Қылмыстық іс жүргізу нормалары
1.Қылмымтық іс жүргізу нормалары.
Ұғымы, негізгі белгілері.
2.Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері.
3.Қылмыстыүқ іс жргізу нормасының құрылымы.
Ұғымы, негізгі белгілері.
2.Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері.
3.Қылмыстыүқ іс жргізу нормасының құрылымы.
Жекелеген адамдардың, органдардың, ұйымдардың өзара қатынастарын реттейтін жалпыға міндетті мінез-құлық қағидасы. Құқық нормаларының реттеуші рөлі құқық субъектісінің оның нұсқамаларына сәйкес іс-қимыл жасайтынынан немесе басқа адамдардан тиісті іс-қимыл жасауды ететінінен де, сондай-ақ оның талаптарын бұзу мемлекеттің өз органдары атынан құқық бұзушыға ықпал жасау шараларын қолдануын қажет ететінінен де айқын көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класымен деңгейіне байланысты. Класс пен деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасының Конституциясының баптары тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: “Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдармен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті”. Осы конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоұтата тұру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бапта нақтыланған. Атап айтқанда, осы баптың 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған қылмыстық істе актілердің Конституцияға сәйкес еместігін тану не адамның және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтарымен бостандығын шектейтіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасаған жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі жеткіліксіз. Мәселен, қолдануға тиісті заңның Конституцияға сәйкес еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтінішін қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінің мәселелері іс жүргізу тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты мен оны өтеу сиқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы нормаларын тікелей қолдануды талап етеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класымен деңгейіне байланысты. Класс пен деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасының Конституциясының баптары тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: “Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдармен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті”. Осы конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоұтата тұру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бапта нақтыланған. Атап айтқанда, осы баптың 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған қылмыстық істе актілердің Конституцияға сәйкес еместігін тану не адамның және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтарымен бостандығын шектейтіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасаған жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі жеткіліксіз. Мәселен, қолдануға тиісті заңның Конституцияға сәйкес еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтінішін қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінің мәселелері іс жүргізу тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты мен оны өтеу сиқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы нормаларын тікелей қолдануды талап етеді.
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жұргізу құығы.
Алматы Жеті жарғы 2000ж
Алматы Жеті жарғы 2000ж
Жоспар
1.Қылмымтық іс жүргізу нормалары.
Ұғымы, негізгі белгілері.
2.Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері.
3.Қылмыстыүқ іс жргізу нормасының құрылымы.
Құқық нормасы дегеніміз- өзге нормалармен бірге
Жекелеген адамдардың, органдардың, ұйымдардың өзара қатынастарын реттейтін
жалпыға міндетті мінез-құлық қағидасы. Құқық нормаларының реттеуші рөлі
құқық субъектісінің оның нұсқамаларына сәйкес іс-қимыл жасайтынынан немесе
басқа адамдардан тиісті іс-қимыл жасауды ететінінен де, сондай-ақ оның
талаптарын бұзу мемлекеттің өз органдары атынан құқық бұзушыға ықпал жасау
шараларын қолдануын қажет ететінінен де айқын көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық
көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-
тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класымен деңгейіне байланысты. Класс пен
деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым
ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасының Конституциясының баптары
тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне
тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: “Соттардың
Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдармен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге
де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс
жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану
туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті”. Осы
конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді
тоұтата тұру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бапта нақтыланған.
Атап айтқанда, осы баптың 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған
қылмыстық істе актілердің Конституцияға сәйкес еместігін тану не адамның
және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтарымен бостандығын
шектейтіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесіне өтініш жасаған жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға
болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі
жеткіліксіз. Мәселен, қолдануға тиісті заңның Конституцияға сәйкес
еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс
жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған
бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтінішін
қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған
кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінің мәселелері іс жүргізу
тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот
ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен
Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде
қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты
мен оны өтеу сиқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы
нормаларын тікелей қолдануды талап етеді.
Сонымен, Конституция нормаларының тікелей қолданылуы заңның жалпы
рухына қайшы келмейтін іс жүргізу құралдарының белгілі бір жиынтығы болуын
көздейді. Басқаша айтқанда, іс жүргізу құқығы көзінің Конституция сияқты
жоғары деңгейінде іс жүргізу мәселелерін нақтылау мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының-оның жекелеген нормаларында
егжей тегжейлі нұсқамалар берілген. Мәселен, 16-баптың 2-тармағы былай
делінген: “Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың
санкциясымен қамауға болады, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы
беріледі. Прокурордың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын
мерзімге ғана ұстауға болады”. Конституцияда салалық қағидалардың осылайша
терең регламенттелуі олардың әлеуметтік-құқықтық маңызы зор екенін
дәлелдейді.
Іс жүргізу мәселелерінің Конституция деңгейінде осылайша егжей-
тегжейлі регламенттелуі салалық заңды осылайша регламенттеу қажеттігін
жоққа шығармайды. Оған қоса, іс жүргізудің Конституцияда нақтылануы оны
салалық Кодексте нәтижелі кепілдіктермен күшейту мен орнықтыруды қажет
етеді, атап айтқанда, ҚІЖК-тің 17-19-тараулары сезіктіні ұстау мен қамауға
алу өздеріне жататын іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының мәселелеріне
арналған.
Қылмыстық іс жүргізу нормасының ерекшелігі-онда қылмыстық процеске
қатыссушылардың іс-қимыл ережесі әрдайым (тікелей немесе жанама түрде)
болады. Сонымен бірге П.С.Элькиндтің атап көрсеткеніндей, іс-қимыл
ережелерінің бәрі бірдей қылмыстық іс жүргізу нормасы болып табылмайды.
Қылмыстық іс жүргізу нормасын басқа құқық салаларының нормаларынан
ерекшелендіретін-айрықша белгілер кешені.
Бірінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу құқығында мемлекет рұқсат еткен
нормалардың жоқтығы, бірақ тек мемлекет орнатқан нормалардың болуы.
Бұл белгі қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастарының негізіне заң
шығарушы қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттарымен міндеттері үшін арнайы
әзірлеген ержелер алынғанын, ол ережелер бұрын әдет-ғұрыптарда да, салт-
дәстүрлерде де орын алмағанын білдіреді.
Рұқсат ету, орнату секілді емес, құқық қатынастарының заң
жүзінде орнықтырылғанға дейін болуын, сол құқық қатынастарының құқық
күшінің кейіннен танылуын көздейді (мысалы, отбасылық құқықта іс жүзіндегі
некелік қатынастар, егер тиісті түрде ресімделмеген болса, белгілі бір
жағдайларда алимент төлеттіруге, мұрагерлік және т.б нәрселерге байланысты
пайда болатын құқық қатынастарында заңды түрде орнықтырылады).
Қылмыстық сот ісін жүргізуде процесс ресми түрде қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы шығарылған сәттен басталады. Қылмыстық іс
материалдарына қылмыстық іс қозғалғанға дейін жасалған іс-әрекет
хатамаларын оларды іс жүргізу әрекеттері ретінде кейінен тану жолымен
енгізуге болмайды. Яғни нақты қылмыстық істен тыс немесе сол іс қозғалғанға
дейін орын алған қатынастарды қылмыстық іс жүргізу қатынастары тетінде
тануға болмайды.
Заңдылықты қадағалау құралы болып табылатын рұқсат етілген
шешімдерді (мысалы, тергеушінің тінту жүргізу жөніндегі қаулысна
прокурордың рұқсат беруі) іс жүзіндегі құқық қатынастары арқылы заңды деп
танылатын рұқсат етілген нормалардан ажырату қажет.
Сонымен бірге әдет-ғұрыптар сот ісін жүргізудің мәдениетін
қалыптастыруда өз рөлін атқарғанын мойындау қажет (мысалы, сотқа жауап
берген кезде орнынан тұру әдетін заң шығарушылар қабылдап, ҚІЖК-де
құқық нормасы ретінде орнықтырылған) .
Екінші белгі. Қылмыстық сот ісін жүргізуде сан рет қайталанады деп
есептелген жалпылама сипаттағы нұсқамалардың қылмыстық іс жүргізу
нормаларында болады.
Мәселен, ҚК-тің әркеттке баға берілетін бабы бір оқиғаға бір
рет қана қолданылатын болса, ҚІЖК-тің жауап алу, тінту, қарап шығу тәртібі
туралы және т.б. ережесін бір іс шеңберінде бірнеше рет-жауап алу, тінту
және қарп шығу қаншама рет жүргізілсе, соншама рет қолдануға болады.
Қаралып отырған белгі жеке-дара сипаттағы қылмыстық іс жүргізу
актілерінде өзіндік сипат алады. Мәселен , сот үкімі, сот ұйғарымы, қаулысы
бір мәрте орындау үшін нақты адамға бағытталған шешім болып табылады. Бірақ
бұл жағдайда осы актілерді шығару нысанына, процедурасына, материалдық
құқық үшін елеулі өзге факторларына қарамастан біріңғай (ортақ) талаптар
қойылады.
Үшінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың іс-
қимыл ережелерінің міндеттілігі.
Міндеттілікке саралау сипаты тән. Тергеушінің шақыртуы бойынша келу
жөніндегі талаптың прокурор мен судъяға қатысы жоқ, бірақ сотқа дейінгі
қызметке өзге қатысушылардың оны орындауы міндетті.
Бұл белгі қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы статусының үдемелі
түрде өзгеруін білдіретін қылмыстық іс жүргізудің құбылмалы болуы
жадайларында ерекше маңызды. Мәселен қылмыс жасады деп сезік келтірген адам
дәлелдеу барысында айыпталушы ретінде жауапқа тартылуы мүмкін; сотқа
берілген айыпталушы сотталушыға айналады; сотталушы айыптау үкімі
шығарылған жағдайда сотталған адамға айналады. Құбылмалылық мәні:
сезіктінің іс-қимыл ережесін айқындау үшін негіз болып табылады, ал соңғысы
сотталушы статусының негізіне айналады. Сонымен, процестегі нақты бір адам
өз статусын бастапқы негіздегі сот ісін жүргізудің белгілі бір кезеңіне тән
жаңа элементтермен толықтыру жолымен өзгерте алады. Бір кезеңнен екінші
кезеңге көшу кезінде қайталанатын адамның негізгі іс қимыл ережелері сол
қатысушы үшін міндетті.
Төртінші белгі. Жекелеген нормаларға тән факультативтілік
қасиеті.
Заңда іс жүргізу әрекетін таңдау құқығы көзделген болса сот ісін жүргізуге
қатысушылардың іс-қимыл ережесінің міндеттілігі бұзылмайды. Мәселен, істің
нақты жағдайларының белгіленуі арнаулы сипаттағы білімдердің қолданылуын
қажет етуі, мұның өзі маманның қатысумен тергеу жүргізу кезінде немесе сот
сараптамасын белгілеу кезінде орын алуы мүмкін. Тергеушіге мұндай
жағдайларда таңдау құқығы беріледі. Бірақ таңдау емін-еркін сипатта бола
алмайды, ол іс үшін елеулі басқа мәліметтер мен факторларға байланысты.
Мысалы, пәтерге түсіп ұрлық жасау жағдайларын тергеуді ықтимал куәлерді
қаланың екінші шетіндегі жүргіншілер арасынан емес, көрші пәтерлерде
тұратын азаматтар арасынан іздестіру жолымен жүзеге асырған жөн. Анықталған
куәлерден жауап ҚІЖК-де берілген ережелерге қатаң түрде сәйкес алынуға
тиіс. Дәлелдеу базасының элементі болып табылатын іс жүргізу барысында
жауап алуды ешқандай әңгімелесулер мен сұрап білулер алмастыра алмайды.
Егер ұрлық жасалған пәтерді қарап шығу кезінде тергеуші саусақтар ізін
байқаса, ол дактилокопиялық сараптама тағайындауға тиіс. Бұл жағдайда
тергеуші басқа ешқандай шешім қабылдай алмайды. Сонымен бірге сот ісін
жүргізуде нақты шешім қабылдау құқық қатынастарына қатысушының міндеті
емес, құқығы болып табылатын жағдайлар қалыптасады. Мәселен, айыпталушы іс
жүргізудің белгілі бір түрін қалайтынын мәлімдеп өтініш жасауға құқылы.
Тергеуші тиімділік мақсаттарын негізге ала отырып, өтінішті
қанағаттандыруға немесе қанағаттандырмауға құқылы. Бұл жағдайда шешім
қабылдау факультативтік сипатта болады. Алайда бұл жерде таңдаудың емін
еркіндігіне жол берілмейді: тергеушінің өтінішті қанағаттандырудан бас
тартуы дәләлді болуға тиіс. Тергеушінің шешімді факультативтілік жағдайында
қабылдауы тергеушінің іс жағдайын толық, жан жақты және әділ зерттеу үшін
заңда көзделген шаралардың бәрін қолдануға қатысты міндетіне негізделген.
Бесінші белгі. Қылмыстық процеске қатысушылардың іс-қимыл
ережелерін міндетті түрде сақтауын мәжбүрлеу және иландыру күшімен
қамтамасыз ету.
Бұл белгі заң нормаларында орнықтырылған іс-қимыл ережелерінің
жалпыға міндетті нұсқамалары бұзылған жағдайда заң салдарының бастсалуын
білдіретін жалпы құқықтық ереже мәнінен туындайды. Қылмыстық сот ісін
жүргізуде мұндай жағдайлардағы заң салдарлары қылмыстық іс жүргіз ғана
емес, сондай-ақ қылмыстық-құқықтық , әкімшілік мәжбүрлеу шаралары болып
табылады. Мәселен қасақана жалған жауап бергені және жауапи беруден бас
тартқаны үшін куә қылмыстық жазаға тартылады; сотта іс тыңдау кезінде заңда
тәртіп бұзған адамаға айып салынуы мүмкін; тергеушінің шақыруы бойынша
субъективті себептерге (қорқу, процестегі өз рөлін жете бағаламау және
т.б.) байланысты келмеген куә тергеушінің иландыру әдістерін қолдануы
нәтижесінде болып жатқан оқиғаға өз көз қарасын өзгертуі мүмкін, неғұрлым
күрделі жағдайларда адамдаы еріксіз келтірілуі ықтимал.
Алтыншы белгі. Қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жақты құқық
міндеттеу сипаты.
Бұл мынадан көрініс табады:
а) қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың әрқайсына
құқықтар да, міндеттерде тең берілген; оның құқығы неғұрлым елеулі болса,
міндеттері соғұрлым салмақты болады (құқық теориясында құқықтар мен
міндеттердің тепе теңдігі айтылған) ;
ә)қатынасқа қатысушы бірінің құқығы басқа қатысушының міндеттеріне
сәйкес келеді.
Кез келген қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жақты құқық міндеттеу
сипаты аталған екі жағдайдың үйлесуінде. Алайда бұл қағида норма
құрылымының белгісі немесе құқық идеясының сырт көрінісі деп ұғынылмауға
тиіс. Құрылым алуан түрлі болуы мүмкін, оның өзі ішке мәнге, нақты алғанда,
бір жағынан, міндеттер алушыға, екінші жағынан-құқықтар иесіне бағытталған
норманың құқық міндеттеу сипатына ықпал етпейді. Мысалы, куәнің өз адвокаты
қатысып отырған кезде жауап беру құқығы тергеушіге куәні оның құқықтарымен
таныстыру және куәден жауапты оның адвокаты қатысып отырған кезде алу үшін
жағдайлар қамтамыз ету міндетін жүктейді. Мұнымен бірге куәнің іс жүргізу
кезінде тергеушінің шақыртуы бойынша келу міндетін орындамауы тергеушіге
куәні еріксіз түрінде мәжбүрлеу шарасын қолдану құқығын береді. Тергеушінің
бұл құқығы сонымен бірге тергеушінің заңды талаптарын куәнің орындамауының
құқықтық салдарлары туралы оны ескерту жөніндегі тергеуші міндетімен сәйкес
келеді.
2.Қылмыстық іс жүргізу нормалары өз нұсқамаларының сипаты жағынан
бірдей, оның өзі оларды сыныптаушылық маңызбен саралауды қажет етеді.
Нормаларды сыныптау қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық көздеріне емес,
ол тек заңдарға қатысты. Бекітілген ереже тұжырымдылығының дәрежесіне
байланысты қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары мынадай түрге бөлінеді.
1. Белгісі бір іс-әрекетке тыйым салатын нормалар. Заң ережесінің
тұжырымдылығы айқын, ешқандай баламсыз және болуы мүмкін емес.
ҚІЖК-тің қылмыстық процесс принциптеріне арналған баптары, мысалы,
сондай нормаларға жатады: 10-баптың 2-бөлігі (“Соттардың адам мен азаматтың
Конституциямен баянды етілеген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
құқығы жоқ”); 11-баптың 2-бөлігі (“соттың үкімі бойынша және заңға сәйкес
болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп таныла алмайды, сондай-ақ
қылмыстық жазаға тартыла алмайды”); 12-баптың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Қылмымтық іс жүргізу нормалары.
Ұғымы, негізгі белгілері.
2.Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері.
3.Қылмыстыүқ іс жргізу нормасының құрылымы.
Құқық нормасы дегеніміз- өзге нормалармен бірге
Жекелеген адамдардың, органдардың, ұйымдардың өзара қатынастарын реттейтін
жалпыға міндетті мінез-құлық қағидасы. Құқық нормаларының реттеуші рөлі
құқық субъектісінің оның нұсқамаларына сәйкес іс-қимыл жасайтынынан немесе
басқа адамдардан тиісті іс-қимыл жасауды ететінінен де, сондай-ақ оның
талаптарын бұзу мемлекеттің өз органдары атынан құқық бұзушыға ықпал жасау
шараларын қолдануын қажет ететінінен де айқын көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық
көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-
тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класымен деңгейіне байланысты. Класс пен
деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым
ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасының Конституциясының баптары
тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне
тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: “Соттардың
Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдармен өзге де нормативтік құқықтық
актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге
де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс
жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану
туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті”. Осы
конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді
тоұтата тұру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бапта нақтыланған.
Атап айтқанда, осы баптың 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған
қылмыстық істе актілердің Конституцияға сәйкес еместігін тану не адамның
және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтарымен бостандығын
шектейтіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесіне өтініш жасаған жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға
болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі
жеткіліксіз. Мәселен, қолдануға тиісті заңның Конституцияға сәйкес
еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс
жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған
бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтінішін
қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған
кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінің мәселелері іс жүргізу
тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот
ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен
Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде
қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты
мен оны өтеу сиқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы
нормаларын тікелей қолдануды талап етеді.
Сонымен, Конституция нормаларының тікелей қолданылуы заңның жалпы
рухына қайшы келмейтін іс жүргізу құралдарының белгілі бір жиынтығы болуын
көздейді. Басқаша айтқанда, іс жүргізу құқығы көзінің Конституция сияқты
жоғары деңгейінде іс жүргізу мәселелерін нақтылау мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының-оның жекелеген нормаларында
егжей тегжейлі нұсқамалар берілген. Мәселен, 16-баптың 2-тармағы былай
делінген: “Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың
санкциясымен қамауға болады, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы
беріледі. Прокурордың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын
мерзімге ғана ұстауға болады”. Конституцияда салалық қағидалардың осылайша
терең регламенттелуі олардың әлеуметтік-құқықтық маңызы зор екенін
дәлелдейді.
Іс жүргізу мәселелерінің Конституция деңгейінде осылайша егжей-
тегжейлі регламенттелуі салалық заңды осылайша регламенттеу қажеттігін
жоққа шығармайды. Оған қоса, іс жүргізудің Конституцияда нақтылануы оны
салалық Кодексте нәтижелі кепілдіктермен күшейту мен орнықтыруды қажет
етеді, атап айтқанда, ҚІЖК-тің 17-19-тараулары сезіктіні ұстау мен қамауға
алу өздеріне жататын іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының мәселелеріне
арналған.
Қылмыстық іс жүргізу нормасының ерекшелігі-онда қылмыстық процеске
қатыссушылардың іс-қимыл ережесі әрдайым (тікелей немесе жанама түрде)
болады. Сонымен бірге П.С.Элькиндтің атап көрсеткеніндей, іс-қимыл
ережелерінің бәрі бірдей қылмыстық іс жүргізу нормасы болып табылмайды.
Қылмыстық іс жүргізу нормасын басқа құқық салаларының нормаларынан
ерекшелендіретін-айрықша белгілер кешені.
Бірінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу құқығында мемлекет рұқсат еткен
нормалардың жоқтығы, бірақ тек мемлекет орнатқан нормалардың болуы.
Бұл белгі қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастарының негізіне заң
шығарушы қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттарымен міндеттері үшін арнайы
әзірлеген ержелер алынғанын, ол ережелер бұрын әдет-ғұрыптарда да, салт-
дәстүрлерде де орын алмағанын білдіреді.
Рұқсат ету, орнату секілді емес, құқық қатынастарының заң
жүзінде орнықтырылғанға дейін болуын, сол құқық қатынастарының құқық
күшінің кейіннен танылуын көздейді (мысалы, отбасылық құқықта іс жүзіндегі
некелік қатынастар, егер тиісті түрде ресімделмеген болса, белгілі бір
жағдайларда алимент төлеттіруге, мұрагерлік және т.б нәрселерге байланысты
пайда болатын құқық қатынастарында заңды түрде орнықтырылады).
Қылмыстық сот ісін жүргізуде процесс ресми түрде қылмыстық іс
қозғау туралы қаулы шығарылған сәттен басталады. Қылмыстық іс
материалдарына қылмыстық іс қозғалғанға дейін жасалған іс-әрекет
хатамаларын оларды іс жүргізу әрекеттері ретінде кейінен тану жолымен
енгізуге болмайды. Яғни нақты қылмыстық істен тыс немесе сол іс қозғалғанға
дейін орын алған қатынастарды қылмыстық іс жүргізу қатынастары тетінде
тануға болмайды.
Заңдылықты қадағалау құралы болып табылатын рұқсат етілген
шешімдерді (мысалы, тергеушінің тінту жүргізу жөніндегі қаулысна
прокурордың рұқсат беруі) іс жүзіндегі құқық қатынастары арқылы заңды деп
танылатын рұқсат етілген нормалардан ажырату қажет.
Сонымен бірге әдет-ғұрыптар сот ісін жүргізудің мәдениетін
қалыптастыруда өз рөлін атқарғанын мойындау қажет (мысалы, сотқа жауап
берген кезде орнынан тұру әдетін заң шығарушылар қабылдап, ҚІЖК-де
құқық нормасы ретінде орнықтырылған) .
Екінші белгі. Қылмыстық сот ісін жүргізуде сан рет қайталанады деп
есептелген жалпылама сипаттағы нұсқамалардың қылмыстық іс жүргізу
нормаларында болады.
Мәселен, ҚК-тің әркеттке баға берілетін бабы бір оқиғаға бір
рет қана қолданылатын болса, ҚІЖК-тің жауап алу, тінту, қарап шығу тәртібі
туралы және т.б. ережесін бір іс шеңберінде бірнеше рет-жауап алу, тінту
және қарп шығу қаншама рет жүргізілсе, соншама рет қолдануға болады.
Қаралып отырған белгі жеке-дара сипаттағы қылмыстық іс жүргізу
актілерінде өзіндік сипат алады. Мәселен , сот үкімі, сот ұйғарымы, қаулысы
бір мәрте орындау үшін нақты адамға бағытталған шешім болып табылады. Бірақ
бұл жағдайда осы актілерді шығару нысанына, процедурасына, материалдық
құқық үшін елеулі өзге факторларына қарамастан біріңғай (ортақ) талаптар
қойылады.
Үшінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың іс-
қимыл ережелерінің міндеттілігі.
Міндеттілікке саралау сипаты тән. Тергеушінің шақыртуы бойынша келу
жөніндегі талаптың прокурор мен судъяға қатысы жоқ, бірақ сотқа дейінгі
қызметке өзге қатысушылардың оны орындауы міндетті.
Бұл белгі қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы статусының үдемелі
түрде өзгеруін білдіретін қылмыстық іс жүргізудің құбылмалы болуы
жадайларында ерекше маңызды. Мәселен қылмыс жасады деп сезік келтірген адам
дәлелдеу барысында айыпталушы ретінде жауапқа тартылуы мүмкін; сотқа
берілген айыпталушы сотталушыға айналады; сотталушы айыптау үкімі
шығарылған жағдайда сотталған адамға айналады. Құбылмалылық мәні:
сезіктінің іс-қимыл ережесін айқындау үшін негіз болып табылады, ал соңғысы
сотталушы статусының негізіне айналады. Сонымен, процестегі нақты бір адам
өз статусын бастапқы негіздегі сот ісін жүргізудің белгілі бір кезеңіне тән
жаңа элементтермен толықтыру жолымен өзгерте алады. Бір кезеңнен екінші
кезеңге көшу кезінде қайталанатын адамның негізгі іс қимыл ережелері сол
қатысушы үшін міндетті.
Төртінші белгі. Жекелеген нормаларға тән факультативтілік
қасиеті.
Заңда іс жүргізу әрекетін таңдау құқығы көзделген болса сот ісін жүргізуге
қатысушылардың іс-қимыл ережесінің міндеттілігі бұзылмайды. Мәселен, істің
нақты жағдайларының белгіленуі арнаулы сипаттағы білімдердің қолданылуын
қажет етуі, мұның өзі маманның қатысумен тергеу жүргізу кезінде немесе сот
сараптамасын белгілеу кезінде орын алуы мүмкін. Тергеушіге мұндай
жағдайларда таңдау құқығы беріледі. Бірақ таңдау емін-еркін сипатта бола
алмайды, ол іс үшін елеулі басқа мәліметтер мен факторларға байланысты.
Мысалы, пәтерге түсіп ұрлық жасау жағдайларын тергеуді ықтимал куәлерді
қаланың екінші шетіндегі жүргіншілер арасынан емес, көрші пәтерлерде
тұратын азаматтар арасынан іздестіру жолымен жүзеге асырған жөн. Анықталған
куәлерден жауап ҚІЖК-де берілген ережелерге қатаң түрде сәйкес алынуға
тиіс. Дәлелдеу базасының элементі болып табылатын іс жүргізу барысында
жауап алуды ешқандай әңгімелесулер мен сұрап білулер алмастыра алмайды.
Егер ұрлық жасалған пәтерді қарап шығу кезінде тергеуші саусақтар ізін
байқаса, ол дактилокопиялық сараптама тағайындауға тиіс. Бұл жағдайда
тергеуші басқа ешқандай шешім қабылдай алмайды. Сонымен бірге сот ісін
жүргізуде нақты шешім қабылдау құқық қатынастарына қатысушының міндеті
емес, құқығы болып табылатын жағдайлар қалыптасады. Мәселен, айыпталушы іс
жүргізудің белгілі бір түрін қалайтынын мәлімдеп өтініш жасауға құқылы.
Тергеуші тиімділік мақсаттарын негізге ала отырып, өтінішті
қанағаттандыруға немесе қанағаттандырмауға құқылы. Бұл жағдайда шешім
қабылдау факультативтік сипатта болады. Алайда бұл жерде таңдаудың емін
еркіндігіне жол берілмейді: тергеушінің өтінішті қанағаттандырудан бас
тартуы дәләлді болуға тиіс. Тергеушінің шешімді факультативтілік жағдайында
қабылдауы тергеушінің іс жағдайын толық, жан жақты және әділ зерттеу үшін
заңда көзделген шаралардың бәрін қолдануға қатысты міндетіне негізделген.
Бесінші белгі. Қылмыстық процеске қатысушылардың іс-қимыл
ережелерін міндетті түрде сақтауын мәжбүрлеу және иландыру күшімен
қамтамасыз ету.
Бұл белгі заң нормаларында орнықтырылған іс-қимыл ережелерінің
жалпыға міндетті нұсқамалары бұзылған жағдайда заң салдарының бастсалуын
білдіретін жалпы құқықтық ереже мәнінен туындайды. Қылмыстық сот ісін
жүргізуде мұндай жағдайлардағы заң салдарлары қылмыстық іс жүргіз ғана
емес, сондай-ақ қылмыстық-құқықтық , әкімшілік мәжбүрлеу шаралары болып
табылады. Мәселен қасақана жалған жауап бергені және жауапи беруден бас
тартқаны үшін куә қылмыстық жазаға тартылады; сотта іс тыңдау кезінде заңда
тәртіп бұзған адамаға айып салынуы мүмкін; тергеушінің шақыруы бойынша
субъективті себептерге (қорқу, процестегі өз рөлін жете бағаламау және
т.б.) байланысты келмеген куә тергеушінің иландыру әдістерін қолдануы
нәтижесінде болып жатқан оқиғаға өз көз қарасын өзгертуі мүмкін, неғұрлым
күрделі жағдайларда адамдаы еріксіз келтірілуі ықтимал.
Алтыншы белгі. Қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жақты құқық
міндеттеу сипаты.
Бұл мынадан көрініс табады:
а) қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың әрқайсына
құқықтар да, міндеттерде тең берілген; оның құқығы неғұрлым елеулі болса,
міндеттері соғұрлым салмақты болады (құқық теориясында құқықтар мен
міндеттердің тепе теңдігі айтылған) ;
ә)қатынасқа қатысушы бірінің құқығы басқа қатысушының міндеттеріне
сәйкес келеді.
Кез келген қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жақты құқық міндеттеу
сипаты аталған екі жағдайдың үйлесуінде. Алайда бұл қағида норма
құрылымының белгісі немесе құқық идеясының сырт көрінісі деп ұғынылмауға
тиіс. Құрылым алуан түрлі болуы мүмкін, оның өзі ішке мәнге, нақты алғанда,
бір жағынан, міндеттер алушыға, екінші жағынан-құқықтар иесіне бағытталған
норманың құқық міндеттеу сипатына ықпал етпейді. Мысалы, куәнің өз адвокаты
қатысып отырған кезде жауап беру құқығы тергеушіге куәні оның құқықтарымен
таныстыру және куәден жауапты оның адвокаты қатысып отырған кезде алу үшін
жағдайлар қамтамыз ету міндетін жүктейді. Мұнымен бірге куәнің іс жүргізу
кезінде тергеушінің шақыртуы бойынша келу міндетін орындамауы тергеушіге
куәні еріксіз түрінде мәжбүрлеу шарасын қолдану құқығын береді. Тергеушінің
бұл құқығы сонымен бірге тергеушінің заңды талаптарын куәнің орындамауының
құқықтық салдарлары туралы оны ескерту жөніндегі тергеуші міндетімен сәйкес
келеді.
2.Қылмыстық іс жүргізу нормалары өз нұсқамаларының сипаты жағынан
бірдей, оның өзі оларды сыныптаушылық маңызбен саралауды қажет етеді.
Нормаларды сыныптау қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық көздеріне емес,
ол тек заңдарға қатысты. Бекітілген ереже тұжырымдылығының дәрежесіне
байланысты қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары мынадай түрге бөлінеді.
1. Белгісі бір іс-әрекетке тыйым салатын нормалар. Заң ережесінің
тұжырымдылығы айқын, ешқандай баламсыз және болуы мүмкін емес.
ҚІЖК-тің қылмыстық процесс принциптеріне арналған баптары, мысалы,
сондай нормаларға жатады: 10-баптың 2-бөлігі (“Соттардың адам мен азаматтың
Конституциямен баянды етілеген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға
құқығы жоқ”); 11-баптың 2-бөлігі (“соттың үкімі бойынша және заңға сәйкес
болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп таныла алмайды, сондай-ақ
қылмыстық жазаға тартыла алмайды”); 12-баптың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz