүлікті беруді талап еткенге дейін ғана емес,
сонымен қатар мүлікті немесе мүлікке деген құқықты алған кезде жаңадан
қатысушылар қосылуы мүмкін. Мұндай жағдайларда мүлікті беруді талап еткен
адамда осындай кезден-ақ аяқталған қылмыстың құрамы бар болса, ал кейіннен,
қылмыс нақты аяқталғанға дейін қосылған қылмыскерлер де қорқытып алушылық
үшін жауаптылыққа тартылуы керек болады. Демек, қылмыстық әрекетті бастаған
және оған кейіннен қосылған адамдардың әрекеттері бір баппен және адамдар
тобы орындаған қылмыс ретінде бағаланады. Сондықтан, формальдық және келте
құрамдар бойынша қылмысқа катысушылық қылмыстың нақты аяқталу кезеңіне
дейін кездесе алады. Ал материалдық құрамдарға жататын жалғаспалы
қылмыстарда қылмысқа қатысушылық барлық кездерде қылмыстың нақты аяқталу
кезеңімен анықталуы міндетті емес деген қорытынды.
3. Қылмысқа қатысушылардың жауаптылық мәселесі қоғамға қауіптілігін
сипаттайтын белгілердің бірі – келісімге қатысты болғандықтан, келісім
мазмұны, келісім дәрежесі және келісім сипаты деген ұғымдардың ара-қатынасы
анықталып, олардың қылмысқа катысушылық мәселелерін талдауда қолданылатын
орны мен ролі белгіленді. Біздің ойымызша, келісім дәрежесі - бұл алдын-ала
келісімсіз және алдын-ала келісіммен жасалатын қылмысқа қатысушылықтың бір-
бірінен ажырататын белгісі болып саналуы керек, сондай-ақ келісім дәрежесі
ең төменгі мағынада алғанда қылмысқа
катысушылықпен алдын-ала келісім бермей қылмысты жасыру және
хабарламау әрекеттері субъективтік жағынан ажырататын критерий болып
табылады.
Келісім мазмұны – бұл қылмыстық құрамның негізгі және қосымша белгілері
ретінде жасалатын қылмыстың түрі, зардаптың түрі мен көлемі, қылмыстың
жасалу орны, уақыты, тәсілі және құралы тәрізді белгілердің жиынтығы.
Келісім сипаты немесе көлемі – бұл екі немесе одан көп адамдардың
бірлесіп қылмыс жасауда ұйымдасқан топ, қылмыстық қауымдастық сияқты
қылмысқа қатысушылық нысандарына айналдыратын белгі.
4. Әртүрлі қылмыстардың қатысушыларының қоғамға қауіптілігін
салыстыра қарағанда немесе бірнеше жеке қылмыстардағы
ұйымдастырушының және өзге қатысушылардың бір-
бірінен
айырмашылықтары - олардың қоғамға қауіптілігі сан-алуан болатындығында. Бұл
жағдай жаза тағайындау мәселесінде соттарға әр қылмысқа қатысушылықпен
жасалған қылмысқа және олардың қатысушыларына жекеше бағалаумен қарауын
талап етеді. Тұрақты болып табылмайтын қатысу нысандарымен және тұрақты
болып саналатын ұйымдасқан топтың, қауымдастықтың ұйымдастырушыларын
қауіптілік дәрежесі бойынша бірдей бағалауға болмайды деген тұжырым.
Осының негізінде, біз қылмысқа қатысушылардың қатысу дәрежесі деген
ұғымды екі жағдайда жеке қарастырамыз. Бірінші жағдайда ұйымдастырушы,
орындаушы сияқты негізгі қатысушылар және көмектесуші сияқты қосымша
қатысушы болып саналуына байланысты жауаптылықты немесе жазаны тағайындауда
жеке қарауға болады. Екінші жағдайда қатысу дәрежесі қылмыскердің
қауіптілік деңгейін немесе дәрежесін білдіреді. Бұл жағдайда жасалған
кылмыстың түріне, қылмыстық ниетін катысушылық түрінде іске асыру тәсіліне
немесе нысандарына қарай анықталуы қажет.
5. Қылмыстық заң нормаларын тиімді қолдану үшін бұрынғы
зерттеулердегі бағыттардың құндылықтарын ескере отырып, тұрақты
қылмыстық топтарда ұйымдастырушы мен өзге қатысушының әрекеттерін ҚК 235-ші
баптағы ұйымдастырушы мен өзге қатысушы үшін жауаптылық
қарастыратын 1-ші немесе 2-ші бөліктері ҚК 28-ші бапқа сілтеме жасалынбай
саралануы керек деген пікірдеміз. Мұндай жағдайда біріншіден,
ұйымдастырушы сияқты қылмысты тікелей орындамаған адамдардың
әрекеттері басқа қатысушылармен тең дәрежеде сараланады және екіншіден,
ұйымдасқан топта, қылмыстық қауымдастықта қатысушылар осындай
топтардың бірге орындаушылары немесе мүшелері болып табылады.
ҚК 28-ші бапқа сілтеме жасай отырып, Ерекше бөлім баптарына саралау
жүргізу – қылмыстық жауаптылыққа қылмысты орындаушыдан басқа қылмысты
тікелей орындамаған адамдарға да қатысты және бұлардың жауаптылығы жеке
қарастырылады.
6. Қылмыстық заңның Ерекше бөлімі баптарының жауаптылықты
ауырлатып қарастыратын бөлімдерінде аса қатігездік, бірнеше адамдардың
өміріне қауіпті тәсілді қолдану, ауыр зардаптарға соқтыру, қару немесе қару
ретінде қолданылатын заттарды пайдаланып қылмыс жасау тәрізді обьективтік
белгілер келтірілген, соған байланысты мұндай белгілердің орын алуы мүмкін
екендігін өзге қатысушылар білсе немесе білуге мүмкіндігі болса және
белгілі бір қатысушының жеке басына ғана қатысты болмай жоспарланған
қылмыстың мазмұнына байланысты болса, онда бұл белгілер қылмысты саралау
кезінде осы жағдайларды білген қатысушыларға қолданылуы керек және жаза
тағайындау кезінде де ескеріледі. Ал орындаушының немесе өзге қатысушының
жауаптылықты ауырлатын белгілері Ерекше бөлімнің баптарында тікелей
көрсетілмесе, саралауға әсер етпейді, бұл белгілер тек жаза тағайындау
кезінде ескерілуі керек. Мысалы, қылмысты жасау кезінде аса белсенділік
көрсету, өкімет өкілінің киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау. Бұл
жауаптылықты ауырлатын белгілер Ерекше бөлімнің баптарында келтірілмейді,
олар ҚК 54-ші бабында ғана көрсетілген.
7. Қылмысқа қатысушылық ұғымында абайсыздықпен қылмысқа қатысушылық
болмайды. Мұндай тұжырымға келудің басты себебі, абайсыздықпен келтірілген
зардаптарда екі немесе одан көп адамдардың бірлескендік белгісінің
болмауы танылады. Бірлесіп немесе куш біріктіріп кылмысты әрекеттерді
орындау болмағанда қылмысқа қатысушылық жоқ деп танылады, сондықтан
қылмыстық құқық теориясында кінәнің абайсыздық нысанының орын алу
мүмкіндігін шектеуде ҚР ҚК 27 бабының түсінігі қайта қаралып, 1959 жылғы
қылмыстық заңда берілген қылмысқа қатысушылық анықтамасынан сапасы бойынша
дұрыс деп бағаланды. Мұндай шешімге келудің басты себебі, ол қылмыстық-
құқықтық ереже бойынша материалдық құрамдарда қасақаналық ұғымы әрекетке
психикалық қатынасы тілеу түрінде болса, ал зардапқа қатысты психикалық
қатынасы тілеу немесе жол беру түрінде анықталады. Формальдық құрамдарда
әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол беру
түрінде ғана болады. Демек, заң баптарында қасақана деген ұғым
қолданылғанда бұл әрекетке қатысты ғана емес, зардапқа да қатысты
қасақаналықтың белгілері болатыны ескерілді.
1 ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУШЫЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Қылмысқа қатысушылық институтының пайда болу тарихы және қылмысқа
қатысушылық ұғымының дамуы
Қылмысқа қатысушылық институты қылмыстық кұқық саласының ең маңызды да
өзекті мәселесі больш табылады. Сондықтан, қылмысқа қатысушылықтың
қалыптасуы мен тарихи даму кезеңдерін зерттеп қарастырудың маңызы ерекше.
Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқыктық институт ретінде өте
ерте замандардан бастау алады және үнемі заң шығарушылар тарапынан
жетілдірілуде. Мұның себебі, қылмысқа қатысушылық қоғам дамуынан қатыссыз
және құқықтық тұрғыда арнайы баға берусіз-ақ қылмыстық сипатта болуына
байланысты. Өйткені, ерте замандардан-ақ қылмыс болып саналған кісі өлтіру,
адамды жарақаттау, ұрлық сияқты әрекеттердің қоғамға қауіптілігі күмән
тудырмаған және осындай қылмыстарға қатысу да қылмыстық әрекеттің жеке
нысанын білдірген. Бірақ, ол кездердегі қылмысқа қатысушылыққа қатысты
мәселелердің шешілу деңгейін казіргі деңгеймен салыстыруға келмейді, яғни
қоғамдық болмысты танудың әлі жеткілікті болмауына байланысты құқықтық
реттелуге жататын кейбір елеулі мәселелер шешімін таппаған және мұндай
мәселелер құқық мазмұнында қарастырылғанның өзінде де сапалы түрде
шешілмегендігін байқауға болады. Мысалы, Ерте уақыттардағы Ману, Хаммурапи,
Рим заңдарында қылмысқа қатысу мен қылмысқа жанасу бір-бірінен ажыратылмай,
қылмысқа жанасушылықты құрайтын алдын-ала келісім бермей қылмысты
хабарламау немесе жасыру, қылмыстың жасалуына жол беру іс-әрекеттері
қылмысқа қатысушылық ретінде қарастырылған [5, 8 б.].
Басқаша айтқанда, корольге немесе патшаға қастандық әрекеттер жасалса,
осы қылмысқа қаншалықты қатыстылығы нақтыланбай, осы қылмысқа қандай да бір
қатысы болған кез-келген адам қатысушы ретінде бағаланып, жазаға тартылған.
Қылмысқа қатысушылық тақырыбы бойынша жүргізілген зерттеулердегі тарихи
шолуға назар аудара отырып, ерте замандардың заңдарында қылмысқа
қатысушылық мәселесі әдет-ғұрып бойынша қарастырылып, жауаптылық
қолданылғанын және қатысушылардың негізгілерін анықтамай-ақ, барлығын
бірдей жазаға тартқанын да байқауға болады.
Қазақтың әдет-ғұрып заңдарында да қылмысқа қатысушылыққа қатысты
мәселелер арнайы қарастырылмаған, яғни қылмысқа қатысудың жалпы түсінігі,
оның белгілері, нысандары, сондай-ақ қатысушылардың жауаптылығы арнайы
реттелмеген, тек қазақ әдет-ғұрып заңы бойынша қарастырылған қылмыстардың
кейбіреулері қылмысқа қатысудың түрлеріне келеді. Мысалы, жеңіл жүрісті
әрекеттер жасау, біреудің тапсырмасымен кісі өлтіру, мал ұрлау, қылмысты
хабарламау, өзге біреудің жұбайы немесе зайыбымен жыныстық қатынаста болу
сияқты әрекеттер үшін арнайы жауаптылық қарастырылған. Ал қылмыс туралы
үндемеу қылмыстық әрекет деп есептелмеген [6, 172 б.]. Ал бұл "үндемеу"
болған қылмыстық әрекетті хабарламауды білдіреді.
"Қазақтардың әдет-ғұрып кұқығы" бойынша қылмысқа қатысушылар қылмысты
жасаған адаммен бірдей дәрежеде жауаптылыққа тартылған. Мұны қазақтардың
мынандай қағидалық мақалымен дәлелдеуге болады: "¥ры серігімен, жортуыл
жолдасымен". Қазақ әдет-ғұрып құқығы туралы барлық материалдарда қылмысқа
көмектесушілер мен жасалған қылмысты жасырушылар оны орындаған адаммен
бірдей дәрежеде қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын келтірген. Бірақ билер
сотында қылмыстың ұйымдастырушысы, азғырушысы немесе көмектесушісі беделді,
ру басы сияқты немесе сұлтандар болса, онда оларды жазалау жүргізілмеген
немесе қылмыстың орындаушысына қарағанда жеңіл жазаларға тартылған, сонымен
қатар қылмысты жасырушыларды да жазалау сирек кездескен.
Кейінгі уақыттарда қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы кінәнің
дәрежесіне қарай біршама дараланды. Негізінен жауаптылыққа даралай қарау,
XIX ғасырдың екінші жартысына қарай Ресей қылмыстық заңдарының әсерінің
нәтижесінде қолданыла бастады. XIX ғасырдың екінші жартысында жарияланған
Г.Загряжскийдің қазақ әдет-ғұрыптық заңдарының жинағында: "Егер қылмысқа
бірнеше адам қатысса, онда тағылған айып қатысушылардың қылмысқа қатысу
дәрежесіне қарай бөлінеді" делінген [6, 171 б.].
Қылмысқа қатысушылық туралы алғашқы заң нормалары Ресей заңдарында, яғни
1845 жылғы заңдар Уложениесінде қарастырылды. Бұл Уложение сол кездердегі
Ресейдің көрнекті ғалымдарының бағытына келетіндей нұсқада қылмысқа
қатысушылықты екі түрге бөліп келтіреді:
алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысушылық;
алдын ала келісіммен қылмысқа қатысушылық.
Бұл қылмысқа қатысу түрлерінің негізгі мағынасы осы ұғымдардың өз
атауынан көрініп тұрғандай қылмыс жасалар алдындағы келісімнің болуына
немесе болмауына қарай ажыратылады. Сонымен қатар, бұл заңның 15-бабы
қылмысқа қатысушылардың да түрлерін келтіріп, оларды 1) қылмыстың
қоздырушысы (зачинщик), 2) сыбайлас немесе қатысушы (сообщник), 3)
үгіттеуші немесе азғырушы, 4) көмектесуші деп бөлген. Мұнымен қатар,
қылмысқа қатысушылардың бір түрі ретінде алдын ала келісім берген қылмысты
жасырушылық келтірілген [5, 43 б.]. Ал, алдын ала келісіммен немесе
келісімсіз түрде қылмысты хабарламау және қылмысқа қатысушылықтың нысандары
немесе қылмысқа қатысушылықтың белгілері туралы бұл заңда айтылмаған.
Мұнан кейінгі кезеңдерде жарияланған қылмыстық құқық туралы оқулықтардан
қылмысқа қатысу мәселесінің жан-жақты және толығырақ зерттеле бастағанын
байқауға болады. Атақты Ресей заң танушы ғалымы Д.А. Дриль қылмысқа
қатысушылықтың түрлерін келтіріп, оларды мынандай атаулармен келтірген: 1)
қылмыстың түсінігі қылмысқа қатысуды қажет ететін уақиғалар, мысалы дуэль,
2) қосымша кылмысқа қатысу, 3) қылмыс жасау үшін қауіпті ой пайда болатын
және қылмыстың құралдарын дайындап қылмысқа қатысуға әкелетін жағдайлар, 4)
бірлесіп қылмысқа қатысуға себеп болатын жағдайлар, мысалы қылмыс жасалар
алдында пайда болған достаскан адамдардың әрекеттері, 5) қасақаналықпен
немесе абайсыздықпен және кездейсоқтықта жасалатын қылмысқа қатысушылықтар,
6) алдын ала келісіммен қылмысқа қатысу, мысалы, заговор, шайка, банда т.б,
7) алдын ала келісімсіз қылмысқа қатысу немесе тобыр (скоп) [7, 153 б.].
Патшалы Ресейдің 1903 жылгы Қылмыстық Уложениесі қылмысқа қатысушылардың
жауаптылығын қылмыстың туріне сәйкес белгілеген болатын.
Кеңес бөлігінің 1917-1918 жылдар дағы декреттерінде қылмысқа
қатысушылықтың анықтамасы берілмеді. Ол декреттер контрреволюциялық ұйым,
банда, сөз байласу, шайка сияқты қылмыстардың жоғары қауіптілігін ерекше
атап көрсетіп, оларға жауаптылық қарастырды. Бірлескен қылмыстылық іс-
әрекеттер үшін жауаптылыққа тартылатын адамдар ретінде қылмыстағы басты
кінәлілер, яғни, ұйымдастырушылар мен орындаушылар, сонымен қатар, айдап
салушылар мен көмектесушілер жатқызылды. Қылмысқа қатысушылармен қатар,
қылмысқа қандай да бір қатысы болған адамдар да қылмысқа қатысушылар
ретінде бағаланды, бірақ олардың нақты түрлерінің сипаттамасы көрсетілмеді
[8, 208 б.]. Аталған нормативтік актілерде қылмысқа қатысушылар мен басқа
да осы қылмысқа қатысы бар адамдардың қылмыс жасаудағы немесе оны
жасырудағы ролін ескере отырып, жауапкершілігін даралау идеясы келтірілді.
Сонымен бірге, кейбір аса қауіпті қылмыстар үшін олардың тең дәрежеде
жазалануы белгіленді. Себебі, бірлескен қылмыстық әрекеттер жаңа пайда
болған кеңестік мемлекеттің дамуы үшін жоғары қауіп төндіретін қылмыстар
деп бағаланды.
1919 жылы 12 желтоқсанда қабылданған Руководящая начала деп аталатын
РСФСР кылмыстық құқығының 5 тарауы Қылмысқа қатысу туралы деп аталып,
оның 27-ші бабының 4-еуі қылмысқа қатысушылыққа арналған еді. Мұнда
қылмысқа қатысудың, қатысушылар түрлерінің, яғни орындаушы, айдап салушы,
көмектесушінің әрекеттеріне анықтама берілді, сонымен қатар, олардың
жауапкершілігі қылмысқа қатысу дәрежесімен емес, қылмыскер мен оның
әрекетінің қауіптілік дәрежесімен анықталды. Қылмысқа қатысу дәрежесі
ескерілмей, тек қылмыс жасаған адамның әрекетінің қауіптілігі ескерілетін
қылмысқа қатысушылар анықтамасына осы тұрғыдан карау Кеңестік қылмыстық
құқықтық доктринада сот-тергеу практикасымен қылмыстық заңның тіпті 50-ші
жылдар аяғына дейін қылмысқа қатысу деп алдын ала уәде берілмеген
қатысушылықты санауына әкеп соқтырды. Сондай-ақ, көп жағдайларда
қылмыскердің жанұясының мүшелерін олардың жасалған қылмыс жайында хабардар
еместігіне қарамастан, тек қылмыскермен бірге тұрғанына негізделіп жазалау
дұрыс деп санаған [9, 124 б.].
Қылмысқа қатысудың бірқатар мәселелеріне байланысты бұл Руководящая
началаның шешімдерін сөзсіз дұрыс деп айта алмаймыз. Бұлай деуіміздің
себебі, қылмысқа қатысушылыктың анықтамасы анық берілмеуіне байланысты,
айдап салушылықтың түсінігі тым кең айқындалды, өйткені айдап салушы болып,
басқа адамды қылмысқа азғырмақшы болып, бірақ азғыра алмаған адам да
саналған. Ал, көмектесушілікті алдын ала уәде берілмеген қылмысты
жасырушылықтан ажырататын белгілер берілмеді,
РСФСР-дің 1922 жылғы Қылмыстық кодексі бойынша қылмысқа қатысудың
белгілері одан әрі шектелді. Айдап салушьшықтың анықтамасы тарылды, бірақ
іске аспаған қылмысқа айдап салу алынып тасталды. Қылмысқа қатысушылар
жауапкершілігін даралау идеясы нақты қалыптаса бастады. Жазаға тарту үшін
тек қылмыс қауіптілігінің дәрежесі мен кінәлі адамның жеке басын ғана емес,
бірлескен қылмысқа қатысу деңгейін де ескеру талап етілді. 1922 жылгы РСФСР
ҚК 15-ші бабында әр қылмысқа қатысушыға жаза оның қылмысқа қатысу
көлеміне, қылмыскердің қауіптілігіне, жасаған қылмыстық әрекеттеріне қарай
белгіленеді деп көрсетілген. Бұл қылмыстық заңның 15, 16 баптарында
қылмысқа қатысушылардың үш түрі келтірілген, яғни кылмыстың
ұйымдастырушысынан басқа қылмысқа азғырушы, көмектесуші және
орындаушылардың ролдеріне анықтама берілді және мағынасына қарағанда қалған
қатысушылар орындаушымен бірдей жауаптылыққа тартылған [10].
Кеңес үкіметінің 1922-1926 жылдардағы қылмыстық заңдардың кылмысқа
қатысушылыққа қатысты мәселелерді қарастырудағы негізгі жетістігі ретінде
үш критерийге басым көңіл бөлгенін айтуға болады. Бұлар:
әрбір қылмысқа қатысушьшың қауіптілік дәрежесі
қылмысқа қатысу дәрежесі
жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі.
Жаза белгілеу мәселесінде негізінен осы белгілерге басым көңіл
аударылған.
1922-1959 жылдар аралығындағы Кеңес республикаларының қылмыстық
заңдарында қылмысқа қатысу шектері бірдей анықталған жоқ. РСФСР мен басқа
көпшілік Кеңестік республикалардың Қылмыстық Кодекстерінде қылмысқа
қатысушыларға орындаушы, айдап салушы, көмектесушімен қатар, қылмысты
жасырушылықтың кез-келген түрлері де жатқызылды. Ал, Украина және Грузия
республикаларының Қылмыстық кодекстері бойынша алдын- ала уәде берілмеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылық деп саналған жоқ.
КСР Одағы республикаларының қылмыстық заңдарының негіздері және одақтас
республикалардың заңдары қылмысқа катысу институтына көптеген өзгерістер
енгізді. Сондай-ақ, барлық Кеңес республикалары үшін қатысушылардың
жауапкершілігінің бірдей негіздері мен шектері белгіленді. Бұл қылмыстық
заңның негізінде қылмысқа қатысу анықтамасы берілді және қатысушылықтың тек
қасақана түрде ғана орын алатындығы көрсетілді, қылмысты ұйымдастырушының
рөлі ерекше аталған және қатысушылар қатарынан күні бұрын уәде бермеген
жасырушылық әрекет қылмысқа қатысушылар қатарынан алынып тасталды.
Кеңестік қылмысқа қатысу жайындағы нормативтік ережелерінің елу жылдан
астам даму үрдісі келесі тенденцияларды қамтыды. Біртіндеп қатысушылар
шеңбері мен олардың заңдағы сипаттамасы нақтыланды. Барлық Кеңестік
республикалардың заңдары бойынша кылмысқа қатысу ұғымы мен қатысушылар
түрлерін анықтаудың бірдей ортақ негіздері дамытылды.
Біртіндеп анти-кеңестік ұйымдардың анықтамалары нақтыланды.
Контрреволюциялық көтерілістер, сөз байласулар, аса қауіпті мемлекеттік
қылмыстарды жасау арнайы мақсаты болып табылатын әр текті анти-кеңестік
ұйымдар сияқты салыстырмалы кең ұғымдар жетілдірілді. Бандитизмнің түсінігі
мен анықтамасы белгіленді.
Заңда қатысушыларға жаза тағайындаудың ерекше тәртіптері толықтырылып,
бекітілді. Қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша қатысушыньщ тек
тікелей өзі дайындауға немесе жасауға қатысқан қылмыстар үшін
жауапкершілігі бекітілді.
ҚазКСР-ның 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің 17-ші бабы қылмысқа қатысуға
арналып, онда қылмысқа қатысудың анықтамасы берілді. Онда Екі немесе одан
да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға бірлесіп қатысуы қылмысқа қатысу
деп танылады - делінген. Бұл кодексте де қылмысқа қатысушылардың төрт түрі
анықталып, орындаушы, ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушінің
анықтамалары берілді. Бірақ бұл кодексте қылмысқа қатысушылардың қылмыстық
жауаптылығына арналған арнайы бап болмады, тек ҚР ҚК-інің 17-ші бабында
Сот жаза тағайындау кезінде әр қатысушының қылмыс жасауға қатысу дәрежесі
мен сипатын ескеруі қажет деп қана белгіленді [11].
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысу ұғымы қылмыстық әрекеттің ерекше
нысаны ретінде қарастырылады. Өйткені, қылмысты бұл нысанда істеудің жеке
дара қылмыс жасаумен салыстырғанда қауіптілік дәрежесі, келтіретін залалы
анағүрлым зор. Сондай-ақ, қылмысқа қатысушылықтың негізгі мәселесі
әдеттегідей қылмысты бір адамның жасауымен және бір адамға жауаптылық
белгілеумен салыстырғанда, өзгеше қарастыруды қажет ететіндігіне және
қылмыс жасауға қатысудың сипаты мен дәрежесіне қарай өзгеше орын
алатындығына байланысты болып табылады.
1959 жылғы қылмыстық заңның 17-ші бабында заң жүзінде алғаш рет берілген
қылмысқа қатысушылықтың анықтамасында екі немесе одан да көп адамдардың
бірлескен түрде әрекеттер жасау белгісі келтірілді және бұл белгі тек
объективтік белгі ретінде ғана емес, субъективтік белгі түрінде де
бағаланды. Бірақ қазіргі заңмен салыстырғанда 1959 жылғы Кодекстің де
қылмысқа қатысу түсінігіне байланысты кемшілігі болды. Бұл заң
қасақаналық белгісін бір рет қана қолданып, бірлескен адамдардың қасақана
түрде әрекеттер жасай отырып, қылмысқа қатысушылығын келтірді, яғни тек
қасақана іс-әрекеттер жасап қана қоймай, тек қасақаналықпен жасалатын
қылмыстар бойынша ғана қылмысқа қатысудың орын алатынын ескермеді. Әйтсе
де, 1959 жылғы заңның негізінде жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде
қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, оның белгілері, қылмысқа қатысушылардың
түрлері және олардың жауаптылығының непзі мен көлемі, сонымен қатар,
қылмысқа қатысу нысандары, қатысушылардың әрекеттерін саралаудың жалпы және
арнайы мәселелері қарастырылып, негізінен сапалы шешімдер жасалды және сот-
тергеу практикасы қызметкерлері үшін бірлесіп жасалған қылмыстық
әрекеттерді саралау және осы негізде жауаптылық белгілеу мәселелері Жоғарғы
Соттың арнайы қаулылары бойынша жетілдіріле қарастырылды.
Қолданыстағы ҚР қылмыстық заңында қылмысқа қатысушылыққа толық мазмұнда
анықтама берілуі екі немесе одан көп адамдардың қоғамға қауіпті іс-
әрекеттері қасақаналықпен ғана емес, сонымен қатар бірлескен түрде
орындалуы шартты екендігі қылмыстық құқық теориясын және практика
қызметкерлерінің заң қолдану жүмысын біршама жетілдіруге үлес қосты деуге
болады [12]. А.А. Герцензон өз зерттеуінде қылмысқа жанасушылықтың
анықтамасын беру туралы ой қозғай отырып, былай дейді: Біздің пікірімізше,
қылмысқа жанасушылықтың анықтамасын бергенде оның түрлерін түгендеуге
болмайды [13, 377 б.]. Анықтама беру жайында Г.Ы. Баймурзин де Әрине,
оның түрлерін көрсете отырып, біз қандай да бір деңгейде зерттеп отырған
түсініктің мазмұнын ашамыз, бірақ түсініктің анықтамасы әрі қарай жалғасып,
оған барынша елеулі жақтары мен құрамдарына, түрлері мен нысандарына ортақ
барлық белгілерін, оларды біртұтас етіп біріктіретін барлық ішкі
байланыстарын қосу керек - дей отырып, кең мағыналы анықтаманы қолданатын
әдістің жолын нұсқайды [14, 19 б.].
Оқулық және зерттеу әдебиеттерінен белгілі бір ұғымға берілген
түсініктің немесе анықтаманың кең және тар мағынада кездесетіндігі белгілі.
Тар мағыналы анықтамалар сол ұғымның негізгі белгілерін қолдана отырып,
оның негізгі мағынасын, әлеуметтік-құқықтық орнын, қолданылатын ортасын
ашып көрсетумен ғана шектеледі. Ал кең мағынадағы анықтамалар, сол ұғымның
негізгі белгілерімен қатар, оны қосымша тұрғыда да сипаттай алатын
белгілерді, құқықтық қатынастың субъектілерін және т.б осы ұғымды сипаттай
алатын жақтарын қамти отырып беріледі. Ал, қылмыстық немесе өзге де
заңдарда берілетін анықтамалар, қолданылып отырған ұғымның қосымша
белгілерін ашуды көздемей, тек негізгі белгілерін келтіре отырып, сол
ұғымның мағынасын, қолданылатын орнын көрсетуді мақсат етеді, сондықтан ҚР
ҚК 27-ші бабындағы қылмысқа қатысудың түсінігін нақты немесе тар мағынада
берілген түсінік деп бағалау керек. Өйткені, ҚК-тің 27-ші бабында
келтірілген екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы, бірлескен
әрекеттердің жасалуы, қасақана түрде тек қасақана қылмыстарды жасауы
сияқты белгілер қылмысқа қатысушылықтың негізгі белгілерін білдіреді, яғни
осы белгілер болғанда қылмысқа қатысу орын алды деп тануға болады. Ал,
қылмысқа қатысушылықтың түсінігін кең мағынада қарастыратын болсақ, онда
қылмыс жасаудың мұндай тәсіліне алдын ала келісімнің болуы, бірнеше
адамдардың бірлескен әрекеттері болғандықтан, негізінен қоғамға қауіптілік
пен кінәні ауырлататынын, сонымен қатар қатысу нысандарының түсінігін
ашатын тұрақтылық, құрылымдылық белгілерін де қоса келтіруге болады. Бірақ,
мұндай белгілер барлық қылмысқа қатысу әрекеттерінде кездесуі міндетті
болып саналмайтындықтан, олар ҚК 27-ші бабында келтірілмеген және мұны
дұрыс шешім деп түсінуге болады.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі туралы ой қозғай отырып, қасақаналық
белгісінің екі рет ҚР ҚК 27-ші баптағы түсінікте келтірілуінің маңызы зор
деп атап өтуге болады. Өйткені, кеңес дәуіріндегі қылмысқа қатысу
мәселелерін зерттеумен айналысқан М.Д. Шаргородский, А.Н. Трайнин сияқты
ғалымдар тарапынан абайсыздықпен де қылмысқа қатысудың орын алу мүмкіндігі
келтірілген. Бұл ғалымдар қылмысқа қатысушылықта абайсыздағы кінә нысанын
келтірісімен-ақ, өзге ғалымдар тарапынан сынға алынып, агылшын құқықтық
доктринасын Кеңестік қылмыстық құқыққа енгізбекші болды деп айыпталды.
Қылмысқа қатысушылықтың акцессорлық теориясы деп аталатын ағылшын қылмыстық
құқығы бойынша абайсызда да қылмысқа қатысушылықтың орын алуына жол
берілуін және мүның басты себебі ретінде біздің ойымызша, ағылшын-американ
қылмыстық заңдарында қылмысқа қатысушылықтың жалпы анықтамасының
келтірілмеуі болып табылады. Әрине заң жүзінде қылмысқа қатысу дегеніміз не
деген сұраққа жауап берілмегенде, оның белгілері келтірілмегенде, бірлесіп
қылмыс жасау жағдайына ұқсас кез-келген қылмыстық әрекет қылмысқа
қатысушылық ретінде танылуы да мүмкін. Соның ішінде абайсызда зардап
келтіру әрекеттері бойынша да қылмысқа қатысушылық орын алуы мүмкін. Оларда
көбінесе қылмысқа қатысушылық ретінде қылмысқа келісім жасау (сөзбайласу)
деген ұғым басым қолданылады [15, 56-57 бб.].
Қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы зерттеушілердің бірі А.Н. Трайнин
қылмысқа қатысушылықтағы абайсыздықтың үш жағдайын келтірген: 1)
абайсыздықта жасалған қылмысқа қасақана азғыру; 2) қасақана жасалған
қылмысқа абайсыздықпен азғыру немесе көмектесу; 3) абайсыздықта жасалған
қылмысқа абайсыздықта азғыру немесе көмектесу. Ол мұндай жағдайларға
мынандай мысал келтіреді: Үш аңшы аңнан қайтып келе жатып, ауылға
жақындағанда өздерінің бір ауылдасы кақпасының алдында трубкамен темекі
тартып тұрғанын көреді. Бірінші аңшы іштеріндегі бір адамға сен мергенсің
ғой, ананың трубкасына атып тигізші дейді. Ол келіседі. Екінші аңшы оқ
мүлт кетпес үшін иығын қояды. Үшінші аңшы атқанда, оқ трубкаға емес,
адамның басына тиген. Бұл мысалда, бірінші аңшы абайсыздықта қаза
келтіру қылмысына азғырушы, екіншісі көмектесуші, үшіншісі орындаушы
рөлдерін орындаган дейді. Сонымен қатар, А.Н.Трайнин қасақана жасалған
қылмысқа абайсыздықпен көмектесудің мысалы ретінде, біреудің үйінде арақ
ішкеннен кейін үйіне қайтар кезінде алып келген мылтығын ұмытып кетуі және
соның нәтижесінде үй иесінің қаруды қасақана кісі өлтіру қылмысына
пайдалануын келтіреді. Немесе, қасақана қылмысқа абайсыздықта азғыру
ретінде, адам таныстарының ортасында әңгіме айта отырып, бір пайдалы
қылмыстық әрекетті жасауға болатынын және қалай болғанда да құқық қорғау
органдары таба алмайтын жолы бар екендігін жай әңгіме ретінде айтады. Кейін
осы әңгімені тыңдагандардың бірі сол қылмыстық әрекетті қасақаналықпен
жасайды. Жалпы, бұл зерттеушілер абайсыздықта қылмысқа қатысудың мысалдары
ретінде осындай жағдайларды көптеп келтіреді.
Қылмысқа қатысушылықтағы мұндай абайсыздықтың орын алуы туралы бағыт
кейіннен М.И. Ковалев, Ф.Г. Бурчак сияқты ғалымдар тарапынан терістелді
және кінәнің қасақаналық нысанымен ғана қылмысқа қатысудың мүмкіндігі
дәлелденді. М.И. Ковалев бұл мәселені дәлелдей отырып, Қасақана жасалған
қылмысқа абайсызда азғыру қылмысқа қатысу болмайды. Мұндай жағдайда басқа
адамды қылмыс құралы ретінде пайдаланған азғырушының өзі орындаушы болып
табылады немесе қылмысты біреу арқылы орындаушылық деп бағалау керек -
дейді [16, 100 б.]. Осы тәріздес Ф.Г.Бурчак та абайсыздықтағы қылмысқа
қатысушылықтын мүмкін еместігін дәлелдей отырып, қылмысқа қатысушылардың
арасындағы байланыстар сипаты бойынша ғана емес, сонымен бірге олардың
бірлескен түрде жасаған іс-әрекеттері мен оның нәтижесіне қатынасын ескеру
керек дейді [17, 110 б.]. Яғни, Ф.Г.Бурчак қылмысқа қатысушылардың
әрекеттері бірлескен түрде болуы керек, ал абайсыздықта келтірілген
зардаптар бойынша бірнеше адамдардың араларында бірлескендік болмайды деп
атап көрсетеді.
Бұл зерттеушілердің дәлелдеріне қосыла отырып, өз тарапымнан мынандай
корытынды келтіремін: абайсыздықта қылмысқа қатысушылықтың орын алуына жол
берушілер екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы себепті байланыстың
маңызын ескермеген сияқты. Қылмысқа қатысушылықта да себепті байланыс
әдеттегі қылмыстық құқық ережесіндегідей мағынада қолданылады. Бірақ
қылмысқа қатысушылықта әрбір қатысушының зардаппен ғана саналы қатынасы
емес, сонымен бірге басқа қатысушылармен де тікелей байланыстары, яғни
бірінің жасаған әрекетінің түріне байланысты келесі адамның да тиісті
әрекетті орындауы алынуы керек және субьективтік жағы бойынша бұл бір-
бірімен байланысты әрекеттерде және соның салдарынан туындаған зардапта
қасақаналық болуы кажет. Мысалы, нақты бір қоғамға қауіпті әрекеттің
орындалуына немесе зардаптың туындауына шақырған ұйымдастырушылық,
азғырушылық әрекеттердің нәтижесінде қылмысқа көмектесу немесе оны орындау
тәрізді әрекеттер жасалған болуы керек. Мұндай жағдайда себепті байланыс
тікелей және қажетті сипатта болуын ескеру керек немесе қатысушылардың
арасында әрекеттің бағыты, мағынасы туралы түсінбеушілік, қателесу орын
алмауы қажет, себебі олай болғанда абайсыздық орын алып, қылмысқа
қатысушылықты құрамайды деуге болады.
Екіншіден, қылмыстың жасалуына немесе зардапқа соқтырған абайсыздықтағы
азғыру немесе көмектесу әрекеттерін жасаған адамдарды қылмысқа қатысушы деп
танып, жауаптылыққа тартатындай жеткілікті қоғамға қауіптілік жоқ сияқты.
Адам біреумен әңгімелескенде абайлап сөйлесу керектігін, өйткені ол
әңгіменің салдары қылмысқа соқтыруы мүмкін екендігін заң жүзінде
азаматтардан талап етуге болмайды. Сол сияқты, адамдарға егер аса қауіпті
зат, құрал түріне жатпаса, қылмыстың жасалуына соқтыруы мүмкін қолындағы
құрал-сайманға абай болу туралы да талап қою артық. Сондықтан, адам
атылатын қаруды біреудің үйінде ұмытып кетіп, ол қару қасакана қылмыстың
жасалуына себеп болса, қару иесін қылмыстың абайсыздықтағы көмектесушісі
емес, тек осы қалдырып кету әрекетіндегі қылмыстың бар-жоқтығы тұрғысынан
шешу керек. Мұндай жағдайда каруды ұмытып қалдырған адамда ҚР ҚК 253-ші
бабындағы атыс қаруын үқыпсыз сақтағандық үшін жауаптылық туындайды. Ал,
жоғарыдағы аңшылардың темекі тартатын трубкаға атуға азғыру немесе атуға
жағдай жасау әрекеттерінде және ол адамдардың қоғамға қауіптілік
дәрежелерінде қылмыс деп бағалайтындай қауіптілік жоқ. Олар тікелей
қылмыстық әрекетке немесе зардаптың туындауына адамды үгіттеген немесе
көмектескен жоқ. Ал мылтық иесі мұндай зардаптың туындауы мүмкін екендігін
көре білуге мүмкіндігі болды, сондықтан ол абайсыздықта қаза келтіру
қылмысы үшін жауапты болады. Мән беріп қарасақ, бұл мысалда мылтықты адам
трубкасына атуға үгіттеген және иығын қойып жағдай жасаған адамда да
зардаптың туындауы мүмкін екенін білуге мүмкіншілігі болды және осы
бағыттан қарағанда, оларда да кінәнің белгілері бар сияқты. Бірақ,
қылмыстық құқықтық ереже бойынша абайсыздықпен жасалған қылмыстар бойынша
тек қылмыстық әрекеттерді орындаған адам ғана кінәлі деп танылады. Яғни,
абайсыздықта зардапқа соқтырған әрекеттерде орындаушымен салыстырғанда оны
үгіттеген, көмектескен адамдардың кінәлілігі немесе қоғамға қауіптілігі
төмен болып көрінеді.
Қылмысқа қатысушылықта абайсыздықтағы кінәні осылай шектей отырып, оны
тек касақаналықпен орын алатын қылмыс жасау тәсілі ретінде мойындаймыз.
Бірақ қолданыстағы қылмыстық заңның 27-ші бабындағы қасақаналық белгісінің
екі рет көрсетілуі қаншалықты дұрыс деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа
жауап іздеу үшін қасақаналық ұғымының мағынасын, ондағы әр түрлі психикалық
қатынастар түрлерін анықтау қажет. ҚК 20-шы бабының 2-ші бөлігі бойынша
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін
ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе
болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе,
қылмыс тікелей ниетпен жасалған деп танылады. Сондай-ақ, осы баптың 3-ші
бөлігінде Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бүған саналы түрде
жол берсе не бүған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп
танылады деп анықталған. Демек, қасақаналықтың қай түрінде болса да кінәлі
өз іс-әрекеттерінің коғамға қауіпті екендігін сезеді, одан белгілі бір
зардаптар туындайтынын көре біледі және тікелей қасақаналықта осындай
зардаптардың болуын тілесе, ал жанама қасақаналықта осы зардапқа саналы
түрде жол береді немесе мән-мағынасыз қарайды. Осы айтылған заң ережелерін
және кінә түрлеріндегі адамның өз әрекеттеріне және оның нәтижесіне деген
психикалық қатынастарының қандай болатынын анықтауға немесе түсінуге
болады. Яғни, қасақаналық белгілері бойынша жасалатын әрекетке деген
қасақаналықты ғана емес, әрекеттің салдарынан туындайтын зардапқа деген де
психикалық қатынасты құрайды деп түсінуіміз керек. Қылмыстық құрамның
субъективтік жағына катысты мәселелерді зерттеген Б.С. Никифоров, Г.А.
Злобин, В.Н. Кудрявцев сияқты ғалымдардың пікірлері де біздің осы
бағытымызға сәйкес келеді. Олардың жасаған шешімдерінің мағынасы адамның
қылмыстың объективтік жағының кейбір белгілеріне қатысты орын алған
психикалық қатынасының түріне қарап, қылмысты қасақаналықпен немесе
абайсыздықпен жасады деп бірден айтуға болмайды, себебі заң мұндай
ұғымдарды қорытылған сипаттама беру үшін қолданады. Заң баптарында белгілі
бір ұғымдар қолданылғанда оның әрекетке де, оның нәтижесіне де қатысты
екендігі ескеріледі [18, 29-31бб; 19, 105 б; 20, 152-153 бб.].
Әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қасақана түрде жасалуы барлық кезде
қылмысты қасақаналықпен жасалды деп анықтауға негіз бермейтіні белгілі.
Өйткені, абайсыздықтың бір түрі болып табылатын менмендікте де әрекет
қасақаналықпен жасалады, бірақ кінәлі адам қылмысты емес басқа нәтижеге
жету үшін қасақана әрекеттер жасайды. Бірақ бұл қасақаналық емес, бұл
абайсыздық.
Зардапқа деген психикалық қатынас, материалдық құрамдарға жататын
қылмыстарда қолданылуға жатады, себебі мұнда адамның қасаканалықпен қылмыс
жасағандығын білу үшін, әдетте қоғамға қауіпті әрекетке деген ішкі
қатынасымен қатар, оның зардабына да сондай ішкі, зардаптың болуын тілеу
түріндегі психикалық катынастың болған, болмағандығы тексеріледі. Ал
формальдық құрамдарда елеулі зардаптардың туындауы талап етілмейтіндіктен,
адамның тек қоғамға қауіпті іс-әрекетке деген қасақаналық түріндегі
психикалық қатынасы ескеріледі. Мысалы, формальдық құрам болып саналатын
адам ұрлау қылмысы үшін, кінәлінің қасакана түрде өзге адамды басқа жаққа
алып кетуі қажетті белгі болып табылады. Яғни, адамды басқа жаққа алып
кетуі қасақана түрде болуы шартты белгі. Ал материалдық құрамдардағы
қасақаналықта, мысалы бөтеннің мүлкін ұрлау қылмысында кінәлі адам өзінің
бөтеннің мүлкін жасырын түрде алып жатқанын біледі, мұндай әрекеттен басқа
адамға мүліктік зардап келетінін түсінеді және пайдақорлық ниетін іске
асыру үшін осындай әрекеттің жасалуын және басқа біреуге зиян келуін
тілейді. Осы айтылған негіздеулерге сүйене отырып, қылмысқа қатысушылықтың
анықтамасында қасақаналық белгісін қолданыстағы заңдағыдай екі рет емес,
бір рет қолданып, қасақана бірлескен түрде деген түрде келтірудің өзі
жеткілікті болып табылады деп ойлаймыз. Себебі, мұндай түрде қасақаналық
белгісі қолданылғанда да кінәлі адамның немесе бірлесе отырып қылмыс
жасаған адамдардың тек іс- әрекетке ғана емес, оның салдарына да
психикалық қатынасы қасақаналықпен анықталады.
Нактырақ айтқанда, материалдық құрамдарда қасақаналық ұғымы әрекетке де,
зардапқа да психикалық қатынасы бірдей болуымен сипатталса, ал формальдық
құрамдарда әрекетке деген психикалық қатынасы тілеу немесе саналы түрде жол
беру түрінде болады. Сонымен қатар, кылмысқа қатысушылықтың анықтамасында
қасақаналық белгісі бір рет қана келтірілгеннің өзінде, бұл белгі
қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана қылмыстар бойынша кездесе алатынын
білдіріп тұрады. Сонымен жоғарыда айтылғандардың негізінде, біздің ойымызша
1959 жылғы қылмыстық заңда берілген қылмысқа қатысудың түсінігін қолданған
дұрыс және Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 27-ші бабында екі
немесе одан көп адамдардың қасақана бірлескен түрде қылмыс жасауы қылмысқа
қатысушылық деп танылады деген мазмұндағы анықтаманың берілгені дұрыс.
Адамдар тобының жасаған қылмыстарын арнайы зерттеумен айналысқан ғалым
Р.Р. Галиакбаров адамдар тобының алдын - ала сөз байласып жасаған
қылмыстарының белгілері туралы адамдар тобы жасаған қылмыс деп саралау
үшін мыналарды анықтау керек: а) орындаушылардың көп болуы; б) әрқайсысының
қылмыстың объективтік жағының белгілеріндегі әрекеттерді орындауға толық
немесе ішінара қатысуы; в)қылмысты бірлесіп жасауы; г) бірлесіп қылмыс
жасаудағы әр қатысушының қасаканалық ниеті; д) бірлесіп қылмыс жасау
жөніндегі топ мушелерінің әрекеттерінің келісімділігі; е) топ болып қылмыс
жасаудағы алдын-ала келісім [21, 8 б.].
Сол сияқты Қазақстанда қылмысқа қатысушылық мәселесін арнайы
зерттеушілердің бірі С.М.Әпенов адамдар тобы арқылы жасалған қылмыстардың
қылмыстық-кұқықтық сипаттамасын қарастыра отырып, Біздің ойымызша, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz