Әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асырудағы қылмыстық жазаның орны
КІРІСПЕ
І.тарау ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ОРНЫ
1.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
1.2. Қылмыстық жаза түрлері
ІІ.тарау ӘДІЛ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДАҒЫ ЖАЗАЛАРДЫ ЖІКТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.2 Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің және жеке даралаудың маңызы
1.3 Жазаларды жіктеу әділеттілік принципін жүзеге асырудың негізі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І.тарау ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ ОРНЫ
1.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
1.2. Қылмыстық жаза түрлері
ІІ.тарау ӘДІЛ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДАҒЫ ЖАЗАЛАРДЫ ЖІКТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.2 Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің және жеке даралаудың маңызы
1.3 Жазаларды жіктеу әділеттілік принципін жүзеге асырудың негізі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде басталып, келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі шарықтау шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай қондырмасын талап етті. Оның себебі ¬ Соцалистік мемлекеттік Кеңестік моделі қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО - ¬ның құлдырау кезеңінің басталуынан ¬- ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы қатынастардың бір және бірігей құқықтық қатынастардың өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі реформалау ретінде үрдісіне алып келгендігі аян. Осы социалистік қатынастарды нарық қатынастары ығыстырып, орнығуы кезінде Конституцияның өзі екі рет қабылданып үлгерді, кейбір маңызды заңдар әлі күнге жаңа қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ. Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты қоғамдық қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян. Еліміз өз егемендігі мен тәуелсіздігін жария етіп, бүкіл дүниежүзілік қауымдастық мойындап, көптеген жетістіктерге қол жеткіздік. Еліміздің, шынында да демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнығуы және оның ең қымбат қазынасы - адам және оның құқықтары мен бостандықтары деп Конституциямызда көзделген [1, 13 б.]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр. Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар, ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап - талғамға сай өмір сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, әлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы дәрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы тартуды әр республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Осыған орай қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті бір арнасы - қылмыстық заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді. Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен [2], 1997 жылы шілде айының 16-жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1-жұлдызынан бастап заңды күшіне енді [3]. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп атап өтті [4, 34 б.]. Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негізінің нығаюына, қылмыспен және заң бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр мүшесінің құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты назар аударуда.
1 Каз КСР Қылмыстық кодексі. – Алматы, 1959. – 88 б.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы, 2005. – 144 б.
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешудің жолдары. – Алматы, 1997. – 176 б.
4 Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығының мәліметі. – Алматы, 2005. – 63 б.
5 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы, 1996. – 272 б.
6 Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика мәселері). – Астана, 2002. – 464 б.
7 Қайыржанов Е.І. Уголовное право Республики Казахстан: Общая часть. – Алматы, 1998. – 254 с.
8 Абдиров Н. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республики Казахстан. – Алматы, 1999. – 362 с.
9 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Жалпы бөлім. – Алматы, 2002. – 350 б.
10 Мясников О.А. Смягчающие и отягчающие наказание обстоятельства в теории, законодательстве и судебной практике. – М., 2002. – 489 с.
11 Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. – М., 1965. – 398 с.
12 Шаргородский М.Д. Наказание его цели и эффективность. – Л., 1973. – 160 с.
13 Курс советского уголовного право: Общая часть. – Л., 1970. - Т.2. – 514 с.
14 Гальперин И.М. Наказание: Социальные функции, практика применения. - М., 1983. – 206 с.
15 Баронь Э.Д., Розенберг В. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. – Юрьев, 1917. – 237 с.
16 Бажанов М.И. Смягчающие и отягчающие ответственность обстоятельства при назначении наказания. – М., 1974. – 376 с.
17 Дулатбеков Н.О. Некоторые проблемы принципов уголовного права и назначение наказания // Материалы конференции «Предпринимательство: пределы государственно – правового вмешательства». – М., 2001. – С. 105-108.
18 Кругликов Л.Л. Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право. – 1999. - №4. – С. 156-169.
19 Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім / Жауапты редакторлар: Рахметов С.М., Бапанов Т.Ә. - Алматы, 2004. – 421 б.
20 Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. – М., 1959. – 492 с.
21 Мамытов А.И. Советтік қылмыстық право. – Алматы, 1971. – 211 б.
22 Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару кодексі. – Алматы, 2004. – 261 б.
23 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы, 2005. – 353 б.
24 Қызылорда облыстық сотының қадағалау алқасының үкімі // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 2005. - №5. - 4-12 бб.
25 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы: Қаулы, 1999 жыл, 30 сәуір // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 1999. - №3. - 6-11 бб.
26 Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву. – Киев, 1980. – 216 с.
27 Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі алқасының Ж. мен Т. қатысты шығарған үкімі // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені. – 2001. - №11. - 12-13 бб.
28 Қазақстан Республикасы (Қаз. КСР) Жоғарғы Сотының Пленумы. Соттардың жаза шараларын тағайындау тәжірибесі туралы: Қаулы, 1983 жыл 16 желтоқсан // Қазақстан Республикасы (Қаз. КСР) Жоғарғы Сотының Пленумының қаулыларының жинағы. - Алматы, 1997. – Т.1. – 384 б.
29 Кругликов Л.Л. Уголовно правовые средства обеспечения справедливости наказания. – Ярославль, 1986. – 70 б.
30 Осипов П.Н. Теоретические основы построения и применение уголовно-правовых санкции. – Ленинград, 1976. – 135 с.
31 Брайнин Я.М. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // Научные записки Киевского ун – та. – 1953. - вып 12.,т.12. – С.54-55.
32 Дуюнов В.К. Дополнительные наказания по советскому уголовному праву / Лекции для студентов.– М.: ВЮЗИ, 1957. – 106 с.
33 Мельникова Ю.Б. Индивидуализация наказания с учетом обстоятельств, характеризующих личность // Советская юстиция. - 1969. - №5. – С.13-15.
34 Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М., 1968. – 120 с.
35 Поленов Г.Ф., Поленова Н.Г. О принципе индивидуализации наказания // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1980. - №1. – С.67-78.
36 Судакова Р.Н. Индивидуализация ответственности и наказания принцип советской уголовной политики // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1981. - №3. – С.78-93.
37 Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания // Применение наказания по советскому уголовному праву. – М., 1958. – С.92-126.
38 Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоятельства и их значение в индивидуализации наказания. – Саратов, 1978. – 166 с.
39 Гаскин С.С. Отягчающие обстоятельства и их значение для индивидуализации уголовной ответственности и наказания: Автореф. дис... канд. юрид. наук. - М., 1981. – 28 с.
40 Камхадзе К.А. Индивидуализация наказания за неосторожные преступления: Автореф. дис...канд. юрид. наук. – М.,1984. – 29 с.
41 Алматы облыстық сотының үкімі // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені. – 2005. - №5. – 4-6 бб.
42 Долиененко Л.А. Влияние смягчающих ответственность обстоятельств на индивидуализацию наказания и на осбождение от уголовной ответственности с применением мер общественного или административного воздействия: Автореф. дис... канд. юрид. наук. – Томск, 1980. – 27 с.
43 Долиненко Л.А. Смягчающие ответственность обстоятельства по действующему уголовному законодательству и в судебной практике: Учебное пособие. – Иркутск, 1980. – 81 с.
44 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. – Ярославль, 1977. – 83 с.
45 Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность. - Л., 1968. – 194 с.
46 Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответственности // В кн.: Проблемы совершенствования уголовного законодательства и практики его применения. – М., 1981. – С.104-106.
47 Ткаченко В.И. Общие начала назначения наказания: Учебное пособие. – М., 1984. – 61 с.
48 Скрябин М.А. Общие начала назначения наказания и их применение к несовершеннолетним. – Казань, 1988. – 123 с.
49 Филимонов В.Д. Криминологические основы уголовного права. – Томск, 1981. – 394 с.
50 Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі алқасын. Үкім // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 2005. - №3. – 12-13 бб.
51 52 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. – Алматы, 2004. – 698 б.
52 Қайыржанов Е., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері. – Алматы: Өркениет, 2000. – 135 б.
53 Баймурзин Ғ. Ы. Уголовное право Республики Казахстан: Общая часть. – Алматы, 1998. – 304 с.
54 55 Мясников О.А. Проблемы назначения наказания ниже низшего предела санкции // Правоведение. – 2001. - №3. – С. 16-25.
55 Жоғарғы Сот пленумы. Сот үкімі туралы: қаулы, 1969 жыл, 20 маусым // Жоғарғы Сот Бюллетені. – 1969. - №9. – 158-160 бб.
56 Анашкин Г. Обстоятельства, смягчающие и отягчающие ответственность // Советская юстиция. – 1980. - №16. – С.22-24.
57 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие ответственность обстоятельства в уголовном праве: Вопросы теории. – Воронеж, 1985. – 164 с.
58 Дулатбеков Н.О., Бекбергенов Н.А. Принципы назначения наказания по совокупности преступлений и приговоров // Актуальные проблемы современности: Международный сборник научных трудов. – Караганда: Болашақ – баспа, 2002. – С. 208-229.
59 Кригер Г.А. Наказание и его применение. – М., 1962. – 429 с.
60 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве: Особенная часть. - Ярославль, 1979. – 238 с.
61 Пономарев Н.П. Способ совершения преступления как отягчающие обстоятельство // Вестник МГУ. Серия 11: Право. - 1969. - №6. – С.60-64.
62 Гаскин С.С. Отягчающие обстоятельства: уголовно-правовая характеристика и пути совершенствования законодательной регламентации. – Иркутск, 1984. – 215 с.
63 Малков В.П. Повторность преступлений. Понятие и уголовно – правовое значение. – Казань. 1970. – 123 с.
64 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумы. Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы: Қаулы, 1994 жыл, 23 ақпан // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 1994. - №8. – 23-24 бб.
65 Смирнов В.Г. Объект уголовно-правовой охраны и правопорядка / Сборник ученых трудов. – Свердловск, 1971. – Вып.14. – 236 с.
66 67 Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву. – М., 1957. – Вып.4. – 246 с.
67 Исаев А.А. Применение специальных познаний для квалификации преступлений. – Алматы, 1997. – 369 с.
68 Қайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. – Алматы, 1973. – 115 с.
69 Қайыржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР: Автореф. дис…канд.юрид.наук. – Караганда, 1974. – 29 с.
70 Баймаханов М.Т. Противоречие в развитии правовой надстройки при социализме. – Алматы, 1972. – 446 с.
71 Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. - М: Юридическая литература, 1980. – 252 с.
72 Наумов А.В. Уголовное право: Общая часть / Курс лекций. – М., 1996. - 550 с.
73 74 Коржанский Н.И. Объект посягательства квалификация преступлений. – Волгоград, 1975. – 252 с.
74 Алауханов Е. Жазалар жүйесі және олардың түрі // Заң. – 1999. - №7. – 57-67 бб.
75 Реннеберг И. Объективная сторона преступления. – М., 1957. – 394 с.
76 Тимейко В.Г. Общее учение об обороне преступления. – М., 1977. – 489 с.
77 Алауханов Е. Жаза: Оқу құралы. – Алматы, 2001. – 126 б.
78 Уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. Ю.И Ляпунова; Н.И. Ветрова. – М.,1997. – 592 с.
79 Михлин А.С. Последствия преступления. – М., 1969. – 164 с.
80 Дагель П.С., Котов П.Д. Субъективная сторона преступления и ее установление. – М.,1974. – 152 с.
81 Дагель П.С. Понятие умысла в советском уголовном праве // Советская юстиция. – 1966. - №2. – С. 56-82.
82 Джекебаев У.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Известия НАН РК. – 1993. - №4. – С. 68-72.
83 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумы. Бұзақылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы: Қаулы, 1995 жыл, 21 шілде // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының қаулыларының жинағы. – 1995. - №5. – 12-16 бб.
84 Устинова Т.Д. Влияния умысла и мотива на назначение наказания за неоконченную преступную деятельность // Советская юстиция. – 1982. - № 22. – С. 12-20.
85 Иванов Н.Г. Аномальный субъект преступления: проблемы уголовной ответственности: Учебное пособие для вузов. – М., 1998. – 154 с.
86 Қостанай облыстық сотының қадағалау алқасының қарастырған ісі // Жоғарғы Соттың бюллетені. – 2004. - №5. – 3-4 бб.
87 Становский М.Н. Назначение наказания. – СПб., 1999. – 241 с.
88 Комментарии к УК РФ. – М.: Вердикт, 1994. – 698 с.
89 Комментарии к УК РФ. – М.: Новая волна, 1996. – 726 с.
90 Александров С.А. Организационно – правовые основы устарения материальных последствий преступления. – М.: Академия МВД СССР, 1979. – 349 с.
91 Сабитов Р.А. Уголовно – правовые значение возмещение ущерба причиненного преступлениями / Социальная эффективность норм об уголовной ответственности за посягательство на экономическую систему - Горький: изд-во Горьковской ВШ, 1985. – 109 с.
92 Анпилогова В.Г. Чистосердечное раскаяние или явка с повинной как обстоятельство, смягчающее ответственность // Научные труды Высшей школы МВД СССР. – М., 1969. – Вып. 24. – С.56-72.
93 Горелик И.И. Наказание и его назначения. – Минск, 1978. – 187 с.
94 Викторов Б. Раскаяние как смягчающее вину обстоятельство // Социалистическая законность. – 1961. – №7. – С. 123-142.
95 Иванова А. Значение смягчающих обстоятельств при определении меры наказания // Советская юстиция. - 1974. - №4. – С. 15-23.
96 Иванова А.Т. Смягчающие ответственность обстоятельства в советском уголовном праве: Автореф. дис... канд. юрид.наук. – М., 1972. – 24 с.
97 Горелик А. Реализация принципа справедливости в правилах наказания // Уголовное право. - 2001. - № 1. – С. 125-140.
98 Габиани А.А. Уголовная ответственность за преступления, совершенные в состоянии опьянения. – Тбилиси, 1968. – 257 с.
99 Пономарева Н.П. Способ совершения преступления как отягчающее обстоятельство // Вестник Московского университета. Серия 11: Право. – 1969. - №6. – С. 35-48.
100 101 Филимонов В.Д. О необходимости в уголовном законе исчерпывающего перечня отягчающих обстоятельств / Правовые вопросы борьбы с преступностью. - Томск, 1985. – 258 с.
101 Карпец И.И. Наказание: социальные правовые и криминологические проблемы. – М., 1973. – 385 с.
102 103 Кругликов Л.Л. К вопросу об исчерпывающем характере перечня отягчающих ответственность обстоятельств / Гарантии прав личности в социологическом уголовном праве и процессе. – Ярославль, 1986. – 161 с.
103 Бейсенов Б.С. Алкоголизм: уголовно – правовые и криминологические проблемы. – М., 1981. – 86 с.
104 Қазақстан Республикасының заңы. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы // Егемен Қазақстан - 1993. - 5 шілде.
105 Красиков Ю.А. Смягчающие обстоятельства в уголовном праве: понятие, классификация и значение // Проблемы ответственности и наказания в советском праве. – М., 1990. – С. 85-95.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. – Алматы, 2005. – 144 б.
3 Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешудің жолдары. – Алматы, 1997. – 176 б.
4 Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығының мәліметі. – Алматы, 2005. – 63 б.
5 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы, 1996. – 272 б.
6 Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика мәселері). – Астана, 2002. – 464 б.
7 Қайыржанов Е.І. Уголовное право Республики Казахстан: Общая часть. – Алматы, 1998. – 254 с.
8 Абдиров Н. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республики Казахстан. – Алматы, 1999. – 362 с.
9 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Жалпы бөлім. – Алматы, 2002. – 350 б.
10 Мясников О.А. Смягчающие и отягчающие наказание обстоятельства в теории, законодательстве и судебной практике. – М., 2002. – 489 с.
11 Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. – М., 1965. – 398 с.
12 Шаргородский М.Д. Наказание его цели и эффективность. – Л., 1973. – 160 с.
13 Курс советского уголовного право: Общая часть. – Л., 1970. - Т.2. – 514 с.
14 Гальперин И.М. Наказание: Социальные функции, практика применения. - М., 1983. – 206 с.
15 Баронь Э.Д., Розенберг В. Необходимость целесообразного и экономного назначения меры наказания. – Юрьев, 1917. – 237 с.
16 Бажанов М.И. Смягчающие и отягчающие ответственность обстоятельства при назначении наказания. – М., 1974. – 376 с.
17 Дулатбеков Н.О. Некоторые проблемы принципов уголовного права и назначение наказания // Материалы конференции «Предпринимательство: пределы государственно – правового вмешательства». – М., 2001. – С. 105-108.
18 Кругликов Л.Л. Правовая природа смягчающих и отягчающих наказание обстоятельств // Уголовное право. – 1999. - №4. – С. 156-169.
19 Қазақстан Республикасы Қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім / Жауапты редакторлар: Рахметов С.М., Бапанов Т.Ә. - Алматы, 2004. – 421 б.
20 Карпец И.И. Отягчающие и смягчающие обстоятельства в уголовном праве. – М., 1959. – 492 с.
21 Мамытов А.И. Советтік қылмыстық право. – Алматы, 1971. – 211 б.
22 Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару кодексі. – Алматы, 2004. – 261 б.
23 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы, 2005. – 353 б.
24 Қызылорда облыстық сотының қадағалау алқасының үкімі // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 2005. - №5. - 4-12 бб.
25 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы: Қаулы, 1999 жыл, 30 сәуір // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 1999. - №3. - 6-11 бб.
26 Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву. – Киев, 1980. – 216 с.
27 Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі алқасының Ж. мен Т. қатысты шығарған үкімі // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені. – 2001. - №11. - 12-13 бб.
28 Қазақстан Республикасы (Қаз. КСР) Жоғарғы Сотының Пленумы. Соттардың жаза шараларын тағайындау тәжірибесі туралы: Қаулы, 1983 жыл 16 желтоқсан // Қазақстан Республикасы (Қаз. КСР) Жоғарғы Сотының Пленумының қаулыларының жинағы. - Алматы, 1997. – Т.1. – 384 б.
29 Кругликов Л.Л. Уголовно правовые средства обеспечения справедливости наказания. – Ярославль, 1986. – 70 б.
30 Осипов П.Н. Теоретические основы построения и применение уголовно-правовых санкции. – Ленинград, 1976. – 135 с.
31 Брайнин Я.М. Принципы применения наказания в советском уголовном праве // Научные записки Киевского ун – та. – 1953. - вып 12.,т.12. – С.54-55.
32 Дуюнов В.К. Дополнительные наказания по советскому уголовному праву / Лекции для студентов.– М.: ВЮЗИ, 1957. – 106 с.
33 Мельникова Ю.Б. Индивидуализация наказания с учетом обстоятельств, характеризующих личность // Советская юстиция. - 1969. - №5. – С.13-15.
34 Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М., 1968. – 120 с.
35 Поленов Г.Ф., Поленова Н.Г. О принципе индивидуализации наказания // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1980. - №1. – С.67-78.
36 Судакова Р.Н. Индивидуализация ответственности и наказания принцип советской уголовной политики // Известия АН КазССР. Серия общественных наук. – 1981. - №3. – С.78-93.
37 Кузнецова Н.Ф., Куринов Б.А. Отягчающие и смягчающие обстоятельства, учитываемые при определении меры наказания // Применение наказания по советскому уголовному праву. – М., 1958. – С.92-126.
38 Чечель Г.И. Смягчающие ответственность обстоятельства и их значение в индивидуализации наказания. – Саратов, 1978. – 166 с.
39 Гаскин С.С. Отягчающие обстоятельства и их значение для индивидуализации уголовной ответственности и наказания: Автореф. дис... канд. юрид. наук. - М., 1981. – 28 с.
40 Камхадзе К.А. Индивидуализация наказания за неосторожные преступления: Автореф. дис...канд. юрид. наук. – М.,1984. – 29 с.
41 Алматы облыстық сотының үкімі // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені. – 2005. - №5. – 4-6 бб.
42 Долиененко Л.А. Влияние смягчающих ответственность обстоятельств на индивидуализацию наказания и на осбождение от уголовной ответственности с применением мер общественного или административного воздействия: Автореф. дис... канд. юрид. наук. – Томск, 1980. – 27 с.
43 Долиненко Л.А. Смягчающие ответственность обстоятельства по действующему уголовному законодательству и в судебной практике: Учебное пособие. – Иркутск, 1980. – 81 с.
44 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. – Ярославль, 1977. – 83 с.
45 Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность. - Л., 1968. – 194 с.
46 Минская В.С. Роль смягчающих обстоятельств в индивидуализации уголовной ответственности // В кн.: Проблемы совершенствования уголовного законодательства и практики его применения. – М., 1981. – С.104-106.
47 Ткаченко В.И. Общие начала назначения наказания: Учебное пособие. – М., 1984. – 61 с.
48 Скрябин М.А. Общие начала назначения наказания и их применение к несовершеннолетним. – Казань, 1988. – 123 с.
49 Филимонов В.Д. Криминологические основы уголовного права. – Томск, 1981. – 394 с.
50 Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі алқасын. Үкім // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 2005. - №3. – 12-13 бб.
51 52 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. – Алматы, 2004. – 698 б.
52 Қайыржанов Е., Бұғыбай Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері. – Алматы: Өркениет, 2000. – 135 б.
53 Баймурзин Ғ. Ы. Уголовное право Республики Казахстан: Общая часть. – Алматы, 1998. – 304 с.
54 55 Мясников О.А. Проблемы назначения наказания ниже низшего предела санкции // Правоведение. – 2001. - №3. – С. 16-25.
55 Жоғарғы Сот пленумы. Сот үкімі туралы: қаулы, 1969 жыл, 20 маусым // Жоғарғы Сот Бюллетені. – 1969. - №9. – 158-160 бб.
56 Анашкин Г. Обстоятельства, смягчающие и отягчающие ответственность // Советская юстиция. – 1980. - №16. – С.22-24.
57 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие ответственность обстоятельства в уголовном праве: Вопросы теории. – Воронеж, 1985. – 164 с.
58 Дулатбеков Н.О., Бекбергенов Н.А. Принципы назначения наказания по совокупности преступлений и приговоров // Актуальные проблемы современности: Международный сборник научных трудов. – Караганда: Болашақ – баспа, 2002. – С. 208-229.
59 Кригер Г.А. Наказание и его применение. – М., 1962. – 429 с.
60 Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве: Особенная часть. - Ярославль, 1979. – 238 с.
61 Пономарев Н.П. Способ совершения преступления как отягчающие обстоятельство // Вестник МГУ. Серия 11: Право. - 1969. - №6. – С.60-64.
62 Гаскин С.С. Отягчающие обстоятельства: уголовно-правовая характеристика и пути совершенствования законодательной регламентации. – Иркутск, 1984. – 215 с.
63 Малков В.П. Повторность преступлений. Понятие и уголовно – правовое значение. – Казань. 1970. – 123 с.
64 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумы. Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы: Қаулы, 1994 жыл, 23 ақпан // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені. – 1994. - №8. – 23-24 бб.
65 Смирнов В.Г. Объект уголовно-правовой охраны и правопорядка / Сборник ученых трудов. – Свердловск, 1971. – Вып.14. – 236 с.
66 67 Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советскому уголовному праву. – М., 1957. – Вып.4. – 246 с.
67 Исаев А.А. Применение специальных познаний для квалификации преступлений. – Алматы, 1997. – 369 с.
68 Қайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. – Алматы, 1973. – 115 с.
69 Қайыржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта уголовно-правовой охраны в СССР: Автореф. дис…канд.юрид.наук. – Караганда, 1974. – 29 с.
70 Баймаханов М.Т. Противоречие в развитии правовой надстройки при социализме. – Алматы, 1972. – 446 с.
71 Коржанский Н.И. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. - М: Юридическая литература, 1980. – 252 с.
72 Наумов А.В. Уголовное право: Общая часть / Курс лекций. – М., 1996. - 550 с.
73 74 Коржанский Н.И. Объект посягательства квалификация преступлений. – Волгоград, 1975. – 252 с.
74 Алауханов Е. Жазалар жүйесі және олардың түрі // Заң. – 1999. - №7. – 57-67 бб.
75 Реннеберг И. Объективная сторона преступления. – М., 1957. – 394 с.
76 Тимейко В.Г. Общее учение об обороне преступления. – М., 1977. – 489 с.
77 Алауханов Е. Жаза: Оқу құралы. – Алматы, 2001. – 126 б.
78 Уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. Ю.И Ляпунова; Н.И. Ветрова. – М.,1997. – 592 с.
79 Михлин А.С. Последствия преступления. – М., 1969. – 164 с.
80 Дагель П.С., Котов П.Д. Субъективная сторона преступления и ее установление. – М.,1974. – 152 с.
81 Дагель П.С. Понятие умысла в советском уголовном праве // Советская юстиция. – 1966. - №2. – С. 56-82.
82 Джекебаев У.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Известия НАН РК. – 1993. - №4. – С. 68-72.
83 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумы. Бұзақылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы: Қаулы, 1995 жыл, 21 шілде // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының қаулыларының жинағы. – 1995. - №5. – 12-16 бб.
84 Устинова Т.Д. Влияния умысла и мотива на назначение наказания за неоконченную преступную деятельность // Советская юстиция. – 1982. - № 22. – С. 12-20.
85 Иванов Н.Г. Аномальный субъект преступления: проблемы уголовной ответственности: Учебное пособие для вузов. – М., 1998. – 154 с.
86 Қостанай облыстық сотының қадағалау алқасының қарастырған ісі // Жоғарғы Соттың бюллетені. – 2004. - №5. – 3-4 бб.
87 Становский М.Н. Назначение наказания. – СПб., 1999. – 241 с.
88 Комментарии к УК РФ. – М.: Вердикт, 1994. – 698 с.
89 Комментарии к УК РФ. – М.: Новая волна, 1996. – 726 с.
90 Александров С.А. Организационно – правовые основы устарения материальных последствий преступления. – М.: Академия МВД СССР, 1979. – 349 с.
91 Сабитов Р.А. Уголовно – правовые значение возмещение ущерба причиненного преступлениями / Социальная эффективность норм об уголовной ответственности за посягательство на экономическую систему - Горький: изд-во Горьковской ВШ, 1985. – 109 с.
92 Анпилогова В.Г. Чистосердечное раскаяние или явка с повинной как обстоятельство, смягчающее ответственность // Научные труды Высшей школы МВД СССР. – М., 1969. – Вып. 24. – С.56-72.
93 Горелик И.И. Наказание и его назначения. – Минск, 1978. – 187 с.
94 Викторов Б. Раскаяние как смягчающее вину обстоятельство // Социалистическая законность. – 1961. – №7. – С. 123-142.
95 Иванова А. Значение смягчающих обстоятельств при определении меры наказания // Советская юстиция. - 1974. - №4. – С. 15-23.
96 Иванова А.Т. Смягчающие ответственность обстоятельства в советском уголовном праве: Автореф. дис... канд. юрид.наук. – М., 1972. – 24 с.
97 Горелик А. Реализация принципа справедливости в правилах наказания // Уголовное право. - 2001. - № 1. – С. 125-140.
98 Габиани А.А. Уголовная ответственность за преступления, совершенные в состоянии опьянения. – Тбилиси, 1968. – 257 с.
99 Пономарева Н.П. Способ совершения преступления как отягчающее обстоятельство // Вестник Московского университета. Серия 11: Право. – 1969. - №6. – С. 35-48.
100 101 Филимонов В.Д. О необходимости в уголовном законе исчерпывающего перечня отягчающих обстоятельств / Правовые вопросы борьбы с преступностью. - Томск, 1985. – 258 с.
101 Карпец И.И. Наказание: социальные правовые и криминологические проблемы. – М., 1973. – 385 с.
102 103 Кругликов Л.Л. К вопросу об исчерпывающем характере перечня отягчающих ответственность обстоятельств / Гарантии прав личности в социологическом уголовном праве и процессе. – Ярославль, 1986. – 161 с.
103 Бейсенов Б.С. Алкоголизм: уголовно – правовые и криминологические проблемы. – М., 1981. – 86 с.
104 Қазақстан Республикасының заңы. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы // Егемен Қазақстан - 1993. - 5 шілде.
105 Красиков Ю.А. Смягчающие обстоятельства в уголовном праве: понятие, классификация и значение // Проблемы ответственности и наказания в советском праве. – М., 1990. – С. 85-95.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І-тарау ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ
ОРНЫ
1.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
1.2. Қылмыстық жаза түрлері
ІІ-тарауӘДІЛ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДАҒЫ ЖАЗАЛАРДЫ ЖІКТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.2 Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің және жеке
даралаудың маңызы
1.3 Жазаларды жіктеу әділеттілік принципін жүзеге асырудың
негізі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде басталып,
келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі шарықтау
шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай
қондырмасын талап етті. Оның себебі Соцалистік мемлекеттік Кеңестік моделі
қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО - ның құлдырау кезеңінің
басталуынан - ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы қатынастардың бір
және бірігей құқықтық қатынастардың өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі
реформалау ретінде үрдісіне алып келгендігі аян. Осы социалистік
қатынастарды нарық қатынастары ығыстырып, орнығуы кезінде Конституцияның
өзі екі рет қабылданып үлгерді, кейбір маңызды заңдар әлі күнге жаңа
қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ. Қазақстанның құқықтық мемлекет
ретінде қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты
қоғамдық қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян. Еліміз өз
егемендігі мен тәуелсіздігін жария етіп, бүкіл дүниежүзілік қауымдастық
мойындап, көптеген жетістіктерге қол жеткіздік. Еліміздің, шынында да
демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнығуы және оның
ең қымбат қазынасы - адам және оның құқықтары мен бостандықтары деп
Конституциямызда көзделген [1, 13 б.]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті
іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр.
Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар,
ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап - талғамға сай өмір
сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың
әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, әлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы
дәрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы
тартуды әр республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап
қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Осыған орай қоғамдық қатынастарды
реттеуші құралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті
бір арнасы - қылмыстық заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде
орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен
[2], 1997 жылы шілде айының 16-жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1-жұлдызынан
бастап заңды күшіне енді [3]. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын
азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-
әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп
атап өтті [4, 34 б.]. Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен
республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негізінің
нығаюына, қылмыспен және заң бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр
мүшесінің құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты
назар аударуда.
Қазақстан Республикасы экономикасының қалыпты өсу деңгейінде, қауіпті
мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар қылмысқа
қарсы күрес жүргізу тиімділігінің жоғарылай түсуі қоғамда
мемлекеттік биліктің азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, олардың конституциялық құқықтарын қорғау қабілетіне тікелей
әсерін тигізе бастады. Елімізде қатарынан қабылданып жатқан құқықтық
немесе ұйымдастыру шараларына қарамастан, қауіпті мөлшерде өсіп келе
жатқан қылмыстың ауқымы кеңінен таралуда.
Мәселен, Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші соңғы он үш
жыл ішінде төмендегідей жағдайды құрайды.
1992 – 200873, 1993 – 206006, 1994 – 201796, 1995 – 183913, 1996 –
183977, 1997 – 165401, 1998 – 142100, 1999 – 139431, 2000 – 150790, 2001 –
152168, 2002 – 135151, 2003 - 138151, 2004 – 149168 [5].
Аталған жылдар ішінде қылмыс дәрежесінің аса көп өсуі 1992 – 1994
жылдар аралығына келсе, 1995 – 1999 жылдарда қылмыстың бәсеңсуі, ал
2000 – 2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі, соңғы 2002 жылы сәл
төмендеуі байқалып отыр. Тағы бір назар аударатын жайт соңғы 2003 -2004
жылдар арасында қылмыстың санының күрт өсуі келеңсіздік тудырады. Бұл
көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан әрі жетілдіру
қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дұрыс ашу
және кінәліні әшкерелеп қылмысқа қарсы күрес жүргізудің, соттардың
жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
жағдайларды дұрыс жүргізу тиімділігін арттыратыны сөзсіз.
І-тарау ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ
МАҚСАТЫ
1.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
Қылмыстық құқық теориясында XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында
жаза түсінігі ғылыми тұрғыда белсенді түрде зерттелді.
А. Лохвицкий жаза үлкен дәрежедегі субъективтік мінезге ие,
істеген қылмысы үшін азап шегуі тиіс деп есептеді [1, 19 б.]. П.
Мокринский жазаның екі белгісін көрсетеді:
1) қасақана түрде азап шектіру, 2) Мемлекет тарапынан азаптауға
мәжбүрлеу [2, 111 б.].
В.В. Есипов жазаны қоғамдық шара деп көрсетіп, одан күресу шарасын,
әлеуметтік мәжбүр ету шарасын, жәрдемдесу шараларын көреді [3, 111 б.].
А.Ф. Кистяковский жазаға анықтама бере отырып жазаларды мынадай белгілері
бойынша бөлді:
1) құн - бұл үкім бойынша қылмыскерге қарсы қолдану шарасы;
2) оған тиісті бар құқығын және игілігін алып қою арқылы азап шектіру;
3) жазалау бұл қылмыстың нәтижесі;
4) қылмыс арқылы келтірілген соққыға тойтарыс беру;
5) жасалған қылмыс үшін қоғам жағынан реакциялық әрекеттің болуы [4, 109
б.]. А.А Жижиленконың пікірі бойынша жаза анықтамасы мына белгілерді қамтуы
тиіс, жаза бұл өзіндік құқықтық құбылыс болып сипатталады, жаза бұл құқықта
рұқсат етілмеген әрекетті кінәлінің әрекеті арқылы келтірілген әрекеттерге
баға беру [5, 14 б.]. Н.С.Таганцев жаза бұл мемлекет тарапынан қылмыс
істеген тұлғаларға, яғни қылмыстық әрекеттермен құқықтық, тәртіпті және
құқықпен қорғалатын мүддеге қарсылықтары үшін қолданылатын шара деп
есептеген [6, 43б.]. Сонымен әр ғалымның жаза туралы пікірлері де әр түрлі,
бірі жаза қылмыскердің әрекетіне қарсы шара десе, екіншісі жасалған
қылмысқа мемлекеттің қалай қарайтындығын үшіншісі, алдыңғы екеуінің
пікіріне қосылатындығын көруге болады.
1917 жылғы социалистік революциядан кейін жаза түсінігі қылмыстық
құқықта әлеуметтік қорғау шарасы түсінігімен ауыстырылды. Мемлекеттің дамуы
мен бекуінің барысында қылмыспен күресуді қамтамасыз етуді әлеуметтік
қорғау шарасы тоқтатты. Сол себепті қылмыспен күресу үшін басқа құрал керек
болды.
1938 жылғы ССР одағының, одақтық және автономиялық республикалардың Сот
құрылысы туралы заңда кеңестік сот қылмыстық жазаны қолдана отырып,
қылмыскерлерді жазалап қана қоймайды, оларды қайта тәрбиелеуді және
түзетуді мақсат етіп қояды делінген.
1958 жылғы қылмыстық заң негізінің 20 - бабында жаза жасалған қылмыс
үшін, сотталғандарды жазалау шарасы болып қана қоймастан, қайта тәрбиелеу
және түзеу болып табылады деп көрсетті.
Осы негізде құрылған Қазақ ССР-нің 1959 жылы Қылмыстық кодексінің 20
- бабында “жаза мақсаты” жаза - жасалған қылмыс үшін жаза болып қана
қоймай, сонымен бірге сотталғандарды қайта тәрбиелеу, түзеу, заңды дәл
орындау, социалистік қоғам тұрмысы ережелеріне құрметпенен қарау,
сотталғандарға және басқа тұлғаларға жаңа қылмыстарды болдырмаудың алдын
алу- деп көрсетті.
Жаза - адамгершілік қасиетті және адам тәнін қорлауды мақсат етіп
қоймайды.
Заңда айқын көрсетілгендей қылмыстық заң алдында тұрған мәселені шешудің
басты құралы барлық уақытта жаза болды. Оның тарихи жағдайларға байланысты
жаза түрі, мағынасы, қолдану тәртібі өзгерсе де, мәні өзгермеді.
Қоғам дамуының жоғарғы сатысымен салыстырғанда жаза әр дәуірде, әр
халықта дамудың өте ауыр жолынан өтті, өзіндік дамыуында және нысанында
үлкен өзгерістерге ұшырап саяси жүйенің дамуына бағынды, билік етуші
мемлекеттің социализмнің әлеуметтік экономикалық сатысында, сондай-ақ
мемлекет және құқық теориясынан білетініміздей құл иеленушілік, феодалдық,
және капиталистік сатыларда да өзгеріске ұшырады. Жаза қоғамның даму
тарихында өзгеріссіз қалмады. Билік етуші топтың қолындағы өте өткір
құралдардың бірі болды, үкіметті ұстап тұру үшін, билік етуші топ өз
мүдделері үшін, жазаның түрін өзгертіп отырды, өзіндік билігімен, әдісімен,
өзіндік билігін жүргізіп тарихи аренада өзіндік өмір сүруін тоқтатпастан
тарих дамуында өзгеріп отырды [7, 107-108 бб.].
И.М. Рагимовтың “Жаза философиясы және оны тағайындау мәселелері”
еңбегінде жаза түсінігі, мәні жеткілікті түрде ашылған. Ол еңбегінде қандай
жаза болмасын, өлім жазасынан бастап айыппұлдан аяқталар жаза түрі
қылмыскерге оның игілігі және мүддесі үшін үлкен шектеу. Сол себепті жаза
сөзсіз азап шегу құралы мағынасы және өсу қарқынында тарихта дамуы халықтың
әдет-ғұрпына, салт дәстүріне, өмір сүруіне, даму мәдениетіне тура
байланысты. Сол себепті қылмыстық жазаны азап шегу, мәжбүр ету немесе жаза
түсініктерінен ажырата білу керек, - деп жазады [8, 8 б]. Осыны көрсете
келе автор жаза деген адам өміріндегі жалпы шарттарындағы көз қараспен
қарағанда азап шегу игілігінен және құқығының шектелуі. Бірақ жаза
түсінігін толық түсіну үшін азап шегу белгілері жеткіліксіз. Азап шегу
игілігінен немесе құқығын шектеуге, айыруға мүмкіндік берді ме, кім, неге,
не үшін азап шегуге итермелейді осыны талқылау керек [9, 8 б.].
XX - ғасырдың басында Э.В. Розенберг жаза реакциясын жаза акциясынан
ажырата білуді көрсетті. “Ілтипатқа алу” термині сырттан әсер ету, кері
қайтарылу деген мағынаны береді. “Акция” қандайда бір мақсатқа жету үшін
әрекет ету дегенді білдіреді [10, 61 б.].
Сөйтіп жазаны екі көзқараста қарауға болады, біріншіден мемлекеттің
жасалған қылмысқа берген жауабы ретінде немесе жаза реакциясы; екінші,
қылмыс жасаған тұлғаға шара қолдану немесе жаза акциясы. Бұны түсіндіру
үшін жаза қандай белгілермен сыйпатталады, жаза түсінігін анықтауды талдау
қажеттігін қылмыстық заңда және қылмыстық құқық ғылымында қолданылуын
анықтау қажет. Қылмыстық құқық теориясында жаза түсінігі туралы әр түрлі
анықтамалар бар. Солардың ішінде топтық белгісімен ажыратылатындарын
талдайық.
Сонымен А.М. Рейтборт жазаны заң негізінде тек сот арқылы қылмыс жасаған
тұлғаларға жариялық түрде қолданылатын мемлекеттік мәжбүр етудің ерекше
шарасын қолдану деп анықтама береді [11 б.]. Жаза мемлекет атынан ғана
қылмыс жасаған тұлғаларға қатаң жеке теріс баға беріп, барлық
уақытта қатаң жеке талдау, сотталған адамға алда қылмыс жасамауға,
оларды түзеу мақсатында қолданылады. Осы анықтамадан жазаның келесі
белгілері келіп шығады:
1) Бұл мемлекеттік мәжбүр ету шарасы; 2) жазаның жариялық талқылауда
болуы; 3) тек сот арқылы қолданылуы; 4) тек қылмыстық заң негізінде
қолданылуы; 5) қылмыс жасаған тұлғаға қолданылуы; 6) қылмысқа мемлекет
атынан теріс баға беру; 7) қылмыс жасаған тұлғаға мемлекет атынан теріс
баға беру; 8) қатаң жеке талдау мәні; 9) сотталған адамның белгілі
шектеулер мен еркінен айырылуы.
Осы анықтамадан мына белгілерді бөліп көрсетуге болады.
1) Жаза бұл қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік мәжбүр ету
шарасы;
2) Мемлекет атынан сот арқылы қолданылуы;
3) Қылмыс жасаған тұлғаға қолданылады;
4) Сотталушыны белгілі бір құқығынан және еркінен айыру;
5) Мемлекет атынан қылмыскерге теріс баға берілуі;
6) Мемлекет атынан ерекетке теріс баға берілуі. Жоғарғы екі аспектіде
көрсетілген жаза анықтамасының бірінен келіп шығатын түсінік, яғни жаза
дегеніміз жасалған қылмысқа мемлекеттің беретін жауабы, оған мыналар
қатысады, жаза негізі, жариялық мәні, жүзеге асырылуы, сондай-ақ
мемлекеттік жауаптың мазмұны және осы сияқты түрлері қатысады. Жазаның
басқа белгілері анықтамада көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған тұлғаға шара
қолдану болып табылады.
Жаза реакциясына бірінші анықтамада көрсетілген белгі мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы, жариялық мәні, тек соттың қолдануы, заң негізінде колданылуы,
қылмысқа мемлекет атынан теріс баға беру жатады. Ал екінші анықтама бойынша
қылмыстық заңда белгіленген мемлекеттік мәжбүр ету шарасы, мемлекет атынан
сот арқылы қолданылуы, мемлекет атынан әрекетке теріс баға берілуі. Жазаның
екі анықтамасы үшін жалпы белгілер мыналар болып табылады:
1) мемлекеттік мәжбүр ету, 2) Мемлекет атынан сот үкімі бойынша қолдану,
3) қылмысқа қоғамның және мемлекеттің атынан теріс баға беру.
Барлық көрсетілген белгілерден жаза бұл жасалған қылмыс үшін мемлекеттің
беретін негізгі жауабы, бұл жауап белгіленген заң жүзінде іске асырылады,
яғни мемлекет атынан сот үкімі, мемлекеттік мәжбүр ету, мемлекет атынан
жасалған қылмысқа теріс баға беруі.
Жаза акциясы бұл қылмыс жасаған тұлғаға шара қолдану, бірінші
анықтамада көрсетілгендей, мемлекеттік мәжбүр ету жасаған тұлғаға мемлекет
атынан теріс баға берілуі, белгіленген шектеулер мен еркінен айыру
белгілері. Екіншіден бұл қылмыс жасаған тұлғаға мемлекеттік мәжбүр ету
шарасын қолдану сотталушыны белгілі бір құқығына шектеулер мен еркінен
айыруға келтіреді, қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға беру. Көріп
отырғанымыздай екі анықтамаға да мына белгілер ортақ:
1) Мемлекеттік мәжбүр ету; 2) қылмыс жасаған тұлғаға колдануы; 3)
қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға берілуі.
Осы көрсетілгендерден мынадай қорытынды келіп шығады, яғни жаза
акциясы бойынша қылмыс жасаған тұлғаға жаза қолдану, мемлекет
атынан мәжбүр ету шарасы және қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға
беру, қылмыс жасаған тұлғаны белгіленген құқықтарынан айыру немесе
шектеу.
ҚР қылмыстық кодексінің 38-бабында көрсетілген жаза ұғымына талдау
жасасақ, бұл ұғымнан жазаның мынадай белгілері айқындалады:
1) мемлекеттік мәжбүрлеу; 2) қылмыс жасауға кінәлі адамға қолданы-лады;
3) мемлекет атынан қылмыс істеген адамға берілген теріс баға.
Мемлекеттік реакцияда жаза мәнісі жасалған қылмысқа мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы және сот атынан үкім шығару белгілері жатады. Ал акцияда жаза
қылмыс жасаған тұлғаға жасаған қылмысы үшін ҚК-те көрсетілген құқықтарынан
айыру немесе шектеуді қолдану белгісі жатады.
Жоғарыда заң шығарушы атап өтілген белгілерді айқын, әрі дәлелді деп
қабылдауға болмайды. Бұндай қысқа тұжырым біздің пікірімізше қылмыстық
жазаны басқа құқық сала институтында көрсетілген басқа мемлекттік мәжбүр
ету шарасынан қылмыстық жазаны шектеуге мүмкіндік бермейді. Бұған көз
жеткізу үшін барлық жаза белгілеріне талдау жасап көрейік. Жазаның бірінші
белгісі мемлекеттік мәжбүр ету шарасы. Жазаның нақты осы белгісінің
мазмұнын түсіну үшін:
1) мәжбүр ету терминінің мағынасын ашу; 2) шара түсінігін анықтау; 3)
мемлекеттік мәжбүр ету мәнісін неден тұратындығын анықтау.
Мәжбүр ету - еріксіздендіру, “мәжбүр ету”, күштеу, еріксіз көндіру
дегенді білдіреді [12, 431 б.]. Жалпы құқық теориясында құқық ережелерін
орындау, мәжбүр ету арқылы жауаптылығы ережесі негізінде жүзеге асырылады.
Заң жауапкершілігі – бұл мемлекеттік мәжбүр ету арқылы міндеттерді орындау,
заң жауапкершілігі дегеніміз бұл міндетті орындау, жанама түрдегі
мемлекеттік мәжбүр ету [13, 85 б.]. Бұдан келіп шығатын түсінік заң
жауапкершілігінің өзі мәжбүр ету болып табылады. Сондықтан заң
жауапкершілігінің бір түрі қылмыстық жауаптылық бір жағынан мәжбүр ету
болып табылады. Атап айтқанда мәжбүр ету заңды екі етпеуге әрекет жасау,
заңды екі етпеуге міндеттелген тұлға, сонымен бірге бұл міндетін бұзған
жағдайда жаза тартуы тиіс болып табылады. ҚР-ың ҚК-нің 38-бабында
көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған тұлғаларды мәжбүр ету арқылы белгілі бір
құқықтарынан және еркіндігінен айыру болып табылады. Олай болса мәжбүр
етуді жазаның материалдық белгісі деп қарауға болады.
Мәжбүр етудің басқа құбылыстар сияқты объективтік белгілері болуы тиіс.
Мұндай белгілерге мәжбүр ету көлемін және тәртібін кіргізуге болады. Жалпы
құқық теориясында мемлекеттік мәжбүр ету мемлекеттің ұйымдастырылған күшіне
негізделе отырып адамдар жүріс тұрысына өзгеше әсер етеді. Мемлекеттік
мәжбүр етудің ерекшелігі бұл қызметтің өзі заңмен қатаң бекітілген, өзіндік
құқықтық шегі бар екендігімен көрінеді [14, 446 б.]. Мәжбүр ету қылмыстық
жаза мазмұны бола отырып, барлық жүйесі көрсетілген мемлекеттік мәнге ие.
Сондықтан қылмыстық жаза қылмыс жасаған тұлғаны ҚК-те көрсетілген құқықтары
мен еркіндігін шектеуі мемлекеттік мәжбүр ету болып табылады.
И.М. Гальперин жазаның түпкілікті мазмұны бұл мемлекеттік мәжбүр ету
екендігін толық ашты, бұл біріншіден, субъектінің мінез-құлқына сырттай
билік құралы арқылы ықпал етуді жүзеге асыруды қолдану [15, 40 б.].
В.Д. Филимоновтың пікірінше жаза түсінігі анықтамасы мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы деп оның өте маңызды белгілерін көрсетеді [16, 95 б.]. Мұндай
түрдегі мемлекеттік мәжбүр ету өзіндік мазмұны және әсер ету көлемі құқық
бұзушылықтан елеулі айырмашылығы бар, заңды жауапкершіліктің басқа тұрлерін
мәжбүр ету шарасымен салыстырғанда айырмашылығы бар. Бұл жаза ерекшелігі ҚР
ҚК-нің 38-бабында, яғни жаза түсінігі белгілері, бұл сот үкімі арқылы
тағайындалады және қылмыс жасаған тұлғаларға қылмыстық заңда көрсетілгендей
құқықтары мен еркіндігіне шек қойылады деп көрсетілген. Бұл пікірмен толық
келісуге болмайды. Жаза анықтамасы мемлекеттік мәжбүр ету шарасы ретінде
оның өте маңызды материалдық белгілерінде айтылған. Яғни қылмыстық кодексте
көрсетілген құқығы мен бостандығын шектеу, нақты әрекет құқықтың қайсы
саласына қатысты қылмыстық құқық саласына жата ма, соны анықтау қажет.
Көрсетілген белгідегі шараны қолдану бұл қылмыс жасалғандығын білдіреді
және қайсы құқықтық салаға жататындығын анықтауға болады. Бірақта жасалған
қылмыс үшін қылмыстық жазадан басқа жауапкершілік нысандар қылмыстық заңда
көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің VІІ бөлімінде көрсетілген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары немесе тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары (ҚК-тің 82
бабы) қылмыстық кодексте көрсетілген негіздер бойынша қылмыс жасаған
адамдардың құқығымен бостандығын шектеулер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік мәжбүр ету көлемін және мәнісін анықтау үшін заңда
анықталған жаза анықтамасындағы шара түсінігін ашу керек. Шара термині:
1) қандай да бір шараны жүзеге асыру; 2) бірдеменің пайда болуына шек
қою, шекара [17, 350 б]. Шара түсінігінің бірінші мағынасына сәйкес жаза
деген бұл мемлекеттің жасалған қылмысқа жауабы. Бұл түсініктің екінші
мағынасы жазаны қылмыс жасаған тұлғаға қолданатын мәжбүр ету көлемі болып
табылады. Осы көзқарас сәйкестігімен қылмыстық құқық ғылымында өз
орнын табады. И.Я. Козаченконың көзқарасы бойынша қылмыстық құқықтық
мәжбүр ету өзіндік екі көзқарастағы мағынаға ие, әлеуметтік әдет ғұрып,
мемлекет атынан тұлғаны соттау, құқықтық мазмұндағы қылмыстық құқық ережесі
санкциясына сәйкес көрсетілген, жазалар [18, 67 б.]. Айтылған пікірге
қосымша мынаны айтуға болады, әлеуметтік әдет ғұрып аспектісінде
мемлекеттік мәжбүр ету қылмыс жасаған тұлғаға қатысты мемлекетік кінәлаушы
ғана болып қоймай, сонымен бірге жасалған қылмысқа теріс баға беруде де
көрінеді. Мемлекеттік мәжбүр ету белгілі бір көлемге ие. Мемлекеттік мәжбүр
ету көлемі жаза акциясы мағынасы есебінен ҚК-тегі қылмыс жасаған тұлға
еркіндігін және құқығының шектелу көлемімен сәйкес келеді. Құқығын
шектеу көлемі өз кезегінде сот үкімімен тағайындалған жаза өлшемі және
түрімен анықталады. Сонымен сот үкімі тағайындаған жаза өлшемі мен түрі
мемлекеттік мәжбүр ету көлемін анықтайды. ҚР қылмыстық кодексінің 52
бабының 3 тармағына сәйкес жазаның түрі мен мөлшері істелген қылмыстың
сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне, айыпкердің жеке басына, істелген
іс-әрекеттердің басқа да мән-жайларына байланысты анықталады. Яғни,
мемлекеттік күштеу шараларының көлемі осы көрсетілген мән-жайларға тікелей
байланысты. Жасалған қылмыстың нәтижесі жәбірленушінің заңдық мүддесін
бұзу, яғни құқығын және еркіндігін айыру болып табылады. Басқаша айтқанда,
жәбірленуші еркімен қылмыскерге мәжбүр ету шартын қояды. Сол себепті мәжбүр
ету, мемлекет пен жәбірленушінің қылмыскерге қойған мәжбүр ету
шарты тең көлемде болуы тиіс.
Бұдан басқа қылмыскердің еркімен мәжбүр ету жәбірленушінің құқығы мен
еркіндігіне өз бетімен шектеу болып табылады, жәбірленуші шарасыз азап
тартады, заңды мүддесі бұзылады. Мемлекеттік мәжбүр ету бұл қылмыстық
кодексте көрсетілген қылмыс жасаған тұлғаны еркіндігі мен құқығынан
шектеу. Сонымен қылмыс жасаған тұлға да азап тартады. Бұл бойынша
қылмыстық құқық теориясында мынадай пікір айтылған, яғни қылмыс жасаған
тұлғаға азап шектіруінің өзі жаза болып табылады. Жасалған қылмысқа жазаның
өзін шара ретінде қолданудың Қылмыстық құқық теориясында өз орыны
бар. Цицеронның дәуірінде жасалған қылмысқа қолданылатын жаза тең болса бұл
әділдік деп саналды. Қылмыстық құқық ғылымында мұндай көзқарас кеш пайда
болды. И.Я. Фоиницкий әділдіктің - пайда болуы бір адамның келтірген зияны
екінші адамға да бірдей болуы юстицияның міндетті келтірілген зиянды
математикалық дәлдікпен сәйкестендіру болып табылады деп дәлелдеді
[19, 18 б.]. Жаза мен жазалау түсінігін синонимдер ретінде анықтай отырып,
М.Д. Шаргородский жаза:
1) Жаза жасалған әрекетке, тағайындалады; 2) Жазаның жасалған әрекетке
сай келуі; 3) Жаза мәжбүр ету және азап шектіру деп көрсетті [20, 18 б.].
Ғалымдар жаза мағынасына түсінік бере отырып, оның міндетті түрде азап
шектіретіндігін көрсетті. Б.С. Никифоров басқаша пікір білдірді, оның
пікірінше жаза түсінігін азап шегуге мәжбүр ету. Қылмыскердің жасаған
қылмысының ауырлығымен өзіндік мазмұнымен және пропорционалдық ұзақтығын
салыстыру деп көрсетті [21, 128 б.].
Ал И.С. Ной жазалауды мәжбүр ету азап шектіру
мақсатында, сондай-ақ жаза мазмұны элементі ретінде қолданылады деп
көрсетеді [22, 25,26 бб.]. Б.С .Утевский жазалау бұл мәжбүр ету десе [23,
37 б.], А. Пионтковский жаза бұл кінәлі адамның жасаған қылмысы
үшін алар жазасы деп жорамалдады [24, 26 б.]. А.Н. Беляевте жаза жасалған
қылмыс үшін жазалау деп өз пікірін білдірді [25,64 б.].
Сонымен қылмыстық құқық ғылымында қылмыстық жаза жаза шарасы арқылы, ал
бұл:
1) азап шегуге себепті міндет, категориясы; 2) азап шегуге итермелейтін
мақсат; 3) мәжбүр ету; 4) азап шегуге мәжбүр ету. Бұл жағдай жаза шарасы
категориясы ретінде өзіндік мазмұнын бейнелеуші, бірақ оның элементіне
жанаспайтын жаза мазмұны мен мәні бір емес екендігіне куә болады.
И.М. Рагимовтың пікірінше жаза өйткені теориялық қана емес, практи-калық
та мәнге ие, соған орай мәні мен мазмұнын ажырату өте маңызды [26, 14 б.].
Заң шығарушы заңда жаза мәні мен мазмұнына қандай тұжырым бергеніне
қарамастан жаза өзіндік ішкі мәні бойынша жаза шарасы болып табылады.
Заң шығарушы жазаның бұл құрылымына басқа элемент қоса алмайды, не
болмаса тазалауға мүмкіндігі жоқ. Сонымен бір уақытта заң шығарушы жаза
тағайындау арқылы істелетін қылмысқа қандай жаза шарасының түрі
қолданылғандығын бақылауға алады.
Қылмыстық құқық теориясында бұдан басқада көзқарастар бар. В.К.
Дуюновтың пікірінше жазалау шарасы мемлекеттің қоғамның тиісті негативтік
реакциясы. Мұндай реакция - жазалау өзіндік мазмұны мен мақсаты азап шегуге
жол қоймайды. Бұл реакция белгілі бір тұлғаларға, яғни кінәсін немесе
істеген әрекетін бетіне басу, кінәліге осындай теріс жүріс тұрыс
әрекеттерін болдырмау үшін ескерту, тәрбиелік, психологиялық әрекеттегі
көмек беру [27, 65 б]. Осы пікірден, яғни кінәлінің кінәсіне мемлекет және
қоғам жағынан жаза барын білдіреді. Дұрысы, біздің көз қарасымызша, жаза
бұл мемлекеттің өзінен өзі қылмыс жасаған тұлғаға берген жауабы емес, осы
жауаптың мағынасы.
Жаза реакциясы өзіндік жазалау шарасын ұсынады. Бірақ біздің
пікірімізше, ол мемлекеттік мәжбүр етудің, көлемі қылмыстың қоғамға
қауіптілік деңгейі және сипаты, оның жасалу жағдайын және кінәлінің жеке
басын есепке алу арқылы анықталады.
В.К. Дуюновтың қылмыстық жаза мәжбүр етумен байланысты, бірақ тіпті
әрдайым емес және міндетті емес. Жаза мәжбүр етусізде болуы мүмкін
пікірмен келісуге болмайды. Мәжбүр ету бұл жаза белгілерінің бірі, бірақ
бастысы емес, жазаның жүзеге асырылу мүмкіндігін қамтамасыз ету функциясы
деп көрсетті. Көріп отырғанымыздай В.К. Дуюнов мәжбүр ету бар болғаны
жазаның бір қасиеті. Оның пікірінше мәжбүр ету жазада орын иеленуі де,
иеленбеуі де мүмкін. Ол жазаның мәжбүр етусіз пайда болуына дәлел ретінде
Ф.М. Достаевскийдің Қылмыс және жаза романындағы кейіпкер Раскольниковтың
жазаға деген қатынасын алып көрсетеді, яғни ол жанның тыныштығы және ішкі
сезімнің рұқсатымен жазаны еркін және қуана қабылдайды. Ол жазаны мәжбүр
ету түсінігімен емес жазалау түсінігімен қарауды ұсынады. В.К. Дуюнов жаза
әділ, кінәлаушылық, кінәліні ұялту объективтік негізде сайыстыра отырып
өзінің жасаған теріс қылығы үшін қылығына қарай жазалау, оның пікірінше
қылмыс жасаған кінәлі тұлғаға қылмыстық заңда көрсетілген қайшы әрекетті
жасағаны үшін (кінәлаушылық, керек болған жағдайда басқада құқықтық
шектеулерді) қолдану.
В.К. Дуюновтың пікірінің өзінде ішкі қарама-қайшылық жатыр. Сонымен
қылмыс жасаған кінәлі адам үшін жағымсыз зардап, яғни кінәлаушылық басқада
құқықтық шектеулер және де мәжбүр етудің бар болуы арқылы жаза түсінігі
ашылады. Солай етіп жазаны мәжбүр етусіз қолдану мүмкін емес.
Барлық ұсынылған пікірлерден мынадай қорытынды жасауға болады, жаза және
жазалау түсінігі қатынасы тек ғылымда жазалауда жаза орынын анықтауда ғана
емес, жаза жаратылысының өзіне ғалымдар көзқарасының әртүрлілігімен
байланысты.
И.М. Рагимовтың жоғарыда көрсетілген еңбегіне қайта оралсақ жаза
түсінігі құн түсінігімен сәйкес болуы мүмкін деп есептеген болатын. Жазалау
әрекетті бағалау. Осындай пікірді ұстанған Р.Г. Искендиров жаза бұл жазалау
ең алдымен жазалау. Егер әлеуметтік әділдік принципіне бет қойсақ, басқаша
болуы мүмкін емес. Жазалау бірінші кезекте істелген әрекетке әділ жаза
беру. Екінші міндеті профилактикалық тәрбиелеу. Басқаша болуы мүмкін емес.
Жазалау - жаза және тәрбиеден пайда болады (мысалы, И.С. Ной) деген кең
тараған көзқарасқа қарсы болған И.М. Рагимов та П.П. Осиповты қолдайды.
Жазаның тәрбиелеу мүмкіндігін теріске шығара отырып, өз пікірін білдіреді.
Жаза (жазалау, кек алу) - көндіру, тәрбиелеу, басу, қорқыту. Жаза, яғни
құқықтық шектеу орнату сотталғандардың жеке мүддесіне зиян келтіруші,
бірақ та ол тәрбие құралы болуы тиіс емес [63, 115 б.].
Кек алу жазасына қарсы әдебиетте сындарлы пікірлерді ұшыратуға болады
(В. Соловьев, В.С. Познышев). И.М. Рагимов – кек алу бұл жазалаудың
объективтік негізгі қасиетіне жататын құбылыс деп көрсетті [45, 18 б.].
Біздің түсінігімізше, кек алу жазалау мақсаты емес, жазалаудың мәні
екендігін сипаттайды. Кек алу қылмыс жасалған кезде пайда болады. Сол
себепті кек қоғамда әлеуметтік әділдікті сезуді қанағаттандыру құралы болып
табылады. Адамдар кек алудан жазалауға деген қажеттілік жойылған кезде бас
тартады.
Кек алу теориясына қарсы жақ адамзат өмірінің қазіргі мәдениеті
жағдайында құн және кек ұқсас түсінік ғана емес, адамгершіліксіз
дегенге жиі сілтеме жасайды А.А. Жижиленко “құн даусыз кек негізіне жатады,
ол жаза негізі болып табылады, бірақ бұл құн мағынасының жаза элементі
екенін жоққа шығармайды, жаза түсінігінің құн өте маңызды элементі деп
тануы, жаза және кек жалпылық өзара байланысты деген көзқарасты теріске
шығара алмайды [64, 223 б.].
Бұдан И.М. Рагимовтың құн идеясы, формальды, сапалы немесе тек сандық
тепе теңдікті талион идеясы емес. Ол жәбірленушінің ойға сыймайтын және
шектен тыс әлсіз, сезіктігін, әдепсіздігін сыйпаттайтын кек емес. Қоғамдық
тәртіпті бұзушы қылмыскер өмірде өзіне лайықты теріс бағасын алуы керек
деген идея болып табылады. Бұл жерде құн мен жаза бір біріне мағыналары
жағынан жақын деген пікірі айқындалады [45, 24 б.].
Жаза бұл мемлекет атынан жүзеге асырылатын азап шегуге мәжбүр ету және
жазалау мазмұнына ие екенін тағы бір рет көруге болады. Мәжбүр ету
біріншіден мемлекеттік ұйымдар мәжбүр етуді тағайындайды, екіншіден мәжбүр
етудің заңда көрсетілген қатаң тәртіпте тағайындалуы. Жаза тағайындау бұл
жасалған қылмыс үшін қылмыскерге жаза тағайындауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 38-бабының 1 бөлігінде жаза
дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы
делінген. Сондықтан жаза акциясы қылмысты жасаған адамға қолданылады.
Сондықтан жазалау түсінігі жаза түсінігі арқылы толық ашылғанын көреміз.
Барлық уақытта қоғамда жаза болған, бірақ әр дәуірде жазаның тарихи дамуы
біркелкі мағынада болмады. Жаза қоғамда қорғану шарасы, сондай-ақ белгілі
бір мақсатқа жету құралы ретінде қабылданды. Қоғамның әлеуметтік
экономикалық даму дәрежесіне байланысты саяси жүйеде, мәдениетте құқықтық
сезім және басқада факторларда жаза алдына әртүрлі мақсаттар, қорқыту,
жазалау, құн, қылмыстық ескерту, қылмыскерді түзеу және басқада мақсаттар
қойылды. Жаза мақсатын түсіну үшін мақсат түсінігін анықтау керек. Мақсат
бұл объектілерді және субъектілерді жинақтау категориясы болып табылады.
Мақсат адамдар санасының гносеологиялық табиғи жемісі бола отырып,
адамдардың объективтік әлеуметтік мүддесін және қажеттіліктерін барлық
уақытта алдын ала анықтайды [65, 16 б.]. Қылмыстық жаза мақсатының
қалыптасуы қоғамдағы әрекеттегі заңдылыққа негізделген. Адам көп жағдайды
күні бұрын болжамайды, барлық құбылысты адам ақылымен ұғыну мүмкін емес,
адам айналасындағы, сондай-ақ қоғамдық заңдылықты ешқашан аяқталған нысанды
біле бермейді. Керісінше қажеттілікті, дамуды, мүмкіндікті қажет етеді [66,
460 б.].
В.Х. Познышев жаза мақсаты қылмыстан сақтандыру деп көрсетті [67, 262-
263 бб.]. Ал И.Я. Фойницкий жаза мақсаты кейінгі қылмыстық әрекеттерді
болдырмау десе [68, 53-54 бб.]. Н.С. Таганцев жаза бұл қылмыспен
келтірілген моральдық зиянды мүмкіндігінше түзеу деп жорамалдады [69, 412
б.]. М.Ю. Козловскийдің пікірінше жаза бір ғана мақсатты, ол адамдардың
өзін қорғауын немесе қоғам өміріне озбырлық жасаудан қорғауды қамтамасыз
ету болып табылады [70, 13б.]. Көріп отырғанымыздай жаза мақсаты қоғамның
әлеуметтік құрылысының өзгеруімен айқындалып отырған.
1959 жылы қабылданған Қазақ ССР-нің қылмыстық кодексінің 20 бабының
бірінші бөлігінде “жаза – істелген қылмыс үшін қылмыстының сазайын тарттыру
ғана емес, оның мақсаты – сотталған адамдарды түзеу болып табылады және
еңбекке адалдықпен қарау, заңдарды дәлме-дәл орындау, социалистік тұрмыс
ережелерін құрметтеу рухында қайта тәрбиелеу, сондай-ақ сотталғандарды да,
басқа адамдарда да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру болып
табылады деп көрсетілген. Осы баптың екінші бөлігінде жаза – қылмыстының
жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп, қорлау мақсатын көздемейді,”
– деп атап өтілген.
Осындай бағытта айтылған тұжырым осы заңда көзделген жаза мақсатының
мөлшері мен мазмұны туралы бір мағыналы емес мәселеге келуді тудырды.
Осыған байланысты жазалау және жаза қатынасы бойынша ғалымдар әртүрлі
көзқарас білдірді. Жазаның мұндай екі ұшты мазмұны, жазаның бір мақсаты бұл
жазалау деген пікір қалыптастыруға негіз болды. Басқа ғалымдар қылмыстық
жаза мақсаты сотталғандарды түзеу және тәрбиелеу, сондай-ақ қылмыстан
арнайы және жалпы сақтандыру,- деп жорамалдайды [71].
М.Д. Шаргородскийдің пікірі бойынша жазаның мақсаты қылмыстан
арнайы және жалпы сақтандыру болады деп көрсетеді [56, 22 б.]. С.В.
Полубинский жаза мақсаты қылмыстан сақтандыру бұл жазаның басқа
мақсаттарына қарағанда өте маңыздысы деп есептейді [72, 53 б.]. Осы
мақсаттармен қатар 1959 жылғы қылмыстық заңда көрсетілмеген, ғылымда жаза
мақсатының тағы бір түрі әділдікті қалпына келтіру қалыптасты.
Жасалған қылмыс мәселесін шешуде қандай жаза мақсаты керек, оның
белгіленуі қайдан шығып отырғандығын білу қажет. Жаза мемлекет тарапынан
қылмысқа қарсы әрекет ету құралы және жасалған қылмыс нәтижесінде келіп
шыққан негативтік зардаптарды бейтарап ету немесе жою құралы болып
табылады.
Біздің пікірімізше қылмыстық жаза алдында, тұрған соңғы мақсат жасалған
қылмыс нәтижесінде орын алған негативтік зардаптардың бәрін бейтарап ету,
жою болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жекелеген негативтік
зардаптарды жою деген мағына негізгі мәнге ие екендігін көруге болады.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы қылмыстық-кодексінің 38,2-
бабында жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ соттаған
адамды түзеу және сотталған адамның да басқа адамдардың да жаңа қылмыстар
жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады, - делінген.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз
жәбірленушінің мүддесіне келтірілетін зияндарды және азаматтардың қоғамда
бірқалыпты өмір сүру қауіпсіздігіне күмән келтіретін негативті зардаптарды
болдырмау болып табылады, ал сотталғандардың түзелуі дегеніміз қылмыс
жасаған адамның қоғамдық игіліктеріне деген оң көзқарасын қалыптастырып,
теріс құбылыстардан бір жолы бас тартуын білдіреді. Жаңа қылмыс жасаудан
сақтандыру дегеніміз қылмыс жасаған адамдардың немесе басқа тұлғалардың
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасау мүмкіндіктерінен айыру, олардың мұндай
іс-әрекеттерге баруына жол бермеу болып табылады.
Қолданыстағы қылмыстық заң (ҚК-тің 38 бабы) жазаның негізгі мақсаты деп
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруді ұсынып отыр. Бұл тұжырым заң
әдебиеттерінде, жазалаудың қылмыстық жазаның мақсатына жата ма, жатпай ма
деген дау туғызды. Белгілі болғандай бір топ ғалымдар, атап айтқанда Н.С.
Алексеев, А.А. Герцензан, М.А. Ефимов, Г.А. Левицкий, И.С. Ной, А.Л.
Ременсов, Н.А. Стручков, М.Д. Шаргородский жазалауды жаза мақсатына
жатқызбайды.
Ал ғалымдардың көбі жазалау – бұл әлеуметтік сезімді қанағаттандыру деп
жорамал жасады (Н.А. Беляев, И.И. Карпец, М.И. Якубович және басқалар).
Пікір таласудың практикалық мәні жаза мақсаты әділдік сезімді
қанағаттандыра алама деген мәселеге әкелгенін айтуға болады. Жазалауды
жазаның мақсаты бола алмайды деген пікірді жақтаушы тараптар мынадай уәж
айтады: біріншіден, олар кек алу секілді жазаға деген негізгі көзқарас
бізге жат идеологиялық, діни көзқарас. Екіншіден, жазалаудың жазаның
мақсаты деп мойындамау жаза жазалаудың мазмұны, сондықтан жазалау жаза
мақсаты бола алмайды.Үшіншіден, егер жазалауды жазаның мақсаты десек, онда
қайғы қасіретті қайғы қасірет көру үшін, жазаны жазалау үшін қолдану қажет
деген қорытындыға келуге болады. Жазалауды жаза мақсаты деуші ғалымдар
позициясын осы мәселеде біз қолданамыз. Белгілі болғанындай кек алу жазасы
идеологиялық негізде пайда болмады, қылмыстық құқық қызметін қорғауды
қамтамасыз етуде, әлеуметтік, экономикалық негізде яғни материалдық
жағдайда пайда болды. Діни кек идеясы да осы жағдайда анықталады. Бұдан
тысқары діни көзқарасқа сілтеме жасай отырып жазаны жазалау мақсаты деп
тануға қарсы тұжырым көбіне ғылыми факторларда емес саяси негізде жүзеге
асырылды. Бұдан тысқары Н.А. Беляев бір құбылысты барлық уақытта құрал
ретінде, ал басқасын барлық уақытта мақсат ретінде қарауға болмайды деп
дұрыс жорамал жасайды. Диалектика мынадай қортындыға келеді, бір құбылыстың
мақсат ретінде қызмет атқаруы сол уақытта басқа мақсатқа жету құралы болуы
да мүмкін. Мысалы қылмыскерді түзеу бұл жаза мақсаты, сонымен бір уақытта
түзеу қылмысты жоюға жету әдісі, нақ осы уақытта олар өзара ол байланыста
болады, мақсат сапа ретінде алға шығады. Бірақ қылмысты жоюда аясы тар
мақсат болмауы тиіс. Бұл жерде мақсат болашақ адам тәрбиесі мәселесін шешу
құралының бірі болып табылады. Сонымен жаза мәселесі мен мақсатын анықтауда
аса практикалық, орынды тәсіл мәселенің ескерілмейтін жағы деп, әділдік
сезімін қанағаттандыруды жаза мақсаты деп танушы жақтар насихаттайды.
Көптеген авторлар жазаны психологиялық аспект есебіндегі қажеттігін
ескереді, сондықтан жазаның әділеттілігі қылмыс пен жаза сәйкестігі
қоғамдық психологиялық, құқықтық сезім ортасында жатыр. Психологиялық
өзгешеліктің ерекшелігін мойындамау қылмыстық құқықтық өзара қатынас
жүйесіндегі құқықтық сезім әлеуметтік наразылыққа, қылмыспен күресу
нәтижесінің төмендеуіне, бұрмаланған қортындыға алып келуі мүмкін. Кек
сезімі бұл объективтік шындық. Ол бүгін, ертең жойылмайды. Оны ескермеу
қателікке жол беру. Кек, құн, әділдік сезімін қанағаттандыру – адамның
психологиялық қызметінің нақты пайда болу жағы. Жазаның әділдік қажетігін
есепке ала отырып қолдану, біздің көз қарасымызша әлеуметтік және
объективті қажет болып табылады. Сол себепті тіпті ғалымдардың еңбектерінде
әділдікті жазаның мақсаты емес дегендер, бұның қылмыстық құқық саясат үшін
жазаның басқа мақсаттарына жету үшін маңызы зор екендігін мойындайды.
Көріп отырғанымыздай әлеуметтік әділдік категориясы қылмыстық
құқық қатынаста, соның ішінде жазамен байланысты құқықтық қатынаста өте
маңызды рөл атқарады. Осы жағдайды немесе басқа аспектіде мән-жайларды
барлық ғалымдар мен практиктер де мойындайды.
Біз зерттеулер барысында құқық қорғау органдарының қызметкерлерінен
жауап алдық. Жаза тағайындауда әділеттілік принципі қалай жүзеге асырылады
деген сұрағымызға дұрыс жауапты 73 %-ды берді. Мәселелерді анықтау
барысында заңда көрсетілген жаза мақсатының белгілерінің қайсысы жазаға
тағайындау барысында артықшылық берілген деген жауап бергендердің 83 %-ды
бәрінен бұрын әлеуметтік әділдікті қалпына келтіруді ұсынды. Қойылған басқа
сұрақтарға, яғни қылмыспен бұзылған әлеуметтік әділдікті сот үкімімен
қалпына келтіруге болама деген сұрағымызға респонденттердің 6 %-ы дұрыс,
29 %-ы теріс жауап берді. Ал жауап берген 65 % әлеуметтік әділдікті тек
жарым жартылай қалпына келтіруге болады деп жауап берді, яғни 23 -сі заңда
бекітілген әділдік принципі практикада ештеңе де өзгерткен жоқ деп
есептейді. Қойылған сұрақтар көрсеткеніндей әлеуметтік әділдікті қалпына
келтіру қажеттігін респонденттердің басым көпшілігі қоғамда моральдық -
өнегелі климат орнықтыруға себепші болуына байланысты қолдайды.
Жаза - деп жазды И.И. Карпец - нақты қылмыскер (басқа тұлға) қылмыс
жасамасын деп қана емес, сонымен бірге жасалған қылмыс үшін де
тағайындалады [71, 61 б.]. Қылмыстық іс-әрекет жаза тағайындауға алып
келеді. Осыдан сазайын тарттыру негізі қаланады.
Жасалған қылмыс нәтижесінде жаза әділдікті қалпына келтіруі тиіс деген
ойға әдебиетте қарсылық білдіргендер болды, себебі қылмыс арқылы
келтірілген моральдық зиян ерекше мәнге ие, ол қалпына келуі мүмкін емес.
Бұл қылмыспен келтірген моральдық зиян мәні туралы және оның қалпына
келтірілу мүмкіндігі одан әрі тереңдей түсуіне түрткі болды
Б.С. Никифорв - қылмыс бұл жеке психологиялық және әлеуметтік
психологиялық тәртіпті бұзады, сондай-ақ моральды тұрақсыз адамдарға теріс
өнеге береді. Жаза қылмыс үшін осы және басқа тәртіптерді қалпына келтіру,
жаман өнегелі әрекеттерді бейтарап етеді. Жазаны жасалған қылмыс үшін
қолдану барысында қоғамдық санада және әлуметтік өмірде қылмысты
болдырмайды, яғни азайтады. Жеке санада жаза қылмыспен келтірілген сана
қауіпі қорқынышты, зәбірді азайтады. Ақырында жаза қылмыскерді қылмыс жасау
арқылы қол жеткізген жеңілдіктері мен артықшылықтарынан айырады -деп жазды
[73, 63-71 бб.]. В.И.Коган-жаза бұл қылмыс арқылы жарақатталған әділдікті
қайта қалпына келтіру. Бұл мүмкіндігінше міндетті түрде мынадай жағдайда,
егер жаза мақсаты қылмыс арқылы келтірілген жауыздық салдарына әділ жаза
беру,-деп жазады [74, 90-91 бб.]. Біз мұныменен толық келісеміз өйткені
қоғамдық және дара санада қылмыс арқылы келтірілген жауыздықты азайту
мүмкін емес, егер біз жаза қолдану тек қана сотталғандарды түзеуге
бағытталған, яғни жазаны біз үшін емес, қылмыскер үшін қолдану. Егер жаза
сотталғандарды қайта түзеу үшін қажетті, басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан
ұстап қалу және әділдік сезімін қанағаттандыру үшін жаза бірдей болғанда,
әрине мәселе болмас еді. Бірақ бұл жағдай жиі сәйкес келе бермейді, мұндай
бітпейтін мәселе бүгінгі күнде де бар. Әділдік заңда қылмыстық, заң
принципі ретінде болса, екінші жағынан әділдік құнмен (жазалаумен)
байланыстырылса жаза мақсатынан алынып тасталады. Әлеуметтік әділдік
бүгінгі күннің мәселесі екендігін назарға алып, бұл принципті қылмыстық
заңда бекітуге түрткі болып, жүйелі түрде әділ жазалауды жаза мақсатының
бірі екендігін көрсету, сонымен бір уақыт табысқа, мақсаттарға жету құралы
болуы, яғни әлеуметтік әділдікті қайта қалпына келтіру. Осы ұсынысты
сұралғандардың 72 %-ы қуаттайды, ал қалғандары жауап беруді қиынсынды.
Әрине жазалау термині негативтік жазалау мағынасын психологиялық түрде
өзіне қорытады. Жазаның адамгершілік тілекке деген мүмкіндігі осы терминен
бас тартуға алып келді. Бірақ бұл әділ жазалаумен бара бар терминмен
ауыстырылуды қалайды.
Сонымен біздің көз қарасымызда жазалау (сазайын тарттыру)
жазалаудың мақсатына теңестірілуі тиіс. Қылмыскерге азап шеккізілу тиіс,
әйтпесе жаза жаза болмайды. Жазалаудың жаза мәнін теріске шығару,
құбылыстар жағдайын шынында елемеуге тырысу, демек оған физикалық,
өнегелілік, моральдық азап шектіруде теріске шығару болады. Азап
шектіру тек сотталғанды түзеу немесе қылмыстан сақтандыру ғана емес,
әділдік сезімін қанағаттандыру мақсатында да, қылмысына қарай әділ
жазалауда қолданылады.
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру мақсатының мазмұнын
ашу үшін, әлеуметтік әділдік сөзінің өзін түсіну қажет, жасалған
қылмыс нәтижесінде бұзылған механизмді анықтап қана қоймастан, әділдік
механизмі мен кезеңдерін кайта қалпына келтіруді анықтау қажет.
ҚР ҚК-нің 38.2 бабында заң шығарушы бұрынғы заңда жоқ болған, жаңа
әлеуметтік әділдік түсінігін енгізді.
ҚР ҚК-де әділдік принципі жаза тағайындаудың жалпы бастамасы (52, 1
б) әлеуметтік (жаза мақсаты және түсінігі 38, 2 б.) түсінігімен байланысты
қолданылады.
Философия және заң әдебиеттерінде әлеуметтік әділдік түсінігіне
көптеген анықтамалар келтірілген. Бір ғалымдар әділдік түсінігін қоғам мен
адамдар арасында қалыптасқан қатынасты яғни әлеуметтік- философиялық
теория түсінігі ретінде, жеке тұлға мен қоғам арасындағы таптар мен
әлеуметтік топтар арасындағы қатынасты қорыту принципі түрінде белгілейді,
оның қортындысына қарсы бірлікте алынған әрекетіне маңызды сипаттама
береді. Екінші бір ғалымдар, әділдік бұл экономиканың,
құқықтың, саясаттың, моральдың өзара қатынасынан келіп шығады, қорыта
айтқанда философиялық түсінік, таптар мен топтардың қоғам өміріндегі
экономикалық, саяси, құқықтық, өнегелі даму жағдайының даму
тенденциясы, - деп санайды. Бұдан әділдік қоғамның қажетті құбылысы
ретінде заң шығару позициясында әлеуметтік әділдік деп аталатын өз орнын
тапты.
Әлеуметтік деген терминнің мағынасы қоғамдық өмірдегі адамдар
арасындағы қатынасты және олардың қоғамға қатынасын білдіреді. Осыдан бұрын
заңды түрдегі әділдік бұл әлеуметтік белгі арқылы адамдар
арасындағы өзара қатынас, сондай-ақ қоғамдағы жеке адам мінез
құлқын білдіреді. Қалпына келтіру деген термин түсінігі бұрынғы
жағдайына келтіру дегенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І-тарау ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ
ОРНЫ
1.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
1.2. Қылмыстық жаза түрлері
ІІ-тарауӘДІЛ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУДАҒЫ ЖАЗАЛАРДЫ ЖІКТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.2 Әділ жаза тағайындаудағы жазаларды жіктеудің және жеке
даралаудың маңызы
1.3 Жазаларды жіктеу әділеттілік принципін жүзеге асырудың
негізі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Еліміздегі өткен ғасырдың сексенінші жылдарының аяқ шенінде басталып,
келесі онжылдықта қарқын алған қоғамдық қатынастардың өзгерісі шарықтау
шегіне жетіп, жаңа және жаңарған базис бой көрсетті де өзіне сай
қондырмасын талап етті. Оның себебі Соцалистік мемлекеттік Кеңестік моделі
қалыптастырған қоғамдық қатынастардың КСРО - ның құлдырау кезеңінің
басталуынан - ақ ірге сөгілуі өріс алған еді. Ақыр аяғы қатынастардың бір
және бірігей құқықтық қатынастардың өзгерісіне, соңғысы заңды түбегейлі
реформалау ретінде үрдісіне алып келгендігі аян. Осы социалистік
қатынастарды нарық қатынастары ығыстырып, орнығуы кезінде Конституцияның
өзі екі рет қабылданып үлгерді, кейбір маңызды заңдар әлі күнге жаңа
қатынасқа сай етіп қайта қабылданған жоқ. Қазақстанның құқықтық мемлекет
ретінде қалыптасуы жолында өткізіліп жатқан реформаларға байланысты
қоғамдық қатынастардың әлі де сан өзгеріске ұшырайтыны аян. Еліміз өз
егемендігі мен тәуелсіздігін жария етіп, бүкіл дүниежүзілік қауымдастық
мойындап, көптеген жетістіктерге қол жеткіздік. Еліміздің, шынында да
демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнығуы және оның
ең қымбат қазынасы - адам және оның құқықтары мен бостандықтары деп
Конституциямызда көзделген [1, 13 б.]. Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті
іс жүзінде толықтай тиянақты орнату процесі оңайлыққа түспей отыр.
Республикамызда болып жатқан өзгерістер, күндегі апталық жаңалықтар,
ауқымды кең тараған процестер, белгілі өскелең талап - талғамға сай өмір
сүруге ынталандырып отыр. Осы жоғарыда айтылған мақсатқа жету үшін халықтың
әл-ауқатын, жағдайын көтеруді, әлеуметтік белсенділігімен қоғамдағы
дәрежесін арттыруды, адамды өндіріске материалдық қызығушылық арқылы
тартуды әр республика өз даму процесінде халықты құқықтық тұрғыдан қолдап
қамтамасыз етуді басты бағдар етіп қойды. Осыған орай қоғамдық қатынастарды
реттеуші құралдардың бірі - заң саласы. Осы үлкен негізгі саланың өзекті
бір арнасы - қылмыстық заң бұл тұрғыдан алғанда көп іс-қимылды талап етеді.
Қазақ КСР 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары өмірімізде
орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай келмегендіктен
[2], 1997 жылы шілде айының 16-жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексі қабылданып, ол 1998 жылы қаңтар айының 1-жұлдызынан
бастап заңды күшіне енді [3]. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаев "Жоғарғы заңды қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын
азаматтарды қылмыстан қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-
әрекет жасайтындарға билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп
атап өтті [4, 34 б.]. Сол себептен қазіргі кезеңде негізінен
республикамыздың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негізінің
нығаюына, қылмыспен және заң бұзушылықпен күресті күшейтуге қоғамымыздың әр
мүшесінің құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушылықтың алдын алуға басты
назар аударуда.
Қазақстан Республикасы экономикасының қалыпты өсу деңгейінде, қауіпті
мөлшерде өсіп келе жатқан қылмыстың ауқымы, сонымен қатар қылмысқа
қарсы күрес жүргізу тиімділігінің жоғарылай түсуі қоғамда
мемлекеттік биліктің азаматтардың жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, олардың конституциялық құқықтарын қорғау қабілетіне тікелей
әсерін тигізе бастады. Елімізде қатарынан қабылданып жатқан құқықтық
немесе ұйымдастыру шараларына қарамастан, қауіпті мөлшерде өсіп келе
жатқан қылмыстың ауқымы кеңінен таралуда.
Мәселен, Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші соңғы он үш
жыл ішінде төмендегідей жағдайды құрайды.
1992 – 200873, 1993 – 206006, 1994 – 201796, 1995 – 183913, 1996 –
183977, 1997 – 165401, 1998 – 142100, 1999 – 139431, 2000 – 150790, 2001 –
152168, 2002 – 135151, 2003 - 138151, 2004 – 149168 [5].
Аталған жылдар ішінде қылмыс дәрежесінің аса көп өсуі 1992 – 1994
жылдар аралығына келсе, 1995 – 1999 жылдарда қылмыстың бәсеңсуі, ал
2000 – 2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі, соңғы 2002 жылы сәл
төмендеуі байқалып отыр. Тағы бір назар аударатын жайт соңғы 2003 -2004
жылдар арасында қылмыстың санының күрт өсуі келеңсіздік тудырады. Бұл
көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан әрі жетілдіру
қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дұрыс ашу
және кінәліні әшкерелеп қылмысқа қарсы күрес жүргізудің, соттардың
жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
жағдайларды дұрыс жүргізу тиімділігін арттыратыны сөзсіз.
І-тарау ӘЛЕУМЕТТІК ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗАНЫҢ
МАҚСАТЫ
1.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
Қылмыстық құқық теориясында XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында
жаза түсінігі ғылыми тұрғыда белсенді түрде зерттелді.
А. Лохвицкий жаза үлкен дәрежедегі субъективтік мінезге ие,
істеген қылмысы үшін азап шегуі тиіс деп есептеді [1, 19 б.]. П.
Мокринский жазаның екі белгісін көрсетеді:
1) қасақана түрде азап шектіру, 2) Мемлекет тарапынан азаптауға
мәжбүрлеу [2, 111 б.].
В.В. Есипов жазаны қоғамдық шара деп көрсетіп, одан күресу шарасын,
әлеуметтік мәжбүр ету шарасын, жәрдемдесу шараларын көреді [3, 111 б.].
А.Ф. Кистяковский жазаға анықтама бере отырып жазаларды мынадай белгілері
бойынша бөлді:
1) құн - бұл үкім бойынша қылмыскерге қарсы қолдану шарасы;
2) оған тиісті бар құқығын және игілігін алып қою арқылы азап шектіру;
3) жазалау бұл қылмыстың нәтижесі;
4) қылмыс арқылы келтірілген соққыға тойтарыс беру;
5) жасалған қылмыс үшін қоғам жағынан реакциялық әрекеттің болуы [4, 109
б.]. А.А Жижиленконың пікірі бойынша жаза анықтамасы мына белгілерді қамтуы
тиіс, жаза бұл өзіндік құқықтық құбылыс болып сипатталады, жаза бұл құқықта
рұқсат етілмеген әрекетті кінәлінің әрекеті арқылы келтірілген әрекеттерге
баға беру [5, 14 б.]. Н.С.Таганцев жаза бұл мемлекет тарапынан қылмыс
істеген тұлғаларға, яғни қылмыстық әрекеттермен құқықтық, тәртіпті және
құқықпен қорғалатын мүддеге қарсылықтары үшін қолданылатын шара деп
есептеген [6, 43б.]. Сонымен әр ғалымның жаза туралы пікірлері де әр түрлі,
бірі жаза қылмыскердің әрекетіне қарсы шара десе, екіншісі жасалған
қылмысқа мемлекеттің қалай қарайтындығын үшіншісі, алдыңғы екеуінің
пікіріне қосылатындығын көруге болады.
1917 жылғы социалистік революциядан кейін жаза түсінігі қылмыстық
құқықта әлеуметтік қорғау шарасы түсінігімен ауыстырылды. Мемлекеттің дамуы
мен бекуінің барысында қылмыспен күресуді қамтамасыз етуді әлеуметтік
қорғау шарасы тоқтатты. Сол себепті қылмыспен күресу үшін басқа құрал керек
болды.
1938 жылғы ССР одағының, одақтық және автономиялық республикалардың Сот
құрылысы туралы заңда кеңестік сот қылмыстық жазаны қолдана отырып,
қылмыскерлерді жазалап қана қоймайды, оларды қайта тәрбиелеуді және
түзетуді мақсат етіп қояды делінген.
1958 жылғы қылмыстық заң негізінің 20 - бабында жаза жасалған қылмыс
үшін, сотталғандарды жазалау шарасы болып қана қоймастан, қайта тәрбиелеу
және түзеу болып табылады деп көрсетті.
Осы негізде құрылған Қазақ ССР-нің 1959 жылы Қылмыстық кодексінің 20
- бабында “жаза мақсаты” жаза - жасалған қылмыс үшін жаза болып қана
қоймай, сонымен бірге сотталғандарды қайта тәрбиелеу, түзеу, заңды дәл
орындау, социалистік қоғам тұрмысы ережелеріне құрметпенен қарау,
сотталғандарға және басқа тұлғаларға жаңа қылмыстарды болдырмаудың алдын
алу- деп көрсетті.
Жаза - адамгершілік қасиетті және адам тәнін қорлауды мақсат етіп
қоймайды.
Заңда айқын көрсетілгендей қылмыстық заң алдында тұрған мәселені шешудің
басты құралы барлық уақытта жаза болды. Оның тарихи жағдайларға байланысты
жаза түрі, мағынасы, қолдану тәртібі өзгерсе де, мәні өзгермеді.
Қоғам дамуының жоғарғы сатысымен салыстырғанда жаза әр дәуірде, әр
халықта дамудың өте ауыр жолынан өтті, өзіндік дамыуында және нысанында
үлкен өзгерістерге ұшырап саяси жүйенің дамуына бағынды, билік етуші
мемлекеттің социализмнің әлеуметтік экономикалық сатысында, сондай-ақ
мемлекет және құқық теориясынан білетініміздей құл иеленушілік, феодалдық,
және капиталистік сатыларда да өзгеріске ұшырады. Жаза қоғамның даму
тарихында өзгеріссіз қалмады. Билік етуші топтың қолындағы өте өткір
құралдардың бірі болды, үкіметті ұстап тұру үшін, билік етуші топ өз
мүдделері үшін, жазаның түрін өзгертіп отырды, өзіндік билігімен, әдісімен,
өзіндік билігін жүргізіп тарихи аренада өзіндік өмір сүруін тоқтатпастан
тарих дамуында өзгеріп отырды [7, 107-108 бб.].
И.М. Рагимовтың “Жаза философиясы және оны тағайындау мәселелері”
еңбегінде жаза түсінігі, мәні жеткілікті түрде ашылған. Ол еңбегінде қандай
жаза болмасын, өлім жазасынан бастап айыппұлдан аяқталар жаза түрі
қылмыскерге оның игілігі және мүддесі үшін үлкен шектеу. Сол себепті жаза
сөзсіз азап шегу құралы мағынасы және өсу қарқынында тарихта дамуы халықтың
әдет-ғұрпына, салт дәстүріне, өмір сүруіне, даму мәдениетіне тура
байланысты. Сол себепті қылмыстық жазаны азап шегу, мәжбүр ету немесе жаза
түсініктерінен ажырата білу керек, - деп жазады [8, 8 б]. Осыны көрсете
келе автор жаза деген адам өміріндегі жалпы шарттарындағы көз қараспен
қарағанда азап шегу игілігінен және құқығының шектелуі. Бірақ жаза
түсінігін толық түсіну үшін азап шегу белгілері жеткіліксіз. Азап шегу
игілігінен немесе құқығын шектеуге, айыруға мүмкіндік берді ме, кім, неге,
не үшін азап шегуге итермелейді осыны талқылау керек [9, 8 б.].
XX - ғасырдың басында Э.В. Розенберг жаза реакциясын жаза акциясынан
ажырата білуді көрсетті. “Ілтипатқа алу” термині сырттан әсер ету, кері
қайтарылу деген мағынаны береді. “Акция” қандайда бір мақсатқа жету үшін
әрекет ету дегенді білдіреді [10, 61 б.].
Сөйтіп жазаны екі көзқараста қарауға болады, біріншіден мемлекеттің
жасалған қылмысқа берген жауабы ретінде немесе жаза реакциясы; екінші,
қылмыс жасаған тұлғаға шара қолдану немесе жаза акциясы. Бұны түсіндіру
үшін жаза қандай белгілермен сыйпатталады, жаза түсінігін анықтауды талдау
қажеттігін қылмыстық заңда және қылмыстық құқық ғылымында қолданылуын
анықтау қажет. Қылмыстық құқық теориясында жаза түсінігі туралы әр түрлі
анықтамалар бар. Солардың ішінде топтық белгісімен ажыратылатындарын
талдайық.
Сонымен А.М. Рейтборт жазаны заң негізінде тек сот арқылы қылмыс жасаған
тұлғаларға жариялық түрде қолданылатын мемлекеттік мәжбүр етудің ерекше
шарасын қолдану деп анықтама береді [11 б.]. Жаза мемлекет атынан ғана
қылмыс жасаған тұлғаларға қатаң жеке теріс баға беріп, барлық
уақытта қатаң жеке талдау, сотталған адамға алда қылмыс жасамауға,
оларды түзеу мақсатында қолданылады. Осы анықтамадан жазаның келесі
белгілері келіп шығады:
1) Бұл мемлекеттік мәжбүр ету шарасы; 2) жазаның жариялық талқылауда
болуы; 3) тек сот арқылы қолданылуы; 4) тек қылмыстық заң негізінде
қолданылуы; 5) қылмыс жасаған тұлғаға қолданылуы; 6) қылмысқа мемлекет
атынан теріс баға беру; 7) қылмыс жасаған тұлғаға мемлекет атынан теріс
баға беру; 8) қатаң жеке талдау мәні; 9) сотталған адамның белгілі
шектеулер мен еркінен айырылуы.
Осы анықтамадан мына белгілерді бөліп көрсетуге болады.
1) Жаза бұл қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік мәжбүр ету
шарасы;
2) Мемлекет атынан сот арқылы қолданылуы;
3) Қылмыс жасаған тұлғаға қолданылады;
4) Сотталушыны белгілі бір құқығынан және еркінен айыру;
5) Мемлекет атынан қылмыскерге теріс баға берілуі;
6) Мемлекет атынан ерекетке теріс баға берілуі. Жоғарғы екі аспектіде
көрсетілген жаза анықтамасының бірінен келіп шығатын түсінік, яғни жаза
дегеніміз жасалған қылмысқа мемлекеттің беретін жауабы, оған мыналар
қатысады, жаза негізі, жариялық мәні, жүзеге асырылуы, сондай-ақ
мемлекеттік жауаптың мазмұны және осы сияқты түрлері қатысады. Жазаның
басқа белгілері анықтамада көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған тұлғаға шара
қолдану болып табылады.
Жаза реакциясына бірінші анықтамада көрсетілген белгі мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы, жариялық мәні, тек соттың қолдануы, заң негізінде колданылуы,
қылмысқа мемлекет атынан теріс баға беру жатады. Ал екінші анықтама бойынша
қылмыстық заңда белгіленген мемлекеттік мәжбүр ету шарасы, мемлекет атынан
сот арқылы қолданылуы, мемлекет атынан әрекетке теріс баға берілуі. Жазаның
екі анықтамасы үшін жалпы белгілер мыналар болып табылады:
1) мемлекеттік мәжбүр ету, 2) Мемлекет атынан сот үкімі бойынша қолдану,
3) қылмысқа қоғамның және мемлекеттің атынан теріс баға беру.
Барлық көрсетілген белгілерден жаза бұл жасалған қылмыс үшін мемлекеттің
беретін негізгі жауабы, бұл жауап белгіленген заң жүзінде іске асырылады,
яғни мемлекет атынан сот үкімі, мемлекеттік мәжбүр ету, мемлекет атынан
жасалған қылмысқа теріс баға беруі.
Жаза акциясы бұл қылмыс жасаған тұлғаға шара қолдану, бірінші
анықтамада көрсетілгендей, мемлекеттік мәжбүр ету жасаған тұлғаға мемлекет
атынан теріс баға берілуі, белгіленген шектеулер мен еркінен айыру
белгілері. Екіншіден бұл қылмыс жасаған тұлғаға мемлекеттік мәжбүр ету
шарасын қолдану сотталушыны белгілі бір құқығына шектеулер мен еркінен
айыруға келтіреді, қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға беру. Көріп
отырғанымыздай екі анықтамаға да мына белгілер ортақ:
1) Мемлекеттік мәжбүр ету; 2) қылмыс жасаған тұлғаға колдануы; 3)
қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға берілуі.
Осы көрсетілгендерден мынадай қорытынды келіп шығады, яғни жаза
акциясы бойынша қылмыс жасаған тұлғаға жаза қолдану, мемлекет
атынан мәжбүр ету шарасы және қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға
беру, қылмыс жасаған тұлғаны белгіленген құқықтарынан айыру немесе
шектеу.
ҚР қылмыстық кодексінің 38-бабында көрсетілген жаза ұғымына талдау
жасасақ, бұл ұғымнан жазаның мынадай белгілері айқындалады:
1) мемлекеттік мәжбүрлеу; 2) қылмыс жасауға кінәлі адамға қолданы-лады;
3) мемлекет атынан қылмыс істеген адамға берілген теріс баға.
Мемлекеттік реакцияда жаза мәнісі жасалған қылмысқа мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы және сот атынан үкім шығару белгілері жатады. Ал акцияда жаза
қылмыс жасаған тұлғаға жасаған қылмысы үшін ҚК-те көрсетілген құқықтарынан
айыру немесе шектеуді қолдану белгісі жатады.
Жоғарыда заң шығарушы атап өтілген белгілерді айқын, әрі дәлелді деп
қабылдауға болмайды. Бұндай қысқа тұжырым біздің пікірімізше қылмыстық
жазаны басқа құқық сала институтында көрсетілген басқа мемлекттік мәжбүр
ету шарасынан қылмыстық жазаны шектеуге мүмкіндік бермейді. Бұған көз
жеткізу үшін барлық жаза белгілеріне талдау жасап көрейік. Жазаның бірінші
белгісі мемлекеттік мәжбүр ету шарасы. Жазаның нақты осы белгісінің
мазмұнын түсіну үшін:
1) мәжбүр ету терминінің мағынасын ашу; 2) шара түсінігін анықтау; 3)
мемлекеттік мәжбүр ету мәнісін неден тұратындығын анықтау.
Мәжбүр ету - еріксіздендіру, “мәжбүр ету”, күштеу, еріксіз көндіру
дегенді білдіреді [12, 431 б.]. Жалпы құқық теориясында құқық ережелерін
орындау, мәжбүр ету арқылы жауаптылығы ережесі негізінде жүзеге асырылады.
Заң жауапкершілігі – бұл мемлекеттік мәжбүр ету арқылы міндеттерді орындау,
заң жауапкершілігі дегеніміз бұл міндетті орындау, жанама түрдегі
мемлекеттік мәжбүр ету [13, 85 б.]. Бұдан келіп шығатын түсінік заң
жауапкершілігінің өзі мәжбүр ету болып табылады. Сондықтан заң
жауапкершілігінің бір түрі қылмыстық жауаптылық бір жағынан мәжбүр ету
болып табылады. Атап айтқанда мәжбүр ету заңды екі етпеуге әрекет жасау,
заңды екі етпеуге міндеттелген тұлға, сонымен бірге бұл міндетін бұзған
жағдайда жаза тартуы тиіс болып табылады. ҚР-ың ҚК-нің 38-бабында
көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған тұлғаларды мәжбүр ету арқылы белгілі бір
құқықтарынан және еркіндігінен айыру болып табылады. Олай болса мәжбүр
етуді жазаның материалдық белгісі деп қарауға болады.
Мәжбүр етудің басқа құбылыстар сияқты объективтік белгілері болуы тиіс.
Мұндай белгілерге мәжбүр ету көлемін және тәртібін кіргізуге болады. Жалпы
құқық теориясында мемлекеттік мәжбүр ету мемлекеттің ұйымдастырылған күшіне
негізделе отырып адамдар жүріс тұрысына өзгеше әсер етеді. Мемлекеттік
мәжбүр етудің ерекшелігі бұл қызметтің өзі заңмен қатаң бекітілген, өзіндік
құқықтық шегі бар екендігімен көрінеді [14, 446 б.]. Мәжбүр ету қылмыстық
жаза мазмұны бола отырып, барлық жүйесі көрсетілген мемлекеттік мәнге ие.
Сондықтан қылмыстық жаза қылмыс жасаған тұлғаны ҚК-те көрсетілген құқықтары
мен еркіндігін шектеуі мемлекеттік мәжбүр ету болып табылады.
И.М. Гальперин жазаның түпкілікті мазмұны бұл мемлекеттік мәжбүр ету
екендігін толық ашты, бұл біріншіден, субъектінің мінез-құлқына сырттай
билік құралы арқылы ықпал етуді жүзеге асыруды қолдану [15, 40 б.].
В.Д. Филимоновтың пікірінше жаза түсінігі анықтамасы мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы деп оның өте маңызды белгілерін көрсетеді [16, 95 б.]. Мұндай
түрдегі мемлекеттік мәжбүр ету өзіндік мазмұны және әсер ету көлемі құқық
бұзушылықтан елеулі айырмашылығы бар, заңды жауапкершіліктің басқа тұрлерін
мәжбүр ету шарасымен салыстырғанда айырмашылығы бар. Бұл жаза ерекшелігі ҚР
ҚК-нің 38-бабында, яғни жаза түсінігі белгілері, бұл сот үкімі арқылы
тағайындалады және қылмыс жасаған тұлғаларға қылмыстық заңда көрсетілгендей
құқықтары мен еркіндігіне шек қойылады деп көрсетілген. Бұл пікірмен толық
келісуге болмайды. Жаза анықтамасы мемлекеттік мәжбүр ету шарасы ретінде
оның өте маңызды материалдық белгілерінде айтылған. Яғни қылмыстық кодексте
көрсетілген құқығы мен бостандығын шектеу, нақты әрекет құқықтың қайсы
саласына қатысты қылмыстық құқық саласына жата ма, соны анықтау қажет.
Көрсетілген белгідегі шараны қолдану бұл қылмыс жасалғандығын білдіреді
және қайсы құқықтық салаға жататындығын анықтауға болады. Бірақта жасалған
қылмыс үшін қылмыстық жазадан басқа жауапкершілік нысандар қылмыстық заңда
көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің VІІ бөлімінде көрсетілген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары немесе тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары (ҚК-тің 82
бабы) қылмыстық кодексте көрсетілген негіздер бойынша қылмыс жасаған
адамдардың құқығымен бостандығын шектеулер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік мәжбүр ету көлемін және мәнісін анықтау үшін заңда
анықталған жаза анықтамасындағы шара түсінігін ашу керек. Шара термині:
1) қандай да бір шараны жүзеге асыру; 2) бірдеменің пайда болуына шек
қою, шекара [17, 350 б]. Шара түсінігінің бірінші мағынасына сәйкес жаза
деген бұл мемлекеттің жасалған қылмысқа жауабы. Бұл түсініктің екінші
мағынасы жазаны қылмыс жасаған тұлғаға қолданатын мәжбүр ету көлемі болып
табылады. Осы көзқарас сәйкестігімен қылмыстық құқық ғылымында өз
орнын табады. И.Я. Козаченконың көзқарасы бойынша қылмыстық құқықтық
мәжбүр ету өзіндік екі көзқарастағы мағынаға ие, әлеуметтік әдет ғұрып,
мемлекет атынан тұлғаны соттау, құқықтық мазмұндағы қылмыстық құқық ережесі
санкциясына сәйкес көрсетілген, жазалар [18, 67 б.]. Айтылған пікірге
қосымша мынаны айтуға болады, әлеуметтік әдет ғұрып аспектісінде
мемлекеттік мәжбүр ету қылмыс жасаған тұлғаға қатысты мемлекетік кінәлаушы
ғана болып қоймай, сонымен бірге жасалған қылмысқа теріс баға беруде де
көрінеді. Мемлекеттік мәжбүр ету белгілі бір көлемге ие. Мемлекеттік мәжбүр
ету көлемі жаза акциясы мағынасы есебінен ҚК-тегі қылмыс жасаған тұлға
еркіндігін және құқығының шектелу көлемімен сәйкес келеді. Құқығын
шектеу көлемі өз кезегінде сот үкімімен тағайындалған жаза өлшемі және
түрімен анықталады. Сонымен сот үкімі тағайындаған жаза өлшемі мен түрі
мемлекеттік мәжбүр ету көлемін анықтайды. ҚР қылмыстық кодексінің 52
бабының 3 тармағына сәйкес жазаның түрі мен мөлшері істелген қылмыстың
сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне, айыпкердің жеке басына, істелген
іс-әрекеттердің басқа да мән-жайларына байланысты анықталады. Яғни,
мемлекеттік күштеу шараларының көлемі осы көрсетілген мән-жайларға тікелей
байланысты. Жасалған қылмыстың нәтижесі жәбірленушінің заңдық мүддесін
бұзу, яғни құқығын және еркіндігін айыру болып табылады. Басқаша айтқанда,
жәбірленуші еркімен қылмыскерге мәжбүр ету шартын қояды. Сол себепті мәжбүр
ету, мемлекет пен жәбірленушінің қылмыскерге қойған мәжбүр ету
шарты тең көлемде болуы тиіс.
Бұдан басқа қылмыскердің еркімен мәжбүр ету жәбірленушінің құқығы мен
еркіндігіне өз бетімен шектеу болып табылады, жәбірленуші шарасыз азап
тартады, заңды мүддесі бұзылады. Мемлекеттік мәжбүр ету бұл қылмыстық
кодексте көрсетілген қылмыс жасаған тұлғаны еркіндігі мен құқығынан
шектеу. Сонымен қылмыс жасаған тұлға да азап тартады. Бұл бойынша
қылмыстық құқық теориясында мынадай пікір айтылған, яғни қылмыс жасаған
тұлғаға азап шектіруінің өзі жаза болып табылады. Жасалған қылмысқа жазаның
өзін шара ретінде қолданудың Қылмыстық құқық теориясында өз орыны
бар. Цицеронның дәуірінде жасалған қылмысқа қолданылатын жаза тең болса бұл
әділдік деп саналды. Қылмыстық құқық ғылымында мұндай көзқарас кеш пайда
болды. И.Я. Фоиницкий әділдіктің - пайда болуы бір адамның келтірген зияны
екінші адамға да бірдей болуы юстицияның міндетті келтірілген зиянды
математикалық дәлдікпен сәйкестендіру болып табылады деп дәлелдеді
[19, 18 б.]. Жаза мен жазалау түсінігін синонимдер ретінде анықтай отырып,
М.Д. Шаргородский жаза:
1) Жаза жасалған әрекетке, тағайындалады; 2) Жазаның жасалған әрекетке
сай келуі; 3) Жаза мәжбүр ету және азап шектіру деп көрсетті [20, 18 б.].
Ғалымдар жаза мағынасына түсінік бере отырып, оның міндетті түрде азап
шектіретіндігін көрсетті. Б.С. Никифоров басқаша пікір білдірді, оның
пікірінше жаза түсінігін азап шегуге мәжбүр ету. Қылмыскердің жасаған
қылмысының ауырлығымен өзіндік мазмұнымен және пропорционалдық ұзақтығын
салыстыру деп көрсетті [21, 128 б.].
Ал И.С. Ной жазалауды мәжбүр ету азап шектіру
мақсатында, сондай-ақ жаза мазмұны элементі ретінде қолданылады деп
көрсетеді [22, 25,26 бб.]. Б.С .Утевский жазалау бұл мәжбүр ету десе [23,
37 б.], А. Пионтковский жаза бұл кінәлі адамның жасаған қылмысы
үшін алар жазасы деп жорамалдады [24, 26 б.]. А.Н. Беляевте жаза жасалған
қылмыс үшін жазалау деп өз пікірін білдірді [25,64 б.].
Сонымен қылмыстық құқық ғылымында қылмыстық жаза жаза шарасы арқылы, ал
бұл:
1) азап шегуге себепті міндет, категориясы; 2) азап шегуге итермелейтін
мақсат; 3) мәжбүр ету; 4) азап шегуге мәжбүр ету. Бұл жағдай жаза шарасы
категориясы ретінде өзіндік мазмұнын бейнелеуші, бірақ оның элементіне
жанаспайтын жаза мазмұны мен мәні бір емес екендігіне куә болады.
И.М. Рагимовтың пікірінше жаза өйткені теориялық қана емес, практи-калық
та мәнге ие, соған орай мәні мен мазмұнын ажырату өте маңызды [26, 14 б.].
Заң шығарушы заңда жаза мәні мен мазмұнына қандай тұжырым бергеніне
қарамастан жаза өзіндік ішкі мәні бойынша жаза шарасы болып табылады.
Заң шығарушы жазаның бұл құрылымына басқа элемент қоса алмайды, не
болмаса тазалауға мүмкіндігі жоқ. Сонымен бір уақытта заң шығарушы жаза
тағайындау арқылы істелетін қылмысқа қандай жаза шарасының түрі
қолданылғандығын бақылауға алады.
Қылмыстық құқық теориясында бұдан басқада көзқарастар бар. В.К.
Дуюновтың пікірінше жазалау шарасы мемлекеттің қоғамның тиісті негативтік
реакциясы. Мұндай реакция - жазалау өзіндік мазмұны мен мақсаты азап шегуге
жол қоймайды. Бұл реакция белгілі бір тұлғаларға, яғни кінәсін немесе
істеген әрекетін бетіне басу, кінәліге осындай теріс жүріс тұрыс
әрекеттерін болдырмау үшін ескерту, тәрбиелік, психологиялық әрекеттегі
көмек беру [27, 65 б]. Осы пікірден, яғни кінәлінің кінәсіне мемлекет және
қоғам жағынан жаза барын білдіреді. Дұрысы, біздің көз қарасымызша, жаза
бұл мемлекеттің өзінен өзі қылмыс жасаған тұлғаға берген жауабы емес, осы
жауаптың мағынасы.
Жаза реакциясы өзіндік жазалау шарасын ұсынады. Бірақ біздің
пікірімізше, ол мемлекеттік мәжбүр етудің, көлемі қылмыстың қоғамға
қауіптілік деңгейі және сипаты, оның жасалу жағдайын және кінәлінің жеке
басын есепке алу арқылы анықталады.
В.К. Дуюновтың қылмыстық жаза мәжбүр етумен байланысты, бірақ тіпті
әрдайым емес және міндетті емес. Жаза мәжбүр етусізде болуы мүмкін
пікірмен келісуге болмайды. Мәжбүр ету бұл жаза белгілерінің бірі, бірақ
бастысы емес, жазаның жүзеге асырылу мүмкіндігін қамтамасыз ету функциясы
деп көрсетті. Көріп отырғанымыздай В.К. Дуюнов мәжбүр ету бар болғаны
жазаның бір қасиеті. Оның пікірінше мәжбүр ету жазада орын иеленуі де,
иеленбеуі де мүмкін. Ол жазаның мәжбүр етусіз пайда болуына дәлел ретінде
Ф.М. Достаевскийдің Қылмыс және жаза романындағы кейіпкер Раскольниковтың
жазаға деген қатынасын алып көрсетеді, яғни ол жанның тыныштығы және ішкі
сезімнің рұқсатымен жазаны еркін және қуана қабылдайды. Ол жазаны мәжбүр
ету түсінігімен емес жазалау түсінігімен қарауды ұсынады. В.К. Дуюнов жаза
әділ, кінәлаушылық, кінәліні ұялту объективтік негізде сайыстыра отырып
өзінің жасаған теріс қылығы үшін қылығына қарай жазалау, оның пікірінше
қылмыс жасаған кінәлі тұлғаға қылмыстық заңда көрсетілген қайшы әрекетті
жасағаны үшін (кінәлаушылық, керек болған жағдайда басқада құқықтық
шектеулерді) қолдану.
В.К. Дуюновтың пікірінің өзінде ішкі қарама-қайшылық жатыр. Сонымен
қылмыс жасаған кінәлі адам үшін жағымсыз зардап, яғни кінәлаушылық басқада
құқықтық шектеулер және де мәжбүр етудің бар болуы арқылы жаза түсінігі
ашылады. Солай етіп жазаны мәжбүр етусіз қолдану мүмкін емес.
Барлық ұсынылған пікірлерден мынадай қорытынды жасауға болады, жаза және
жазалау түсінігі қатынасы тек ғылымда жазалауда жаза орынын анықтауда ғана
емес, жаза жаратылысының өзіне ғалымдар көзқарасының әртүрлілігімен
байланысты.
И.М. Рагимовтың жоғарыда көрсетілген еңбегіне қайта оралсақ жаза
түсінігі құн түсінігімен сәйкес болуы мүмкін деп есептеген болатын. Жазалау
әрекетті бағалау. Осындай пікірді ұстанған Р.Г. Искендиров жаза бұл жазалау
ең алдымен жазалау. Егер әлеуметтік әділдік принципіне бет қойсақ, басқаша
болуы мүмкін емес. Жазалау бірінші кезекте істелген әрекетке әділ жаза
беру. Екінші міндеті профилактикалық тәрбиелеу. Басқаша болуы мүмкін емес.
Жазалау - жаза және тәрбиеден пайда болады (мысалы, И.С. Ной) деген кең
тараған көзқарасқа қарсы болған И.М. Рагимов та П.П. Осиповты қолдайды.
Жазаның тәрбиелеу мүмкіндігін теріске шығара отырып, өз пікірін білдіреді.
Жаза (жазалау, кек алу) - көндіру, тәрбиелеу, басу, қорқыту. Жаза, яғни
құқықтық шектеу орнату сотталғандардың жеке мүддесіне зиян келтіруші,
бірақ та ол тәрбие құралы болуы тиіс емес [63, 115 б.].
Кек алу жазасына қарсы әдебиетте сындарлы пікірлерді ұшыратуға болады
(В. Соловьев, В.С. Познышев). И.М. Рагимов – кек алу бұл жазалаудың
объективтік негізгі қасиетіне жататын құбылыс деп көрсетті [45, 18 б.].
Біздің түсінігімізше, кек алу жазалау мақсаты емес, жазалаудың мәні
екендігін сипаттайды. Кек алу қылмыс жасалған кезде пайда болады. Сол
себепті кек қоғамда әлеуметтік әділдікті сезуді қанағаттандыру құралы болып
табылады. Адамдар кек алудан жазалауға деген қажеттілік жойылған кезде бас
тартады.
Кек алу теориясына қарсы жақ адамзат өмірінің қазіргі мәдениеті
жағдайында құн және кек ұқсас түсінік ғана емес, адамгершіліксіз
дегенге жиі сілтеме жасайды А.А. Жижиленко “құн даусыз кек негізіне жатады,
ол жаза негізі болып табылады, бірақ бұл құн мағынасының жаза элементі
екенін жоққа шығармайды, жаза түсінігінің құн өте маңызды элементі деп
тануы, жаза және кек жалпылық өзара байланысты деген көзқарасты теріске
шығара алмайды [64, 223 б.].
Бұдан И.М. Рагимовтың құн идеясы, формальды, сапалы немесе тек сандық
тепе теңдікті талион идеясы емес. Ол жәбірленушінің ойға сыймайтын және
шектен тыс әлсіз, сезіктігін, әдепсіздігін сыйпаттайтын кек емес. Қоғамдық
тәртіпті бұзушы қылмыскер өмірде өзіне лайықты теріс бағасын алуы керек
деген идея болып табылады. Бұл жерде құн мен жаза бір біріне мағыналары
жағынан жақын деген пікірі айқындалады [45, 24 б.].
Жаза бұл мемлекет атынан жүзеге асырылатын азап шегуге мәжбүр ету және
жазалау мазмұнына ие екенін тағы бір рет көруге болады. Мәжбүр ету
біріншіден мемлекеттік ұйымдар мәжбүр етуді тағайындайды, екіншіден мәжбүр
етудің заңда көрсетілген қатаң тәртіпте тағайындалуы. Жаза тағайындау бұл
жасалған қылмыс үшін қылмыскерге жаза тағайындауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 38-бабының 1 бөлігінде жаза
дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы
делінген. Сондықтан жаза акциясы қылмысты жасаған адамға қолданылады.
Сондықтан жазалау түсінігі жаза түсінігі арқылы толық ашылғанын көреміз.
Барлық уақытта қоғамда жаза болған, бірақ әр дәуірде жазаның тарихи дамуы
біркелкі мағынада болмады. Жаза қоғамда қорғану шарасы, сондай-ақ белгілі
бір мақсатқа жету құралы ретінде қабылданды. Қоғамның әлеуметтік
экономикалық даму дәрежесіне байланысты саяси жүйеде, мәдениетте құқықтық
сезім және басқада факторларда жаза алдына әртүрлі мақсаттар, қорқыту,
жазалау, құн, қылмыстық ескерту, қылмыскерді түзеу және басқада мақсаттар
қойылды. Жаза мақсатын түсіну үшін мақсат түсінігін анықтау керек. Мақсат
бұл объектілерді және субъектілерді жинақтау категориясы болып табылады.
Мақсат адамдар санасының гносеологиялық табиғи жемісі бола отырып,
адамдардың объективтік әлеуметтік мүддесін және қажеттіліктерін барлық
уақытта алдын ала анықтайды [65, 16 б.]. Қылмыстық жаза мақсатының
қалыптасуы қоғамдағы әрекеттегі заңдылыққа негізделген. Адам көп жағдайды
күні бұрын болжамайды, барлық құбылысты адам ақылымен ұғыну мүмкін емес,
адам айналасындағы, сондай-ақ қоғамдық заңдылықты ешқашан аяқталған нысанды
біле бермейді. Керісінше қажеттілікті, дамуды, мүмкіндікті қажет етеді [66,
460 б.].
В.Х. Познышев жаза мақсаты қылмыстан сақтандыру деп көрсетті [67, 262-
263 бб.]. Ал И.Я. Фойницкий жаза мақсаты кейінгі қылмыстық әрекеттерді
болдырмау десе [68, 53-54 бб.]. Н.С. Таганцев жаза бұл қылмыспен
келтірілген моральдық зиянды мүмкіндігінше түзеу деп жорамалдады [69, 412
б.]. М.Ю. Козловскийдің пікірінше жаза бір ғана мақсатты, ол адамдардың
өзін қорғауын немесе қоғам өміріне озбырлық жасаудан қорғауды қамтамасыз
ету болып табылады [70, 13б.]. Көріп отырғанымыздай жаза мақсаты қоғамның
әлеуметтік құрылысының өзгеруімен айқындалып отырған.
1959 жылы қабылданған Қазақ ССР-нің қылмыстық кодексінің 20 бабының
бірінші бөлігінде “жаза – істелген қылмыс үшін қылмыстының сазайын тарттыру
ғана емес, оның мақсаты – сотталған адамдарды түзеу болып табылады және
еңбекке адалдықпен қарау, заңдарды дәлме-дәл орындау, социалистік тұрмыс
ережелерін құрметтеу рухында қайта тәрбиелеу, сондай-ақ сотталғандарды да,
басқа адамдарда да жаңа қылмыстарды істеуден алдын ала сақтандыру болып
табылады деп көрсетілген. Осы баптың екінші бөлігінде жаза – қылмыстының
жанын қинау немесе адамгершілік намысына тиіп, қорлау мақсатын көздемейді,”
– деп атап өтілген.
Осындай бағытта айтылған тұжырым осы заңда көзделген жаза мақсатының
мөлшері мен мазмұны туралы бір мағыналы емес мәселеге келуді тудырды.
Осыған байланысты жазалау және жаза қатынасы бойынша ғалымдар әртүрлі
көзқарас білдірді. Жазаның мұндай екі ұшты мазмұны, жазаның бір мақсаты бұл
жазалау деген пікір қалыптастыруға негіз болды. Басқа ғалымдар қылмыстық
жаза мақсаты сотталғандарды түзеу және тәрбиелеу, сондай-ақ қылмыстан
арнайы және жалпы сақтандыру,- деп жорамалдайды [71].
М.Д. Шаргородскийдің пікірі бойынша жазаның мақсаты қылмыстан
арнайы және жалпы сақтандыру болады деп көрсетеді [56, 22 б.]. С.В.
Полубинский жаза мақсаты қылмыстан сақтандыру бұл жазаның басқа
мақсаттарына қарағанда өте маңыздысы деп есептейді [72, 53 б.]. Осы
мақсаттармен қатар 1959 жылғы қылмыстық заңда көрсетілмеген, ғылымда жаза
мақсатының тағы бір түрі әділдікті қалпына келтіру қалыптасты.
Жасалған қылмыс мәселесін шешуде қандай жаза мақсаты керек, оның
белгіленуі қайдан шығып отырғандығын білу қажет. Жаза мемлекет тарапынан
қылмысқа қарсы әрекет ету құралы және жасалған қылмыс нәтижесінде келіп
шыққан негативтік зардаптарды бейтарап ету немесе жою құралы болып
табылады.
Біздің пікірімізше қылмыстық жаза алдында, тұрған соңғы мақсат жасалған
қылмыс нәтижесінде орын алған негативтік зардаптардың бәрін бейтарап ету,
жою болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жекелеген негативтік
зардаптарды жою деген мағына негізгі мәнге ие екендігін көруге болады.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы қылмыстық-кодексінің 38,2-
бабында жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ соттаған
адамды түзеу және сотталған адамның да басқа адамдардың да жаңа қылмыстар
жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады, - делінген.
Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру дегеніміз
жәбірленушінің мүддесіне келтірілетін зияндарды және азаматтардың қоғамда
бірқалыпты өмір сүру қауіпсіздігіне күмән келтіретін негативті зардаптарды
болдырмау болып табылады, ал сотталғандардың түзелуі дегеніміз қылмыс
жасаған адамның қоғамдық игіліктеріне деген оң көзқарасын қалыптастырып,
теріс құбылыстардан бір жолы бас тартуын білдіреді. Жаңа қылмыс жасаудан
сақтандыру дегеніміз қылмыс жасаған адамдардың немесе басқа тұлғалардың
қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді жасау мүмкіндіктерінен айыру, олардың мұндай
іс-әрекеттерге баруына жол бермеу болып табылады.
Қолданыстағы қылмыстық заң (ҚК-тің 38 бабы) жазаның негізгі мақсаты деп
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіруді ұсынып отыр. Бұл тұжырым заң
әдебиеттерінде, жазалаудың қылмыстық жазаның мақсатына жата ма, жатпай ма
деген дау туғызды. Белгілі болғандай бір топ ғалымдар, атап айтқанда Н.С.
Алексеев, А.А. Герцензан, М.А. Ефимов, Г.А. Левицкий, И.С. Ной, А.Л.
Ременсов, Н.А. Стручков, М.Д. Шаргородский жазалауды жаза мақсатына
жатқызбайды.
Ал ғалымдардың көбі жазалау – бұл әлеуметтік сезімді қанағаттандыру деп
жорамал жасады (Н.А. Беляев, И.И. Карпец, М.И. Якубович және басқалар).
Пікір таласудың практикалық мәні жаза мақсаты әділдік сезімді
қанағаттандыра алама деген мәселеге әкелгенін айтуға болады. Жазалауды
жазаның мақсаты бола алмайды деген пікірді жақтаушы тараптар мынадай уәж
айтады: біріншіден, олар кек алу секілді жазаға деген негізгі көзқарас
бізге жат идеологиялық, діни көзқарас. Екіншіден, жазалаудың жазаның
мақсаты деп мойындамау жаза жазалаудың мазмұны, сондықтан жазалау жаза
мақсаты бола алмайды.Үшіншіден, егер жазалауды жазаның мақсаты десек, онда
қайғы қасіретті қайғы қасірет көру үшін, жазаны жазалау үшін қолдану қажет
деген қорытындыға келуге болады. Жазалауды жаза мақсаты деуші ғалымдар
позициясын осы мәселеде біз қолданамыз. Белгілі болғанындай кек алу жазасы
идеологиялық негізде пайда болмады, қылмыстық құқық қызметін қорғауды
қамтамасыз етуде, әлеуметтік, экономикалық негізде яғни материалдық
жағдайда пайда болды. Діни кек идеясы да осы жағдайда анықталады. Бұдан
тысқары діни көзқарасқа сілтеме жасай отырып жазаны жазалау мақсаты деп
тануға қарсы тұжырым көбіне ғылыми факторларда емес саяси негізде жүзеге
асырылды. Бұдан тысқары Н.А. Беляев бір құбылысты барлық уақытта құрал
ретінде, ал басқасын барлық уақытта мақсат ретінде қарауға болмайды деп
дұрыс жорамал жасайды. Диалектика мынадай қортындыға келеді, бір құбылыстың
мақсат ретінде қызмет атқаруы сол уақытта басқа мақсатқа жету құралы болуы
да мүмкін. Мысалы қылмыскерді түзеу бұл жаза мақсаты, сонымен бір уақытта
түзеу қылмысты жоюға жету әдісі, нақ осы уақытта олар өзара ол байланыста
болады, мақсат сапа ретінде алға шығады. Бірақ қылмысты жоюда аясы тар
мақсат болмауы тиіс. Бұл жерде мақсат болашақ адам тәрбиесі мәселесін шешу
құралының бірі болып табылады. Сонымен жаза мәселесі мен мақсатын анықтауда
аса практикалық, орынды тәсіл мәселенің ескерілмейтін жағы деп, әділдік
сезімін қанағаттандыруды жаза мақсаты деп танушы жақтар насихаттайды.
Көптеген авторлар жазаны психологиялық аспект есебіндегі қажеттігін
ескереді, сондықтан жазаның әділеттілігі қылмыс пен жаза сәйкестігі
қоғамдық психологиялық, құқықтық сезім ортасында жатыр. Психологиялық
өзгешеліктің ерекшелігін мойындамау қылмыстық құқықтық өзара қатынас
жүйесіндегі құқықтық сезім әлеуметтік наразылыққа, қылмыспен күресу
нәтижесінің төмендеуіне, бұрмаланған қортындыға алып келуі мүмкін. Кек
сезімі бұл объективтік шындық. Ол бүгін, ертең жойылмайды. Оны ескермеу
қателікке жол беру. Кек, құн, әділдік сезімін қанағаттандыру – адамның
психологиялық қызметінің нақты пайда болу жағы. Жазаның әділдік қажетігін
есепке ала отырып қолдану, біздің көз қарасымызша әлеуметтік және
объективті қажет болып табылады. Сол себепті тіпті ғалымдардың еңбектерінде
әділдікті жазаның мақсаты емес дегендер, бұның қылмыстық құқық саясат үшін
жазаның басқа мақсаттарына жету үшін маңызы зор екендігін мойындайды.
Көріп отырғанымыздай әлеуметтік әділдік категориясы қылмыстық
құқық қатынаста, соның ішінде жазамен байланысты құқықтық қатынаста өте
маңызды рөл атқарады. Осы жағдайды немесе басқа аспектіде мән-жайларды
барлық ғалымдар мен практиктер де мойындайды.
Біз зерттеулер барысында құқық қорғау органдарының қызметкерлерінен
жауап алдық. Жаза тағайындауда әділеттілік принципі қалай жүзеге асырылады
деген сұрағымызға дұрыс жауапты 73 %-ды берді. Мәселелерді анықтау
барысында заңда көрсетілген жаза мақсатының белгілерінің қайсысы жазаға
тағайындау барысында артықшылық берілген деген жауап бергендердің 83 %-ды
бәрінен бұрын әлеуметтік әділдікті қалпына келтіруді ұсынды. Қойылған басқа
сұрақтарға, яғни қылмыспен бұзылған әлеуметтік әділдікті сот үкімімен
қалпына келтіруге болама деген сұрағымызға респонденттердің 6 %-ы дұрыс,
29 %-ы теріс жауап берді. Ал жауап берген 65 % әлеуметтік әділдікті тек
жарым жартылай қалпына келтіруге болады деп жауап берді, яғни 23 -сі заңда
бекітілген әділдік принципі практикада ештеңе де өзгерткен жоқ деп
есептейді. Қойылған сұрақтар көрсеткеніндей әлеуметтік әділдікті қалпына
келтіру қажеттігін респонденттердің басым көпшілігі қоғамда моральдық -
өнегелі климат орнықтыруға себепші болуына байланысты қолдайды.
Жаза - деп жазды И.И. Карпец - нақты қылмыскер (басқа тұлға) қылмыс
жасамасын деп қана емес, сонымен бірге жасалған қылмыс үшін де
тағайындалады [71, 61 б.]. Қылмыстық іс-әрекет жаза тағайындауға алып
келеді. Осыдан сазайын тарттыру негізі қаланады.
Жасалған қылмыс нәтижесінде жаза әділдікті қалпына келтіруі тиіс деген
ойға әдебиетте қарсылық білдіргендер болды, себебі қылмыс арқылы
келтірілген моральдық зиян ерекше мәнге ие, ол қалпына келуі мүмкін емес.
Бұл қылмыспен келтірген моральдық зиян мәні туралы және оның қалпына
келтірілу мүмкіндігі одан әрі тереңдей түсуіне түрткі болды
Б.С. Никифорв - қылмыс бұл жеке психологиялық және әлеуметтік
психологиялық тәртіпті бұзады, сондай-ақ моральды тұрақсыз адамдарға теріс
өнеге береді. Жаза қылмыс үшін осы және басқа тәртіптерді қалпына келтіру,
жаман өнегелі әрекеттерді бейтарап етеді. Жазаны жасалған қылмыс үшін
қолдану барысында қоғамдық санада және әлуметтік өмірде қылмысты
болдырмайды, яғни азайтады. Жеке санада жаза қылмыспен келтірілген сана
қауіпі қорқынышты, зәбірді азайтады. Ақырында жаза қылмыскерді қылмыс жасау
арқылы қол жеткізген жеңілдіктері мен артықшылықтарынан айырады -деп жазды
[73, 63-71 бб.]. В.И.Коган-жаза бұл қылмыс арқылы жарақатталған әділдікті
қайта қалпына келтіру. Бұл мүмкіндігінше міндетті түрде мынадай жағдайда,
егер жаза мақсаты қылмыс арқылы келтірілген жауыздық салдарына әділ жаза
беру,-деп жазады [74, 90-91 бб.]. Біз мұныменен толық келісеміз өйткені
қоғамдық және дара санада қылмыс арқылы келтірілген жауыздықты азайту
мүмкін емес, егер біз жаза қолдану тек қана сотталғандарды түзеуге
бағытталған, яғни жазаны біз үшін емес, қылмыскер үшін қолдану. Егер жаза
сотталғандарды қайта түзеу үшін қажетті, басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан
ұстап қалу және әділдік сезімін қанағаттандыру үшін жаза бірдей болғанда,
әрине мәселе болмас еді. Бірақ бұл жағдай жиі сәйкес келе бермейді, мұндай
бітпейтін мәселе бүгінгі күнде де бар. Әділдік заңда қылмыстық, заң
принципі ретінде болса, екінші жағынан әділдік құнмен (жазалаумен)
байланыстырылса жаза мақсатынан алынып тасталады. Әлеуметтік әділдік
бүгінгі күннің мәселесі екендігін назарға алып, бұл принципті қылмыстық
заңда бекітуге түрткі болып, жүйелі түрде әділ жазалауды жаза мақсатының
бірі екендігін көрсету, сонымен бір уақыт табысқа, мақсаттарға жету құралы
болуы, яғни әлеуметтік әділдікті қайта қалпына келтіру. Осы ұсынысты
сұралғандардың 72 %-ы қуаттайды, ал қалғандары жауап беруді қиынсынды.
Әрине жазалау термині негативтік жазалау мағынасын психологиялық түрде
өзіне қорытады. Жазаның адамгершілік тілекке деген мүмкіндігі осы терминен
бас тартуға алып келді. Бірақ бұл әділ жазалаумен бара бар терминмен
ауыстырылуды қалайды.
Сонымен біздің көз қарасымызда жазалау (сазайын тарттыру)
жазалаудың мақсатына теңестірілуі тиіс. Қылмыскерге азап шеккізілу тиіс,
әйтпесе жаза жаза болмайды. Жазалаудың жаза мәнін теріске шығару,
құбылыстар жағдайын шынында елемеуге тырысу, демек оған физикалық,
өнегелілік, моральдық азап шектіруде теріске шығару болады. Азап
шектіру тек сотталғанды түзеу немесе қылмыстан сақтандыру ғана емес,
әділдік сезімін қанағаттандыру мақсатында да, қылмысына қарай әділ
жазалауда қолданылады.
Әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру мақсатының мазмұнын
ашу үшін, әлеуметтік әділдік сөзінің өзін түсіну қажет, жасалған
қылмыс нәтижесінде бұзылған механизмді анықтап қана қоймастан, әділдік
механизмі мен кезеңдерін кайта қалпына келтіруді анықтау қажет.
ҚР ҚК-нің 38.2 бабында заң шығарушы бұрынғы заңда жоқ болған, жаңа
әлеуметтік әділдік түсінігін енгізді.
ҚР ҚК-де әділдік принципі жаза тағайындаудың жалпы бастамасы (52, 1
б) әлеуметтік (жаза мақсаты және түсінігі 38, 2 б.) түсінігімен байланысты
қолданылады.
Философия және заң әдебиеттерінде әлеуметтік әділдік түсінігіне
көптеген анықтамалар келтірілген. Бір ғалымдар әділдік түсінігін қоғам мен
адамдар арасында қалыптасқан қатынасты яғни әлеуметтік- философиялық
теория түсінігі ретінде, жеке тұлға мен қоғам арасындағы таптар мен
әлеуметтік топтар арасындағы қатынасты қорыту принципі түрінде белгілейді,
оның қортындысына қарсы бірлікте алынған әрекетіне маңызды сипаттама
береді. Екінші бір ғалымдар, әділдік бұл экономиканың,
құқықтың, саясаттың, моральдың өзара қатынасынан келіп шығады, қорыта
айтқанда философиялық түсінік, таптар мен топтардың қоғам өміріндегі
экономикалық, саяси, құқықтық, өнегелі даму жағдайының даму
тенденциясы, - деп санайды. Бұдан әділдік қоғамның қажетті құбылысы
ретінде заң шығару позициясында әлеуметтік әділдік деп аталатын өз орнын
тапты.
Әлеуметтік деген терминнің мағынасы қоғамдық өмірдегі адамдар
арасындағы қатынасты және олардың қоғамға қатынасын білдіреді. Осыдан бұрын
заңды түрдегі әділдік бұл әлеуметтік белгі арқылы адамдар
арасындағы өзара қатынас, сондай-ақ қоғамдағы жеке адам мінез
құлқын білдіреді. Қалпына келтіру деген термин түсінігі бұрынғы
жағдайына келтіру дегенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz