Қожа Ахмет Яссауидің өмірі жайлы
І тарау. Қожа Ахмет Яссауидің өмірі.
1. Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары.
2. Қожа Ахмет Йассауи ілімі
ІІ тарау. Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы Арыстан Баб
1. Қожа Ахмет Яссауи софылық ағымның көрнекті өкілі.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
1. Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары.
2. Қожа Ахмет Йассауи ілімі
ІІ тарау. Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы Арыстан Баб
1. Қожа Ахмет Яссауи софылық ағымның көрнекті өкілі.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
(Исфиджаб) — 1166 ж. Түркістан (Иасы)) — түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын, пәлсапашы.
Қожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Йассауидың арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет Йассауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Йассауидың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. 9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ Шаш, Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Йассауи дүниеге келмей тұрып, Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері өмір сүрді. Йассауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты қалыптасты. Қожа Ахмет Йассауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін үйренгендігі, оған 16 жылы қызмет еткендігі туралы мәлімет береді. Йассауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа Ахмет Йассауидың өмірі мен қызметі туралы Жазба деректерде (Хазини, “Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһар”) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қожа Ахмет Йассауидың алғашқы шәкірті – Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті – Сайид Ата Хорезми, үшінші шәкірті – Сүлеймен Бақырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани (Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағы бір танымал шәкірттерінің бірі Мұхаммед Данышменди сопы Қожа Ахмет Йассауидың “Мират-ул Қулуб” атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде сияқты тұлғалар да Қожа Ахмет Йассауидың шәкірттері саналады. А.Беннигсон Қожа Ахмет Йассауидың Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын айтады.
Қожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Йассауидың арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана). Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет Йассауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Йассауидың ұрпағы негізінен осы қызынан тарайды. 9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ Шаш, Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10 ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық) ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Йассауи дүниеге келмей тұрып, Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері өмір сүрді. Йассауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты қалыптасты. Қожа Ахмет Йассауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб. Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін үйренгендігі, оған 16 жылы қызмет еткендігі туралы мәлімет береді. Йассауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа Ахмет Йассауидың өмірі мен қызметі туралы Жазба деректерде (Хазини, “Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһар”) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қожа Ахмет Йассауидың алғашқы шәкірті – Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті – Сайид Ата Хорезми, үшінші шәкірті – Сүлеймен Бақырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани (Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағы бір танымал шәкірттерінің бірі Мұхаммед Данышменди сопы Қожа Ахмет Йассауидың “Мират-ул Қулуб” атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде сияқты тұлғалар да Қожа Ахмет Йассауидың шәкірттері саналады. А.Беннигсон Қожа Ахмет Йассауидың Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын айтады.
1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна
Ltd.» ЖШС, 2010
2.Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС,
2010
3. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
4. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011.
5. “Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том
Ltd.» ЖШС, 2010
2.Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС,
2010
3. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
4. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011.
5. “Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том
Жоспар
І тарау. Қожа Ахмет Яссауидің өмірі.
1. Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары.
2. Қожа Ахмет Йассауи ілімі
ІІ тарау. Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы Арыстан Баб
1. Қожа Ахмет Яссауи софылық ағымның көрнекті өкілі.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
І тарау. Қожа Ахмет Яссауидің өмірі.
Қожа Ахмет Йассауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам
(Исфиджаб) — 1166 ж. Түркістан (Иасы)) — түркі халықтарының, соның ішінде
қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын,
пәлсапашы.
Қожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Йассауидың
арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет
Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана).
Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет
Йассауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының
болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Йассауидың ұрпағы негізінен осы қызынан
тарайды. 9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ Шаш,
Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында
ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10
ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-
теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық)
ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Йассауи дүниеге келмей тұрып,
Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері
өмір сүрді. Йассауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты
қалыптасты. Қожа Ахмет Йассауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб.
Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан
бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін
үйренгендігі, оған 16 жылы қызмет еткендігі туралы мәлімет береді.
Йассауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа
Ахмет Йассауидың өмірі мен қызметі туралы Жазба деректерде (Хазини,
“Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһар”) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті
екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске
шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қожа Ахмет Йассауидың алғашқы шәкірті
– Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті – Сайид Ата Хорезми, үшінші
шәкірті – Сүлеймен Бақырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани
(Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағы бір танымал
шәкірттерінің бірі Мұхаммед Данышменди сопы Қожа Ахмет Йассауидың “Мират-ул
Қулуб” атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы
Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде сияқты тұлғалар да Қожа
Ахмет Йассауидың шәкірттері саналады. А.Беннигсон Қожа Ахмет Йассауидың
Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын айтады. Йассауи
шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: “Мутасаууфтардың (сопылардың) өмірбаяны
жайлы еңбектерде Ирак, Хорасан және Мауераннахр сопыларынан басқа түркі
шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Қожа Ахмет Йассауи
тариқатының шейхтары еді” дейді. Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған
атақты шайкылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-
хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді:
...Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы - шейхым Ахмет Ясауи.
... Иасы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайықтар сарасы - шейхым Ахмед Ясауи. Ахмет Бұқар қаласында Юсуф
Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық
Азияда кең тараған сопылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына
айналады. Ахмет Ясауидің ержете келе Түркістанға келуі дінге байланысты
болса керек. Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында былайша
баяндайды:
...Он жетімде Түркістанда тұрдым, міне
Он сегізде Шілтеменеи шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннат кезіп қорлар құштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім, міне...
1. Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары.
Диуани Хикмет
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — Диуани Хикмат
(Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып
шығады. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра
басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап
шығарған нұсқасы болатын.Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында
ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын
баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген
кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын
білдіреді.Диуани Хикматтан түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына,
ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына
қатысты бағалы деректер табуға болады.
Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи әзіреті сұлтан
аталып, басына 14 ғ. аяғында атақты Ақсақ Темір күмбезді сағана
орнаттырады.Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымы, оның ілімінің мәні мен маңызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул
Қулуб”, “Пақырнама” сияқты мұраларынан көрінеді. Қожа Ахмет Йассауи сопылық
ілімінің, дүниетанымы мен философиясының негізін моральдық-этикалық және
сопылық хикметтер деп жіктеуге болады. Йассауи іліміндегі парасат ұғымы
адамның адамгершілік ахлақи мәртебесіне және “инсани камил” дәрежесіне жету
мәселесін қарастырады. Қожа Ахмет Йассауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының
теория негізін шариат пен мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат
белгілейді. Қожа Ахмет дүниетанымының мәні – “адамның өзін-өзі тануы”
арқылы “Хақты тануы”. Бұл жолдың алғашқы мақамы (басқышы) – “тәуба”,
соңғысы “құлдық” (убудийат, абд). Бұл жолдағы адам “жаратылған – мен”
екендігінің ақиқатына, жаратылыс сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық
парызы – “Алла мен адамның және адам мен қоғамның” арасында “көпір – жол”
болу екендігін ұғынады.
Йассауи хикметтерінің мәні, философиясының өзегі – адам. Адам
“кемелдікке” жетуі үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің қайнары
– хикмет. Хикметтерде адам жаратылысы – Жаратқан иенің ұлылығын көрсететін,
көркемдігі жағынан ең жоғарғы кейіпте жаратылған болмыс екендігі айқын
көрсетілген. Қожа Ахмет Йассауи хикметтерінде адамның табиғаты Құранда
айтылғандай – су мен топыраққа телінеді. “Асылың білсең су уа кил (топырақ)
және килге (топыраққа) кетер йа” – дейді ол. Сопылық мағынада “топырақ” –
адамның жаратылыс табиғаты, парасаттылық пен қарапайымдылық. Ал,
нәпсіқұмарлық, менмендік, өркөкіректік – адамды адамшылықтан кетіретін
қасиеттер. Қожа Ахмет Йассауидың кейбір хикметтерінде өзінің бүкіл
болмысымен топыраққа айналғандығын білдіретін символдық ұғымдар
қолданылады: “Басым топырақ, өзім топырақ, тәнім топырақ; Хаққа қауышар ма
екем деп – рухым муштақ”. Бұл сопылық мағынада “уисал” (Хаққа қауышу)
мақамын білдіреді. Топырақ болу, нәпсіден арылу – Хаққа қауышудың бірінші
шарты. Осыдан кейін адам ақиқатқа жетіп, инсани кәміл дәрежесіне ұласып,
өзінің Хаққа бастар “жол” екендігінің мәніне қанығады. “Топырақ болғыл әлем
сені басып өтсін” дегендегі мақсат осыған саяды. Өйткені сопылық атауда
әулиелер мен пірлердің қабірін де “топырақ” дейді. Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымында әулие – даңғыл жол, өйткені ол – халқына жақсы мен жаманның,
ақиқат пен жалғанның арасын айыруға жөн сілтейтін, Алла рахметінің
қоғамдағы көрінісі болып табылатын дана тұлға.
2. Қожа Ахмет Йассауи ілімі
Қожа Ахмет Йассауи ілімінде Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден
басталады. Ал, халыққа, ұлтына қызмет етудің шарты – топырақ сипатты болу,
нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау кемелдікті
білдіреді. Қожа Ахмет Йассауи кемелдікке жету үшін адамда ашқ (қуатты
махаббат) пен дерт болу керек дейді. “Дертсіз адам адам емес, мұны аңла;
Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда”. Осы хикмет жолындағы “дертсіз
адам” адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының, Отанының алдында
жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамын күйттейтін жан. “Ашқсыз адам” – илаhи
фитраттан, яғни Алла тарапынан адамға берілген құдайлық сыйдан мақрұм
қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын, парасаттылыққа
ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, осының бәрін Жаратушы
иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның Қожа Ахмет Йассауи іліміндегі алатын
орны ерекше. Ол хикметінде “Білімің – шырақ, халің – пілте, көз жасың –
жағатын май” болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, ашқ отына
түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, көз жасы,
қайрат-жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы дерт арқылы
ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтін күш-қуат көзі. Қожа Ахмет Йассауи
ілімінде адамның жаратылыс мақсаты – Хаққа құлшылық ету (ибадат), ол
“Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін” – дейді. Бұл ибадат (убудийат) –
Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген
махаббатпен тұтастықта көретін Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымы Алла жаратқан
адам баласын кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды.
“Сүннет екен кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай
бизар” деген хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен діліне қарамастан
оған құрмет көрсету, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет (жүйе,
заң, қағида) ретінде танытады. Өйткені Қожа Ахмет Йассауи ілімі – дін,
мазһаб аясына сыймайтын шексіз ашқ (махаббат) жолы. Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымында “дертті адам”, “топырақ адам”, “кемел адам”, сондай-ақ,
“ғарип адам” тұлғалары да дәріптеледі.
Ғарип адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы
өкілі, ізбасары ретінде бағалайды (қ. Сопылық). Қожа Ахмет Йассауи өзін де
ғарип ретінде көрсетеді: “Ғариппін ешкімім жоқ, бейшарамын hәм пақыр, Сенен
басқа кімім бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде” – деп рақымды тек Алладан
ғана күтеді. Өйткені оны Алладан басқа шын ұғатын, қолдайтын ешкім жоқ. Оны
ғарип қылып, жалғыздыққа итермелейтін күш оның дүниеге деген көзқарасы,
илаhи ашқ – Хақ жолына деген ұмтылысы мен махаббаты. Ғариптік – адамның өз-
өзімен іштей күресіп, санасын сансыратқан
мәселелердің шешімін табу жолында рухымен тілдесу, өз әлімен ғана ләззат
алу сияқты көңіл-күйді білдіретін психологиялық хал. Сондықтан да Қожа
Ахмет Йассауи “Қай жерде ғарип көрсең һем дем болғыл” дейді. Яғни оларға
дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте дегені еді. Қожа Ахмет
Йассауи дүниетанымында өмір мен өлім мәселесінің мәні өзгеше. Ғазали
“өлімнің ақиқатын түсіну үшін, өмірдің мәніне жету керек, ал рухты білмей
тұрып, өмірді тани алмайсың” дейді. Оның ілімінде нәпсі – жамандықтың, рух
– жақсылықтың қайнар көзі болып табылады. Жақсылық пен жамандық секілді
нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін емес. Рухтың өмір сүруі үшін
нәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні рухтың тазалығында, яғни көңіл
айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын мақсат тұту “ашқ” мәртебесіне
ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады. “Муту қабла ан тамуту-топырақ
болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен...” “Құл Қожа Ахмет, нәпсіні тептім,
нәпсіні тептім, Өлмес бұрын жан берудің дертін шектім, Дидар тілеп тәрк
етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысыңды айла фани...” Бұлар – “өлмес бұрын
өлу” философиясына тән хикметтер. Қожа Ахмет Йассауи мұнда масиуаны (Хақтан
басқа барлық дүниені) тәрк ету арқылы шынайы өмір мәнін ұғынуға шақырады.
Оның көзқарасы бойынша, “шынайы өмір” деп, рухтың нәпсіден арылып, илаhи
нұрлармен шайылуын айтады. Бұл ілім негізінде адамдарды “өлілер” және
“тірілер” деп қарауға болады. Бұл жердегі “өлі” және “тірі” ұғымы рухқа
байланысты. “Өлілер” – дүниеде нәпсінің құлы болып өткендер, олар тірі
болса да өлікпен тең. “Тірілер” – нәпсілерін жою арқылы рухтарына “өмір”
сыйлағандар, олар өлсе де мәңгілік өмірмен қауышқандар, бақи мәртебесіне
жеткендер. Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымында физикалық өлім жоқ. Ол жай
ғана рухтың тәннен айырылып, басқа бір халге ауысуы. Аллаға құлшылықтың ең
жоғарғы халі – еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа қатысты болғандықтан,Қожа
Ахмет Йассауи іліміндегі еркіндік мәселесі де адамның “ішкі еркіндігі”
шеңберінде қарастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлағында “моральдық
еркіндік” дейді. Яғни, Хаққа толық құл болған адам ғана толық еркін, азат.
Демек, Алладан басқа барлық нәрседен тазару шынайы еркіндікке ұласады. Сопы
Хақ алдында құл, халық алдында азат, еркін. Рухани өлімнің нәтижесінде
нәпсі үстемдік құрып, адамды өзіне құл етеді. Адам өзінің жаратылысын,
табиғатын жатсына бастайды. Нәтижесінде рух еркіндіктен айырылады. Қожа
Ахмет Йассауи әдісі бойынша, рухты еркіндікке қауыштырудың жолы – зухд Қожа
Ахмет Йассауи ілімінде ішкі еркіндікке жетудің дәрежелері мен басқыштары
айтылады. Бұлар сопылық дүниетанымдағы “халдер” мен “мақамат”
категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жүзеге асады. Ішкі еркіндік
жайындағы мәліметтің негізі – дін. Ал дін адамзатқа “ішкі құлдықтан” құтылу
және “ішкі еркіндікке” жетудің жолын көрсететін Алла тарапынан берілген
илаhи жолдағы Қожа Ахмет Йассауи ілімі бойынша, “өлілер” мен “тірілер”
ұғымына сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа бөліп қарауға
болады. Бірінші топ – “еркіндікті аңсаушылар”. Бұлар тек қана Хаққа
табынып, құлшылық етеді. Екінші топ – “еркіндіктен қорқатындар”. Бұлар –
нәпсі, мансап, байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І тарау. Қожа Ахмет Яссауидің өмірі.
1. Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары.
2. Қожа Ахмет Йассауи ілімі
ІІ тарау. Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы Арыстан Баб
1. Қожа Ахмет Яссауи софылық ағымның көрнекті өкілі.
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет
І тарау. Қожа Ахмет Яссауидің өмірі.
Қожа Ахмет Йассауи (1093 ж.ш., кейбір деректерде 1103, 1041, Сайрам
(Исфиджаб) — 1166 ж. Түркістан (Иасы)) — түркі халықтарының, соның ішінде
қазақ халқының, байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орыны бар ұлы ақын,
пәлсапашы.
Қожа Ахмет Йассауи– түркістандық ғұлама, әулие. Қожа Ахмет Йассауидың
арғы тегі қожалар әулеті. Әкесі – Исфиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет
Әлінің ұрпағы Шейх Ибраһим. Анасы – Мұса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана).
Мұса шейх те Исфиджабта әулиелігімен танылған. Кейбір деректерде Қожа Ахмет
Йассауидың Ибраһим атты ұлы мен Гауhар Хошназ (Жауhар Шахназ) атты қызының
болғандығы айтылады.Қожа Ахмет Йассауидың ұрпағы негізінен осы қызынан
тарайды. 9 ғасырда Отырар, Исфиджаб, Баласағұн, Иасы, Сауран, Сығанақ Шаш,
Сүткент, Жент, Кудур, Отлук, Өзкент, тағыда басқа Мауераннахр қалаларында
ислам діні уағызшыларының белсенді әрекеттері саяси сипат алған болса, 10
ғасырдан бастап ислам ілімі жолындағы тәлім-тәрбиелік ордалар – медресе-
теккелер түбегейлі орнығып, исламдық-руханияттық ахлақи (моральдық)
ұстанымдар қалыптаса бастады. Қожа Ахмет Йассауи дүниеге келмей тұрып,
Исфиджабта исламдық фикһ (құқық) мектебі ханафи мазһабының ондаған өкілдері
өмір сүрді. Йассауи ілімі осы саяси-әлеуметтік, тарихи шарттарға байланысты
қалыптасты. Қожа Ахмет Йассауи ұстаздарының көшбасшысы – Арыстан баб.
Кашифи “Рашахат-ул айн-ил хайат” атты еңбегінде Қожа Ахметтің Арыстан
бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін
үйренгендігі, оған 16 жылы қызмет еткендігі туралы мәлімет береді.
Йассауидың “Диуани хикметінде” де Арыстан баб жиі ауызға алынады. Қожа
Ахмет Йассауидың өмірі мен қызметі туралы Жазба деректерде (Хазини,
“Жауаһир-ул Абра Мин Амуаж-ил Биһар”) оның Юсуф Хамаданидың шәкірті
екендігін көрсететін деректер болғанымен, соңғы зерттеулерде оны теріске
шығаратын тұжырымдар айтыла бастады. Қожа Ахмет Йассауидың алғашқы шәкірті
– Арыстан бабтың ұлы Мансұр Ата, екінші шәкірті – Сайид Ата Хорезми, үшінші
шәкірті – Сүлеймен Бақырғани. Осылардың ішіндегі ең көрнектісі – Бақырғани
(Хакім Ата) (Кашифи, “Рашахат-ул айн-ил хайат”). Тағы бір танымал
шәкірттерінің бірі Мұхаммед Данышменди сопы Қожа Ахмет Йассауидың “Мират-ул
Қулуб” атты мұрасын хатқа түсірді. Сондай-ақ Садр Ата, Бадр Ата, Қажы
Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде сияқты тұлғалар да Қожа
Ахмет Йассауидың шәкірттері саналады. А.Беннигсон Қожа Ахмет Йассауидың
Шопан Ата және Зеңгі Баба атты да шәкірттерінің болғандығын айтады. Йассауи
шәкірттері жөнінде Фуат Көпрулу: “Мутасаууфтардың (сопылардың) өмірбаяны
жайлы еңбектерде Ирак, Хорасан және Мауераннахр сопыларынан басқа түркі
шейхтары деп жүрген сопылардың барлығы дерлік Қожа Ахмет Йассауи
тариқатының шейхтары еді” дейді. Ахметтің әкесі діндар, құдай жолын ұстаған
атақты шайкылардың бірі болған секілді. Бұлай дейтін себебіміз, ақынның 149-
хикметінде оның шыққан тегі туралы төмендегі сыр шертеді:
...Ысқақ баба жұрыны, шейх Ибраһим Құлыны,
Машайықтар ұлығы - шейхым Ахмет Ясауи.
... Иасы оның арасы, жатыр гауһар парасы,
Машайықтар сарасы - шейхым Ахмед Ясауи. Ахмет Бұқар қаласында Юсуф
Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық
Азияда кең тараған сопылық, діни-тақуалық идеялардың ірі насихатшысына
айналады. Ахмет Ясауидің ержете келе Түркістанға келуі дінге байланысты
болса керек. Ақын өз өлеңдерінде Түркістанға келгені жайында былайша
баяндайды:
...Он жетімде Түркістанда тұрдым, міне
Он сегізде Шілтеменеи шарап іштім,
Рузы қылды, Жәннат кезіп қорлар құштым,
Хақ Мұстафа жүздерін көрдім, міне...
1. Қожа Ахмет Яссауидің шығармалары.
Диуани Хикмет
Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы — Диуани Хикмат
(Хикмат жинақ). Бұл шығарма алғаш рет 1878 ж. жеке кітап болып басылып
шығады. Содан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Ташкент қалаларында бірнеше қайыра
басылады. Соның бірі 1901 ж. Қазанда Тыныштықұлының қазақтарға арнап
шығарған нұсқасы болатын.Төрт тармақты өлеңмен жазылған бұл шығармасында
ақын өзінің бала күнінен пайғамбар жасына келгенге дейін өмір жолын
баяндайды, тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын айтады, бұхара
халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген
кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл фәнидің жалғандығын
білдіреді.Диуани Хикматтан түркі халықтарына, соның ішінде қазақ халқына,
ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына
қатысты бағалы деректер табуға болады.
Түркістан қаласында жерленген Қожа Ахмет Яссауи әзіреті сұлтан
аталып, басына 14 ғ. аяғында атақты Ақсақ Темір күмбезді сағана
орнаттырады.Жалпы дәстүрлі түркілік сопылық рух пен Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымы, оның ілімінің мәні мен маңызы “Диуани Хикмет”, “Мират-ул
Қулуб”, “Пақырнама” сияқты мұраларынан көрінеді. Қожа Ахмет Йассауи сопылық
ілімінің, дүниетанымы мен философиясының негізін моральдық-этикалық және
сопылық хикметтер деп жіктеуге болады. Йассауи іліміндегі парасат ұғымы
адамның адамгершілік ахлақи мәртебесіне және “инсани камил” дәрежесіне жету
мәселесін қарастырады. Қожа Ахмет Йассауидың дүниетанымдық тұжырымдамасының
теория негізін шариат пен мағрифат құраса, ал тәжірибелік негізін тариқат
белгілейді. Қожа Ахмет дүниетанымының мәні – “адамның өзін-өзі тануы”
арқылы “Хақты тануы”. Бұл жолдың алғашқы мақамы (басқышы) – “тәуба”,
соңғысы “құлдық” (убудийат, абд). Бұл жолдағы адам “жаратылған – мен”
екендігінің ақиқатына, жаратылыс сырына көзі жеткенде, өзінің адамдық
парызы – “Алла мен адамның және адам мен қоғамның” арасында “көпір – жол”
болу екендігін ұғынады.
Йассауи хикметтерінің мәні, философиясының өзегі – адам. Адам
“кемелдікке” жетуі үшін қажетті білімді игеруі керек. Бұл білімнің қайнары
– хикмет. Хикметтерде адам жаратылысы – Жаратқан иенің ұлылығын көрсететін,
көркемдігі жағынан ең жоғарғы кейіпте жаратылған болмыс екендігі айқын
көрсетілген. Қожа Ахмет Йассауи хикметтерінде адамның табиғаты Құранда
айтылғандай – су мен топыраққа телінеді. “Асылың білсең су уа кил (топырақ)
және килге (топыраққа) кетер йа” – дейді ол. Сопылық мағынада “топырақ” –
адамның жаратылыс табиғаты, парасаттылық пен қарапайымдылық. Ал,
нәпсіқұмарлық, менмендік, өркөкіректік – адамды адамшылықтан кетіретін
қасиеттер. Қожа Ахмет Йассауидың кейбір хикметтерінде өзінің бүкіл
болмысымен топыраққа айналғандығын білдіретін символдық ұғымдар
қолданылады: “Басым топырақ, өзім топырақ, тәнім топырақ; Хаққа қауышар ма
екем деп – рухым муштақ”. Бұл сопылық мағынада “уисал” (Хаққа қауышу)
мақамын білдіреді. Топырақ болу, нәпсіден арылу – Хаққа қауышудың бірінші
шарты. Осыдан кейін адам ақиқатқа жетіп, инсани кәміл дәрежесіне ұласып,
өзінің Хаққа бастар “жол” екендігінің мәніне қанығады. “Топырақ болғыл әлем
сені басып өтсін” дегендегі мақсат осыған саяды. Өйткені сопылық атауда
әулиелер мен пірлердің қабірін де “топырақ” дейді. Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымында әулие – даңғыл жол, өйткені ол – халқына жақсы мен жаманның,
ақиқат пен жалғанның арасын айыруға жөн сілтейтін, Алла рахметінің
қоғамдағы көрінісі болып табылатын дана тұлға.
2. Қожа Ахмет Йассауи ілімі
Қожа Ахмет Йассауи ілімінде Хаққа қызмет ету халыққа қызмет етуден
басталады. Ал, халыққа, ұлтына қызмет етудің шарты – топырақ сипатты болу,
нәпсіні тыю. Топырақ сипатты болып, өзін халқына арнау кемелдікті
білдіреді. Қожа Ахмет Йассауи кемелдікке жету үшін адамда ашқ (қуатты
махаббат) пен дерт болу керек дейді. “Дертсіз адам адам емес, мұны аңла;
Ашқсыз инсан хайуан жынысы, бұны тыңда”. Осы хикмет жолындағы “дертсіз
адам” адамдық сезімнен жұрдай, өз ұлтының, қоғамының, Отанының алдында
жауапсыз, мұңсыз, қара басының қамын күйттейтін жан. “Ашқсыз адам” – илаhи
фитраттан, яғни Алла тарапынан адамға берілген құдайлық сыйдан мақрұм
қалған, өзінің адамдық қадірін бағалай алмайтын, парасаттылыққа
ұмтылмайтын, өзін қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, осының бәрін Жаратушы
иеге мән бермейтін жан. Дертті адамның Қожа Ахмет Йассауи іліміндегі алатын
орны ерекше. Ол хикметінде “Білімің – шырақ, халің – пілте, көз жасың –
жағатын май” болсын дейді. Дертті, шерлі адам пілте болып жанып, ашқ отына
түсіп, қоғамның кемшілік тұстары мен ақсаған руханиятын көріп, көз жасы,
қайрат-жігерімен одан шығар жол, дауа іздейді. Шынайы ашққа осы дерт арқылы
ұласады. Ал ашқ кемелдікке жетелейтін күш-қуат көзі. Қожа Ахмет Йассауи
ілімінде адамның жаратылыс мақсаты – Хаққа құлшылық ету (ибадат), ол
“Сізді, бізді Хақ жаратты ибадат үшін” – дейді. Бұл ибадат (убудийат) –
Хақты тану жолындағы ең жоғарғы мақам. Құдайлық ашқты, Аллаға деген
махаббатпен тұтастықта көретін Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымы Алла жаратқан
адам баласын кемсітпей, өзімен тең дәрежеде құрметтеуді парыз деп қарайды.
“Сүннет екен кәпір де болса берме азар, Көңілі қатты ділазардан Құдай
бизар” деген хикмет адамның тегі мен түсіне, діні мен діліне қарамастан
оған құрмет көрсету, адам ретінде ардақтауды пайғамбарлық сүннет (жүйе,
заң, қағида) ретінде танытады. Өйткені Қожа Ахмет Йассауи ілімі – дін,
мазһаб аясына сыймайтын шексіз ашқ (махаббат) жолы. Қожа Ахмет Йассауи
дүниетанымында “дертті адам”, “топырақ адам”, “кемел адам”, сондай-ақ,
“ғарип адам” тұлғалары да дәріптеледі.
Ғарип адамды кемелдік мәртебесіне жеткізіп, пайғамбардың қоғамдағы
өкілі, ізбасары ретінде бағалайды (қ. Сопылық). Қожа Ахмет Йассауи өзін де
ғарип ретінде көрсетеді: “Ғариппін ешкімім жоқ, бейшарамын hәм пақыр, Сенен
басқа кімім бар, рақым ет Сен (Алла) таң сәріде” – деп рақымды тек Алладан
ғана күтеді. Өйткені оны Алладан басқа шын ұғатын, қолдайтын ешкім жоқ. Оны
ғарип қылып, жалғыздыққа итермелейтін күш оның дүниеге деген көзқарасы,
илаhи ашқ – Хақ жолына деген ұмтылысы мен махаббаты. Ғариптік – адамның өз-
өзімен іштей күресіп, санасын сансыратқан
мәселелердің шешімін табу жолында рухымен тілдесу, өз әлімен ғана ләззат
алу сияқты көңіл-күйді білдіретін психологиялық хал. Сондықтан да Қожа
Ахмет Йассауи “Қай жерде ғарип көрсең һем дем болғыл” дейді. Яғни оларға
дем бер, қолдау көрсет, қасынан табыл, құрметте дегені еді. Қожа Ахмет
Йассауи дүниетанымында өмір мен өлім мәселесінің мәні өзгеше. Ғазали
“өлімнің ақиқатын түсіну үшін, өмірдің мәніне жету керек, ал рухты білмей
тұрып, өмірді тани алмайсың” дейді. Оның ілімінде нәпсі – жамандықтың, рух
– жақсылықтың қайнар көзі болып табылады. Жақсылық пен жамандық секілді
нәпсі мен рухтың да қатар өмір сүруі мүмкін емес. Рухтың өмір сүруі үшін
нәпсінің өлуі шарт. Өйткені өмірдің мәні рухтың тазалығында, яғни көңіл
айнасының сафтығында жатыр. Рух тазалығын мақсат тұту “ашқ” мәртебесіне
ұласып, Хақ дидарын көру болып табылады. “Муту қабла ан тамуту-топырақ
болмақ; Ашқтар өлмес бұрын өледі екен...” “Құл Қожа Ахмет, нәпсіні тептім,
нәпсіні тептім, Өлмес бұрын жан берудің дертін шектім, Дидар тілеп тәрк
етсем масиуаны; Өлмес бұрын болмысыңды айла фани...” Бұлар – “өлмес бұрын
өлу” философиясына тән хикметтер. Қожа Ахмет Йассауи мұнда масиуаны (Хақтан
басқа барлық дүниені) тәрк ету арқылы шынайы өмір мәнін ұғынуға шақырады.
Оның көзқарасы бойынша, “шынайы өмір” деп, рухтың нәпсіден арылып, илаhи
нұрлармен шайылуын айтады. Бұл ілім негізінде адамдарды “өлілер” және
“тірілер” деп қарауға болады. Бұл жердегі “өлі” және “тірі” ұғымы рухқа
байланысты. “Өлілер” – дүниеде нәпсінің құлы болып өткендер, олар тірі
болса да өлікпен тең. “Тірілер” – нәпсілерін жою арқылы рухтарына “өмір”
сыйлағандар, олар өлсе де мәңгілік өмірмен қауышқандар, бақи мәртебесіне
жеткендер. Қожа Ахмет Йассауи дүниетанымында физикалық өлім жоқ. Ол жай
ғана рухтың тәннен айырылып, басқа бір халге ауысуы. Аллаға құлшылықтың ең
жоғарғы халі – еркіндік. Рухани өмір ішкі рухқа қатысты болғандықтан,Қожа
Ахмет Йассауи іліміндегі еркіндік мәселесі де адамның “ішкі еркіндігі”
шеңберінде қарастырылады. Ішкі еркіндікті ислам ахлағында “моральдық
еркіндік” дейді. Яғни, Хаққа толық құл болған адам ғана толық еркін, азат.
Демек, Алладан басқа барлық нәрседен тазару шынайы еркіндікке ұласады. Сопы
Хақ алдында құл, халық алдында азат, еркін. Рухани өлімнің нәтижесінде
нәпсі үстемдік құрып, адамды өзіне құл етеді. Адам өзінің жаратылысын,
табиғатын жатсына бастайды. Нәтижесінде рух еркіндіктен айырылады. Қожа
Ахмет Йассауи әдісі бойынша, рухты еркіндікке қауыштырудың жолы – зухд Қожа
Ахмет Йассауи ілімінде ішкі еркіндікке жетудің дәрежелері мен басқыштары
айтылады. Бұлар сопылық дүниетанымдағы “халдер” мен “мақамат”
категорияларының рет-ретімен жалғасуы арқылы жүзеге асады. Ішкі еркіндік
жайындағы мәліметтің негізі – дін. Ал дін адамзатқа “ішкі құлдықтан” құтылу
және “ішкі еркіндікке” жетудің жолын көрсететін Алла тарапынан берілген
илаhи жолдағы Қожа Ахмет Йассауи ілімі бойынша, “өлілер” мен “тірілер”
ұғымына сәйкес, еркіндік мәселесінде де адамдарды екі топқа бөліп қарауға
болады. Бірінші топ – “еркіндікті аңсаушылар”. Бұлар тек қана Хаққа
табынып, құлшылық етеді. Екінші топ – “еркіндіктен қорқатындар”. Бұлар –
нәпсі, мансап, байлық, атақ, дүние, адамға, т.б. табынып, құлдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz