Лирика. Поэма. Махаббат шапағатының жыры таусылмақ емес
1 ЛИРИКА
2 ПОЭМА
3 Махаббат шапағатының жыры таусылмақ емес
2 ПОЭМА
3 Махаббат шапағатының жыры таусылмақ емес
Қазіргі қазақ поэзиясы үлкен даңқты жолдан өтіп енді міне, XX ғасырдыңаяғы, XXI ғасырдың басында мүлде жаңаша тебіреніс,толғаныс, ойланысқа беріліп, атында, затында жаңалады. Соңғы он-он бес жылдың қаразында бұрынғы қазақ кеңестік поэзиясы тәуелсіздік кезеңінің поэзиясы аталды. Таптық, партиялық затына дейін өзгеріп ұлттық поэзияға айналды, демократияшыл, азаматшыл рухы биіктеді.
1991 жылғы желтоқсанның 16 жұлдызы күні Қазақстан аспанында ұлт азаттығының көк байрағы желбіреген ғажайып сәт қазақ өлең сөзінің бүгінгі нұры, ғайыптан тапқан сыры. Ақ жүрек, адал өзек ойсезімі соңғы жылдардың уылжыған жыры боп төгілуде. Үкілі шығармалардан бастасақ, 2000 жылы Темірхан Медетбек "Тағдырлы жылдар жырлары", 2002 жылы Иран-Ғайып /Оразбаев Иранбек/ "Қорқыттың көрі" атты жыр кітабы, Нұрлан Оразалин "Ғасырмен қоштасу" деген жыр жинағы Марфуға Айтхожина "Аңсау" атты өлең кітабы үшін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаттары атанды.
Лирикадағы басты тұлға-ақынның өзі. Өлеңінің авторы, объектісі мен субъектісі. Қантамырын соқтыратын жүрегі. Алдымен көзге оттай басылатын жаңалық, лирикалық ақын образының бұған дейінгі қай уақыттан өзгеше арынды көрінуі, ағын судай тасуы, асқаралы шындай асқақтауы. Кеңес поэзиясының лирикалық кейіпкері "азатпыз,бостайбыз" деп аз шалқыған жоқ. Бірақ сол шалқыманың мән мағынасы толық ашылмай қалатын. Ашылмау себебі, әлеуметтік бостандық пен ұлттық бостандық ұғымдарының арасы көш жер... Пролетарлық диктатура ақыр соңында тоталитаризм түтегіне ұласты. Қызыл империяның отаршылдық ызғары ұлттар тендігін аяқасты етті. Бүгінгі лирикалық қаһарман"азатпын", "бостанмын" десе, оның жөні басқа. Темірхан Медетбек "Тәуелсізбін" атты көлемді өлеңін былай деп шарықтатады.
Тәуелсізбін!
Тәуелсізбін мен бүгін.
Келді міне азаттығым,
тендігім.
Бостандықта бойлығым мен ендігім.
Шешіл енді, шемен болған шерлі үнім!
Ақын "Тәуелсізбін" деуі мұң, бойына қуат, көңіліне шербет енеді. Кенет зорайып, барша қазақ боп сөйлейді. Ондай стилистикалық жаңа рөл атқаруға күш қосатын қайнар - жаңа уақыт ақиқаты. Азат ұлты. Кеңестік бостандық өлеңінің авторы я лирикалық кейіпкері "өңкей сорлы, езілгеннің"сөзін сөйлесе, яғни бір қазақты екіге жарып, "байларды қойдай қу қамшымен" деп ұран тастаса, Қызыл жалау бар қазақтікі болмай шықса, Көк байрақ жөнінде олай дей алмайсың.
Тәуелсізбін!", "Азатпын!"-деп жар салушы Темірхан өлеңінде – тұтас ұлт: байы да, орташасы да, кедейі де. Ақын "мені" енді ұлттық сыпат алған. Жеке бағамы көпшілік көңілінен табылып, ұлт бағамына айналып мейлінше зорайған.
1991 жылғы желтоқсанның 16 жұлдызы күні Қазақстан аспанында ұлт азаттығының көк байрағы желбіреген ғажайып сәт қазақ өлең сөзінің бүгінгі нұры, ғайыптан тапқан сыры. Ақ жүрек, адал өзек ойсезімі соңғы жылдардың уылжыған жыры боп төгілуде. Үкілі шығармалардан бастасақ, 2000 жылы Темірхан Медетбек "Тағдырлы жылдар жырлары", 2002 жылы Иран-Ғайып /Оразбаев Иранбек/ "Қорқыттың көрі" атты жыр кітабы, Нұрлан Оразалин "Ғасырмен қоштасу" деген жыр жинағы Марфуға Айтхожина "Аңсау" атты өлең кітабы үшін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаттары атанды.
Лирикадағы басты тұлға-ақынның өзі. Өлеңінің авторы, объектісі мен субъектісі. Қантамырын соқтыратын жүрегі. Алдымен көзге оттай басылатын жаңалық, лирикалық ақын образының бұған дейінгі қай уақыттан өзгеше арынды көрінуі, ағын судай тасуы, асқаралы шындай асқақтауы. Кеңес поэзиясының лирикалық кейіпкері "азатпыз,бостайбыз" деп аз шалқыған жоқ. Бірақ сол шалқыманың мән мағынасы толық ашылмай қалатын. Ашылмау себебі, әлеуметтік бостандық пен ұлттық бостандық ұғымдарының арасы көш жер... Пролетарлық диктатура ақыр соңында тоталитаризм түтегіне ұласты. Қызыл империяның отаршылдық ызғары ұлттар тендігін аяқасты етті. Бүгінгі лирикалық қаһарман"азатпын", "бостанмын" десе, оның жөні басқа. Темірхан Медетбек "Тәуелсізбін" атты көлемді өлеңін былай деп шарықтатады.
Тәуелсізбін!
Тәуелсізбін мен бүгін.
Келді міне азаттығым,
тендігім.
Бостандықта бойлығым мен ендігім.
Шешіл енді, шемен болған шерлі үнім!
Ақын "Тәуелсізбін" деуі мұң, бойына қуат, көңіліне шербет енеді. Кенет зорайып, барша қазақ боп сөйлейді. Ондай стилистикалық жаңа рөл атқаруға күш қосатын қайнар - жаңа уақыт ақиқаты. Азат ұлты. Кеңестік бостандық өлеңінің авторы я лирикалық кейіпкері "өңкей сорлы, езілгеннің"сөзін сөйлесе, яғни бір қазақты екіге жарып, "байларды қойдай қу қамшымен" деп ұран тастаса, Қызыл жалау бар қазақтікі болмай шықса, Көк байрақ жөнінде олай дей алмайсың.
Тәуелсізбін!", "Азатпын!"-деп жар салушы Темірхан өлеңінде – тұтас ұлт: байы да, орташасы да, кедейі де. Ақын "мені" енді ұлттық сыпат алған. Жеке бағамы көпшілік көңілінен табылып, ұлт бағамына айналып мейлінше зорайған.
ЛИРИКА
Қазіргі қазақ поэзиясы үлкен даңқты жолдан өтіп енді міне, XX
ғасырдыңаяғы, XXI ғасырдың басында мүлде жаңаша тебіреніс,толғаныс,
ойланысқа беріліп, атында, затында жаңалады. Соңғы он-он бес жылдың
қаразында бұрынғы қазақ кеңестік поэзиясы тәуелсіздік кезеңінің поэзиясы
аталды. Таптық, партиялық затына дейін өзгеріп ұлттық поэзияға айналды,
демократияшыл, азаматшыл рухы биіктеді.
1991 жылғы желтоқсанның 16 жұлдызы күні Қазақстан аспанында ұлт
азаттығының көк байрағы желбіреген ғажайып сәт қазақ өлең сөзінің бүгінгі
нұры, ғайыптан тапқан сыры. Ақ жүрек, адал өзек ойсезімі соңғы жылдардың
уылжыған жыры боп төгілуде. Үкілі шығармалардан бастасақ, 2000 жылы
Темірхан Медетбек "Тағдырлы жылдар жырлары", 2002 жылы Иран-Ғайып Оразбаев
Иранбек "Қорқыттың көрі" атты жыр кітабы, Нұрлан Оразалин "Ғасырмен
қоштасу" деген жыр жинағы Марфуға Айтхожина "Аңсау" атты өлең кітабы үшін
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаттары атанды.
Лирикадағы басты тұлға-ақынның өзі. Өлеңінің авторы, объектісі мен
субъектісі. Қантамырын соқтыратын жүрегі. Алдымен көзге оттай басылатын
жаңалық, лирикалық ақын образының бұған дейінгі қай уақыттан өзгеше арынды
көрінуі, ағын судай тасуы, асқаралы шындай асқақтауы. Кеңес поэзиясының
лирикалық кейіпкері "азатпыз,бостайбыз" деп аз шалқыған жоқ. Бірақ сол
шалқыманың мән мағынасы толық ашылмай қалатын. Ашылмау себебі, әлеуметтік
бостандық пен ұлттық бостандық ұғымдарының арасы көш жер... Пролетарлық
диктатура ақыр соңында тоталитаризм түтегіне ұласты. Қызыл империяның
отаршылдық ызғары ұлттар тендігін аяқасты етті. Бүгінгі лирикалық
қаһарман"азатпын", "бостанмын" десе, оның жөні басқа. Темірхан Медетбек
"Тәуелсізбін" атты көлемді өлеңін былай деп шарықтатады.
Тәуелсізбін!
Тәуелсізбін мен бүгін.
Келді міне азаттығым,
тендігім.
Бостандықта бойлығым мен ендігім.
Шешіл енді, шемен болған шерлі үнім!
Ақын "Тәуелсізбін" деуі мұң, бойына қуат, көңіліне шербет енеді. Кенет
зорайып, барша қазақ боп сөйлейді. Ондай стилистикалық жаңа рөл атқаруға
күш қосатын қайнар - жаңа уақыт ақиқаты. Азат ұлты. Кеңестік бостандық
өлеңінің авторы я лирикалық кейіпкері "өңкей сорлы, езілгеннің"сөзін
сөйлесе, яғни бір қазақты екіге жарып, "байларды қойдай қу қамшымен" деп
ұран тастаса, Қызыл жалау бар қазақтікі болмай шықса, Көк байрақ жөнінде
олай дей алмайсың.
Тәуелсізбін!", "Азатпын!"-деп жар салушы Темірхан өлеңінде – тұтас
ұлт: байы да, орташасы да, кедейі де. Ақын "мені" енді ұлттық сыпат алған.
Жеке бағамы көпшілік көңілінен табылып, ұлт бағамына айналып мейлінше
зорайған.
Тәуелсіздік кезеңінің лирикасы тарихты ұлт мүддесі тұрғысынан
сөйлетеді. Бұрынғыдай жалтақтамайды, бір шоқып екі қарамайды. Кеңес кезінде
қазақ ақынының миы құдды локаторға ұқсайтын. Мәскеу жақтан мезгелген ойды
қағып алып қазақшалайтын. Кеңес кредосы былайша талап қоятын: "Жаңа заман,
жаңа дүниеге жарамсыздарды бүгін әшкерелеу керек; ертеңге қалдырсаң
кешігесің. Онда сен партия мүшесі, халық жазушысы емессің". Социалистік
реализмнің басты принциптерінің бірін қазақ ақыны, ғалымы Әбділда Тәжібаев
өз сөзі етіп айтып отыр.
Ендігі ақын өйтпейді. Бөтен жаққа қарап емінбейді.Оның айтқанын
қайталап жарамсақтанбайды. Не құбылысты тарихбезбеніне салады. Темірхан:
"Қырылдық қой қорғап біздер Мәскеуді, ал Мәскеуден қорғана біз алмадық .-
деп ашына ақтарылса, мұнда кешегі өткен Кеңес дәуірінің тарихын таразылау
бар. Мәскеуді қазақ өз астанам деп қорғап қанын төкті. Ал, сол астанасы
бара-бара қазақтың тілін аяқ асты етті, діліне дақ салды, дінін құртуға
тақады. "Менің елім, менің жерім" деп ән салған жастардың төбесіне әңгір
таяқ ойнатты, исі қазақ желтоқсан ызғырығынан бүрсең қақты. "Шемен болған
шерлі үннің" ырғағында талай сыр бүгулі.
Тарихты ұлт көзімен қайта бағамдау Үлықбек Есдәулеттің "Киіз
кітабындағы "Түркістан", "Біз - түріктерміз", "Астаналар","г'Қазақстан",
"Қазақия", т.б. бірқатар өлендеріне тән. Қазақтың Отырар, Сауран, Сығанақ,
Баласағұн, Түркістан, т.б. көне шаһарларын ақын өткен шақ шаңында қалғанға
баламайды. Ол қалалардың бәр-бәрі қазақ шайырының жан әлемінде тірі қалпы
тыныстап тұр. "Өзегінде өртеніп Отырар" жатыр. Сауран мен Сығанақтардың
бұла бақтарын түсінде аралап жүреді. Ал, Асан қайғы желмаясын желкілдетіп
бүгінгі Астананы тамашалайды. Оны "көрген" XX ғасыр ақыны "бата бер
үрпақтарыңа! - деп қолын жаяды. Тәуелсіздік туын желбіретіп ұстап тұрған
қазақ - кешегі, бүгінгісі, ертеңін бойына жинаған тарих перзенті.
Тәуелсіздікке қол жеткен алғашқы кезендегі сүйінші сұрасу үстінде
лириканың декламацияға берілуі де занды. Марфуға Айтхожаның "Аңсау" кітабы:
Мүмкін бе Ата-текті жасыруым,
Күмістей төгіл сен де
Ашыл үнім
Өз еркі,
Өз тағдыры
Өз қолында,
Мен Тәуелсіз қазақтың -
Ақынымын!
деген елеңнен басталады.
Ұлттық тарихымыздан медет сұрау -тәуелсіздік дәуірі поэзиясының
қабырғалы тақырыбы.Нұрлан Оразалин сақтардан талып естілетін көне үніне
құлақ тосады. "Күмбірлеген көк түріктер кезеңін"сағынады.
Сағын!
Сағын!
Сағынышың өлмесін,
Шалқарында ұлы аруақтар көлбесін.
Тәңірқұт пен күнбилерің сөйлесін,
өлмес тарих: Өзіңе - сын, Елге - сын.
Күні кеше қызыл империя ешіруге тырысқан тарихымыз қайта тірілді. Оны
арзандатып алмауға керек. Бұл - бәрімізге сын, дейді ақын. Сондықтан ба
екен, Нұрлан жинағы қам көңіл. Өзіне қояр сауалы кеп: "Өзімнен езім шошыдым
мен?" "Неге? Неге? Көзімнен жас тамбайды? Ақын жүрегі күпті. Жинақтың
соңындағы"Келерғасыр... Болады қандай ғасыр?" өлеңінде ақын өзін баураған
ауыр ойлардың бір ұшығын шығарады.
Жүрек төрі - көк жалын...
Ең ыстық үн:
Кімдер?
Қалай тойламақ Жеңіс Күнін?
Кең Даласын қазақтың кімдер жайлап,
Қандай тілде сөйлемек Кеңістігім?
Уайымым - осы шын, жасыра алман.
Тілім аман қалар ма бәсіре алған?
Дінім аман тұрар ма?
Келер ұрпақ!
Сені қандай күтеді ғасыр алдан?
Нұрланды уайымшыл, күйрек ақын демесекте, "Ғасырмен қоштасудағы" мұң-
шерін замандастары түсінуге тиіс. Қай заман да тағдырға қояр сауалын тауыса
алмақ емес. Көне уақыттың халқымызға көрсеткен зәбірі, тартқызған тауқыметі
аз ба? Әлі күнге мемлекеттік тіл Конституциядағы һұқын жүзеге асыра алмай
келеді. Неге мәжбүрміз?Соның бәрі Нұрлан өлеңінің ауа райына әсер етеді.
Әсерді публицистика тіліне аударсақ, ол: Құдай рақымымен қолға тиген
тәуелсіздік бәрін шешеді деп құр босқа далақтамауға керек дейді. Ояу
қазақтың ойлануға тиісті нәрсесі көп. Үшығына жете алмай уайымдайды.
Сонымен бірге қазақ елеңі өзінің өр бітімінен айырылып қалмау жағын да
естен шығармайды. Зарлы ән, мұнды күй, иншалла, біздің пешенемізге мәңгі
жазылып қоймаған шығар. Қазіргі заман зарзаман емес, ар-намыс заманы. Бұл
ақиқатты түсінудің поэзиядаға көрініс Махамбет, Мағжан дәстүрлерін
жаңғыртудан байқалады. Мысалы - Темірхан Медетбектің "Абылай хан", "О
Махамбет, пірім-ай!", "Мағжан-жыр"өлендері.
Темірхан ақында "талықсып жатқан" діні, ділі,тілінен хауіп ойлайды.
Әдебиеттік әсірелеу сияқты көрінсе де, "Шайқалып тұрғой, шайқалып Қазақтың
қалың ордасы" деп қамығады. Қамықса да қамсыз болмауды ойлап, аруақ,
"пірін" шақырады. Махамбет, Мағжандардың романтикалық дәстүрінде өршіл,
ектем өлең рухын демдейді.
Өз өлеңін "Мағжан-жыр" атайтын Темірхан Медетбек, кемеңгер ұлттық
ақынымыздың ұмытылмас мұрасын жаңа жағдайға сай дамытып жүрген
ақындарымыздың бірі. Кезінде Мағжан Жұмабаевты сынаушылар оның поэзиясы кіл
"дүниеден торығу, табыт пен көрден басқаны кермеу, елім күйін ғана есту"
сарынында жазылған деп кіналады. Темірханның әділетсіз сынға жауабы
эстетикалық мергендігі қапысыз талдауға сүйенеді. Ия, Мағжан өзі жырлаған
Қорқыт қобызындай жалған дүниеден сарнау, зарлауменетті. Сондықтан бүгінгі
ақынінісі "Мағжан-жырым мұңайтады құдайды"дейді. Бірақ Хақ Тағаланың өзін
мұңайтқан Мағжан жырының бұл бірғана қыры еді. Соны тәуелсіздік ақыны
тереңтүсініп түйсіктенген. Мағжан поэзиясының қәне бір қыры - тау суындай
тегеуіріні қатты тасқындылығы еді. "Мағжан поэзиясындағы кереғар
сарындардың бір арнада тоғысатын қасиетін Темірхан былайша әдіптейді.
Қорқады оның қайғысынан қасыда!
Өрбір сөзі айналды көз жасыма.
Аласүрып шарқ үрып жүр Мағжан-жыр
Маңғыстаудың жай түсіріп тасына,
Көкшетаудың бүлт үйіріп басына.
Өлендегі ақын образының ұлттық келбеті асқақ. Заһар қылыштайын
жарқылдайды. Қиялы шарықтапғарышқа көтеріледі. Арсыға жетеді. Мағжанақынды:
"Мен келемін, мен келемін, мен келем, Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар"
деп жар салдыратын сезім қазағының қаһармандық тарихына деген мақтаныштан
күш алады.
Тәуелсіздік есімді қасиетті сөзбен бірге қанаттас кірген Мағжан есімін
сол қадым тарихпен ақын Кәкімбек Салықов тіке байланыстырады. "Жан еді
шапағаты Күннен туған, Жан еді "Көк бөрідей" Гуннен туған" деп есілтеді
"Мағжан аға" атты ұзақ өлеңінде. Бүкіл ақындық өмірбаянын шолып шығады. Кей
иі қанбаған өлең жолын есептемегенде Беу, дүние! Тындап ауыл амалшысын
Жақсыны неге көрдің "жаман кісің", көбі шумақтың соңғы жолдарындай көңіл
межесіне дәл тиіп отырады. Әсіресе кеңес идеологиясы мен итіе-тартысқа
түскенде: "Халқымның досын жауы атандырып, әкеттің болашақтың хабаршысын",
"Ұлтшыл ма елді елге қосқанадам", "Көшпелі дәуір емес аңсағаньі" - дейді.
Мағжан поэзиясы—тәуелсіздік жырының кел табанымен табиғи жалғасқан
құнарлы жылға. Сол шұрайлы шындықты Кәкімбек ақын әдемі айтып шыққан:
"Жырына жүрек жалғап емделемін, Тағдыры еске түссе сенделемін", "Мағжанмен
поэзия сәні кірді". Сәні кіретіні, Мағжан-жырмен, қазақ поэзиясының
еуропалық бет-өңі ажарлана түсті. Мағжанның классикалық стильдік дәстүрін
тәуелсіздік поэзиясы қайта жаңғыртуда. Бүгінгі лирикадағы ақындық бейне,
лирикалык, кейіпкер рәмізденденген ірі тұлға. Тұтас бір дәуірдің символы.
Тәуелсіз онжылдық поэзиясы ақын Қанипа Бұғыбаеваның "Өң... мен түс.,."
жинағынсыз олқы соғар еді. Соңғы жинағын ел-жұртына сыйлай отырып,
"Сағыныштан шаршадым... дем алсам деп Жер-ананың құшағына құлаймын" деп,
қырық жыл бұрын өткен шешесімен қауышуға о дүниеге асығыс аттанып кетті.
Және ғарышқа самғап, ай-күнге жар салғыш аусар, асқақ ақындығына сай өз
образын мәңгі есте қаларлықтай етіп құйып та кетті. "Сезімді күн нұрына
сабақтадым. Үнімді көшкен бұлт қатындатам деп, Найзағай бұтағында
қонақтадым",-депті. Тосын тапқырлық. Сөзді көктен түскен жасылдай ойнатады
деп осындайда айтса керек. Аяулы ақын қарындасымыздың жарқын бейнесі
Найзағай бұтағында отырған қалпы халқының жүрегінде мәңгі қалып қояры
кәміл. "Ақын" атты өлеңінде бұл жайында былайша толғанады:
Үнсізқалса...
Жүрт ойлайды "сөнді"-деп,
Қамытына"иттірліктің"көндідеп.
Ол жанғанда, дүние түгел жарқырап,
Ол сөнерде жарқылдайды соңғырет...
Қанипаның лирикалық кейіпкері ұлт түлегі. "Қазақпын, мен!" атты ұзақ
елеңін десте-десте етіп самсатуы да тәуелсіздіктің рахатына ішпей-жемей
тойғанел перзентінің жүрек жарды қуанышынан. Азат-тықты бақыт-байлығы,
ырысы санайды. Ата-баба аруағын шақырып, Отан үшін басын құрбандыққа шалған
тарихи тұлғаларға сыйынып, бақыт баяндылығын тілейді. Баяндылық шарты ел
аузындағы сөз-бірлікте. Бірлік болғанда, алдымен қазақтың өз бірлігі.
Қанипа өлеңінің алтын арқауы-біз, қазақ, бұрындар әр кез ру-ру, тап-тап боп
бетжыртысқан, қан төгіскен қалыптан кетіп, ұлтты қалтын ұяға қайта
қоныстануымызды алғау. Лирикалық кейіпкері ағынан жарылып: "Бір қазақ
"бақыттымын" десе өзін-болғандай "мен бақытты" қуанамын" -дейді. Өйткені
"Туысқан, тағдырласы, қарындасы, Бар қазақ бірата мен бірананың."
Қанипаның жинағы "Өң...мен түс..." аталса, зу етіп өтетін ең мен түстей
өмірін ғана айтпайды. Адамның өңі мен түсіндегі шындықтың арақатысы қандай?
Дағдарыс түс, аян беру түсі - түстің сорты кеп. Қанипа елеңіндегі түскеру
шындық дүниені өрнектеудің ұтымды бір тәсілі. Көрген он түсі он елең
құрайды. Арнайы топтама етіп берілген. Прозалық шығармалардағытүс керу
кейіпкердің ішкі монологының ерекше пішінде қолданылатын тәсіл. Жан
дүниедегі әлде не рухани адасудан хабар беретін жай-күй. Сана ағысының
күрделі, шиелі түрі. Қанипа томтамасында түстің символистік мәні бар.
Бүгінгі шындық дүние көк жиегінің арғы бетіндегіні көңіл кезімен көру
ниетінен туындайтын талап, әрекет. Мағжандәстүрі.
Бірінші түс туралы өлеңін Қанипа "Таңғытүс"деп атапты. Лирикалық
кейіпкер өзін қуып келе жатқан жолбарыстың аузына іліге жаздап жанұшырып
келе жатады. Бір уақ артына қараса, жаңағы жолбарыс ғайып болған. Орнында
жолбарыс терісін жамылған қазақ үйі тұр. Өңінде кездеспейтін қисынсыз
құбылыс. Қисыны тек түс жорудан табылады. Жақсылыққа жорып, "еңімде"
дейінші деп, бет сыйпайсың. Иншалла исі қазақ шаңырағына жолбарыс айбыны
бітеді екендеп көңілің ашылады. Ақын да түсті солай жорыған.
Екінші "Бота", үшінші "Молда емеспін", оныншы "Таң атқанша..."
түстерінде алғы жақсы күнді астарлап бейнелейді. Түсінде бота боздайды. Үні
қобыз үніне ұқсас. Бозғылт ботаны бұйдасынан жетелеп, тас қапастан жетектеп
алып шығдды. Келесі түсінде ұлы Абай мүсінің басынан шұғылалы күн сәуле
төгіп тұрғанын көреді. Соңғы екі түстің екеуі де тәуелсіздігіміздің ерқін
тынысты поэзиясының рәмізі. Тағы біртүсінде "көкжендет" бүркітті топшысынан
ұстағанда қолындағы баласына айналып кетеді. Қазақ елінің болашағына деген
ізгі көңілін орағытып білдіру тәсілі.
Төртінші "Тағдыры бір..., бесінші "Бұл түсімнің салмағы"түстері жыр
ағытып, ән салғызатын шабыт туралы шалқытады. Топтаманың жетінші "Ескерту
немесе мойынду", тоғызыншы "Сезіміме серік... беліктеріндегі түсі
тірлік өксіктері. "Рухым менің ұшып кетераспанға Жылуы жоқ жер бетіне
өкпелеп...
Бірақ пенделік өкпелігіне "Елім-ай" деп тебіренген рухын аласарт-қызған
жоқ. Аттас ұзақ өлеңіндегі лирикалық жүрек дүрсілі тарих айдынында
құлаштайтын эпикалық сарын мен үндесіп, іші-сырты бірдей әсем әлем
туғызады. Таңға жайып табиғат, тарам-тарам дүниеуи жолдың бәрі,
аспандағыай, жұлдыз, күн, дария толқыны - баршасы "Елім-айлап" әнсалады.
"Елім-айды"шырқағанда, шерткенде онсегізмың ғаламның бәрі ел тағдырымен
қоса домбыраның ішіне сыйып кететіні ғажап. Сол ғажап іс қолынан келген
ақын ұзақ өлеңін терең мәнді түйінмен аяқтайды.
Ақын ба, жан жалынын аяп қалар,
Жүректі үйықтатпай оятқан ар.
Менінде өмірге бір сағынышым-
"Елім-ай" әніменен аяқталар...
Ақын қыз, ақын-ана Қанипа Бұғыбаева "Балам үшін дариядай ағылған,
Омырауым ағыл-тегіл сүт менің, Сүтсіз өмір өмір емес, біткенім..." деген
екен. "Екі өмір сүргім келіп жүр ғой менің" дейтін де Қанипа. Екінші өмірі
басталыпта кетті. Ендігі ақсүті -ағыл-тегіл жырлары. Жүрек сүті. Кім үшін
дариядай ағылатыны белгілі. Жаңа ғасыр перзенті үшін...
Тәуелсіздік жырына мол үлес, қымбат сез қосып кеткен Есләм Зікібаев
ақынның соңғы жылдары "Дүниежалған"1998, "Арна" атты екі бірдей өлең
кітабы жарық керді. 2003жылы "Жыр-тағдырым" деген өлең, толғаныс, эссе,
естеліктері жарияланды. Естелік мақала, эсселердің ішінен ақын
шығармагерлігін жоғары бағалаған Әбділдә Тәжібаев, Әлжаппар Әбішев, Мұзафар
Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Герольд Бельгер сынды көрнекті ақын-жазушылардың
Есләм ақын поэзияеына шын жүректен шыққан риясыз жылы лебізін кезіктіреміз.
Герольд Бельгердің талдамы татымды мына пікіріне қол қоймасқа болмайды. "Ол
Зікібаевты айтады әрқашан асқақ армандарды аңсайды, ал шындықты...жалынды
шабытпен тебірене жеткізуге жан салады. Оның кітаптарының бәрінде дерлік
"ақ" деген сөздің тіркесіп жүруі тегінемес деп білемін. Мәселен, аққайың,
ақайдын, аққайнар, ақсағым, ақжарма. Қазақ ұғымында"ақ"семантикалық тұрғыда
өте ауқымды сез, ол ақ түсті ғана емес, сондай-ақ жан тазалығын,
мейірімділікті, әділдікті, адалдықты, шыншылдықты, бекзаттықты бейнелейді.
Бұл сез Есләмның поэзиясында асыл мұратқа, биік мақсатқа, ғажайып бейнеге
айналады".
Ақ Орданы да оның әлі іргесі қаланар-каланбаста-ақжырлай бастаған Есләм
ақын-тұғын. "Кетере бер елімнің Ақ Ордасын". Көк туы желбірген Астананы,
"Қазағымның бар жері-баспана-құт"деп құйғыта келе, "Өскен Елге жарасып
кетереді, қай-қайсысын қойсанда АСТАНА ғып!"-деп шалқытты. Сонымен бірге
реалист ақын демократияға беттеген елінің демікпін мезеттерін де байқамай
қалды емес. Герольд Бельгер атап еткендей, оның кейінгі уақыттағы
топтамаларында "мұнды ойлар, алғы күнгесенімсіздік, құлазыған кеңіл мол
ұшырасады. Бұл күнде қазақ ауылдарында, адамдардың көкіректерінде болып
жатқан күрт өзгерістер, нарықтың қатақдықтары, адамгершілік қайнарының
лайлануы, рухтың шалдығуы оның сезімтал жүрегін жаралайды, тіпті жанын
түршіктіреді."Жаны түршігетіні:
Сәбит туған,
Ғабит туған...
Мағжан от боп жалындаған,
Тарқамайтын сауық-думан-
Қасиетті дарын далам,
Алмағайып арасында,
Солғын тартып барасың ба?
Неге солғын тартады? Негесі сол, дарын даланың "Жатаған қазақ
ауылдарынсыз сәні келмей тұр". "Иттеріне дейін орысша үйреніп үрген дала".
"Қазақтары татардан да аз Қызылжардың қаласында". "Аз қазаққа өз жерінде
болмаса екен заманақыр"- дейді. Ұлтының болашағын ойлап қамығады.
Қашан да ұлттық тұрғыдан табылатын өлең керегінде сағат, минуттың
қадамын санағыш. Нарықтың бастапқы кезеңінен біз өтіп кеткендейміз. Енді
сол өтпелінің кеп өкінішті жайларын, халыққа оңай соқпаған ауыртпалығын,
адамдардың көңіл-күйіне, тұрмыс ахуалына тигізген зардаптарын қазір өленде
қалған тап, таңбаларынан кездестіріп бас шайқаймыз. Бұл қареріп, мұз көшіп
жатқанлайсаң шақты ақын Әділғазы Қайырбеков былайша сыпаттайды.
Жолдың бәрі арақ-шарап дүкені,
Қалтарыста қарақшылар күтеді.
Қайыршылар қолын жайып қүнысқан,
Заман зарын ұқтырады зымыстан.
Қату қабақ қайтқан жандар жұмыстан,
Хал-ахуал сұраспайды дұрыстап.
Қара базар күндіз- түні қызады,
Қыл сағақта тапшылықтың тұзағы,
Нарық заңын ұғынбадық біз әлі...
Одан бұрынғы кезендер де өз атауымен тарихқа түскен бойда өлеңде өз
анықтауышын тауып жатты. "Тоқырау емей немене Есесінен езгенің Екі асаудан
шошымау."- депті Оразақын Асқар. Рухсыздық формуласы Оразақын елеңінде
нақтылы кейіпте: "Тоқырау емей немене Поэзия оқымау". Горбачевтің "Жаңаша
ойлау" бет бұрысының портретіде оңып тұрған жоқ. Құрдалбаса, дәрменсіздік.
"Болашаққа сенетін сезден басқа, Әділдіктің неге жоқ қолында түк?!"
Қазақ поэзиясы саяси лириканың үлкен жолынан өтті. Өлеңмен әлеуметтік-
қоғамдық һәм экономикалық жетістіктерді жүрекке жететіндей, санаға
сіңетіндей етіп баяндау, публицистикалық жалынмен жарсалу, үрантастау, атой
бере алға шақыру тәжірибесі бір басына артығымен жетеді. Сол тәжірибе
негізінде тәуелсіздік тақырыбынан аянып қалған ақын кемде-кем. Қабылхан
Күзембаевтьің "Наз бен наза" жинағына 2001 берілген аннотацияда мынадай
жолдар бар: "...еркінеліміздің онжылдығы қарсаңында жарық көргелі жатқан
бұл жыр жинағына қарбалас-қауырт өтпелі шақтың, Азат, еркін өміріміздің
күйініш-сүйінішін тауып, тап басып толғаған дастандарынан қысқа үзінділер,
туған ел, туған жер топырағынан нәр алған таңқурайдай тәтті тармақты
өлендері мен толғаулары топтастырылған." Шынында да солай. Тұтас бір жинақ
"азаттықтың оралуы" тақырыбына арналған. Бәрі тәуелсіздік қуанышын әр
қырынан жырлайды. Көп ақындардан ерекшелігі, "Бісміллә" деп Алладан медет
сұрап басталатын өлеңнен "Жақсыларды жоқта" деген амандық тілеп қол жаятын
бата өлеңмен аяқталады.
Қабылхан ұйыстырған өлең жолдары аруақ шақырып айбынданады, жырау
жылғаларына қайта су толтырып ағындатады. Орғытып тоқсан толқытады.
Тәуелсіз өмірдің қуатына қуат қосатын оптимизм халық жігерін арттыра түседі
деп есептейді. Өзі тарих боп сөйлейді. Ұзақ болса да сөз делелділігі үшін
"Түркістанмен тілдесу өлеңінің" бір шумағын оқып көрелік.
-Бірінші Алла, екінші
адам десе ер кішіріп
Аспандайды кісілік!
Жан-дүнйең жаз болса,
Ақ қар, көк мүз ериді,
Жазға басын қыс иіп!
Бұйқын дария бұлқынып,
Пердауси жырдың толқыны,
Іздеп келген алыстан.
Мен болмасам, ғашықтар
Етер ме еді Арысты ән
Тас құдайларды талқан ғып
Бейшаралықпен алысқан
Байтолланың бұтағы
Ай белгілі айыстан-
Мен атақты Түркістан,
Жатырқырда-
Көшемді күні бүгін күзетіп
Арыстан боп -арыстан!
"Жаһанды жаулап кезуге-
Жаралдым"-деген кезінде-
Шыңғыс хандай жойқынның
Мұсылман ғып үрпағын-
"Қош",-дегізгем Шоқанды,
Черняевтей кежірге! "
Осы әуен "Қожа Ахмет және "Диуани хикмет" туралы жыр", "Кең тынысты
Түркістан", "Абыз аталардың айтқандары", "Азат таңның алауы", "Қазақстан -
қара шаңырағым", т.б. өлендерінде үстем. Қабылхан ақын кешегі жылы ұяны
көпаңсайды. Кейде ол үшін өткеннің жақсысыда, жаманыда айырғысыз бірдей
керемет. "Хан менхалық" өлеңінде"Хантандау" поэмасынан үзінді ол
әлеуметтік категориялардың ел дамуының белгілі кезеңінде туғандығын, кешегі
мойын ағаш бүгінге керексіз еқендігін есепке алмайды. Ханды халықтан
жирендіргендерді "айлакер, мекерлерге" санайды. Ханнында ханы бар. Арасында
өздерін ақсүйек санап, өзге қазақты бесінші түлікке санаған "хан емес,
қасқырлары да" Махамбет бар. "Хан халықты қорғайды Ханды халық қорғайды"
деген қағида сол себепті шындыққа сәйкес келе бермесе керек Сол себепті
Президент институтын сайлауды"хан көтеріпті"деу тіпті рәміздік тұрғыданда
ерсілеу.
Саяси лирика дүниетанымы тарихилыққа, дәл қисынға теріс қарамауы керек.
Жатық, жүйрік өлеңнің шарты - бас изету, құптау, бәрекелді айтқышым-ау
дегізу. Ал олай емес, былай ғой деген күмән туғызған өлеңнен береке
қашатыны әлмисақтан белгілі ақиқат.
Қабылхан жинағында "Американың Есенбүбісі" деген өлең бар. Америка
Құрама Штаттарында өмір сүріпжатқан қазақ қызына арна-лады. Тіпті аты-жөні
де көрсетілген - Есенбубі Атабекқызы. Аты қазақтікі, ендігі заты
американікі. "Американың Есенбүбісі." Бұленді тәуелсіздік заманының қайғысы
Қазақ қызы ең бай елде қоныс тепсе де, ақын жүрегі күзгі тұмандай тұн
жырайды. "Бөтен елде сұлтан болғанша, өз елінде ұл тан бол". Бейшара қай бі
жетісіп жүр дейсің. Өлең шеттеп кеткен жанды сөкпейді. Қызда кінә жоқ. Кінә
- өтпелі кезеңдікі. Елі мен жерінен жырақ жүрген жалғыз Есенбүбі ғана ма
екен? Ақынел мұңы мен қыз сағынышын қоса арқалайды.
Аңсатқанда Арқа жаңбыры-
Құс болып үша ма екен жан күйі?!
Әлемнің арғы бетінде
Желбірейді желмен жаулығы.? :;
Күзембаев Қабылхан көптің көкейінде жүрген тақырыпты поэзия ерісіне
шығарып, жаңа сөз бастап отыр. Және бір жетістігі, суретшілік лирика қорын
молайтқан. Тәуелсіздік жасына жас қосқан сайын оған арналған өлең табиғаты
да лептік публицистиканың шеңберінен шығып, жалпылықтан нақтылыққа көшіп,
азат ел портретінің бояуын түрлендіре түсуі, жалпымен сөйлесумен қатар,
жеке адаммен сырла-суға бет алуы тиіс. Сол керексінуді бүгінгі поэзияның
өзі де сезініп отыр.
Тәуелсіздік әдебиетінінің бір ерекшелігі - ел азаттығымен қоса сөз
бостандығын да сыйлаған замана кезінде туып дамуы. Қазіргі қазақ поэзиясы
кітаптарында егемендік қуанышы, нарық қайшылықтары, өткеннің өкініштері
белең алса, бұл қоғамнан әдебиеті жырақ түра алмайтынына және бір айдай
айғақ. Бірақ бостандық тиген сөздің күнделік тірлікке білек соз бермейтін
өнері бары енді-енді байқалып жүр. Ақын Темірғали Көпбаевтың "Кезмоншақ"
1998 атты жыр кітабын сөз өнерінің сұлу көшіндегі бөлекше көз тартар
көлік пе деп қаласың. Кітаптың беташары "Мұнды өлең" деп аталады. Беташарын
ғана емес, жинақтыңөзін де "Мұнды кітап" деп атаса жөн. Өйткені ол
негізінен бір ғана сезімнің төңірегінде шыр айналады.
Мен дағы бір күй едім,
Мұңнан салған тиегін.
Тереңіме қүласаң,
Шашылар-ау сүйегің.
Шумақ "Ой" деген өлеңнен алынды. "Мұң" деген сөз жинақтағы басқа
өлендерден де жиі кездеседі. Ал қай өленде сол сөздің өзі жоқ болғанмен
көзі тұрғаны сезілмей қалмайды. Тіпті пейзажынан да: "Айғыз-айғыз терезем,
Ебіл-себіл жылауда. Арғы жағы боз қырау, Тұман ба, әлде тымау ма?"
Жалғыз бала - қалада. Әке-шеше-далада. Даладағы ата-ана мес бие, емен
күбі ұстайды. Күбі күйттер келін қасында жоқ. Немересін қатты сағынған
кезде наласын күбірлеп күбіге айтады. Қалаға бара алмайды. Қалалық жерге
"Мес бие мен емен күбі сыймайды. " Қала мен ауыл қайшылығы... Қала берді -
ол да мұң. Мұңның астарында -күллі адамзаттың арғы-бергі арманы астасып
жатыр. Ол арман бір кезде ұлы Мағжан қаламынан "мәңгі байрам" деген ат
алды. Мағжан ақын пікірінше, бұл арманына адам баласы "Ит қарынды
қорылдатып көметін" уақыттуғанда жетпек. Сол дәстүр Темірғалидың "Қиял,
шындық" деген өлеңінде жаңғыртылып нақтылана түседі.
Жеріп болдым елдің еті үйренген,
Қоғамдағы қүлқын қуған күйбеңнен.
Қүлақ, ауыз, көмейлерден жоғары,
іздеулімін періштедей Сананы.
Өңкей аппақ сезімдерден құралған,
Ғалам жасау кеудемдегі ұлы арман!
Мұң ба? Мұң. Бір ұлт қана емес, күллі адамзат шері. Рухсыздық дегенміз
қарынға қадалу дертінен, нәпсіге құлдықтан өзге нәрсенің бәрін: Отан, ата-
ана, отбасы алдындағы борышынды естен шығарудан ушықпақ.
Мұңның және бір ақыны - Аманхан Әлім. "Ай нұры алақанымда" атты лирика
кітабында2003 "Менің мұңым", "Мұңыма" атты өлеңдерін оқып отырғанда
түйсінетінің, ақында жалғыздық сарыны басым. "1973", "Қуандық Шаңғытбаев
қазасына", "Желтоқсан, 1986" секілді бірен саран өлеңі болмаса, жыр қоржын-
қосқалағы тірліктегі жеке әсерге сықа толы. Соның өзінде де нақты оқиғаны
сезім айнасындағы суретін ауыстыру, теңестіру арқылы көріп сезіну талабы
басым. "Қақалып бура қалды көбігіне, Алғанда тірсегінен күшік жалған" деген
метафоралы қисынды нақтылы Желтоқсан көтерілісіне жанастырады. Бураның
тірсегінен алатындай ол неткен күшік екенін түсініп жету үшін қазақ ішінде
"кәрі күшік", "күшік ата", "күшік күйеу" деген теңеуге жақын метафораның
қандай жағдайда қолданылатынын білуге керек.
Өлендегі лирикалық бейне - көңілсіз қу тірлік иесі болар ма. Оқығанында
бойынды бір түрлі тоңазытып жібереді.
Беймезгіл қарқылдаған қарға үміттен,
Ырысым ыдыс жұқты бар ма күткен, -
Жападан жалғыз тамда жа тып алдым,
Жантақтай жан батпайтын жарға біткен.
Өзін "Жалғыз тырнаға" жинақ осы өлеңнен басталады теңейтін ақын
өлендеріндегі дүние бояуы бөлекше. Ол-жалғыздық символы. Сары түсті бояу.
Жарым жүрек сыздағыш. Сары уайымы басым: "Сарғайған сағынышты сары ала
күз", "Сары ала етек көрініс көгіс тартып", "Сары сағым", "Сарша сағым
толқиды шайқап құйын", "Сары жаздың үзілсе ақырғы әні", "Жел қаққан сар
жапырақ сағыныштай", "Сары уайымды жастанып", "Сары бала манағы адасады",
"Сары шілде аңсаймын негесені", "Сары атандай сарғайып жатыр білем", "Сары
жел шала кұйрық шандықпалы", "Сағынышың дала деп сартап болған", т.т.
Жалғыздық құдайға ғана жарасады деген сөз бар. Бірақ ол солай екен деп
әдебиетімізде бұрын сонды жазылмай келген мәселені көтермей отыра алмайсың.
Жалғыздық құбылысының түр-түсін ғана емес, ішкі мәніне де зерсалып үңілетін
мәзгіл жеткеніне Аманхан кітабы айтарлықтай дәлел. Құбылыстың ішкі мәнін
поэзия оның сыртқа тебетін бейнелерінен танып білмек. Аманханның оңаша
сезіміне қолтықтағы ауыл алқам-салқам көрінеді, сидаң ши сыбызғыдай
сыңсиды, көк жиектегі қара құйындарға асылған адамдай шайқалады. Бірақ
томырыққан, торыққан кейіпкер мүлде үзіліп кетпейді. Өзін оңайшылықпен
берісе қоймайтын жерт істелеп мығым жатқан "мық жусанға" балайды. Жалғыз
көз дәу кейіпті дүние жанын жасқап тұрғанымен, болашаққа баратын жолына
бөгет қоя алмақ емес. Уды у қайтаратыны секілді, пессимизм, сайып келгенде,
оптимизмді орнықтырар құралға айналады. Алдағыдан үмітін кеспейді. "Түбі
бір түгенделер төрткүл дүние, Өзімнен-өзім қалып соны ойладым."- дейді.
Ойлайтын, ойланатын дүние дәл бүгін көп. Мақсаты: өткенмен
есепайырысуда, бүгінгінің бұйырмысын тануда, болашақ көгінің үміт жұлдызын
жағуда. "Алтай асу" атты өлендер мен толғаулар кітабының 2002 туындыгері
Серік Ғабдоллаұлы болмыс шындығының сол үш қырын тәуелсіздік тұғырынан
тануға талпынған. Жүйешіл ғылымның жүген-құрығына жөпшенділікпен көндіге
бермейтін поэтикалық тақырыпты шабыт дүкенінде балқытып иіп әкеп кітабында
үш қырлы шындыққа сәйкес үш бөлімге таратыпты: "Кешеден - бүгінге".
"Бүгіннен—ертеңге". "Ертеңнен - мәңгіге"
Серік ақын шерін сенімді тарқатады. Сенімді болатыны, күш алатын жері -
мықты: туған жер топырағы.
Қиялымның қаңғырып сопылары,
Жинай алмай жүрегім опынады.
Тамырымда қан қатып қалған кезде,
Жібітеді Ұланның топырағы.
Ұлан - Ақ Ертістің сол қанатын ала орналасқан алтын аймақ. Осы арамен
Күлтегін жазуы қашалған таңбалы тас өлкесі іргелес. Ақын құлағына баһадүр
Бабаның даусы шалынады. Тасқа түскен өмірбаянын оқиды. Соны көңіл-
күйінедіт, медет санап шалқиды. "Күнастында көкбөрі", "Танылдытегі
түріктің", "Түріктер- Алланың әділет сарбазы"
Асқар Алтай ақжауынын шашудай төгіп, ақын иығына "күміс күн мен, пәліш
түнін" жабады. Сонда шайыр шабыт тұлпарына ырғыпмініп, бүкіл ел-жұртының
өткен күнін шолады. Желпіндірер жеңісін алғайды "Жеңіс күні...". Көп
құндылығына теріс қарайды. Кешегі кеңес дүние танымдағы тамсанбасқа
тамсанатын бейшаралығын, кедейлікті әспеттеп, байлықты тұқыртатын әбестігін
еске алып, пәлсапалық пайымға беріледі.
Қажетіне кедейлікке мақтанып,
Жүретүғын табан асты тапталып.
Жалтақтаумен жалғанына өтеді,
Бір шын күлмей мына өмірде шаттанып.
Бар байлығын игілікке жүмсаған
Адам кетер өкінішсіз аттанып.
Енді ол заман келмеске кетті. Жаңа тәуелсіз Қазақстан дүниеге келді. Ел
қуанышы - өз қуанышы. Ақын "тың жырға " түрен салуды ойлайды. Азаттықты
асығы алшыға түскенге санайды. "Армысың, үшінші мыңжылдық", "Домалақдаудағы
дау сөз". Тек әзірге нарыққа қабағы келіспейді "Сатылады". Сатылмайтын
нәрсе жоқ. Жерің де, суында. Шымшық, торғайларыңа дейін. Ақылында,
сақалында саудаға түсіп тұр.
Сатылады.
Бәріде сатылады.
Саудаменен шығады "атың әлі"...
Тыр жалаңаш тірлікке жаңа туған
Жиіркеніп қарайды Ақын ары.
Бет-ауызы былғанған дүниенің тазарар күні туар ма? Ақын өзі қойған
сауалына жауап іздейді. Адамзат болашағының ауа райы дүниетанымына қарай
өзгермек, деген ұйғарымға тоқтайды. Көп үмітін рух жаңғыруына артады. Бас
құбыланамасы - мұсылмандық. Сол биік идеяға ынты-шынтысымен берілгендігі
сондай, тіпгі мұсылмандық бес парызды өлең өрнегіне түсірген. Йассауи
мазарында Алладан пәрмен сұрайды. Инабатсамалы мандайын желпіп рахатқа
бөленеді. Жұмыртқадай аршылып тазарады. Пенделіктің періштеге айналуының
куәсі болады. "Күмбезі көктітіреген", "Ұйықтап жатқан секілді","Көкірек
көзі ашылған", "Адамтуралы ақиқат", "Мұсылмандық- сенімің" өлең,
толғаулары".
Ал, Есенбай Дүйсенбайұлының лирикалық кейіпкеріне, "Жаңбыр әні
атты2003 жыр кітабына қарағанда, әр сөзіне қанат бітіргендей шабыттануы
үшін табаны ауыл топырағына тиіп тұрғаны керек. Боза ала таң мен
бозторғайды бозбала күннің гимні етіп жырлауы, сары күз, сары жапырақты
алғауы ұшырас пайды емес. Ретті жерінде айта кетуге керек, соңғы жылдардың
поэзиясы сары бояу тақырыбына іштей айтыс-жарыс өткізіп жатқан ба дерсің.
Аманханға қоса, Асқар Егеубай "Сары өлең" жазды, Есенбай қаламынан "Сары
бояулар" туады. Қазақта сары түс - күрделі мағыналы түс. Бірде - ырыс,
бірде қырыс. Аманханның сары шілдесі жаздың ұзақтығын білдірсе, сарғайған
сағынышы – созылмалы тосу, күту. Асқар сары бояу сағыныш екенін растайды.
"Сары кешіп келді Күз...Сарғаямыз енді біз"дегенін тәуелсіздік рәмізі емес,
ақын көңілінің зауқайым құлазуына жатқызғай деп қолынды жүрегіне апара
бересің. Есенбайдың "Биылдасары аязды қыс бола ма" дегені өтпелі заманның
онсыз да мезі етіп түйтеленткен, қайыр тілете жаздаған тірлігін тағы бір
жылға созбақ па деп, ене-бойынды мұздатып жібереді. Қара қазан, сары
баланың амандығына не жетсін. Құдайым жолы қиын сар жолды етпе, сары жамбас
ауру қылма деп тілейсің.
Есенбай жүрегіндегі шабыт отын тұтататын тамызығы көбіне ауыл айналасы.
Ауылы есіне түсті екен, бар дүние әндетіп қоя береді. Сұлуы да, сұрықсызы
да. Бұл да бүгінгі әдеби процестің өз жаңалығы. Тынымсыз ізденіс жолынан
айырылмағандығының белгісі. Қазақ өлеңінің сүйкімді бейнелелері - сәйгүлік
тұлпар, ақтылы қой, жел мая. Төрт түліктен жырдың оң жаңбасына келе
бермейтіні - "мұрнысасық"сиыр байғұс. Ілуде бір өлең жолына іліге қалса,
Зеңгі атын тағынады. Дүйсенбай дәстүрге қарам-қайшы аша түяқ сиырды "Дала
даусы" деген ұзақ өлеңінің кеңілде мұнды-сазды күй ойнататын тақырыбы
еткен.
Қыз-ару аспан төнеді үстен,
Қырмызы шұғыла киінген еді.
Көк шөптің сүтін көк әрістен
Кәтеріп әрең сиыр келеді!
"Қалауынтапса, қаржанадының"мысалы. Қалада "жарлы шөлдей жарымаған
жауынға" ұқсап отырған ақынның Байғанин ауданындағы ауылының суреті көз
алдына келгенде шаңырақ мүйіздінің әр түрі әлде не қымбат қимасына айналып
жүре береді. Қоныс аударған кезде баспағын соғымға деп сойып алған сауын
сиыр үшті-күйлі жоғапады. Мал-жан иесі болғандығынан ғана емес, жоғалған
жануар қалайда отбасында орны бар мүше есепті жүрек сыздатады. Сол себепті
өлеңнің бірінші бөліп "Жалғыз сиыр мені іздейтін сияқты Қарауылкелді
құмдарында меңіреп" деген күрсініспен аяқталады.
Лирикалық қаһарманың өзі ауылдың баласы екенін, әкесі сиыр баққанын
неге мақтан ететінін өлеңнің екінші бәлігі анықтай түседі. Ол көз ауласынан
тарқамайтын өзгеге пәс, өзіне хас сұлу суреттер. Кекке қарай мүйізін
шайқап, дала мәйегін жайпап қайтқан жас бұқалар. Көлдеу жердің көк құрағын
шаба тұғын көк өгіздер. Бала кезде баққан бұзаулар..."Жануарлар-ай
марқабатты, кенбіседі, құдіретті еді" дегізеді. Сиырдың ерістен қайтатынын
тыпырши күтетін бапа көңілі денанымды. Қалаға айдап әкелініп, ет
комбинатының ауласында азан-қазан меңіреген зеңгі дауыстарына жаны ашып
қобалжитын лирикалық жүрекке десенесің Үшінші бөлімде сиыр мейірімі
әкемейіріміне теңелетінін де құп аласың, таң қалмайсың, әбес кермейсің.
Екеуі де келер уақытында келмей, ұзақ күттіріп сарсылтқан. Балажүрегі қар-
қар боп ыңырсып келіп тұрған қара сиырға да, үсті-басы қар-қар боп класқа
кіріп келген әкесіне бірдей қуанады. Бұл белім "Сол мейірім қорамда
Емізіптұр бұзауын" деген әрі сезімшіл, әрі суретшіл жолдармен аяқталады.
Өлеңнің соңғы белігінің суреті қарын қамының құрбандығына шалынған
қысыр сиырдың қалай жіліктеспе жасалғанына арналады. Қысыр деп жүрсе,
ішінен "ақ сирақты ала бұзау шыққанда", қасапшы шалдың қолынан пышағы түсіп
кетеді.
Жалқын, қызыл бұлттардан алаулап қыр,
Жамылды іңір, қызыл ай қияқтанып...
Күн батқанжақ күп-күрең, талаурап түр
Жансыз сиыр жанары сияқтанып.
Қайран қимас тірлік дүниесі ақын қаламында естіп ұшқындайды. Әмір
бүтіндігінен артық не бар дегізеді.
Қыр суреттерінен ақын бүгін танда байқап, бас шайқап жүрген
құбылыстардың образын табады. "Тау" өлеңі баққұмар, атақ құмар желбуаздарды
сынайды. Олар газет-журналдардың бетін бермейді. Теледидарды ашып қалсаң
экранды жарып жіберердей бет пішінін көлденендетеді. Ішіндегі шындықты ашу
үшін шықпайды, қалайда тасада қалмауды ойлайды. Қашанда баяғыда біржаттап
алғанжара-пазанын соғып тұрғаны. Сондайлар лирик кәзіне бәз-баяғыда шеп
есіп жер бопкеткен "тау" атанған бірте бешікті елестетеді. Баяғыда
тауысылған талантын әлі емушілераз ба? Биік мансап дақпыртымен "Тау" атанып
жүргендер қаншама.
Баж еткіштер бәле дейді, даудейді,
Бұл сөзіме бола берсін жау мейлі:
Ақымақты ақылды деп айтқандай,
Төбешікті кейде осылай тау дейді.
Ақын аяғынан қаз тұрып келе жатқан жас мемлекеттің елтану, ертану
мәдениетінің олпы-солпы тұстарын аңғарып, әділ сезін айтып отыр.
Тәуелсізік жылдарында жыртасқынын арқырата ағытқан ақындарымыздың бірі
Асқар Егеубай. 1996жылы "Аламан", 2003жылы "Тайқазан" жинақтары жарық
көріп, ол еңбектеріне сын тарапынан жоғары баға алыпта үлгерді Серік
Қирабаев, Зейнолла Серікқалиев.
Алдымен аңғарылатыны - ақын дүниетанымы көкжиегінің кендігі. Мұнда не
жоқ: жаңа ғасыр - жаңа дәптер бетін ашқандағы ақ тілек "Жиырма ғасыр
жанталасқан Қазақты Сәттеріңнен сақтай жүргін кесірлі", туған жердің таңы
атуы "Атамекен ауасы бал татиды таңдайда", ой туралы ой "Таң қабірін
керсек те, ой қабірін кермедік", қазақ қызын еш аруға теңемеу"Үсынсанда
еппен кесені, Инабат лебі еседі", жаңбыр әні "Жалаңаяқ жаңбыр кешкен
балалық", ақындар мен ғасырлардың арақатысы "Құрыса да ақынның
қарабасы, Қала берген сөзінің тұнығы елде", қыл аяғы моншаңа дейін
бар."Моншаңа бар, қайтесің, моншаңа бар, Ауашалау айтыстындырдуынан".
Асқар жаттанды он бір буыннан көз жазбайтын қай ақындай емес. Мазмұн
қоймасының кілті-жарасымды пішінде деп біледі.Өлең жолдары буын буынға
өздігінен құйылатын секілді. Асқар - ақжарқын ақын. Одан қабағы қатулы,
зәрлі, қаһарлы сөз сирек табылады. Табыла қалғанда көп сөз шығындап
жатпайды. Поэзиямыздың тоталитарлық сүргінді тақырып еткеніне талай жыл.
Енді таусылып керегі жоқ дегеніме, "Сүргін"атты өлеңінде ыза кегінекі-ақ
жолға сыйғызған. Екі тармақ, үш буыннан тұратын әзірге аты жоқ құрылым.
ГПУ ... ..
-Т-фуу ... ..
Басқа өлендерінде мұндай шорт кесімге кезікпейміз. Қаншама ашу қысып
тұрса да, айбат шекпейді. Жанры "драма" деп анықталған "Ақылды бала" деген
өлеңінде жетімдер үйінде ата-анасыз өсіп келе жатқан бес жасар сәбидің
қасіретін суреттеуге тосын тәсіл табады.
"Бала көрдім күлмейтін, жыламайтын, Мазанды алып әрнені сұрамайтын" деп
басталатын өлең оқушысын бірден селт еткізеді. Балаға тән мінездің бәрінен
жұрдай болған бұл не қылған бала? Кім бейшара сәбиді балалық бақыттан
айырған? "Келгендерді андиды тасаланып".
"Анам мені таба алмай жүрген шығар"... Ақын аяныш аралас ыза-ашу ызаға
булыққан. Бірақ өзін-өзі тежеп, "Қиып кеткен ағаш па, тас па анасы"деп таң
қалғандай қалып білдіреді. Көбік сөзге бармайды. Тек баланы мүсіркеп:
"Көздерін-ай! Көзіндей құралайдың-деп жүрегін ұстайтындай. Өлең сақиналы
композиция тәсілімен бастапқы жолдарды тағыда қайталайды. "Сәби көрдім,
күлмейтін, жыламайтын.
Кеңірдегінде кептелген бірдеңе еріксіз ернінді тістетеді.
Тәуелсіздік поэзиясының жалаң публицистикалық шешендік жұртын
ауыстыратын, ойыжайдақ, жасы құйқасындарды, жақпентілге сүйенген көлгірсуді
ауыздықтап, Асқардың осы өлеңіндегі секілді нақтылы сурет төрге көшетін,
тың сезім, өрісті ой оятатын мезгілі жетті деп санауымыз керек.
Әлбетте, жанр ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Әубәкір Дастанұлы
Нілібаев "Мың сөз" 2001 жинағында көне шығыс ақындарының дәстүрін
жалғап, кітабын түгелімен төрттағанавтор"төрттірек"депті аталатын
лирикалық өлеңнен құрастырыпты. "Мыңсөз"деп отырғаны – мың шумақ.
Әрқайсысының өз нөмірі бар. Міне, мұндағы Рудакидің, Омар Хайямның уағыз
тарататын насихатына ұқсас философиялық реуішті өлендердің жөні басқа.
Бүгін алтын тағыңа ертең біреу отырар,
Бүгін жалғыз жүргенге ертең бір бас қосылар.
Шөл айналар көлге де, көл айналар шөлге де,
Неге болсын бел буып, тағдыр ісін тосып ал.
Әубәкірдің мың төрт тірегінің әрқайсысы түйінді ой тиянақты пікір
білдіреді. Осы тәлімгер сарынынанда, өзін кетермелеп, өзіне-өзі қаратып сез
айтуынан да, үш жолы ұйқасқа құрылып, үшінші тармағы ұйқаспайтын өлшемінен
деааба - ежелгі шығыс және түркі тілдес әдебиеттердің мақамымен мұндалап
тұр. Әрі қазақтың енегелі, нұсқалы сезден тұратын толғау, термелерімен
теркіндес.
Әубәкір төрт тармақтарының тақырыбы саналуан. Мәңгіліке арналған
жолдары бүгінгінің, бүгінгіні толғайтындары мәңгілік тақырыбын қозғайды.
"Біз өте тоқ болған соң, ашығып жатыр халқымыз",
Осылай айтқан Толстой, ұқтыңыз мұны қайсыңыз?
Біреу тоқ, біреу аш бүгін, мырзалар, бұған не дейсіз?
Өз қамынды жегенше, халықтың қамын жегейсіз.
Нарықтың арықтатқан шағын айтып отыр. Өленді туғызушы - бүгінгі уақыт.
Бірақ қорытынды: төртінші тармақтың моралі бір бүгінгінің ел билеушілеріне
ғана бағышталмаған. Тәлім-тағлымы ез оқушысынта-бары күмәнсіз. Әсіресе
қазіргі мұсылмандыққа жаппай бұрылған әулет үшін. Мұхаммед пайғамбардың
шариғаты "дін - насихат" деген. Әлең сез халық жүрегіне ізгілік нұрын
себезгілесе, Құдайдың құлдарының кеңіліне қуат бітпек. Ендеше, тәуелсіздік
кезеңінің поэзиясы етелмеген тағы бір парыз-қарызы нетеуге кіріскен дейміз.
Тәуелсіздік поэзиясының тақырыбы мен проблематикасының және бір
ерекшелігі - ел тарихын қайта жазысуға ат салысып жүргендігі. Әрине,
бейнелеу құралы арқылы. Жарасқанның "Құлпытас" жинағында "Ерендер мен
Алыптардың" тұтас бір портреттік галереясы жасалған. Әлихан Бөкейханов,
Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұстафа Шоқайұлы сынды алаш қозғалысы
қайраткелерінің әрқайсысына ұзақ өлең шоғыры арналған. Бұны жанрлық сипаты
жағынан филологиялық лирика десе болады. Өйткені алаш асыл перзенттерін
мінездеу жағынан әдебиет туралы ғылым мен үндес. Кейіпкерлерінің тағдырыда,
шығармагерлік шырайы да өлең-портрет жанрында кейіптеледі. Мағжан ақын
туралы шумақтан бір мысал.
Кеуделі күрескердің тілі өтпеген
Бір пәле тауып алдың Жүрекдеген,
Беделді Бедныймен сырласпадың,
Сырластың жаны күйген Блокпенен.
Осы жалғыз шумақтың өзінен тұтас ғылыми трактат жазып шығуға болар
еді. "Бір пәле тауып алдың Жүрек дегенді" Мағжанның "Жан сөзі" өлеңін
оқымаған адамның ұға қоюы неғайбіл. Соңғы екі жол социалистік реализм мен
символизмнен хабары бар адамдар үшін жазылғандай.
Тарих бел-белестерін жүрегінен өткізіп, Қазақ елінің өткен күндерінің
тұтас панорамасын жасауға ұмтылыс бүгінгі көп ақындарымызға тән. Ұлықбек
Есдәулеттің "Киіз кітабында" "Шаңырақ"атты өлең шоғыры түзілген. Сонда
Үлытаудан бастап Еділ-Жайық, Маңғыс-тау, Арал, Түркістан, Торлай, Алтай,
Алматы, Астана қала, даласын жайлаған жеті ықылым жұрттың арғы-бергі
тарихын тебірене жыр етеді.
Бүгіндер Қазақ елі тарихыныңұлы көшін жырламайтын ақын кем-де кем.
Нәзікен Алпамысқызы "Күрең шетен" атты өлең кітабының әр бетінде дерлік
тәуелсіздік зор махаббатты, марқабатты наным, ұғымдарының тұрғысында өткен
жолдың әр белесін ата-бабамыздың даңқты перзенттерін атамай кетпейді.
Зулаған замандарда
Дүниені дүркіреткен бабаларым
Жүйткіп біркең жаһанға таралғанда,
Аттила, Күлтегін мен Бейбарыстар
Тулаған тосын мінез амалдарда
Тайсалып бұза алмаған қамал бар ма!
деп шалқытады. Кең қарымды, ыстықтынысты, басым ырғақты
публицистика қуаты біткен жолдар. Қазақ халқының өз тарихын, өз
тірлігін бүгінгі биіктен шолып толғауға деген іңкәрлік кешегі Мәншүк,
Әлиясынды қазақ қыздарының қайрат-жігерін жаныған қайрақ болар ма дегізеді.
* * *
Тәуелсіздік кезеңі лирикасының үлкен жолы үлтым десе ішкен асын жерге
қоятын азат қазақтың бейнесін сомдаудан басталды..."Бұлбүл құс зымыстан
көрмей, гүлстан қадірін білмес" деген бұрынғылардан қалған сөз бар. Қазіргі
лириканың кейіпкері тоталитарлық зымыстаннан шықты. Ол өзінің ендігі тарихи
рөліне қанық. Ұлт мүддесін бәрінен жоғары қояды. Тапшылдығын ұмытты.
Кейіпкер қасиетінің іріленуіне қарай поэзия сыпаты түбірінен өзгерді.
Әлеуметтік, таптық поэзия ұлттық поэзияға айналды. Бұл - басты өзгешелік.
Басты кемшілік - өлең сөзде публицистиканың, суреттеуден гөрі баяндаушы
ойдың басым түсетіндігі. Бір айтқанның жүз қайталанатындығы. Өлеңнен ақын
даусының анық естілмейтіндігі. Мәні саяз, бояуы солғын өлең кеп. Оза шауып
алға шығарлық, ойда қаларлық асыл сөз аз.
ПОЭМА
Өткен XX ғасырдың соңғы он жылы еліміз үшін тау суындай тасқынды жылдар
болды. 1986жылы қыс ішінде Алматы аспанында күн күркіреп, нажағай, ойнады.
Іле Желтоқсан көтерілісі лап етті. Оның артынша үш-төрт жылдың қаразында ел
азаттығының алғашқы қарлығашындай алаш боздақтары рухани қазыналарын
көтеріп олар жетті. Ақыры ұмытылмас 1991жылтуды. Ел аспанында
тәуелсіздіктің көкбайрағы желбіреді.
Уақыт тасқыны-белесті белдерді өлең-жырға қоспай қоймайтын поэма
тасқынын туғызды.
Ақын Асқар Егеубай 1991-2003 жылдар аралыында "Ойлан, қазақ",
"Желтоқсан", "Өліара", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі қазақ поэзиясы үлкен даңқты жолдан өтіп енді міне, XX
ғасырдыңаяғы, XXI ғасырдың басында мүлде жаңаша тебіреніс,толғаныс,
ойланысқа беріліп, атында, затында жаңалады. Соңғы он-он бес жылдың
қаразында бұрынғы қазақ кеңестік поэзиясы тәуелсіздік кезеңінің поэзиясы
аталды. Таптық, партиялық затына дейін өзгеріп ұлттық поэзияға айналды,
демократияшыл, азаматшыл рухы биіктеді.
1991 жылғы желтоқсанның 16 жұлдызы күні Қазақстан аспанында ұлт
азаттығының көк байрағы желбіреген ғажайып сәт қазақ өлең сөзінің бүгінгі
нұры, ғайыптан тапқан сыры. Ақ жүрек, адал өзек ойсезімі соңғы жылдардың
уылжыған жыры боп төгілуде. Үкілі шығармалардан бастасақ, 2000 жылы
Темірхан Медетбек "Тағдырлы жылдар жырлары", 2002 жылы Иран-Ғайып Оразбаев
Иранбек "Қорқыттың көрі" атты жыр кітабы, Нұрлан Оразалин "Ғасырмен
қоштасу" деген жыр жинағы Марфуға Айтхожина "Аңсау" атты өлең кітабы үшін
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаттары атанды.
Лирикадағы басты тұлға-ақынның өзі. Өлеңінің авторы, объектісі мен
субъектісі. Қантамырын соқтыратын жүрегі. Алдымен көзге оттай басылатын
жаңалық, лирикалық ақын образының бұған дейінгі қай уақыттан өзгеше арынды
көрінуі, ағын судай тасуы, асқаралы шындай асқақтауы. Кеңес поэзиясының
лирикалық кейіпкері "азатпыз,бостайбыз" деп аз шалқыған жоқ. Бірақ сол
шалқыманың мән мағынасы толық ашылмай қалатын. Ашылмау себебі, әлеуметтік
бостандық пен ұлттық бостандық ұғымдарының арасы көш жер... Пролетарлық
диктатура ақыр соңында тоталитаризм түтегіне ұласты. Қызыл империяның
отаршылдық ызғары ұлттар тендігін аяқасты етті. Бүгінгі лирикалық
қаһарман"азатпын", "бостанмын" десе, оның жөні басқа. Темірхан Медетбек
"Тәуелсізбін" атты көлемді өлеңін былай деп шарықтатады.
Тәуелсізбін!
Тәуелсізбін мен бүгін.
Келді міне азаттығым,
тендігім.
Бостандықта бойлығым мен ендігім.
Шешіл енді, шемен болған шерлі үнім!
Ақын "Тәуелсізбін" деуі мұң, бойына қуат, көңіліне шербет енеді. Кенет
зорайып, барша қазақ боп сөйлейді. Ондай стилистикалық жаңа рөл атқаруға
күш қосатын қайнар - жаңа уақыт ақиқаты. Азат ұлты. Кеңестік бостандық
өлеңінің авторы я лирикалық кейіпкері "өңкей сорлы, езілгеннің"сөзін
сөйлесе, яғни бір қазақты екіге жарып, "байларды қойдай қу қамшымен" деп
ұран тастаса, Қызыл жалау бар қазақтікі болмай шықса, Көк байрақ жөнінде
олай дей алмайсың.
Тәуелсізбін!", "Азатпын!"-деп жар салушы Темірхан өлеңінде – тұтас
ұлт: байы да, орташасы да, кедейі де. Ақын "мені" енді ұлттық сыпат алған.
Жеке бағамы көпшілік көңілінен табылып, ұлт бағамына айналып мейлінше
зорайған.
Тәуелсіздік кезеңінің лирикасы тарихты ұлт мүддесі тұрғысынан
сөйлетеді. Бұрынғыдай жалтақтамайды, бір шоқып екі қарамайды. Кеңес кезінде
қазақ ақынының миы құдды локаторға ұқсайтын. Мәскеу жақтан мезгелген ойды
қағып алып қазақшалайтын. Кеңес кредосы былайша талап қоятын: "Жаңа заман,
жаңа дүниеге жарамсыздарды бүгін әшкерелеу керек; ертеңге қалдырсаң
кешігесің. Онда сен партия мүшесі, халық жазушысы емессің". Социалистік
реализмнің басты принциптерінің бірін қазақ ақыны, ғалымы Әбділда Тәжібаев
өз сөзі етіп айтып отыр.
Ендігі ақын өйтпейді. Бөтен жаққа қарап емінбейді.Оның айтқанын
қайталап жарамсақтанбайды. Не құбылысты тарихбезбеніне салады. Темірхан:
"Қырылдық қой қорғап біздер Мәскеуді, ал Мәскеуден қорғана біз алмадық .-
деп ашына ақтарылса, мұнда кешегі өткен Кеңес дәуірінің тарихын таразылау
бар. Мәскеуді қазақ өз астанам деп қорғап қанын төкті. Ал, сол астанасы
бара-бара қазақтың тілін аяқ асты етті, діліне дақ салды, дінін құртуға
тақады. "Менің елім, менің жерім" деп ән салған жастардың төбесіне әңгір
таяқ ойнатты, исі қазақ желтоқсан ызғырығынан бүрсең қақты. "Шемен болған
шерлі үннің" ырғағында талай сыр бүгулі.
Тарихты ұлт көзімен қайта бағамдау Үлықбек Есдәулеттің "Киіз
кітабындағы "Түркістан", "Біз - түріктерміз", "Астаналар","г'Қазақстан",
"Қазақия", т.б. бірқатар өлендеріне тән. Қазақтың Отырар, Сауран, Сығанақ,
Баласағұн, Түркістан, т.б. көне шаһарларын ақын өткен шақ шаңында қалғанға
баламайды. Ол қалалардың бәр-бәрі қазақ шайырының жан әлемінде тірі қалпы
тыныстап тұр. "Өзегінде өртеніп Отырар" жатыр. Сауран мен Сығанақтардың
бұла бақтарын түсінде аралап жүреді. Ал, Асан қайғы желмаясын желкілдетіп
бүгінгі Астананы тамашалайды. Оны "көрген" XX ғасыр ақыны "бата бер
үрпақтарыңа! - деп қолын жаяды. Тәуелсіздік туын желбіретіп ұстап тұрған
қазақ - кешегі, бүгінгісі, ертеңін бойына жинаған тарих перзенті.
Тәуелсіздікке қол жеткен алғашқы кезендегі сүйінші сұрасу үстінде
лириканың декламацияға берілуі де занды. Марфуға Айтхожаның "Аңсау" кітабы:
Мүмкін бе Ата-текті жасыруым,
Күмістей төгіл сен де
Ашыл үнім
Өз еркі,
Өз тағдыры
Өз қолында,
Мен Тәуелсіз қазақтың -
Ақынымын!
деген елеңнен басталады.
Ұлттық тарихымыздан медет сұрау -тәуелсіздік дәуірі поэзиясының
қабырғалы тақырыбы.Нұрлан Оразалин сақтардан талып естілетін көне үніне
құлақ тосады. "Күмбірлеген көк түріктер кезеңін"сағынады.
Сағын!
Сағын!
Сағынышың өлмесін,
Шалқарында ұлы аруақтар көлбесін.
Тәңірқұт пен күнбилерің сөйлесін,
өлмес тарих: Өзіңе - сын, Елге - сын.
Күні кеше қызыл империя ешіруге тырысқан тарихымыз қайта тірілді. Оны
арзандатып алмауға керек. Бұл - бәрімізге сын, дейді ақын. Сондықтан ба
екен, Нұрлан жинағы қам көңіл. Өзіне қояр сауалы кеп: "Өзімнен езім шошыдым
мен?" "Неге? Неге? Көзімнен жас тамбайды? Ақын жүрегі күпті. Жинақтың
соңындағы"Келерғасыр... Болады қандай ғасыр?" өлеңінде ақын өзін баураған
ауыр ойлардың бір ұшығын шығарады.
Жүрек төрі - көк жалын...
Ең ыстық үн:
Кімдер?
Қалай тойламақ Жеңіс Күнін?
Кең Даласын қазақтың кімдер жайлап,
Қандай тілде сөйлемек Кеңістігім?
Уайымым - осы шын, жасыра алман.
Тілім аман қалар ма бәсіре алған?
Дінім аман тұрар ма?
Келер ұрпақ!
Сені қандай күтеді ғасыр алдан?
Нұрланды уайымшыл, күйрек ақын демесекте, "Ғасырмен қоштасудағы" мұң-
шерін замандастары түсінуге тиіс. Қай заман да тағдырға қояр сауалын тауыса
алмақ емес. Көне уақыттың халқымызға көрсеткен зәбірі, тартқызған тауқыметі
аз ба? Әлі күнге мемлекеттік тіл Конституциядағы һұқын жүзеге асыра алмай
келеді. Неге мәжбүрміз?Соның бәрі Нұрлан өлеңінің ауа райына әсер етеді.
Әсерді публицистика тіліне аударсақ, ол: Құдай рақымымен қолға тиген
тәуелсіздік бәрін шешеді деп құр босқа далақтамауға керек дейді. Ояу
қазақтың ойлануға тиісті нәрсесі көп. Үшығына жете алмай уайымдайды.
Сонымен бірге қазақ елеңі өзінің өр бітімінен айырылып қалмау жағын да
естен шығармайды. Зарлы ән, мұнды күй, иншалла, біздің пешенемізге мәңгі
жазылып қоймаған шығар. Қазіргі заман зарзаман емес, ар-намыс заманы. Бұл
ақиқатты түсінудің поэзиядаға көрініс Махамбет, Мағжан дәстүрлерін
жаңғыртудан байқалады. Мысалы - Темірхан Медетбектің "Абылай хан", "О
Махамбет, пірім-ай!", "Мағжан-жыр"өлендері.
Темірхан ақында "талықсып жатқан" діні, ділі,тілінен хауіп ойлайды.
Әдебиеттік әсірелеу сияқты көрінсе де, "Шайқалып тұрғой, шайқалып Қазақтың
қалың ордасы" деп қамығады. Қамықса да қамсыз болмауды ойлап, аруақ,
"пірін" шақырады. Махамбет, Мағжандардың романтикалық дәстүрінде өршіл,
ектем өлең рухын демдейді.
Өз өлеңін "Мағжан-жыр" атайтын Темірхан Медетбек, кемеңгер ұлттық
ақынымыздың ұмытылмас мұрасын жаңа жағдайға сай дамытып жүрген
ақындарымыздың бірі. Кезінде Мағжан Жұмабаевты сынаушылар оның поэзиясы кіл
"дүниеден торығу, табыт пен көрден басқаны кермеу, елім күйін ғана есту"
сарынында жазылған деп кіналады. Темірханның әділетсіз сынға жауабы
эстетикалық мергендігі қапысыз талдауға сүйенеді. Ия, Мағжан өзі жырлаған
Қорқыт қобызындай жалған дүниеден сарнау, зарлауменетті. Сондықтан бүгінгі
ақынінісі "Мағжан-жырым мұңайтады құдайды"дейді. Бірақ Хақ Тағаланың өзін
мұңайтқан Мағжан жырының бұл бірғана қыры еді. Соны тәуелсіздік ақыны
тереңтүсініп түйсіктенген. Мағжан поэзиясының қәне бір қыры - тау суындай
тегеуіріні қатты тасқындылығы еді. "Мағжан поэзиясындағы кереғар
сарындардың бір арнада тоғысатын қасиетін Темірхан былайша әдіптейді.
Қорқады оның қайғысынан қасыда!
Өрбір сөзі айналды көз жасыма.
Аласүрып шарқ үрып жүр Мағжан-жыр
Маңғыстаудың жай түсіріп тасына,
Көкшетаудың бүлт үйіріп басына.
Өлендегі ақын образының ұлттық келбеті асқақ. Заһар қылыштайын
жарқылдайды. Қиялы шарықтапғарышқа көтеріледі. Арсыға жетеді. Мағжанақынды:
"Мен келемін, мен келемін, мен келем, Күннен туған, Гуннен туған пайғамбар"
деп жар салдыратын сезім қазағының қаһармандық тарихына деген мақтаныштан
күш алады.
Тәуелсіздік есімді қасиетті сөзбен бірге қанаттас кірген Мағжан есімін
сол қадым тарихпен ақын Кәкімбек Салықов тіке байланыстырады. "Жан еді
шапағаты Күннен туған, Жан еді "Көк бөрідей" Гуннен туған" деп есілтеді
"Мағжан аға" атты ұзақ өлеңінде. Бүкіл ақындық өмірбаянын шолып шығады. Кей
иі қанбаған өлең жолын есептемегенде Беу, дүние! Тындап ауыл амалшысын
Жақсыны неге көрдің "жаман кісің", көбі шумақтың соңғы жолдарындай көңіл
межесіне дәл тиіп отырады. Әсіресе кеңес идеологиясы мен итіе-тартысқа
түскенде: "Халқымның досын жауы атандырып, әкеттің болашақтың хабаршысын",
"Ұлтшыл ма елді елге қосқанадам", "Көшпелі дәуір емес аңсағаньі" - дейді.
Мағжан поэзиясы—тәуелсіздік жырының кел табанымен табиғи жалғасқан
құнарлы жылға. Сол шұрайлы шындықты Кәкімбек ақын әдемі айтып шыққан:
"Жырына жүрек жалғап емделемін, Тағдыры еске түссе сенделемін", "Мағжанмен
поэзия сәні кірді". Сәні кіретіні, Мағжан-жырмен, қазақ поэзиясының
еуропалық бет-өңі ажарлана түсті. Мағжанның классикалық стильдік дәстүрін
тәуелсіздік поэзиясы қайта жаңғыртуда. Бүгінгі лирикадағы ақындық бейне,
лирикалык, кейіпкер рәмізденденген ірі тұлға. Тұтас бір дәуірдің символы.
Тәуелсіз онжылдық поэзиясы ақын Қанипа Бұғыбаеваның "Өң... мен түс.,."
жинағынсыз олқы соғар еді. Соңғы жинағын ел-жұртына сыйлай отырып,
"Сағыныштан шаршадым... дем алсам деп Жер-ананың құшағына құлаймын" деп,
қырық жыл бұрын өткен шешесімен қауышуға о дүниеге асығыс аттанып кетті.
Және ғарышқа самғап, ай-күнге жар салғыш аусар, асқақ ақындығына сай өз
образын мәңгі есте қаларлықтай етіп құйып та кетті. "Сезімді күн нұрына
сабақтадым. Үнімді көшкен бұлт қатындатам деп, Найзағай бұтағында
қонақтадым",-депті. Тосын тапқырлық. Сөзді көктен түскен жасылдай ойнатады
деп осындайда айтса керек. Аяулы ақын қарындасымыздың жарқын бейнесі
Найзағай бұтағында отырған қалпы халқының жүрегінде мәңгі қалып қояры
кәміл. "Ақын" атты өлеңінде бұл жайында былайша толғанады:
Үнсізқалса...
Жүрт ойлайды "сөнді"-деп,
Қамытына"иттірліктің"көндідеп.
Ол жанғанда, дүние түгел жарқырап,
Ол сөнерде жарқылдайды соңғырет...
Қанипаның лирикалық кейіпкері ұлт түлегі. "Қазақпын, мен!" атты ұзақ
елеңін десте-десте етіп самсатуы да тәуелсіздіктің рахатына ішпей-жемей
тойғанел перзентінің жүрек жарды қуанышынан. Азат-тықты бақыт-байлығы,
ырысы санайды. Ата-баба аруағын шақырып, Отан үшін басын құрбандыққа шалған
тарихи тұлғаларға сыйынып, бақыт баяндылығын тілейді. Баяндылық шарты ел
аузындағы сөз-бірлікте. Бірлік болғанда, алдымен қазақтың өз бірлігі.
Қанипа өлеңінің алтын арқауы-біз, қазақ, бұрындар әр кез ру-ру, тап-тап боп
бетжыртысқан, қан төгіскен қалыптан кетіп, ұлтты қалтын ұяға қайта
қоныстануымызды алғау. Лирикалық кейіпкері ағынан жарылып: "Бір қазақ
"бақыттымын" десе өзін-болғандай "мен бақытты" қуанамын" -дейді. Өйткені
"Туысқан, тағдырласы, қарындасы, Бар қазақ бірата мен бірананың."
Қанипаның жинағы "Өң...мен түс..." аталса, зу етіп өтетін ең мен түстей
өмірін ғана айтпайды. Адамның өңі мен түсіндегі шындықтың арақатысы қандай?
Дағдарыс түс, аян беру түсі - түстің сорты кеп. Қанипа елеңіндегі түскеру
шындық дүниені өрнектеудің ұтымды бір тәсілі. Көрген он түсі он елең
құрайды. Арнайы топтама етіп берілген. Прозалық шығармалардағытүс керу
кейіпкердің ішкі монологының ерекше пішінде қолданылатын тәсіл. Жан
дүниедегі әлде не рухани адасудан хабар беретін жай-күй. Сана ағысының
күрделі, шиелі түрі. Қанипа томтамасында түстің символистік мәні бар.
Бүгінгі шындық дүние көк жиегінің арғы бетіндегіні көңіл кезімен көру
ниетінен туындайтын талап, әрекет. Мағжандәстүрі.
Бірінші түс туралы өлеңін Қанипа "Таңғытүс"деп атапты. Лирикалық
кейіпкер өзін қуып келе жатқан жолбарыстың аузына іліге жаздап жанұшырып
келе жатады. Бір уақ артына қараса, жаңағы жолбарыс ғайып болған. Орнында
жолбарыс терісін жамылған қазақ үйі тұр. Өңінде кездеспейтін қисынсыз
құбылыс. Қисыны тек түс жорудан табылады. Жақсылыққа жорып, "еңімде"
дейінші деп, бет сыйпайсың. Иншалла исі қазақ шаңырағына жолбарыс айбыны
бітеді екендеп көңілің ашылады. Ақын да түсті солай жорыған.
Екінші "Бота", үшінші "Молда емеспін", оныншы "Таң атқанша..."
түстерінде алғы жақсы күнді астарлап бейнелейді. Түсінде бота боздайды. Үні
қобыз үніне ұқсас. Бозғылт ботаны бұйдасынан жетелеп, тас қапастан жетектеп
алып шығдды. Келесі түсінде ұлы Абай мүсінің басынан шұғылалы күн сәуле
төгіп тұрғанын көреді. Соңғы екі түстің екеуі де тәуелсіздігіміздің ерқін
тынысты поэзиясының рәмізі. Тағы біртүсінде "көкжендет" бүркітті топшысынан
ұстағанда қолындағы баласына айналып кетеді. Қазақ елінің болашағына деген
ізгі көңілін орағытып білдіру тәсілі.
Төртінші "Тағдыры бір..., бесінші "Бұл түсімнің салмағы"түстері жыр
ағытып, ән салғызатын шабыт туралы шалқытады. Топтаманың жетінші "Ескерту
немесе мойынду", тоғызыншы "Сезіміме серік... беліктеріндегі түсі
тірлік өксіктері. "Рухым менің ұшып кетераспанға Жылуы жоқ жер бетіне
өкпелеп...
Бірақ пенделік өкпелігіне "Елім-ай" деп тебіренген рухын аласарт-қызған
жоқ. Аттас ұзақ өлеңіндегі лирикалық жүрек дүрсілі тарих айдынында
құлаштайтын эпикалық сарын мен үндесіп, іші-сырты бірдей әсем әлем
туғызады. Таңға жайып табиғат, тарам-тарам дүниеуи жолдың бәрі,
аспандағыай, жұлдыз, күн, дария толқыны - баршасы "Елім-айлап" әнсалады.
"Елім-айды"шырқағанда, шерткенде онсегізмың ғаламның бәрі ел тағдырымен
қоса домбыраның ішіне сыйып кететіні ғажап. Сол ғажап іс қолынан келген
ақын ұзақ өлеңін терең мәнді түйінмен аяқтайды.
Ақын ба, жан жалынын аяп қалар,
Жүректі үйықтатпай оятқан ар.
Менінде өмірге бір сағынышым-
"Елім-ай" әніменен аяқталар...
Ақын қыз, ақын-ана Қанипа Бұғыбаева "Балам үшін дариядай ағылған,
Омырауым ағыл-тегіл сүт менің, Сүтсіз өмір өмір емес, біткенім..." деген
екен. "Екі өмір сүргім келіп жүр ғой менің" дейтін де Қанипа. Екінші өмірі
басталыпта кетті. Ендігі ақсүті -ағыл-тегіл жырлары. Жүрек сүті. Кім үшін
дариядай ағылатыны белгілі. Жаңа ғасыр перзенті үшін...
Тәуелсіздік жырына мол үлес, қымбат сез қосып кеткен Есләм Зікібаев
ақынның соңғы жылдары "Дүниежалған"1998, "Арна" атты екі бірдей өлең
кітабы жарық керді. 2003жылы "Жыр-тағдырым" деген өлең, толғаныс, эссе,
естеліктері жарияланды. Естелік мақала, эсселердің ішінен ақын
шығармагерлігін жоғары бағалаған Әбділдә Тәжібаев, Әлжаппар Әбішев, Мұзафар
Әлімбаев, Қадыр Мырзалиев, Герольд Бельгер сынды көрнекті ақын-жазушылардың
Есләм ақын поэзияеына шын жүректен шыққан риясыз жылы лебізін кезіктіреміз.
Герольд Бельгердің талдамы татымды мына пікіріне қол қоймасқа болмайды. "Ол
Зікібаевты айтады әрқашан асқақ армандарды аңсайды, ал шындықты...жалынды
шабытпен тебірене жеткізуге жан салады. Оның кітаптарының бәрінде дерлік
"ақ" деген сөздің тіркесіп жүруі тегінемес деп білемін. Мәселен, аққайың,
ақайдын, аққайнар, ақсағым, ақжарма. Қазақ ұғымында"ақ"семантикалық тұрғыда
өте ауқымды сез, ол ақ түсті ғана емес, сондай-ақ жан тазалығын,
мейірімділікті, әділдікті, адалдықты, шыншылдықты, бекзаттықты бейнелейді.
Бұл сез Есләмның поэзиясында асыл мұратқа, биік мақсатқа, ғажайып бейнеге
айналады".
Ақ Орданы да оның әлі іргесі қаланар-каланбаста-ақжырлай бастаған Есләм
ақын-тұғын. "Кетере бер елімнің Ақ Ордасын". Көк туы желбірген Астананы,
"Қазағымның бар жері-баспана-құт"деп құйғыта келе, "Өскен Елге жарасып
кетереді, қай-қайсысын қойсанда АСТАНА ғып!"-деп шалқытты. Сонымен бірге
реалист ақын демократияға беттеген елінің демікпін мезеттерін де байқамай
қалды емес. Герольд Бельгер атап еткендей, оның кейінгі уақыттағы
топтамаларында "мұнды ойлар, алғы күнгесенімсіздік, құлазыған кеңіл мол
ұшырасады. Бұл күнде қазақ ауылдарында, адамдардың көкіректерінде болып
жатқан күрт өзгерістер, нарықтың қатақдықтары, адамгершілік қайнарының
лайлануы, рухтың шалдығуы оның сезімтал жүрегін жаралайды, тіпті жанын
түршіктіреді."Жаны түршігетіні:
Сәбит туған,
Ғабит туған...
Мағжан от боп жалындаған,
Тарқамайтын сауық-думан-
Қасиетті дарын далам,
Алмағайып арасында,
Солғын тартып барасың ба?
Неге солғын тартады? Негесі сол, дарын даланың "Жатаған қазақ
ауылдарынсыз сәні келмей тұр". "Иттеріне дейін орысша үйреніп үрген дала".
"Қазақтары татардан да аз Қызылжардың қаласында". "Аз қазаққа өз жерінде
болмаса екен заманақыр"- дейді. Ұлтының болашағын ойлап қамығады.
Қашан да ұлттық тұрғыдан табылатын өлең керегінде сағат, минуттың
қадамын санағыш. Нарықтың бастапқы кезеңінен біз өтіп кеткендейміз. Енді
сол өтпелінің кеп өкінішті жайларын, халыққа оңай соқпаған ауыртпалығын,
адамдардың көңіл-күйіне, тұрмыс ахуалына тигізген зардаптарын қазір өленде
қалған тап, таңбаларынан кездестіріп бас шайқаймыз. Бұл қареріп, мұз көшіп
жатқанлайсаң шақты ақын Әділғазы Қайырбеков былайша сыпаттайды.
Жолдың бәрі арақ-шарап дүкені,
Қалтарыста қарақшылар күтеді.
Қайыршылар қолын жайып қүнысқан,
Заман зарын ұқтырады зымыстан.
Қату қабақ қайтқан жандар жұмыстан,
Хал-ахуал сұраспайды дұрыстап.
Қара базар күндіз- түні қызады,
Қыл сағақта тапшылықтың тұзағы,
Нарық заңын ұғынбадық біз әлі...
Одан бұрынғы кезендер де өз атауымен тарихқа түскен бойда өлеңде өз
анықтауышын тауып жатты. "Тоқырау емей немене Есесінен езгенің Екі асаудан
шошымау."- депті Оразақын Асқар. Рухсыздық формуласы Оразақын елеңінде
нақтылы кейіпте: "Тоқырау емей немене Поэзия оқымау". Горбачевтің "Жаңаша
ойлау" бет бұрысының портретіде оңып тұрған жоқ. Құрдалбаса, дәрменсіздік.
"Болашаққа сенетін сезден басқа, Әділдіктің неге жоқ қолында түк?!"
Қазақ поэзиясы саяси лириканың үлкен жолынан өтті. Өлеңмен әлеуметтік-
қоғамдық һәм экономикалық жетістіктерді жүрекке жететіндей, санаға
сіңетіндей етіп баяндау, публицистикалық жалынмен жарсалу, үрантастау, атой
бере алға шақыру тәжірибесі бір басына артығымен жетеді. Сол тәжірибе
негізінде тәуелсіздік тақырыбынан аянып қалған ақын кемде-кем. Қабылхан
Күзембаевтьің "Наз бен наза" жинағына 2001 берілген аннотацияда мынадай
жолдар бар: "...еркінеліміздің онжылдығы қарсаңында жарық көргелі жатқан
бұл жыр жинағына қарбалас-қауырт өтпелі шақтың, Азат, еркін өміріміздің
күйініш-сүйінішін тауып, тап басып толғаған дастандарынан қысқа үзінділер,
туған ел, туған жер топырағынан нәр алған таңқурайдай тәтті тармақты
өлендері мен толғаулары топтастырылған." Шынында да солай. Тұтас бір жинақ
"азаттықтың оралуы" тақырыбына арналған. Бәрі тәуелсіздік қуанышын әр
қырынан жырлайды. Көп ақындардан ерекшелігі, "Бісміллә" деп Алладан медет
сұрап басталатын өлеңнен "Жақсыларды жоқта" деген амандық тілеп қол жаятын
бата өлеңмен аяқталады.
Қабылхан ұйыстырған өлең жолдары аруақ шақырып айбынданады, жырау
жылғаларына қайта су толтырып ағындатады. Орғытып тоқсан толқытады.
Тәуелсіз өмірдің қуатына қуат қосатын оптимизм халық жігерін арттыра түседі
деп есептейді. Өзі тарих боп сөйлейді. Ұзақ болса да сөз делелділігі үшін
"Түркістанмен тілдесу өлеңінің" бір шумағын оқып көрелік.
-Бірінші Алла, екінші
адам десе ер кішіріп
Аспандайды кісілік!
Жан-дүнйең жаз болса,
Ақ қар, көк мүз ериді,
Жазға басын қыс иіп!
Бұйқын дария бұлқынып,
Пердауси жырдың толқыны,
Іздеп келген алыстан.
Мен болмасам, ғашықтар
Етер ме еді Арысты ән
Тас құдайларды талқан ғып
Бейшаралықпен алысқан
Байтолланың бұтағы
Ай белгілі айыстан-
Мен атақты Түркістан,
Жатырқырда-
Көшемді күні бүгін күзетіп
Арыстан боп -арыстан!
"Жаһанды жаулап кезуге-
Жаралдым"-деген кезінде-
Шыңғыс хандай жойқынның
Мұсылман ғып үрпағын-
"Қош",-дегізгем Шоқанды,
Черняевтей кежірге! "
Осы әуен "Қожа Ахмет және "Диуани хикмет" туралы жыр", "Кең тынысты
Түркістан", "Абыз аталардың айтқандары", "Азат таңның алауы", "Қазақстан -
қара шаңырағым", т.б. өлендерінде үстем. Қабылхан ақын кешегі жылы ұяны
көпаңсайды. Кейде ол үшін өткеннің жақсысыда, жаманыда айырғысыз бірдей
керемет. "Хан менхалық" өлеңінде"Хантандау" поэмасынан үзінді ол
әлеуметтік категориялардың ел дамуының белгілі кезеңінде туғандығын, кешегі
мойын ағаш бүгінге керексіз еқендігін есепке алмайды. Ханды халықтан
жирендіргендерді "айлакер, мекерлерге" санайды. Ханнында ханы бар. Арасында
өздерін ақсүйек санап, өзге қазақты бесінші түлікке санаған "хан емес,
қасқырлары да" Махамбет бар. "Хан халықты қорғайды Ханды халық қорғайды"
деген қағида сол себепті шындыққа сәйкес келе бермесе керек Сол себепті
Президент институтын сайлауды"хан көтеріпті"деу тіпті рәміздік тұрғыданда
ерсілеу.
Саяси лирика дүниетанымы тарихилыққа, дәл қисынға теріс қарамауы керек.
Жатық, жүйрік өлеңнің шарты - бас изету, құптау, бәрекелді айтқышым-ау
дегізу. Ал олай емес, былай ғой деген күмән туғызған өлеңнен береке
қашатыны әлмисақтан белгілі ақиқат.
Қабылхан жинағында "Американың Есенбүбісі" деген өлең бар. Америка
Құрама Штаттарында өмір сүріпжатқан қазақ қызына арна-лады. Тіпті аты-жөні
де көрсетілген - Есенбубі Атабекқызы. Аты қазақтікі, ендігі заты
американікі. "Американың Есенбүбісі." Бұленді тәуелсіздік заманының қайғысы
Қазақ қызы ең бай елде қоныс тепсе де, ақын жүрегі күзгі тұмандай тұн
жырайды. "Бөтен елде сұлтан болғанша, өз елінде ұл тан бол". Бейшара қай бі
жетісіп жүр дейсің. Өлең шеттеп кеткен жанды сөкпейді. Қызда кінә жоқ. Кінә
- өтпелі кезеңдікі. Елі мен жерінен жырақ жүрген жалғыз Есенбүбі ғана ма
екен? Ақынел мұңы мен қыз сағынышын қоса арқалайды.
Аңсатқанда Арқа жаңбыры-
Құс болып үша ма екен жан күйі?!
Әлемнің арғы бетінде
Желбірейді желмен жаулығы.? :;
Күзембаев Қабылхан көптің көкейінде жүрген тақырыпты поэзия ерісіне
шығарып, жаңа сөз бастап отыр. Және бір жетістігі, суретшілік лирика қорын
молайтқан. Тәуелсіздік жасына жас қосқан сайын оған арналған өлең табиғаты
да лептік публицистиканың шеңберінен шығып, жалпылықтан нақтылыққа көшіп,
азат ел портретінің бояуын түрлендіре түсуі, жалпымен сөйлесумен қатар,
жеке адаммен сырла-суға бет алуы тиіс. Сол керексінуді бүгінгі поэзияның
өзі де сезініп отыр.
Тәуелсіздік әдебиетінінің бір ерекшелігі - ел азаттығымен қоса сөз
бостандығын да сыйлаған замана кезінде туып дамуы. Қазіргі қазақ поэзиясы
кітаптарында егемендік қуанышы, нарық қайшылықтары, өткеннің өкініштері
белең алса, бұл қоғамнан әдебиеті жырақ түра алмайтынына және бір айдай
айғақ. Бірақ бостандық тиген сөздің күнделік тірлікке білек соз бермейтін
өнері бары енді-енді байқалып жүр. Ақын Темірғали Көпбаевтың "Кезмоншақ"
1998 атты жыр кітабын сөз өнерінің сұлу көшіндегі бөлекше көз тартар
көлік пе деп қаласың. Кітаптың беташары "Мұнды өлең" деп аталады. Беташарын
ғана емес, жинақтыңөзін де "Мұнды кітап" деп атаса жөн. Өйткені ол
негізінен бір ғана сезімнің төңірегінде шыр айналады.
Мен дағы бір күй едім,
Мұңнан салған тиегін.
Тереңіме қүласаң,
Шашылар-ау сүйегің.
Шумақ "Ой" деген өлеңнен алынды. "Мұң" деген сөз жинақтағы басқа
өлендерден де жиі кездеседі. Ал қай өленде сол сөздің өзі жоқ болғанмен
көзі тұрғаны сезілмей қалмайды. Тіпті пейзажынан да: "Айғыз-айғыз терезем,
Ебіл-себіл жылауда. Арғы жағы боз қырау, Тұман ба, әлде тымау ма?"
Жалғыз бала - қалада. Әке-шеше-далада. Даладағы ата-ана мес бие, емен
күбі ұстайды. Күбі күйттер келін қасында жоқ. Немересін қатты сағынған
кезде наласын күбірлеп күбіге айтады. Қалаға бара алмайды. Қалалық жерге
"Мес бие мен емен күбі сыймайды. " Қала мен ауыл қайшылығы... Қала берді -
ол да мұң. Мұңның астарында -күллі адамзаттың арғы-бергі арманы астасып
жатыр. Ол арман бір кезде ұлы Мағжан қаламынан "мәңгі байрам" деген ат
алды. Мағжан ақын пікірінше, бұл арманына адам баласы "Ит қарынды
қорылдатып көметін" уақыттуғанда жетпек. Сол дәстүр Темірғалидың "Қиял,
шындық" деген өлеңінде жаңғыртылып нақтылана түседі.
Жеріп болдым елдің еті үйренген,
Қоғамдағы қүлқын қуған күйбеңнен.
Қүлақ, ауыз, көмейлерден жоғары,
іздеулімін періштедей Сананы.
Өңкей аппақ сезімдерден құралған,
Ғалам жасау кеудемдегі ұлы арман!
Мұң ба? Мұң. Бір ұлт қана емес, күллі адамзат шері. Рухсыздық дегенміз
қарынға қадалу дертінен, нәпсіге құлдықтан өзге нәрсенің бәрін: Отан, ата-
ана, отбасы алдындағы борышынды естен шығарудан ушықпақ.
Мұңның және бір ақыны - Аманхан Әлім. "Ай нұры алақанымда" атты лирика
кітабында2003 "Менің мұңым", "Мұңыма" атты өлеңдерін оқып отырғанда
түйсінетінің, ақында жалғыздық сарыны басым. "1973", "Қуандық Шаңғытбаев
қазасына", "Желтоқсан, 1986" секілді бірен саран өлеңі болмаса, жыр қоржын-
қосқалағы тірліктегі жеке әсерге сықа толы. Соның өзінде де нақты оқиғаны
сезім айнасындағы суретін ауыстыру, теңестіру арқылы көріп сезіну талабы
басым. "Қақалып бура қалды көбігіне, Алғанда тірсегінен күшік жалған" деген
метафоралы қисынды нақтылы Желтоқсан көтерілісіне жанастырады. Бураның
тірсегінен алатындай ол неткен күшік екенін түсініп жету үшін қазақ ішінде
"кәрі күшік", "күшік ата", "күшік күйеу" деген теңеуге жақын метафораның
қандай жағдайда қолданылатынын білуге керек.
Өлендегі лирикалық бейне - көңілсіз қу тірлік иесі болар ма. Оқығанында
бойынды бір түрлі тоңазытып жібереді.
Беймезгіл қарқылдаған қарға үміттен,
Ырысым ыдыс жұқты бар ма күткен, -
Жападан жалғыз тамда жа тып алдым,
Жантақтай жан батпайтын жарға біткен.
Өзін "Жалғыз тырнаға" жинақ осы өлеңнен басталады теңейтін ақын
өлендеріндегі дүние бояуы бөлекше. Ол-жалғыздық символы. Сары түсті бояу.
Жарым жүрек сыздағыш. Сары уайымы басым: "Сарғайған сағынышты сары ала
күз", "Сары ала етек көрініс көгіс тартып", "Сары сағым", "Сарша сағым
толқиды шайқап құйын", "Сары жаздың үзілсе ақырғы әні", "Жел қаққан сар
жапырақ сағыныштай", "Сары уайымды жастанып", "Сары бала манағы адасады",
"Сары шілде аңсаймын негесені", "Сары атандай сарғайып жатыр білем", "Сары
жел шала кұйрық шандықпалы", "Сағынышың дала деп сартап болған", т.т.
Жалғыздық құдайға ғана жарасады деген сөз бар. Бірақ ол солай екен деп
әдебиетімізде бұрын сонды жазылмай келген мәселені көтермей отыра алмайсың.
Жалғыздық құбылысының түр-түсін ғана емес, ішкі мәніне де зерсалып үңілетін
мәзгіл жеткеніне Аманхан кітабы айтарлықтай дәлел. Құбылыстың ішкі мәнін
поэзия оның сыртқа тебетін бейнелерінен танып білмек. Аманханның оңаша
сезіміне қолтықтағы ауыл алқам-салқам көрінеді, сидаң ши сыбызғыдай
сыңсиды, көк жиектегі қара құйындарға асылған адамдай шайқалады. Бірақ
томырыққан, торыққан кейіпкер мүлде үзіліп кетпейді. Өзін оңайшылықпен
берісе қоймайтын жерт істелеп мығым жатқан "мық жусанға" балайды. Жалғыз
көз дәу кейіпті дүние жанын жасқап тұрғанымен, болашаққа баратын жолына
бөгет қоя алмақ емес. Уды у қайтаратыны секілді, пессимизм, сайып келгенде,
оптимизмді орнықтырар құралға айналады. Алдағыдан үмітін кеспейді. "Түбі
бір түгенделер төрткүл дүние, Өзімнен-өзім қалып соны ойладым."- дейді.
Ойлайтын, ойланатын дүние дәл бүгін көп. Мақсаты: өткенмен
есепайырысуда, бүгінгінің бұйырмысын тануда, болашақ көгінің үміт жұлдызын
жағуда. "Алтай асу" атты өлендер мен толғаулар кітабының 2002 туындыгері
Серік Ғабдоллаұлы болмыс шындығының сол үш қырын тәуелсіздік тұғырынан
тануға талпынған. Жүйешіл ғылымның жүген-құрығына жөпшенділікпен көндіге
бермейтін поэтикалық тақырыпты шабыт дүкенінде балқытып иіп әкеп кітабында
үш қырлы шындыққа сәйкес үш бөлімге таратыпты: "Кешеден - бүгінге".
"Бүгіннен—ертеңге". "Ертеңнен - мәңгіге"
Серік ақын шерін сенімді тарқатады. Сенімді болатыны, күш алатын жері -
мықты: туған жер топырағы.
Қиялымның қаңғырып сопылары,
Жинай алмай жүрегім опынады.
Тамырымда қан қатып қалған кезде,
Жібітеді Ұланның топырағы.
Ұлан - Ақ Ертістің сол қанатын ала орналасқан алтын аймақ. Осы арамен
Күлтегін жазуы қашалған таңбалы тас өлкесі іргелес. Ақын құлағына баһадүр
Бабаның даусы шалынады. Тасқа түскен өмірбаянын оқиды. Соны көңіл-
күйінедіт, медет санап шалқиды. "Күнастында көкбөрі", "Танылдытегі
түріктің", "Түріктер- Алланың әділет сарбазы"
Асқар Алтай ақжауынын шашудай төгіп, ақын иығына "күміс күн мен, пәліш
түнін" жабады. Сонда шайыр шабыт тұлпарына ырғыпмініп, бүкіл ел-жұртының
өткен күнін шолады. Желпіндірер жеңісін алғайды "Жеңіс күні...". Көп
құндылығына теріс қарайды. Кешегі кеңес дүние танымдағы тамсанбасқа
тамсанатын бейшаралығын, кедейлікті әспеттеп, байлықты тұқыртатын әбестігін
еске алып, пәлсапалық пайымға беріледі.
Қажетіне кедейлікке мақтанып,
Жүретүғын табан асты тапталып.
Жалтақтаумен жалғанына өтеді,
Бір шын күлмей мына өмірде шаттанып.
Бар байлығын игілікке жүмсаған
Адам кетер өкінішсіз аттанып.
Енді ол заман келмеске кетті. Жаңа тәуелсіз Қазақстан дүниеге келді. Ел
қуанышы - өз қуанышы. Ақын "тың жырға " түрен салуды ойлайды. Азаттықты
асығы алшыға түскенге санайды. "Армысың, үшінші мыңжылдық", "Домалақдаудағы
дау сөз". Тек әзірге нарыққа қабағы келіспейді "Сатылады". Сатылмайтын
нәрсе жоқ. Жерің де, суында. Шымшық, торғайларыңа дейін. Ақылында,
сақалында саудаға түсіп тұр.
Сатылады.
Бәріде сатылады.
Саудаменен шығады "атың әлі"...
Тыр жалаңаш тірлікке жаңа туған
Жиіркеніп қарайды Ақын ары.
Бет-ауызы былғанған дүниенің тазарар күні туар ма? Ақын өзі қойған
сауалына жауап іздейді. Адамзат болашағының ауа райы дүниетанымына қарай
өзгермек, деген ұйғарымға тоқтайды. Көп үмітін рух жаңғыруына артады. Бас
құбыланамасы - мұсылмандық. Сол биік идеяға ынты-шынтысымен берілгендігі
сондай, тіпгі мұсылмандық бес парызды өлең өрнегіне түсірген. Йассауи
мазарында Алладан пәрмен сұрайды. Инабатсамалы мандайын желпіп рахатқа
бөленеді. Жұмыртқадай аршылып тазарады. Пенделіктің періштеге айналуының
куәсі болады. "Күмбезі көктітіреген", "Ұйықтап жатқан секілді","Көкірек
көзі ашылған", "Адамтуралы ақиқат", "Мұсылмандық- сенімің" өлең,
толғаулары".
Ал, Есенбай Дүйсенбайұлының лирикалық кейіпкеріне, "Жаңбыр әні
атты2003 жыр кітабына қарағанда, әр сөзіне қанат бітіргендей шабыттануы
үшін табаны ауыл топырағына тиіп тұрғаны керек. Боза ала таң мен
бозторғайды бозбала күннің гимні етіп жырлауы, сары күз, сары жапырақты
алғауы ұшырас пайды емес. Ретті жерінде айта кетуге керек, соңғы жылдардың
поэзиясы сары бояу тақырыбына іштей айтыс-жарыс өткізіп жатқан ба дерсің.
Аманханға қоса, Асқар Егеубай "Сары өлең" жазды, Есенбай қаламынан "Сары
бояулар" туады. Қазақта сары түс - күрделі мағыналы түс. Бірде - ырыс,
бірде қырыс. Аманханның сары шілдесі жаздың ұзақтығын білдірсе, сарғайған
сағынышы – созылмалы тосу, күту. Асқар сары бояу сағыныш екенін растайды.
"Сары кешіп келді Күз...Сарғаямыз енді біз"дегенін тәуелсіздік рәмізі емес,
ақын көңілінің зауқайым құлазуына жатқызғай деп қолынды жүрегіне апара
бересің. Есенбайдың "Биылдасары аязды қыс бола ма" дегені өтпелі заманның
онсыз да мезі етіп түйтеленткен, қайыр тілете жаздаған тірлігін тағы бір
жылға созбақ па деп, ене-бойынды мұздатып жібереді. Қара қазан, сары
баланың амандығына не жетсін. Құдайым жолы қиын сар жолды етпе, сары жамбас
ауру қылма деп тілейсің.
Есенбай жүрегіндегі шабыт отын тұтататын тамызығы көбіне ауыл айналасы.
Ауылы есіне түсті екен, бар дүние әндетіп қоя береді. Сұлуы да, сұрықсызы
да. Бұл да бүгінгі әдеби процестің өз жаңалығы. Тынымсыз ізденіс жолынан
айырылмағандығының белгісі. Қазақ өлеңінің сүйкімді бейнелелері - сәйгүлік
тұлпар, ақтылы қой, жел мая. Төрт түліктен жырдың оң жаңбасына келе
бермейтіні - "мұрнысасық"сиыр байғұс. Ілуде бір өлең жолына іліге қалса,
Зеңгі атын тағынады. Дүйсенбай дәстүрге қарам-қайшы аша түяқ сиырды "Дала
даусы" деген ұзақ өлеңінің кеңілде мұнды-сазды күй ойнататын тақырыбы
еткен.
Қыз-ару аспан төнеді үстен,
Қырмызы шұғыла киінген еді.
Көк шөптің сүтін көк әрістен
Кәтеріп әрең сиыр келеді!
"Қалауынтапса, қаржанадының"мысалы. Қалада "жарлы шөлдей жарымаған
жауынға" ұқсап отырған ақынның Байғанин ауданындағы ауылының суреті көз
алдына келгенде шаңырақ мүйіздінің әр түрі әлде не қымбат қимасына айналып
жүре береді. Қоныс аударған кезде баспағын соғымға деп сойып алған сауын
сиыр үшті-күйлі жоғапады. Мал-жан иесі болғандығынан ғана емес, жоғалған
жануар қалайда отбасында орны бар мүше есепті жүрек сыздатады. Сол себепті
өлеңнің бірінші бөліп "Жалғыз сиыр мені іздейтін сияқты Қарауылкелді
құмдарында меңіреп" деген күрсініспен аяқталады.
Лирикалық қаһарманың өзі ауылдың баласы екенін, әкесі сиыр баққанын
неге мақтан ететінін өлеңнің екінші бәлігі анықтай түседі. Ол көз ауласынан
тарқамайтын өзгеге пәс, өзіне хас сұлу суреттер. Кекке қарай мүйізін
шайқап, дала мәйегін жайпап қайтқан жас бұқалар. Көлдеу жердің көк құрағын
шаба тұғын көк өгіздер. Бала кезде баққан бұзаулар..."Жануарлар-ай
марқабатты, кенбіседі, құдіретті еді" дегізеді. Сиырдың ерістен қайтатынын
тыпырши күтетін бапа көңілі денанымды. Қалаға айдап әкелініп, ет
комбинатының ауласында азан-қазан меңіреген зеңгі дауыстарына жаны ашып
қобалжитын лирикалық жүрекке десенесің Үшінші бөлімде сиыр мейірімі
әкемейіріміне теңелетінін де құп аласың, таң қалмайсың, әбес кермейсің.
Екеуі де келер уақытында келмей, ұзақ күттіріп сарсылтқан. Балажүрегі қар-
қар боп ыңырсып келіп тұрған қара сиырға да, үсті-басы қар-қар боп класқа
кіріп келген әкесіне бірдей қуанады. Бұл белім "Сол мейірім қорамда
Емізіптұр бұзауын" деген әрі сезімшіл, әрі суретшіл жолдармен аяқталады.
Өлеңнің соңғы белігінің суреті қарын қамының құрбандығына шалынған
қысыр сиырдың қалай жіліктеспе жасалғанына арналады. Қысыр деп жүрсе,
ішінен "ақ сирақты ала бұзау шыққанда", қасапшы шалдың қолынан пышағы түсіп
кетеді.
Жалқын, қызыл бұлттардан алаулап қыр,
Жамылды іңір, қызыл ай қияқтанып...
Күн батқанжақ күп-күрең, талаурап түр
Жансыз сиыр жанары сияқтанып.
Қайран қимас тірлік дүниесі ақын қаламында естіп ұшқындайды. Әмір
бүтіндігінен артық не бар дегізеді.
Қыр суреттерінен ақын бүгін танда байқап, бас шайқап жүрген
құбылыстардың образын табады. "Тау" өлеңі баққұмар, атақ құмар желбуаздарды
сынайды. Олар газет-журналдардың бетін бермейді. Теледидарды ашып қалсаң
экранды жарып жіберердей бет пішінін көлденендетеді. Ішіндегі шындықты ашу
үшін шықпайды, қалайда тасада қалмауды ойлайды. Қашанда баяғыда біржаттап
алғанжара-пазанын соғып тұрғаны. Сондайлар лирик кәзіне бәз-баяғыда шеп
есіп жер бопкеткен "тау" атанған бірте бешікті елестетеді. Баяғыда
тауысылған талантын әлі емушілераз ба? Биік мансап дақпыртымен "Тау" атанып
жүргендер қаншама.
Баж еткіштер бәле дейді, даудейді,
Бұл сөзіме бола берсін жау мейлі:
Ақымақты ақылды деп айтқандай,
Төбешікті кейде осылай тау дейді.
Ақын аяғынан қаз тұрып келе жатқан жас мемлекеттің елтану, ертану
мәдениетінің олпы-солпы тұстарын аңғарып, әділ сезін айтып отыр.
Тәуелсізік жылдарында жыртасқынын арқырата ағытқан ақындарымыздың бірі
Асқар Егеубай. 1996жылы "Аламан", 2003жылы "Тайқазан" жинақтары жарық
көріп, ол еңбектеріне сын тарапынан жоғары баға алыпта үлгерді Серік
Қирабаев, Зейнолла Серікқалиев.
Алдымен аңғарылатыны - ақын дүниетанымы көкжиегінің кендігі. Мұнда не
жоқ: жаңа ғасыр - жаңа дәптер бетін ашқандағы ақ тілек "Жиырма ғасыр
жанталасқан Қазақты Сәттеріңнен сақтай жүргін кесірлі", туған жердің таңы
атуы "Атамекен ауасы бал татиды таңдайда", ой туралы ой "Таң қабірін
керсек те, ой қабірін кермедік", қазақ қызын еш аруға теңемеу"Үсынсанда
еппен кесені, Инабат лебі еседі", жаңбыр әні "Жалаңаяқ жаңбыр кешкен
балалық", ақындар мен ғасырлардың арақатысы "Құрыса да ақынның
қарабасы, Қала берген сөзінің тұнығы елде", қыл аяғы моншаңа дейін
бар."Моншаңа бар, қайтесің, моншаңа бар, Ауашалау айтыстындырдуынан".
Асқар жаттанды он бір буыннан көз жазбайтын қай ақындай емес. Мазмұн
қоймасының кілті-жарасымды пішінде деп біледі.Өлең жолдары буын буынға
өздігінен құйылатын секілді. Асқар - ақжарқын ақын. Одан қабағы қатулы,
зәрлі, қаһарлы сөз сирек табылады. Табыла қалғанда көп сөз шығындап
жатпайды. Поэзиямыздың тоталитарлық сүргінді тақырып еткеніне талай жыл.
Енді таусылып керегі жоқ дегеніме, "Сүргін"атты өлеңінде ыза кегінекі-ақ
жолға сыйғызған. Екі тармақ, үш буыннан тұратын әзірге аты жоқ құрылым.
ГПУ ... ..
-Т-фуу ... ..
Басқа өлендерінде мұндай шорт кесімге кезікпейміз. Қаншама ашу қысып
тұрса да, айбат шекпейді. Жанры "драма" деп анықталған "Ақылды бала" деген
өлеңінде жетімдер үйінде ата-анасыз өсіп келе жатқан бес жасар сәбидің
қасіретін суреттеуге тосын тәсіл табады.
"Бала көрдім күлмейтін, жыламайтын, Мазанды алып әрнені сұрамайтын" деп
басталатын өлең оқушысын бірден селт еткізеді. Балаға тән мінездің бәрінен
жұрдай болған бұл не қылған бала? Кім бейшара сәбиді балалық бақыттан
айырған? "Келгендерді андиды тасаланып".
"Анам мені таба алмай жүрген шығар"... Ақын аяныш аралас ыза-ашу ызаға
булыққан. Бірақ өзін-өзі тежеп, "Қиып кеткен ағаш па, тас па анасы"деп таң
қалғандай қалып білдіреді. Көбік сөзге бармайды. Тек баланы мүсіркеп:
"Көздерін-ай! Көзіндей құралайдың-деп жүрегін ұстайтындай. Өлең сақиналы
композиция тәсілімен бастапқы жолдарды тағыда қайталайды. "Сәби көрдім,
күлмейтін, жыламайтын.
Кеңірдегінде кептелген бірдеңе еріксіз ернінді тістетеді.
Тәуелсіздік поэзиясының жалаң публицистикалық шешендік жұртын
ауыстыратын, ойыжайдақ, жасы құйқасындарды, жақпентілге сүйенген көлгірсуді
ауыздықтап, Асқардың осы өлеңіндегі секілді нақтылы сурет төрге көшетін,
тың сезім, өрісті ой оятатын мезгілі жетті деп санауымыз керек.
Әлбетте, жанр ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Әубәкір Дастанұлы
Нілібаев "Мың сөз" 2001 жинағында көне шығыс ақындарының дәстүрін
жалғап, кітабын түгелімен төрттағанавтор"төрттірек"депті аталатын
лирикалық өлеңнен құрастырыпты. "Мыңсөз"деп отырғаны – мың шумақ.
Әрқайсысының өз нөмірі бар. Міне, мұндағы Рудакидің, Омар Хайямның уағыз
тарататын насихатына ұқсас философиялық реуішті өлендердің жөні басқа.
Бүгін алтын тағыңа ертең біреу отырар,
Бүгін жалғыз жүргенге ертең бір бас қосылар.
Шөл айналар көлге де, көл айналар шөлге де,
Неге болсын бел буып, тағдыр ісін тосып ал.
Әубәкірдің мың төрт тірегінің әрқайсысы түйінді ой тиянақты пікір
білдіреді. Осы тәлімгер сарынынанда, өзін кетермелеп, өзіне-өзі қаратып сез
айтуынан да, үш жолы ұйқасқа құрылып, үшінші тармағы ұйқаспайтын өлшемінен
деааба - ежелгі шығыс және түркі тілдес әдебиеттердің мақамымен мұндалап
тұр. Әрі қазақтың енегелі, нұсқалы сезден тұратын толғау, термелерімен
теркіндес.
Әубәкір төрт тармақтарының тақырыбы саналуан. Мәңгіліке арналған
жолдары бүгінгінің, бүгінгіні толғайтындары мәңгілік тақырыбын қозғайды.
"Біз өте тоқ болған соң, ашығып жатыр халқымыз",
Осылай айтқан Толстой, ұқтыңыз мұны қайсыңыз?
Біреу тоқ, біреу аш бүгін, мырзалар, бұған не дейсіз?
Өз қамынды жегенше, халықтың қамын жегейсіз.
Нарықтың арықтатқан шағын айтып отыр. Өленді туғызушы - бүгінгі уақыт.
Бірақ қорытынды: төртінші тармақтың моралі бір бүгінгінің ел билеушілеріне
ғана бағышталмаған. Тәлім-тағлымы ез оқушысынта-бары күмәнсіз. Әсіресе
қазіргі мұсылмандыққа жаппай бұрылған әулет үшін. Мұхаммед пайғамбардың
шариғаты "дін - насихат" деген. Әлең сез халық жүрегіне ізгілік нұрын
себезгілесе, Құдайдың құлдарының кеңіліне қуат бітпек. Ендеше, тәуелсіздік
кезеңінің поэзиясы етелмеген тағы бір парыз-қарызы нетеуге кіріскен дейміз.
Тәуелсіздік поэзиясының тақырыбы мен проблематикасының және бір
ерекшелігі - ел тарихын қайта жазысуға ат салысып жүргендігі. Әрине,
бейнелеу құралы арқылы. Жарасқанның "Құлпытас" жинағында "Ерендер мен
Алыптардың" тұтас бір портреттік галереясы жасалған. Әлихан Бөкейханов,
Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұстафа Шоқайұлы сынды алаш қозғалысы
қайраткелерінің әрқайсысына ұзақ өлең шоғыры арналған. Бұны жанрлық сипаты
жағынан филологиялық лирика десе болады. Өйткені алаш асыл перзенттерін
мінездеу жағынан әдебиет туралы ғылым мен үндес. Кейіпкерлерінің тағдырыда,
шығармагерлік шырайы да өлең-портрет жанрында кейіптеледі. Мағжан ақын
туралы шумақтан бір мысал.
Кеуделі күрескердің тілі өтпеген
Бір пәле тауып алдың Жүрекдеген,
Беделді Бедныймен сырласпадың,
Сырластың жаны күйген Блокпенен.
Осы жалғыз шумақтың өзінен тұтас ғылыми трактат жазып шығуға болар
еді. "Бір пәле тауып алдың Жүрек дегенді" Мағжанның "Жан сөзі" өлеңін
оқымаған адамның ұға қоюы неғайбіл. Соңғы екі жол социалистік реализм мен
символизмнен хабары бар адамдар үшін жазылғандай.
Тарих бел-белестерін жүрегінен өткізіп, Қазақ елінің өткен күндерінің
тұтас панорамасын жасауға ұмтылыс бүгінгі көп ақындарымызға тән. Ұлықбек
Есдәулеттің "Киіз кітабында" "Шаңырақ"атты өлең шоғыры түзілген. Сонда
Үлытаудан бастап Еділ-Жайық, Маңғыс-тау, Арал, Түркістан, Торлай, Алтай,
Алматы, Астана қала, даласын жайлаған жеті ықылым жұрттың арғы-бергі
тарихын тебірене жыр етеді.
Бүгіндер Қазақ елі тарихыныңұлы көшін жырламайтын ақын кем-де кем.
Нәзікен Алпамысқызы "Күрең шетен" атты өлең кітабының әр бетінде дерлік
тәуелсіздік зор махаббатты, марқабатты наным, ұғымдарының тұрғысында өткен
жолдың әр белесін ата-бабамыздың даңқты перзенттерін атамай кетпейді.
Зулаған замандарда
Дүниені дүркіреткен бабаларым
Жүйткіп біркең жаһанға таралғанда,
Аттила, Күлтегін мен Бейбарыстар
Тулаған тосын мінез амалдарда
Тайсалып бұза алмаған қамал бар ма!
деп шалқытады. Кең қарымды, ыстықтынысты, басым ырғақты
публицистика қуаты біткен жолдар. Қазақ халқының өз тарихын, өз
тірлігін бүгінгі биіктен шолып толғауға деген іңкәрлік кешегі Мәншүк,
Әлиясынды қазақ қыздарының қайрат-жігерін жаныған қайрақ болар ма дегізеді.
* * *
Тәуелсіздік кезеңі лирикасының үлкен жолы үлтым десе ішкен асын жерге
қоятын азат қазақтың бейнесін сомдаудан басталды..."Бұлбүл құс зымыстан
көрмей, гүлстан қадірін білмес" деген бұрынғылардан қалған сөз бар. Қазіргі
лириканың кейіпкері тоталитарлық зымыстаннан шықты. Ол өзінің ендігі тарихи
рөліне қанық. Ұлт мүддесін бәрінен жоғары қояды. Тапшылдығын ұмытты.
Кейіпкер қасиетінің іріленуіне қарай поэзия сыпаты түбірінен өзгерді.
Әлеуметтік, таптық поэзия ұлттық поэзияға айналды. Бұл - басты өзгешелік.
Басты кемшілік - өлең сөзде публицистиканың, суреттеуден гөрі баяндаушы
ойдың басым түсетіндігі. Бір айтқанның жүз қайталанатындығы. Өлеңнен ақын
даусының анық естілмейтіндігі. Мәні саяз, бояуы солғын өлең кеп. Оза шауып
алға шығарлық, ойда қаларлық асыл сөз аз.
ПОЭМА
Өткен XX ғасырдың соңғы он жылы еліміз үшін тау суындай тасқынды жылдар
болды. 1986жылы қыс ішінде Алматы аспанында күн күркіреп, нажағай, ойнады.
Іле Желтоқсан көтерілісі лап етті. Оның артынша үш-төрт жылдың қаразында ел
азаттығының алғашқы қарлығашындай алаш боздақтары рухани қазыналарын
көтеріп олар жетті. Ақыры ұмытылмас 1991жылтуды. Ел аспанында
тәуелсіздіктің көкбайрағы желбіреді.
Уақыт тасқыны-белесті белдерді өлең-жырға қоспай қоймайтын поэма
тасқынын туғызды.
Ақын Асқар Егеубай 1991-2003 жылдар аралыында "Ойлан, қазақ",
"Желтоқсан", "Өліара", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz