Қылмыстың обьективтік жағы және саралау мәселелрі
Кіріспе ... ... ... ... ..4
1 Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы.
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс құрамдарын анықтаудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және қылмысты саралаудағы маңызы.
2.1 Қылмыстық объективтік жағының түсінігі және маңызы ... ... ... ... .20
2.2 Объективтік жақтың қылмыс құрамы мәселесіндегі маңызы ... ... ... 23
3 Объективтік жақ белгілерінің түсінігі және қылмысты квалификация ережелері.
3.1 Қылмысты іс.әрекет және квалификация мәселелері ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Қылмысты зардаптың түрі және көлемі бойынша квалификациялау..38
3.3 Себепті байланыс және оның қылмысты квалификациялаудағы маңызы ... ... ... ...47
3.4 Қылмыстың объективтік жағының қосымша белгілері және қылмысты квалификациялаудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..62
1 Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы.
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс құрамдарын анықтаудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және қылмысты саралаудағы маңызы.
2.1 Қылмыстық объективтік жағының түсінігі және маңызы ... ... ... ... .20
2.2 Объективтік жақтың қылмыс құрамы мәселесіндегі маңызы ... ... ... 23
3 Объективтік жақ белгілерінің түсінігі және қылмысты квалификация ережелері.
3.1 Қылмысты іс.әрекет және квалификация мәселелері ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Қылмысты зардаптың түрі және көлемі бойынша квалификациялау..38
3.3 Себепті байланыс және оның қылмысты квалификациялаудағы маңызы ... ... ... ...47
3.4 Қылмыстың объективтік жағының қосымша белгілері және қылмысты квалификациялаудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ..62
Қылмыстық құқық «қылмыс» деген және оның түрлерінің түсінігін зерттеуді өзіне мақсат ретінде таный отырып, осы ұғымдардың мағынасын толық және қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашу үшін қылмыс құрамы деген ұғымды қолданады. Қылмыс құрамы өзінің атауынан көрініп тұрғандай, онда белгілі бір белгілердің, элементтердің немесе құрамдас бөліктердің бар екендігін білдіреді. Шынында да қылмыс құрамының элементтері деген ұғымдарды қылмыстық құқық келтіре отырып олардың қатарына қылмыстың обьектісі, обьективтік жағы, субьективтік жағы және қылмыстың субьектісін жатқызады. Қылмыстың құрамын сипаттайтын бұл элементтердің қылмыстық құқыта атқаратын ролі, ол кісі өлтіру, ұрлық, тонау сияқты қылмысты болып табылатын әрекеттердің қылмыстылығын және олардың қоғамға қауіптілігін анықтау үшін қолданылатын құралдар ретінде десек те болады. Яғни қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі қылмыстардың мағынасын анықтау және қылмыстың орын алғанын дәл анықтау үшін біз қылмыс құрамының элементтері деген ұғымдарды қолдануымыз керек.
Қылмыстың обьектісі ретінде қылмыстық заң нормаларымен қорғауға алынған қоғамдық қатынастардың, құқықтардың, заңды мүдделер мен құндылықтардың жиынтығын түсінеміз. Басқаша айтқанда адамзаттың немесе қоғамның өмір сүруі үшін белгілі бір елеулі құндылығы бар, қажетті болып табылатын мүдделер мен қоғамдық қатынастар сақталуы керек және олар дамуы қажет. Мұндай құндылықтарға қарсы әрекет жасау сондықтан құқық бұзушылық немесе қылмыс ретінде бағаланады.
Қылмыстың обьектісі ретінде қылмыстық заң нормаларымен қорғауға алынған қоғамдық қатынастардың, құқықтардың, заңды мүдделер мен құндылықтардың жиынтығын түсінеміз. Басқаша айтқанда адамзаттың немесе қоғамның өмір сүруі үшін белгілі бір елеулі құндылығы бар, қажетті болып табылатын мүдделер мен қоғамдық қатынастар сақталуы керек және олар дамуы қажет. Мұндай құндылықтарға қарсы әрекет жасау сондықтан құқық бұзушылық немесе қылмыс ретінде бағаланады.
1.Курс Советсткого уголовного права. Т.1-Л: Изд Ленинградского ун-та, 1968. С 243-244. Курс Советского уголовного права Т.2-М: Изд-во “Наука”, 1970, С-89
2..Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений. –М., 2002. С.36
3.Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. –Алматы, 2005. С.58, Курс уголовного права. Общая часть./Под ред. Н.Ф. Кузнецовой. И.М. Тяжковой. Т1, -М.: Зерцало, 1999. С. 213.
4.Есберген Алауханов, Сансызбай Үмбеталиев, Саттар Рахметов. Қылмыс құрамы. –Алматы: Өркениет, 2000. 34 бет.
5.Уголовное право Республики Казахстан. Учебник (Особенная часть). Часть 1. Алматы, 1999, С.30.
6. Курс Советского уголовного право (часть общая), т.1, изд. ЛГУ, 1968. С.319
7. Гаухман Л.Д. аталған еңбекте. С. 91
8. Сборн.Пост.Верховного суда Р.К. (1961-2003гг.) С.201
9. Сборн. постн. Верховн. Суда РК. (1961-2003гг.) 422-423сс.
10. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник.Особ.часть, часть 1, Алматы 1999. С. 33
11.Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Л.Д. Гаухмана, Л.М. Колодкина., 1997. С. 158.
12. Михлин А.С. Последствия приступления.М., Юрид.лит. 1969 С.16. Мальцев Қ.В. Проблема уголовно-правовой оценки общественно опасных последствий – Саратов, изд-во Сарат.ун-та,1989. С..27
13.Уголовное право. Общая часть. –М.: Новый юрист, 1997. С.213.
14.Уголовное право. Общая часть. –М.: Норма, 1997. С. 153.
15.Землюков С.В. Уголовно-правовые проблемы преступного вреда. –Новосибирск, 1991. С.78.
16.Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда республики Казахстан. 2000-2002. С.123
17.Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений, М.,1976, стр.103-104., В.А.Сергиевский аталған еңбекте, 34-35 бетте
18.Уголовное право. Общая часть, М., 1993, С.122-123.
19.Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. – М., 1953. С.78.
20.В.А.Сергиевский. аталған еңбекте С.37.
21.Әпенов С.М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері. –Алматы: Заң әдебиеті, 2006 ж. 122-123 бб.
22 Әпенов С.М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері. –Алматы: Заң әдебиеті, 2006
23 Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Л.Д. Гаухмана, Л.М. Колодкина., 1997.
24 Уголовное право. Общая часть, Алматы 2005
2..Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений. –М., 2002. С.36
3.Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. –Алматы, 2005. С.58, Курс уголовного права. Общая часть./Под ред. Н.Ф. Кузнецовой. И.М. Тяжковой. Т1, -М.: Зерцало, 1999. С. 213.
4.Есберген Алауханов, Сансызбай Үмбеталиев, Саттар Рахметов. Қылмыс құрамы. –Алматы: Өркениет, 2000. 34 бет.
5.Уголовное право Республики Казахстан. Учебник (Особенная часть). Часть 1. Алматы, 1999, С.30.
6. Курс Советского уголовного право (часть общая), т.1, изд. ЛГУ, 1968. С.319
7. Гаухман Л.Д. аталған еңбекте. С. 91
8. Сборн.Пост.Верховного суда Р.К. (1961-2003гг.) С.201
9. Сборн. постн. Верховн. Суда РК. (1961-2003гг.) 422-423сс.
10. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник.Особ.часть, часть 1, Алматы 1999. С. 33
11.Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Л.Д. Гаухмана, Л.М. Колодкина., 1997. С. 158.
12. Михлин А.С. Последствия приступления.М., Юрид.лит. 1969 С.16. Мальцев Қ.В. Проблема уголовно-правовой оценки общественно опасных последствий – Саратов, изд-во Сарат.ун-та,1989. С..27
13.Уголовное право. Общая часть. –М.: Новый юрист, 1997. С.213.
14.Уголовное право. Общая часть. –М.: Норма, 1997. С. 153.
15.Землюков С.В. Уголовно-правовые проблемы преступного вреда. –Новосибирск, 1991. С.78.
16.Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда республики Казахстан. 2000-2002. С.123
17.Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений, М.,1976, стр.103-104., В.А.Сергиевский аталған еңбекте, 34-35 бетте
18.Уголовное право. Общая часть, М., 1993, С.122-123.
19.Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве. – М., 1953. С.78.
20.В.А.Сергиевский. аталған еңбекте С.37.
21.Әпенов С.М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері. –Алматы: Заң әдебиеті, 2006 ж. 122-123 бб.
22 Әпенов С.М. Қылмысты квалификациялаудың ғылыми негіздері. –Алматы: Заң әдебиеті, 2006
23 Уголовное право. Общая часть. Учебник / Под ред. Л.Д. Гаухмана, Л.М. Колодкина., 1997.
24 Уголовное право. Общая часть, Алматы 2005
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Қылмыстың обьективтік жағы және саралау мәселелрі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қылмыстың обьективтік жағы және саралау мәселелрі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы.
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс құрамдарын
анықтаудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және қылмысты саралаудағы маңызы.
2.1 Қылмыстық объективтік жағының түсінігі және маңызы ... ... ... ... .20
2.2 Объективтік жақтың қылмыс құрамы мәселесіндегі маңызы ... ... ... 23
3 Объективтік жақ белгілерінің түсінігі және қылмысты квалификация
ережелері.
3.1 Қылмысты іс-әрекет және квалификация мәселелері ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Қылмысты зардаптың түрі және көлемі бойынша квалификациялау..38
3.3 Себепті байланыс және оның қылмысты квалификациялаудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.4 Қылмыстың объективтік жағының қосымша белгілері және қылмысты
квалификациялаудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Қылмыстық құқық қылмыс деген және оның түрлерінің түсінігін
зерттеуді өзіне мақсат ретінде таный отырып, осы ұғымдардың мағынасын толық
және қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашу үшін қылмыс құрамы деген ұғымды
қолданады. Қылмыс құрамы өзінің атауынан көрініп тұрғандай, онда белгілі
бір белгілердің, элементтердің немесе құрамдас бөліктердің бар екендігін
білдіреді. Шынында да қылмыс құрамының элементтері деген ұғымдарды
қылмыстық құқық келтіре отырып олардың қатарына қылмыстың обьектісі,
обьективтік жағы, субьективтік жағы және қылмыстың субьектісін жатқызады.
Қылмыстың құрамын сипаттайтын бұл элементтердің қылмыстық құқыта атқаратын
ролі, ол кісі өлтіру, ұрлық, тонау сияқты қылмысты болып табылатын
әрекеттердің қылмыстылығын және олардың қоғамға қауіптілігін анықтау үшін
қолданылатын құралдар ретінде десек те болады. Яғни қылмыстық заңның
Ерекше бөліміндегі қылмыстардың мағынасын анықтау және қылмыстың орын
алғанын дәл анықтау үшін біз қылмыс құрамының элементтері деген ұғымдарды
қолдануымыз керек.
Қылмыстың обьектісі ретінде қылмыстық заң нормаларымен қорғауға
алынған қоғамдық қатынастардың, құқықтардың, заңды мүдделер мен
құндылықтардың жиынтығын түсінеміз. Басқаша айтқанда адамзаттың немесе
қоғамның өмір сүруі үшін белгілі бір елеулі құндылығы бар, қажетті болып
табылатын мүдделер мен қоғамдық қатынастар сақталуы керек және олар дамуы
қажет. Мұндай құндылықтарға қарсы әрекет жасау сондықтан құқық бұзушылық
немесе қылмыс ретінде бағаланады.
Қылмыстың субьективтік жағының басты мағынасы, ол қылмысты іс-
әрекет жасаған адамның өз әрекеттеріне және оның нәтижесіне деген түрлі
ішкі сезімдері немесе психикалық қатынастарынан құралады. Сондықтан
қылмыстық құқыта субьективтік жақ қылмыс құрамының ішкі жағын сипаттайтын
белгілердің жүйесі ретінде анықталған. Субьективтік жақтың басты белгісі
кінә болып табылады және кінә дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған
адамдардың қасақаналық немесе абайсыздық нысандарындағы өз әрекеттеріне
немесе оның нәтижесіне деген психикалық қатынастары болып саналады.
Субьективтік жақ кінәден басқа, осы элементті қосымша сипаттайтын белгі-
ниет және мақсаттан құралады.
Қылмыстың субьектісі ретінде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған
қылмыстық жауаптылық жастары болып табылатын 14 және 16 жастарға толған
және есі дұрыс адамдар алынады. Қылмыстық құқықтық ереже бойынша қылмыс
субьектісі тек жеке адамдар болып табыладыи және заңды ұйымдар қылмыс
субьектісі болып табылмайды.
Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің аса маңызды тақырыптарының бірі,
қылмыстың обьективтік жағы болып табылады, себебі құрамның бұл элементінде
қылмыстың сыртқы бейнесін сипаттайтын белгілер, яғни кінәләнің қоғамға
қауіпті әрекеттері мен әрекетсіздіктері, осы іс-әрекеттің салдары ретінде
туындайтын елеулі зардап, сонымен қатар іс-әрекетпен зардаптың арасындағы
себепті байланыс обьективтік жақтың міндетті белгілері ретінде
қарастырылады. Соған орай бұл тақырыптың қылмыстық құқықта қалыптасуының
немесе пайда болуының негізінде философия, әлеуметтану ілімдерінің
шешімдері мен категориялары жатыр. Себебі адамның белгілі бір әрекет
жасаған әректтерінің және одан туындаған нәтиженің себептілігі және
әлеуметтік тұрғыдан алғандағы бағасы, мағынасы осы ғылымдарда да
зерттеледі.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамы ретінде қылмысты әрекеттерді
сипаттайтын обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы алынады.
Қылмыс құрамының мәнін, құрылысын ашудағы обьективтік белгілер қылмыстың
обьектісіне және обьективтік жағына қатысты белгілерден, олардың қылмыс
құрамы бар, жоқтығын анықтаудағы ролінен тұрады. Обьективтік жақ қылмыстың
субьективтік жағымен қатар тұрған ұғым тәрізді қолданылғанмен, шын мәнінде
ол құрамның сыртқы көрінісін сипаттайтын обьективтік белгілердің моделі
сиқты дәрежеде көрінеді десе болады. Сонымен бұл бітіру жұмысы қылмыс
құрамының бір элементі ретінде бағаланатын қылмыстың обьективтік жағының
қылмыстық құқықтық мәселеріне және бұл элементке жататын белгілердің
қылмысты саралаудағы роліне арналады. қылмыскер белгілі бір қоғамға қауіпті
қылмысты деп танылған әрекетті немесе әрекетсіздікті жасағанда, сонымен
қатар қауіпті зардаптарды келтіргенде немесе қылмыстың жасалу орны, уақыты,
тәсілі, жағдайы тәрізді белгілер бойынша әрекеттер жасағанда олардың
қоғамға қауіптілігі көрінеді және оны жасаған адамда алдымен осы белгілерге
қатысты шешім болады..
1 Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы.
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы
Қылмыс – жай әлеуметтік құбылыстың бір түрі ретінде ғана
емес, ол сонымен бірге қылмысты сипаттай алатын және оның
қауіптілігін көрсете алатын әлеуметтік саяси тұрғыдан қауіпті
белгілермен элементтердің жиынтығы ретінде бағаланады. Қылмысты
квалификациялау үшін қылмыстық заңдағы жекелеген қылмыс
түрлерінің қылмыстық құқықта белгіленген ерекшеліктерін немесе
оларды өзге қылмыстардан ажырататын белгілер тобымен жақсы
таныс болуы керек. Әрбір қылмысты білдіретін белгілер тобының
жиынтығы арқылы ғана жеке қылмыс құрамдары өзге құрамдардан
ажыратылады және нақтыланады. Әрине, әр қылмыс құрамының
элементтерін сипаттайтын белгілер өзгелеріне ұқсамайтын тек осы
құрамға ғана тән сипатта болады деп түсінуге болмайды.
Қоғамдық құбылыстардың, процестердің кейде бір-біріне кейбір
белгілері ұқсас болып келетіндігі тәрізді қылмыс құрамдары да
кейбір құрам элементтерінің белгілері бойынша бір-бірімен
жақын, ұқсас болып келеді. Қылмыстық заңның ерекше
бөліміндегі қылмыстардың көпшілігі обьектісі, субъективтік жағы
және субъектісі бойынша бірін-бірі қайталайтындай дәрежеде.
Мұның себебі қылмыстық құқықтық ережелерге байланысты. Мысалы
қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықты әдетте 16 жастан
белгілейді және тек есі дұрыс адамдарға кінә артып,
жауаптылық жүргізеді. Немесе қылмыстық Кодекс Ерекше бөлімінің
тараулары қылмыс объектілері бойынша топтастырылған, сондай-ақ
қылмыстық субъективтік жағы бойынша қылмыстық құқықта
қасақаналық және абайсыздықтағы кінә нысандары белгіленген.
Міне осындай ережелер қылмыс құрамдары белгілерінің көпшілік
жағдайдағы ұқсастықты білдіруінің басты себебі болып
табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстық объективтік жағының
белгілері бойынша да бірін-бірі қайталайтын құрамдар
кездеседі. Мысалы, қорлау (130-бап), Өкімет өкілін қорлау (320-
бап), Сотты құрметтемеу (342-бап), Әскери қызметшіге тіл тигізу
(371-бап). Осындай ұқсастықтардың кездесуіне қарай сот – тергеу
практикасында қылмысты квалификациялауға байланысты қиындықтар
туындайды. Қылмысты квалификациялауды дұрыс жүргізудің осындай
ұқсас қылмыс құралдарының өзара атқарылатын құрам
элементтерін анық білуі қажет.
Қылмыс құрамы деген ұғым “құрам” деген сөздің
қолданылуының әріпінен-ақ, оның белгілі-бір элементтерден,
белгілерден құралып бір ұғымды білдіретінін көрсетеді. Демек
бұл “қылмыс құрамы” деген атауда бірнеше құрамдас
бөліктердің өмір сүретінін, ал қылмыстық жауаптылықты белгілеу
немесе жасалған қылмыс уақиғасы бойынша айыпты деп тану
үшін сол қылмыс оқиғасының белгілі болуы ғана емес,
адамның негізді жауаптылығын ашып бере алатын белгілердің
анықталуы қажет екенін білдіреді.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамдарының элементтері ретінде
қылмыстық объектісі, қылмыстық объективтік жағы, қылмыстық
субъективтік жағы және қылмыстық субъектісі аталады. Бұлардың
әр қайсысының қылмыс уақиғасын зерттеуде, ол бойынша кінәлі
адамның жауаптылығын белгілеуде өз ролі бар.
Қылмыстық объектісі ретінде қылмыстық заң бойынша
қорғауға алынған қоғамдық қатынастардың, заңды мүдделердің,
құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы алынады деп түсіну
керек. Кейбір әдебиеттерде қылмыс объектісі ретінде “қоғамдық
қатынастар” деген ұғым алынып, ал қалған “заңды мүдделер,
құқықтар мен құндылықтар” деген ұғымдар “қоғамдық қатынастар”
деген ұғымға жатқызылады.
Қылмыстық объективтік жағы ретінде қылмыстық сыртқы
бейнесін сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынып, онда
қылмыстық факт немесе уақиға ретінде балаларға болатын
белгілер тобына сипаттама беріледі. Объективтік жақты
қылмыстың жасалу уақиғасын білдіретін элемент ретінде
түсінуді ұсыну, ол объективтік жақтың “қылмыстың сыртқы
бейнесін сипаттайды” деген ұғымға байланысты. Яғни бұл құрам
элементінде қылмыстың қоғамға қауіптілігін көзге көрсете
алатын сыртқы белгілер қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік,
елеулі зардап, себепті байланыс, қауіпті құрал, тәсіл,
жағдай тәрізді т.б. белгілер түгелденеді немесе осы
бағыттағы материалдарды квалификация жүргізуші субъект
іздестіреді.
Қылмыс құрамы деген ұғым “құрам” деген сөздің
қолданылуының әріпінен-ақ, оның белгілі-бір элементтерден,
белгілерден құралып бір ұғымды білдіретінін көрсетеді. Демек
бұл “қылмыс құрамы” деген атауда бірнеше құрамдас
бөліктердің өмір сүретінін, ал қылмыстық жауаптылықты белгілеу
немесе жасалған қылмыс уақиғасы бойынша айыпты деп тану
үшін сол қылмыс оқиғасының белгілі болуы ғана емес,
адамның негізді жауаптылығын ашып бере алатын белгілердің
анықталуы қажет екенін білдіреді.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамдарының элементтері ретінде
қылмыстық объектісі, қылмыстық объективтік жағы, қылмыстық
субъективтік жағы және қылмыстық субъектісі аталады. Бұлардың
әр қайсысының қылмыс уақиғасын зерттеуде, ол бойынша кінәлі
адамның жауаптылығын белгілеуде өз ролі бар.
Қылмыстық объектісі ретінде қылмыстық заң бойынша
қорғауға алынған қоғамдық қатынастардың, заңды мүдделердің,
құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы алынады деп түсіну
керек. Кейбір әдебиеттерде қылмыс объектісі ретінде “қоғамдық
қатынастар” деген ұғым алынып, ал қалған “заңды мүдделер,
құқықтар мен құндылықтар” деген ұғымдар “қоғамдық қатынастар”
деген ұғымға жатқызылады.
Қылмыстық объективтік жағы ретінде қылмыстық сыртқы
бейнесін сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынып, онда
қылмыстық факт немесе уақиға ретінде балаларға болатын
белгілер тобына сипаттама беріледі. Объективтік жақты
қылмыстың жасалу уақиғасын білдіретін элемент ретінде
түсінуді ұсыну, ол объективтік жақтың “қылмыстың сыртқы
бейнесін сипаттайды” деген ұғымға байланысты. Яғни бұл құрам
элементінде қылмыстың қоғамға қауіптілігін көзге көрсете
алатын сыртқы белгілер қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік,
елеулі зардап, себепті байланыс, қауіпті құрал, тәсіл,
жағдай тәрізді т.б. белгілер түгелденеді немесе осы
бағыттағы материалдарды квалификация жүргізуші субъект
іздестіреді.
Қылмыстық субъективтік жағы ретінде қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасаған адамның психикалық сезімдерін білдіретін ішкі
жағы белгілері алынады. Демек бұл құрам іс-әрекетіне,
зардапқа, қылмыс тәсіліне, жағдайына деген психикалық
қатынасы сонымен бірге қылмыстың жасалуына түрткі болған
ішкі сезімдер ашылады. Яғни қылмыскер адамның қылмыстың
объектісі мен объективтік жағының белгілеріне деген ми
жұмысының шешімдері анықталуға жатады.
Қылмыс субъектісі ретінде қылмыстық жауаптылық жасына
жеткен, есі дұрыс, кінәлі адам алынады. Қылмыстың құрамын
негізінен субъективтік және объективтік бағыттардағы
белгілерден құралатынын ескеріп, оның ұғымын осы екі
бағыттағы белгілердің жиынтығы түрінде алу қисынды және
өзге әдебиеттерде де осындай сипатта беріледі. Сонымен,
қылмыс құрамы дегеніміз, қылмыстық заң бойынша қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын объективтік
және субъективтік белгілердің жиынтығы болып табылады. [1-243-
244б]
Қылмыс құрамының элементтері өзара бір-бірімен байланысты
ұғымдар. Мысалы қылмыстың объективтік жағы мен субъективтік
жағының ұғымы және оларды құрайтын белгілер бірін-бірі
дәлелдеуші, анықтаушы роль атқара алады. Яғни қылмыстың
объективтік жағы сыртқы бейнесін сипаттаса, ал субъективтік
жақ ішкі бейнесін негіздейді. Бұл ұғымдар қылмыстық құқықта
бір медальдің екі жағы іспеттес ұғымдар болып табылады.
Яғни қылмыстың сыртқы жағы болмаса, оның ішкі жағы да
болмайды.
Қылмыстың объектісі өзге құрам элементтерінің ішінен
қылмыстың объективтік жағымен тығыз байланысты, өйткені
кінәлі адамның жасаған қауіпті іс-әрекеті оның зардабы
заңмен қорғалатын объектіге бағытталады. Ал қауіпті әрекеттің
жасалуы заңмен қорғауға алынған объектінің бұзылғанын
білдіреді.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыс объектісімен де
байланысы бар. Бірақ бұл байланыста, яғни субъективтік жақ
қылмыстың объективтік жағының белгілері арқылы қылмыс
субъектісімен байланысатын тәрізді болып көрінеді. Өйткені
қылмыскердің қауіпті іс-әрекетіне немесе зардапқа деген
психикалық қатынастары іске асырылғанда объективтік жақтың
белгілері көрініс алып, заңмен қорғалатын объектіге нұқсан
келеді.
Қылмыстың субъектісі қылмыстың субъективтік жағымен
тікелей байланысты. Себебі объективтік жақтың белгілеріне
деген әртүрлі психикалық қатынастар және қылмысты әрекеттің
орындалуына түрткі болған ішкі сезімдер, сонымен қатар
әрекеттің мақсаты барлық кезде адам ойынан шығып жатады.
Сондықтан қылмыскер адам болмаса қылмыстың субъективтік
жағына, объективтік жағына қатысты белгілер орын алмайды.
Қылмыстық құрамның элементтері бірін-бірі толықтыратын
ұғымдар болып табылады. Бұлай деуіміздің себебі ол, өмірде
аталған элементтердің бірі немесе бірнешеуі көрініс алғанмен,
бірақ кем дегенде біреуі болмаса, онда қылмыс құрамы да,
қылмыс уақиғасы да жоқ деп танылады. Мысалы заңмен
қорғалатын объекті ретінде адамның өміріне, денсаулығына,
меншігіне зиян келгенмен, бірақ ол зиянды келтірген адам
болмаса қылмыстың субъектісі жоқ. Мұндай кезде заңмен
қорғалатын мүддеге зиян келтіруші жануарлар немесе табиғаттың
зілзала күштері болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстың
объектісіне зиян келгенмен, ол зиянды келтірген адам бар
болғанмен, бірақ ол адамда кем дегенде абайсыздық түріндегі
кінәнің белгілері болмаса қылмыстың субъективтік жағы жоқ
деп танылады. Мысалы жазықсыз зиян келтіру. Сондықтан
жасалған іс-әрекетті қылмыстық құрамының бар болуы қылмыстық
жауаптылықтың негізін ғана емес, сонымен қатар қылмысты
квалификациялаудың құқықтық негізінде білдіреді. Бұл айтылып
отырған ереже практикада мынандай жағдайда сақтала бермейді.
Мысалы қылмыстық іс қозғалғанда қылмыс фактісі немесе
қылмыс уақиғасы (мұндай жағдайда фактіні немесе уақиғаны
қылмыс емес, қылмысқа ұқсас уақиға, факт деп бағалаған
дұрыс) бойынша қозғалады, бірақ қылмыс құрамының бұл
уақиғада бар екендігі әлі белгісіз болуы мүмкін. Тергеу
практикасында өрт уақиғасының орын алып қоғам және адам
меншігіне елеулі зиян келгендігі немесе адамның қайтыс болуы
бойынша да қылмыстық іс қозғалады. Бұл кездерде қылмыстық
құрамның толық болуы талап етілмейді. Ал кейін адамға
сезікті немесе айыпкер ретінде тану туралы қаулы шығарылғанда
қылмыстық құрамының толық болуы талап етіледі. Жоғарыда
айтып отырған қайтыс болған адам бойынша қылмыстық іс
қозғалғанмен, бірақ алдын ала тергеу барысында оның өз
ажалынан қайтыс болғандағы анықталып іс қысқартылуы мүмкін.
Немесе болған өрт адамның кінәсінен емес табиғи күш
әсерінен болуы мүмкін. Мұндай қылмыскер ұқсас уақиға немесе
зардаптық орын алуы бойынша дереу қылмыстық іс қорғау,
ол мемлекеттің құқық қорғау орындарын үнемі сергек болуды
әрбір фактіні назарда ұстауды талап етуіне байланысты. Бір
айта кететін жәйт, ол мұндай уақиғаларда қылмыстық құрамы
бар екендігі әлі анық болмаса да, бірақ қылмысты
квалификациялау жүргізіледі. Бұлай деуіміздің себебі, ол
қылмыстық іс қозғалғанда міндетті түрде Қылмыстық кодексте
белгілі бір баптары бойынша қозғалады. Қылмыстың субъектісі
қылмыстың субъективтік жағымен тікелей байланысты. Себебі
объективтік жақтың белгілеріне деген әртүрлі психикалық
қатынастар және қылмысты әрекеттің орындалуына түрткі болған
ішкі сезімдер, сонымен қатар әрекеттің мақсаты барлық кезде
адам ойынан шығып жатады. Сондықтан қылмыскер адам
болмаса қылмыстың субъективтік жағына, объективтік жағына
қатысты белгілер орын алмайды.
Қылмыстық құрамның элементтері бірін-бірі толықтыратын
ұғымдар болып табылады. Бұлай деуіміздің себебі ол, өмірде
аталған элементтердің бірі немесе бірнешеуі көрініс алғанмен,
бірақ кем дегенде біреуі болмаса, онда қылмыс құрамы да,
қылмыс уақиғасы да жоқ деп танылады. Мысалы заңмен
қорғалатын объекті ретінде адамның өміріне, денсаулығына,
меншігіне зиян келгенмен, бірақ ол зиянды келтірген адам
болмаса қылмыстың субъектісі жоқ. Мұндай кезде заңмен
қорғалатын мүддеге зиян келтіруші жануарлар немесе табиғаттың
зілзала күштері болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстың
объектісіне зиян келгенмен, ол зиянды келтірген адам бар
болғанмен, бірақ ол адамда кем дегенде абайсыздық түріндегі
кінәнің белгілері болмаса қылмыстың субъективтік жағы жоқ
деп танылады. Мысалы жазықсыз зиян келтіру. Сондықтан
жасалған іс-әрекетті қылмыстық құрамының бар болуы қылмыстық
жауаптылықтың негізін ғана емес, сонымен қатар қылмысты
квалификациялаудың құқықтық негізінде білдіреді. Бұл айтылып
отырған ереже практикада мынандай жағдайда сақтала бермейді.
Мысалы қылмыстық іс қозғалғанда қылмыс фактісі немесе
қылмыс уақиғасы (мұндай жағдайда фактіні немесе уақиғаны
қылмыс емес, қылмысқа ұқсас уақиға, факт деп бағалаған
дұрыс) бойынша қозғалады, бірақ қылмыс құрамының бұл
уақиғада бар екендігі әлі белгісіз болуы мүмкін. Тергеу
практикасында өрт уақиғасының орын алып қоғам және адам
меншігіне елеулі зиян келгендігі немесе адамның қайтыс болуы
бойынша да қылмыстық іс қозғалады. Бұл кездерде қылмыстық
құрамның толық болуы талап етілмейді. Ал кейін адамға
сезікті немесе айыпкер ретінде тану туралы қаулы шығарылғанда
қылмыстық құрамының толық болуы талап етіледі. Жоғарыда
айтып отырған қайтыс болған адам бойынша қылмыстық іс
қозғалғанмен, бірақ алдын ала тергеу барысында оның өз
ажалынан қайтыс болғандағы анықталып іс қысқартылуы мүмкін.
Немесе болған өрт адамның кінәсінен емес табиғи күш
әсерінен болуы мүмкін. Мұндай қылмыскер ұқсас уақиға немесе
зардаптық орын алуы бойынша дереу қылмыстық іс қорғау,
ол мемлекеттің құқық қорғау орындарын үнемі сергек болуды
әрбір фактіні назарда ұстауды талап етуіне байланысты. Бір
айта кететін жәйт, ол мұндай уақиғаларда қылмыстық құрамы
бар екендігі әлі анық болмаса да, бірақ қылмысты
квалификациялау жүргізіледі. Бұлай деуіміздің себебі, ол
қылмыстық іс қозғалғанда міндетті түрде Қылмыстық кодексте
белгілі бір баптары бойынша қозғалады.
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс
құрамдарын анықтаудағы ролі.
Қылмыс құрамы элементтерінің қылмыстық іс-әрекеттерге
құқықтық талдау жасау кезінде кезектілікпен аталу тәртібі, ол
таза құқықтық емес, әлеуметтік сипатына байланысты болып
табылады. Әдетте қылмыс құрамының элементтері қылмыс
объектісі, объективтік жағы, субъективтік жағы және субъектісі
деген реттілікпен келтіріледі. Бірақ әдебиеттерде қылмыстық
субъективтік жағы мен субъектісінің орнын ауыстырып,
субъективтік жақты соңғы кезекте атайтын да бағыттар
кездеседі.[2-36б.]
Құрам элементтерінің кезектілік тәртібін белгілеу
мәселесі қылмыстық құқық қарастыратын зерттеу объектілерін
әлеуметтік тұрғыдан талдауға алғанда ашылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың алғашқы белгісі
қоғамдық қатынас болып табылады. Қоғамдық қатынас қылмыстық
объектісі ретінде ғана емес, сол нақты қоғамдық қатынастың
түрі немесе оның қоғамдағы ролі қылмыстың мазмұнын алуға
да әсер ете алады.
Қоғамдық қатынастар жалпы социология тұрғысынан алғанда
қоғамда ерекше орын алады. Себебі белгілі бір ортада қоғам
бар деу үшін, ол жерде қоғамның қалыптасуын, дамуын
білдіретін қоғам мүшелері арасындағы қоғамдық қатынастар өмір
сүруі керек.
Қоғам мүшелері дегеніміз - өзінің биологиялық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы емес, әлеуметтік
құрамы бар адамдар арасында орын ала алады. Мысалы жұмыс
беруші мен жұмысшының, сатушы мен сатып алушының т.б.
Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз сипатта
болады деп түсіну керек, өйткені әрбір жеке адамға келгенде
қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Жаңа адам тек оған қосылады. Қоғамдық қатынастар жеке
адамға тәуелсіз өмір сүретіндіктен, адам оған тәуелді болып,
ұжымдық өмірге бағынады. Түптеп келгенде адам дұрысырақ
айтқанда қоғам мүшесі әртүрлі қатынастарға түсуге негіз
беретін қоғамның құрамдас белгілерін сол қоғамға алады. Ол
бір уақытта отбасы мүшесі, жұмысшы, партия мүшесі т.б.
бола алады. Және бұл белгілер бір адамның бойында бір-
біріне қарсы бағытта болмай, олар өзара үндесіп жатуы
керек.
Қоғамдық қатынастың келесі қызметі, олардың жиынтығы
бүтін қоғамдық организм ретінде әлеуметтік-экономикалық және
саяси формацияның түрін немесе сол қоғамның даму бағытын
білдіре алады.
Сондықтан қоғамдық қатынастардың жиынтығы қоғамды
білдіретін күш дейміз. Сонымен, адамның қоғам мүшесі ретінде
қоғамдық қатынастардың қатысушысы болып табылатын жағдайы
мынандай қорытынды жасауға әкеледі. Егер қоғамдық қатынастарды
жеке адамдарда бар биологиялық құрамдарын да кеңірек
алсақ, онда бұл әлеуметтік сапалар арасындағы қатынастар
болып табылады. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың алғашқы
белгісі қоғамдық қатынас болып табылады. Қоғамдық қатынас
қылмыстық объектісі ретінде ғана емес, сол нақты қоғамдық
қатынастың түрі немесе оның қоғамдағы ролі қылмыстың
мазмұнын алуға да әсер ете алады.
Қоғамдық қатынастар жалпы социология тұрғысынан алғанда
қоғамда ерекше орын алады. Себебі белгілі бір ортада қоғам
бар деу үшін, ол жерде қоғамның қалыптасуын, дамуын
білдіретін қоғам мүшелері арасындағы қоғамдық қатынастар өмір
сүруі керек.
Қоғам мүшелері дегеніміз - өзінің биологиялық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы емес, әлеуметтік
құрамы бар адамдар арасында орын ала алады. Мысалы жұмыс
беруші мен жұмысшының, сатушы мен сатып алушының т.б.
Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз сипатта
болады деп түсіну керек, өйткені әрбір жеке адамға келгенде
қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Жаңа адам тек оған қосылады. Қоғамдық қатынастар жеке
адамға тәуелсіз өмір сүретіндіктен, адам оған тәуелді болып,
ұжымдық өмірге бағынады. Түптеп келгенде адам дұрысырақ
айтқанда қоғам мүшесі әртүрлі қатынастарға түсуге негіз
беретін қоғамның құрамдас белгілерін сол қоғамға алады. Ол
бір уақытта отбасы мүшесі, жұмысшы, партия мүшесі т.б.
бола алады. Және бұл белгілер бір адамның бойында бір-
біріне қарсы бағытта болмай, олар өзара үндесіп жатуы
керек.
Қоғамдық қатынастың келесі қызметі, олардың жиынтығы
бүтін қоғамдық организм ретінде әлеуметтік-экономикалық және
саяси формацияның түрін немесе сол қоғамның даму бағытын
білдіре алады.
Бұл қоғамдық қатынастың құрамын, оның қоғамды
қозғаудағы, қалыптастырудағы ролін ашудың ең қарапайым түрі.
Өйткені қоғамдық қатынастардың қатысушылары ретінде адам ғана
емес, мекеме, ұйымдар мемлекеттер де бола алады.
Қылмыстық заңмен қорғауға алынған қылмыс объектісі
ретінде аталатын қоғамдық қатынастардың қоғам, жеке адам
өміріндегі ролі осындай маңызды болуына байланысты қылмыс
құрамының элементі ретінде бірінші кезекте аталады. Сонымен
қатар адамда қылмыстық ниеттің пайда болуының алғашқы
кезеңінде-ақ және оның жасаған қауіпті іс-әрекеттері қоғам,
адамзат үшін аса қажетті қылмыс объектісіне бағытталады. Бұл
кездейсоқ емес. Әлеуметтік-экономикалық дамуда жай еңбек
бөлінісі ғана пайда болып қоймайды. Сондай-ақ қоғам
мүшелерінде әлеуметтік мүліктік т.б. айырмашылықтар пайда
болып, олар әртүрлі деңгейлерде бола алады. Әрбір адам өз
заманының адамы болғандықтан, осындай айырмашылықтар қоғам
мүшелерінің арасында мүліктік, саяси, т.б. артықшылықтарға
ұмтылуға себепші болады. Оның бір тәсілі қылмысты әрекеттер
жасау арқылы қоғамдық қатынастарға зиян келтіре отырып өз
мұқтаждығын қанағаттандыру болып табылады дейміз.
Осы еңбектен де қылмыс – объективтік құрамы бойынша
жеке адамның немесе қылмыс субъектісінің адам мен адам
немесе жеке адаммен заңды ұйым, ұжым арасында қалыптасқан
қатынасқа зиян келтіру болып табылады. Бұл қылмысты
қоғамдық маңызды құбылыс ретінде бағалатады. Тіпті қылмыскер
жеке адамға зиян келтіргенде де қоғамға зиян келтірген
болып есептеледі, өйткені жәбірленуші адамда қоғам мүшесі. Осы
айтылғандар қылмыс объектісінің қайдан шығатынын, оның
неліктен бірінші кезекте аталатынын ғана емес, сонымен бірге
қылмыстың қоғамға қауіптілігін де білдіреді.
Әлеуметтану теориясынан келгенде адам әрекетін бағалаудың
критерийі қоғамдағы объективтік заңдылыққа іс-әрекеттің
сәйкестік шамасы болып табылады.
Әлеуметтік ортадағы әрекеттердің бағыты, қауіптілік
дәрежесі әртүрлі. Жалпы әлеуметтік әрекеттердің кейбіреуі
қоғамдық жүйенің даму заңдылықтарына сәйкес келеді, ал кейбір
түрлері қоғам талабына тұрады. Сондай-ақ осы уақытта емес
болашақта қарсы қолданылатын әрекеттерде кездесе алады.
Мұндай әрекеттердің ішінен қоғам талабына қарсы тұратын
әрекеттер зиянды, қоғамға қауіпті деп бағаланады, олардың
қоғамға қауіптілігі барынша жоғарылары қылмыс ретінде
белгіленеді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің қауіптілік қарқындарының
шамасына (мера интенсивность и действия) дәрежесіне қарай
зиянның мөлшері белгіленеді және осы критерийде қылмыс
теріс қылықтан ажыратылады. Қылмыстық құрамның объективтік
жағын сипаттауда (мысалы бұзақылық, билікті не қызметтік
өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарында) көрінеу, кәнігі,
аса кәсіби түрде деп келтірілетін ұғымдар да осы қылмысты
әрекеттердің қарқындылық шамасына қарай анықталады. Мұндай
қарқындарды кейбір қылмыс түрлерінде дәл анықтау қиын, ол
көбінесе бағаланушы ұғым ретінде заң нормасында белгіленіп,
іс жүзінде анықтауды квалификация жүргізуші қызметкердің
еркіне беріледі.
Қылмысты іс-әрекеттер заң шығару жұмысында практикадан,
яғни қоғам өмірінен алынады, себебі қылмыстар қоғамға
таралған әрекеттер болып табылады. Содан алынады. Қылмысты
іс-әрекеттер қатарында практикада әлі кездеспесе де алдағы
уақыттарда болуы мүмкін деп заң шығарушының қылмысты деп
таныған әрекеттері болуы мүмкін. Бұл өте сирек кездесетін
жағдай. Мысалы Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңының 96
бап 2 бөлімінің М пунктінде қарастырылған “жәбірленушінің
мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатымен жасалған” кісі
өлтіру Қылмыстық Кодекс 1997 жылы бекітілгенге дейін сот-
тергеу практикасында кездескен жоқ. Бірақ заң шығарушы
мұндай кісі өлтіру түрі шетелдердің практикасында бар,
алдағы уақыттарда бізде де кездесуі мүмкін деген болжаммен
заңға енгізді.
Қылмысты іс-әрекеттер мен зардаптың қарқындылық шамасын
қылмыстық құқықтық тұрғыдан талдағанда осындай түсіндірмемен
шектелуге тура келеді. Ал бұл қарқындылық шаманы әлеуметтік
тұрғыдан талдасақ, онда қылмыстық құқықтық ережеден аса
бастаймыз. Себебі қасақана немесе абайсызда қылмыстар жасау,
аяқталған қылмыстармен қылмысқа даярлану немесе оқталу,
сондай-ақ қылмысқа қатысушылар мен оған жанасушылардың
әрекеттерінің қарқындылық дәрежесі бірдей емес.
Келесі айта кететін жәйт, ол қандай іс-әрекеттер
қоғамға қауіпті деп танымды деген сұраққа жауап табу.
Жауапты анық, әрі қысқаша былай беруге болады. Қылмысты
әрекеттер зардап келтіретін әрекеттер деген сөзбен тоқталуға
болмайды. Ол іс-әрекеттер қалыптасқан жағдайға зардап
келтірудегі ерекше тәсілді білдіреді және олар тек
қоғамдағы қатынастарды бұзатын немес бұза алатын әрекеттерді
қамтиды. Осындай себептерден қылмыс құрамында объективтік
жақ белгілері қылмыс объектісінен кейін екінші кезекте
қарастырылады.
Қылмыстық құрамдарда субъективтік жақ белгілерінің үшінші
кезекте қарастырылуына бірнеше себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден жоғарыда айтқанымыздай объективтік жақтың
белгілері қылмыстың сыртқы бейнесін, сипатын көрсетсе,
субъективтік жақтың белгілері қылмыскер адамның сол сыртқы
белгілерге деген ішкі ойын, оның бағытын ашып береді.
Қылмыстық құрамдарға талдау жасағанда, әрине сыртқы бейнесін
ашқаннан кейін, оның ішкі жақ, яғни қылмыскердің ми
жұмысындағы әрекетіне және зардапқа, қылмыстық объективтік
жағының қосымша белгілеріне деген ой қатынасын қарастыруға
өткен тиімді, әрі мәселені кезектілікпен талдауды білдіреді.
Бұл мәселеге анығырақ үңілсек, шындығында қылмыстық
объективтік жағының белгілерінен бұрын субъективтік жақты
құрайтын белгілер алдымен пайда болады. Бұлар кінәнің
нысандарын құрайтын белгілерде, ниетпен мақсатта да әрекетпен,
зардаптан бұрын пайда болады. Анығырақ айтқанда кінәліде
қылмысты іс-әрекет жасаудан бұрын қауіпті әрекет жасауға
итермелейтін ниет пайда болады. Мысалы, ұрлық, тонау,
алаяқтық қылмыстарын құрайтын әрекеттер орын алу үшін алдымен
пайдақорлық ниет пайда болады. Сол сияқты қылмысты әрекет
жасардың алдында немесе сол кезде, өзінің әрекетінің қауіпті
екенін сезеді, ол әрекеттің белгілі бір зардаптар
тудыратынын көре біледі және сондай зардаптардың туындауын
тілеуі немесе оған саналы түрде жол беруі мүмкін. Бірақ
осындай себептерге қарамай қылмыстық субъективтік жағының
объективтік жақтан кейін қаралу себебі, ол қылмысты кінә,
ниет, мақсатқа жетуге жағдай жасайтын әрекеттер жасалмай,
зардап туындамай тұрып, қылмысты уақиғаның бар екендігін
көру қиындығына байланысты болып табылады. Яғни адамның іште
жатқан қылмысты белгілері сыртқа шыққанда ғана және заңмен
қорғалатын объектілерге нақты қауіп туындағанда немесе олар
бұзылғанда қылмыс уақиғасы туралы сөз қозғауға болады.
Екіншіден қасақана түрде жасалатын қылмыстарда қылмыстық
ниет өзге белгілерге қарағанда алдымен пайда болғанмен,
оның іске асырылуы соңғы кезекте тұрады. Қылмысты ниетті
(мысалы кек қайтару, пайда табу) іске асыру үшін тиісті іс-
әрекеттер толық әрі ойдағыдай орындалып шығуы шарт. Егер
қылмыстың жасалуына түрткі болған ниетті іске асыру
бағытындағы әрекеттер орындалмаса немесе толық орындалмаса,
онда қылмыстың ниеті ғана емес, мақсаты да жүзеге аспайды.
Демек бұл белгілерге кінәлінің жетуі, оның жүзеге асуы
қылмыс процедурасында соңғы кезекте тұрады.
Үшіншіден уақиғаның сыртқы көрінісі бар болғанмен
кейін анықтай келгенде ішкі көрініс жоқ болып шығуы да
мүмкін. Мұндай жағдайларда “сыртқы көрініс” деп отырғанымыз
анықтай келгенде қылмыстың объективтік жағын білдірмейді,
өйткені бұл уақиғаның ішкі мазмұны басқа мағынаны білдіруі
мүмкін. Мысалы түн уақытында адамның үй есігін бұзып
жатуы сырттай қарағанда ұрлық қылмысына бағытталған әрекетті
білдіре алады. Бірақ есікті бұзып жатқан адамның осы
үйдің иесі болып шығуы есіктің кілтін жоғалтуына т.б.
себептерге байланысты осындай әрекетті жасап жатыр. Бұл
жағдайда қылмысты кінә немесе ниет болмауына байланысты
қылмыстық объективтік жағының да белгілері жоқ деп
танылады. Бірақ осындай себептерге қарамай қылмыстық
субъективтік жағының объективтік жақтан кейін қаралу себебі,
ол қылмысты кінә, ниет, мақсатқа жетуге жағдай жасайтын
әрекеттер жасалмай, зардап туындамай тұрып, қылмысты
уақиғаның бар екендігін көру қиындығына байланысты болып
табылады. Яғни адамның іште жатқан қылмысты белгілері сыртқа
шыққанда ғана және заңмен қорғалатын объектілерге нақты
қауіп туындағанда немесе олар бұзылғанда қылмыс уақиғасы
туралы сөз қозғауға болады.
Екіншіден қасақана түрде жасалатын қылмыстарда қылмыстық
ниет өзге белгілерге қарағанда алдымен пайда болғанмен,
оның іске асырылуы соңғы кезекте тұрады. Қылмысты ниетті
(мысалы кек қайтару, пайда табу) іске асыру үшін тиісті іс-
әрекеттер толық әрі ойдағыдай орындалып шығуы шарт. Егер
қылмыстың жасалуына түрткі болған ниетті іске асыру
бағытындағы әрекеттер орындалмаса немесе толық орындалмаса,
онда қылмыстың ниеті ғана емес, мақсаты да жүзеге аспайды.
Демек бұл белгілерге кінәлінің жетуі, оның жүзеге асуы
қылмыс процедурасында соңғы кезекте тұрады.
Үшіншіден уақиғаның сыртқы көрінісі бар болғанмен
кейін анықтай келгенде ішкі көрініс жоқ болып шығуы да
мүмкін. Мұндай жағдайларда “сыртқы көрініс” деп отырғанымыз
анықтай келгенде қылмыстың объективтік жағын білдірмейді,
өйткені бұл уақиғаның ішкі мазмұны басқа мағынаны білдіруі
мүмкін. Мысалы түн уақытында адамның үй есігін бұзып
жатуы сырттай қарағанда ұрлық қылмысына бағытталған әрекетті
білдіре алады. Бірақ есікті бұзып жатқан адамның осы
үйдің иесі болып шығуы есіктің кілтін жоғалтуына т.б.
себептерге байланысты осындай әрекетті жасап жатыр. Бұл
жағдайда қылмысты кінә немесе ниет болмауына байланысты
қылмыстық объективтік жағының да белгілері жоқ деп
танылады. Яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жоқ.
Міне осындай реттілікпен қылмыстық құрам элементтерін
келтіргенде, соңғы кезекте қылмыс субъектісі анықталуға
жатады. Қылмыс субъектісіне қойылатын талаптарда көп емес.
Қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған адамда екі белгінің
болуы шартты. Олар адамның есі дұрыстығы, яғни жасаған іс-
әрекетінің мағынасын түсіне алуы және өз әрекеттеріне
жетекшілік жасай білуі және екіншіден қылмыстық жауаптылық
жасына жеткен болуы.
Қылмысты квалификациялауда және қылмыстық құрам
элементтерінде қылмыс субъектісінің соңғы кезекте белгіленуін
тергеу практикасының мынандай қызметімен де негіздеуге
болады. Жоғарыда айтқанымыздай кейбір жағдайларда қылмыс
жасаған адам әлі белгілі болмаса да қылмыс болып шығуы
мүмкін деген болжаммен уақиға, факт бойынша қылмыстық іс
қозғалып жатады. Мұндай жағдайларда тергеушіге қылмыстың
субъектісі ғана емес, субъективтік жақтың белгілері де
белгісіз болады. Яғни қылмыстық іс зардап туындау фактісі
бойынша қозғалып, оған Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің
тиісті бабы бойынша квалификация беріледі. Нәтижесінде кінә
және қылмыс субъектісі анықталғанда айып тағылып, ал
зардап туындау фактісінде адамның кінәсі немесе субъектіні
құрайтын белгілер болмаса, онда іс қысқартылады.
2 ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДАҒЫ
МАҢЫЗЫ
2. 1 Қылмыс құрамының объективтік жағының түсінігі
Қылмыстық құқықта қылмыстардың бейнесін, оның құрамын ашу,
негізінен екі бағытта жүргізіледі, біріншісі қылмыстың сыртқы бейнесін
көрсету бағытында, екіншісі оның ішкі бейнесін ашу бағытында болады.
Қылмыстың сыртқы бейнесін сипаттауға жататын мәселелер, құрамның
обьективтік жағы деген элементке енгізіледі. Қылмыстың сыртқы жағының
бейнесі ретінде жасалған іс-әрекеттің қылмыстылығын сырт қараған адамға-ақ
көрсете алатын белгілерді түсінуге болады. Сондықтан оқулықтар Қылмыстың
обьективтік жағы-бұл қылмыстық құқықпен қорғалатын обьектілерге қоғамға
қарсы түрде зиян келтірудің сыртқы көрінісі деген анықтама береді.[3-
58,213б]. Кез келген қылмыс сырттай бейнесін білдіре алатын белгілері
арқылы қоғамға қауіпті болып көрініп, қылмыс уақиғасының көрінісін білдіре
алады. Бұл сырттан қарағандағы қоғамға қауіпті уақиға, оның ішкі жағымен
сәйкес болғанда, яғни адамның ойының қауіптілігі әрекет немесе зардап
туындауы түрінде көрінгенде ғана қылмыстың толық бейнесін білдіреді.
Сондықтан қылмыстың обьективтік жағы ретінде қылмыс құрамының сыртқы жағын
сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынады. Нақты қылмыстық жазаланатын
әрекет әрқашанда өзінше ерекше болады. Біз адамның жай дене қозғалысын
емес, оның саналы қызметін қарастыруымыз керек. Мұндай қызмет қандай да бір
қылмыстық заң нормасына сәйкес келеді, егерде оның ойы, сезімі немесе көңіл
күйі емес, тек қимыл әрекеті арқылы нақты көрініс тапса. [4-34б]
Қылмыстың обьективтік жағының белгілері қылмыстық құрамда
сипаттаушы рөл атқаруына байланысты әрбір қылмыстың бейнесін көрсете алатын
белгілері болады. Бірақ әрбір қылмыстың обьективтік жақ белгілері өзге
қылмыстардың осындай белгілеріне ұқсамайды деп айтуға болмайды.
Қылмыстық заңда обьективтік жақ элементі бірдей сипатталатын қылмыстарда
кездеседі. Обьективтік жақ белгілері қылмыстық заң баптарының
диспозициясында жиі келтіріледі және диспозицияларда субьективтік жаққа,
субьектіге қатысты белгі көрсетілгенде де қылмыстың атауының өзінен-ақ оның
сыртқы жаққа қатысты ең басты белгісін кездестіруге болады.
Мысалы, абайсыздықта қаза келтіру деген қылмыстың атауынан-ақ қаза
келтіру сөзінен әрекет түрін байқауға болады. Сондықтан кем дегенде
обьективтік жақтың белгілерін жалпы атаумен келтірмейтін қылмыс түрі заңда
жоқ.
Қылмыстық заңдағы көптеген баптар қылмыстың обьективтік жағы
белгілерін толық келтіреді. Мысалы, 166 баптағы шпиондық, 177 баптағы
алаяқтық, 103 баптағы денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру тәрізді, т.б.
қылмыстарды қарастыратын баптардың диспозицияларында қылмыстық әрекеттің
түрлері толық келтірілген. Ерекше көңіл баптарының диспозицияларында
обьективтік жаққа қатысты белгілердің көбірек келтірілуі, ол қылмысты
әрекеттердің көптігіне және заңмен қорғалатын обьектілердің сан-алуандығына
байланысты, қылмыстылық қоғамдық зиянды құбылыстың бір түрі ретінде
қоғамдық өмірдің кез- келген саласында кездеседі. Олар жеке адамға, сот
әділдігінің іске асырылуына, қоғам қауіпсіздігіне, азаматтардың
конституциялық құқықтарына қарсы, т.б. әртүрлі салаларда кездеседі. Соған
орай әр түрлі салалардағы заңмен қорғалатын қатынастарға зиян тигізетін
әрекеттер де сан алуан болып кездеседі. Мысалы, бөтеннің мүлкін жасырын
түрде қайтарусыз алу және жаппай тәртіпсіздік әрекеттері мағынасы және
бағыты бойынша бір-біріне ұқсамайды. Мағынасы бойынша ұрлық жасау және
жаппай тәртіпсіздік әрекеттері бір қылмысты немесе ұқсас қылмысты
білдірмейді және жеке-жеке түсіндіруді талап етеді. Бағыты бойынша бұл
әрекеттер қоғамның әр түрлі саласына зиян тигізуге бағытталған. Мысалы,
ұрлық әрекеттері бөтеннің меншігіне. Ал жаппай тәртіпсіздік қоғам
қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталады. Міне, осындай себепке
байланысты қылмыстың обьективтік жағы деген элементті құрамның бір
элементі ретінде қарастыру қажеттілігі туындайды және оның негізгі мақсаты
бір –біріне ұқсамайтын қылмысты әрекеттері заңда бейнелеу болып табылады.
Обьективтік жақтың белгілері тұрақтылығына қарай міндетті және
қосымша (факультативті) белгілер деп бөлінеді. Міндетті белгілер барлық
қылмыстық құрамдарда болуы шартты, яғни жасалған қылмыста обьективтік жақ
бар деп есептеу үшін міндетті деп танылған, белгілер болуы керек.
Обьективтік жақтың міндетті белгілеріне іс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік), елеулі зардап және осы екі белгінің арасындағы себепті
байланыс жатады. Егер материалдық деп бағаланатын құрамдарда осы белгілер,
ал формальдық құрамдарда қоғамға қауіпті іс-әрекет болмаса, онда қылмыстың
обьективтік жағы да жоқ деп танылады.
Мысалы, абайсыздықта қаза келтіру деген қылмыстың атауынан-ақ
қаза келтіру сөзінен әрекет түрін байқауға болады. Сондықтан кем дегенде
обьективтік жақтың белгілерін жалпы атаумен келтірмейтін қылмыс түрі заңда
жоқ.
Қылмыстық заңдағы көптеген баптар қылмыстың обьективтік жағы
белгілерін толық келтіреді. Мысалы, 166 баптағы шпиондық, 177 баптағы
алаяқтық, 103 баптағы денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру тәрізді, т.б.
қылмыстарды қарастыратын баптардың диспозицияларында қылмыстық әрекеттің
түрлері толық келтірілген. Ерекше көңіл баптарының диспозицияларында
обьективтік жаққа қатысты белгілердің көбірек келтірілуі, ол қылмысты
әрекеттердің көптігіне және заңмен қорғалатын обьектілердің сан-алуандығына
байланысты, қылмыстылық қоғамдық зиянды құбылыстың бір түрі ретінде
қоғамдық өмірдің кез- келген саласында кездеседі. Олар жеке адамға, сот
әділдігінің іске асырылуына, қоғам қауіпсіздігіне, азаматтардың
конституциялық құқықтарына қарсы, т.б. әртүрлі салаларда кездеседі. Соған
орай әр түрлі салалардағы заңмен қорғалатын қатынастарға зиян тигізетін
әрекеттер де сан алуан болып кездеседі. Мысалы, бөтеннің мүлкін жасырын
түрде қайтарусыз алу және жаппай тәртіпсіздік әрекеттері мағынасы және
бағыты бойынша бір-біріне ұқсамайды. Мағынасы бойынша ұрлық жасау және
жаппай тәртіпсіздік әрекеттері бір қылмысты немесе ұқсас қылмысты
білдірмейді және жеке-жеке түсіндіруді талап етеді. Бағыты бойынша бұл
әрекеттер қоғамның әр түрлі саласына зиян тигізуге бағытталған. Мысалы,
ұрлық әрекеттері бөтеннің меншігіне. Ал жаппай тәртіпсіздік қоғам
қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталады. Міне, осындай себепке
байланысты қылмыстың обьективтік жағы деген элементті құрамның бір
элементі ретінде қарастыру қажеттілігі туындайды және оның негізгі мақсаты
бір –біріне ұқсамайтын қылмысты әрекеттері заңда бейнелеу болып табылады.
Обьективтік жақтың қосымша белгілеріне қылмыстың жасалу орны, уақыты,
тәсілі, құралы және жағдайы жатады. Бұл белгілердің қосымша деп бағалану
себебі, ол жасалған қылмыста белгілер болмаса да қылмыстың обьективтік
жағы бар деп саналады. Қосымша белгілер қылмыстың құралуы қосымша тұрғыдан
сипаттайды және олардың қылмыс оқиғасында белгілі бір түрде болмауы
қылмыстық құрамның бар-жоқтығына әсер етпейді. Қосымша белгілер тек баптың
атауында немесе диспозициясында тікелей көрсетілгенде ғана қосымша емес,
міндетті белгі ретінде қолданылады. Яғни, осы баппен немесе осы бөліммен
қылмысты квалификациялау үшін жасалған іс-әрекет сол бапта көрсетілгендей
уақытта, орында, тәсілмен, құралмен немесе жағдайда жасалған болуы керек.
Мұндай жағдайда міндетті белгінің күшіне енген қосымша белгі тек осы бап
немесе осы бөлім үшін ғана міндетті белгі болып табылады. Себебі, жасалған
қылмыста арнайы уақыт, орын, т.б. қосымша белгілер болмаса, онда негізі
құраммен немесе басқа баппен бағалануға жатады.
2.2 Объективтік жақтың қылмыс құрамы мәселесіндегі маңызы.
Объективтік жақтың белгілерін дұрыс белгілеу көптеген
себептермен маңызды. Себебі, ол көпшілік жағдайда қылмыстың өзге құрам
элементтерінің белгілерін, яғни қылмыс обьектісін, оның субьектісін дұрыс
көрсетуге жағдай жасайды. Себебі, кейбір қылмысты іс әрекеттер тек белгілі-
бір тәсілдермен немесе арнайы субьектілер арқылы ғана жасала алады.
Сонымен қатар жасалған қауіпті іс-әрекеттің сипаты арқылы кінә нысанын да
анықтауға болады. Көпшілік қылмыстарға кінәнің нақты бір түрі ғана тән
болып келеді, сондықтан қылмысты іс-әрекеттің сипатына және бағытына қарай
отырып, қылмыстық құрамның өзге элементтері де анықталады.
Практика жұмысында қылмыстық іс қозғаудың алғы шарты, нақты қылмыстың
жасалғанын білдіретін қауіпті іс-әрекеттің орындалуы немесе ақталуды
білдіретін қауіпті әрекеттердің жасалуы, сондай-ақ зардаптың орын алу
фактісі болып табылады. Мұндай негіздерге байланысты тергеуші түпкілікті
квалификация жасамағанның өзінде қылмыстың белгілі бір тобы туралы болжам
жасай алады. Мысалы, бөтеннің мүлкінің өртену уақиғасының орын алуына
сүйеніп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қылмыстың обьективтік жағы және саралау мәселелрі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы.
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс құрамдарын
анықтаудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және қылмысты саралаудағы маңызы.
2.1 Қылмыстық объективтік жағының түсінігі және маңызы ... ... ... ... .20
2.2 Объективтік жақтың қылмыс құрамы мәселесіндегі маңызы ... ... ... 23
3 Объективтік жақ белгілерінің түсінігі және қылмысты квалификация
ережелері.
3.1 Қылмысты іс-әрекет және квалификация мәселелері ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Қылмысты зардаптың түрі және көлемі бойынша квалификациялау..38
3.3 Себепті байланыс және оның қылмысты квалификациялаудағы
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.4 Қылмыстың объективтік жағының қосымша белгілері және қылмысты
квалификациялаудағы маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ
Қылмыстық құқық қылмыс деген және оның түрлерінің түсінігін
зерттеуді өзіне мақсат ретінде таный отырып, осы ұғымдардың мағынасын толық
және қылмыстың қоғамға қауіптілігін ашу үшін қылмыс құрамы деген ұғымды
қолданады. Қылмыс құрамы өзінің атауынан көрініп тұрғандай, онда белгілі
бір белгілердің, элементтердің немесе құрамдас бөліктердің бар екендігін
білдіреді. Шынында да қылмыс құрамының элементтері деген ұғымдарды
қылмыстық құқық келтіре отырып олардың қатарына қылмыстың обьектісі,
обьективтік жағы, субьективтік жағы және қылмыстың субьектісін жатқызады.
Қылмыстың құрамын сипаттайтын бұл элементтердің қылмыстық құқыта атқаратын
ролі, ол кісі өлтіру, ұрлық, тонау сияқты қылмысты болып табылатын
әрекеттердің қылмыстылығын және олардың қоғамға қауіптілігін анықтау үшін
қолданылатын құралдар ретінде десек те болады. Яғни қылмыстық заңның
Ерекше бөліміндегі қылмыстардың мағынасын анықтау және қылмыстың орын
алғанын дәл анықтау үшін біз қылмыс құрамының элементтері деген ұғымдарды
қолдануымыз керек.
Қылмыстың обьектісі ретінде қылмыстық заң нормаларымен қорғауға
алынған қоғамдық қатынастардың, құқықтардың, заңды мүдделер мен
құндылықтардың жиынтығын түсінеміз. Басқаша айтқанда адамзаттың немесе
қоғамның өмір сүруі үшін белгілі бір елеулі құндылығы бар, қажетті болып
табылатын мүдделер мен қоғамдық қатынастар сақталуы керек және олар дамуы
қажет. Мұндай құндылықтарға қарсы әрекет жасау сондықтан құқық бұзушылық
немесе қылмыс ретінде бағаланады.
Қылмыстың субьективтік жағының басты мағынасы, ол қылмысты іс-
әрекет жасаған адамның өз әрекеттеріне және оның нәтижесіне деген түрлі
ішкі сезімдері немесе психикалық қатынастарынан құралады. Сондықтан
қылмыстық құқыта субьективтік жақ қылмыс құрамының ішкі жағын сипаттайтын
белгілердің жүйесі ретінде анықталған. Субьективтік жақтың басты белгісі
кінә болып табылады және кінә дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған
адамдардың қасақаналық немесе абайсыздық нысандарындағы өз әрекеттеріне
немесе оның нәтижесіне деген психикалық қатынастары болып саналады.
Субьективтік жақ кінәден басқа, осы элементті қосымша сипаттайтын белгі-
ниет және мақсаттан құралады.
Қылмыстың субьектісі ретінде қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған
қылмыстық жауаптылық жастары болып табылатын 14 және 16 жастарға толған
және есі дұрыс адамдар алынады. Қылмыстық құқықтық ереже бойынша қылмыс
субьектісі тек жеке адамдар болып табыладыи және заңды ұйымдар қылмыс
субьектісі болып табылмайды.
Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің аса маңызды тақырыптарының бірі,
қылмыстың обьективтік жағы болып табылады, себебі құрамның бұл элементінде
қылмыстың сыртқы бейнесін сипаттайтын белгілер, яғни кінәләнің қоғамға
қауіпті әрекеттері мен әрекетсіздіктері, осы іс-әрекеттің салдары ретінде
туындайтын елеулі зардап, сонымен қатар іс-әрекетпен зардаптың арасындағы
себепті байланыс обьективтік жақтың міндетті белгілері ретінде
қарастырылады. Соған орай бұл тақырыптың қылмыстық құқықта қалыптасуының
немесе пайда болуының негізінде философия, әлеуметтану ілімдерінің
шешімдері мен категориялары жатыр. Себебі адамның белгілі бір әрекет
жасаған әректтерінің және одан туындаған нәтиженің себептілігі және
әлеуметтік тұрғыдан алғандағы бағасы, мағынасы осы ғылымдарда да
зерттеледі.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамы ретінде қылмысты әрекеттерді
сипаттайтын обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы алынады.
Қылмыс құрамының мәнін, құрылысын ашудағы обьективтік белгілер қылмыстың
обьектісіне және обьективтік жағына қатысты белгілерден, олардың қылмыс
құрамы бар, жоқтығын анықтаудағы ролінен тұрады. Обьективтік жақ қылмыстың
субьективтік жағымен қатар тұрған ұғым тәрізді қолданылғанмен, шын мәнінде
ол құрамның сыртқы көрінісін сипаттайтын обьективтік белгілердің моделі
сиқты дәрежеде көрінеді десе болады. Сонымен бұл бітіру жұмысы қылмыс
құрамының бір элементі ретінде бағаланатын қылмыстың обьективтік жағының
қылмыстық құқықтық мәселеріне және бұл элементке жататын белгілердің
қылмысты саралаудағы роліне арналады. қылмыскер белгілі бір қоғамға қауіпті
қылмысты деп танылған әрекетті немесе әрекетсіздікті жасағанда, сонымен
қатар қауіпті зардаптарды келтіргенде немесе қылмыстың жасалу орны, уақыты,
тәсілі, жағдайы тәрізді белгілер бойынша әрекеттер жасағанда олардың
қоғамға қауіптілігі көрінеді және оны жасаған адамда алдымен осы белгілерге
қатысты шешім болады..
1 Қылмыс құрамының қылмыстық құқықтағы маңызы.
1.1 Қылмыс құрамының түсінігі және құрылымы
Қылмыс – жай әлеуметтік құбылыстың бір түрі ретінде ғана
емес, ол сонымен бірге қылмысты сипаттай алатын және оның
қауіптілігін көрсете алатын әлеуметтік саяси тұрғыдан қауіпті
белгілермен элементтердің жиынтығы ретінде бағаланады. Қылмысты
квалификациялау үшін қылмыстық заңдағы жекелеген қылмыс
түрлерінің қылмыстық құқықта белгіленген ерекшеліктерін немесе
оларды өзге қылмыстардан ажырататын белгілер тобымен жақсы
таныс болуы керек. Әрбір қылмысты білдіретін белгілер тобының
жиынтығы арқылы ғана жеке қылмыс құрамдары өзге құрамдардан
ажыратылады және нақтыланады. Әрине, әр қылмыс құрамының
элементтерін сипаттайтын белгілер өзгелеріне ұқсамайтын тек осы
құрамға ғана тән сипатта болады деп түсінуге болмайды.
Қоғамдық құбылыстардың, процестердің кейде бір-біріне кейбір
белгілері ұқсас болып келетіндігі тәрізді қылмыс құрамдары да
кейбір құрам элементтерінің белгілері бойынша бір-бірімен
жақын, ұқсас болып келеді. Қылмыстық заңның ерекше
бөліміндегі қылмыстардың көпшілігі обьектісі, субъективтік жағы
және субъектісі бойынша бірін-бірі қайталайтындай дәрежеде.
Мұның себебі қылмыстық құқықтық ережелерге байланысты. Мысалы
қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықты әдетте 16 жастан
белгілейді және тек есі дұрыс адамдарға кінә артып,
жауаптылық жүргізеді. Немесе қылмыстық Кодекс Ерекше бөлімінің
тараулары қылмыс объектілері бойынша топтастырылған, сондай-ақ
қылмыстық субъективтік жағы бойынша қылмыстық құқықта
қасақаналық және абайсыздықтағы кінә нысандары белгіленген.
Міне осындай ережелер қылмыс құрамдары белгілерінің көпшілік
жағдайдағы ұқсастықты білдіруінің басты себебі болып
табылады. Қылмыстық кодексте қылмыстық объективтік жағының
белгілері бойынша да бірін-бірі қайталайтын құрамдар
кездеседі. Мысалы, қорлау (130-бап), Өкімет өкілін қорлау (320-
бап), Сотты құрметтемеу (342-бап), Әскери қызметшіге тіл тигізу
(371-бап). Осындай ұқсастықтардың кездесуіне қарай сот – тергеу
практикасында қылмысты квалификациялауға байланысты қиындықтар
туындайды. Қылмысты квалификациялауды дұрыс жүргізудің осындай
ұқсас қылмыс құралдарының өзара атқарылатын құрам
элементтерін анық білуі қажет.
Қылмыс құрамы деген ұғым “құрам” деген сөздің
қолданылуының әріпінен-ақ, оның белгілі-бір элементтерден,
белгілерден құралып бір ұғымды білдіретінін көрсетеді. Демек
бұл “қылмыс құрамы” деген атауда бірнеше құрамдас
бөліктердің өмір сүретінін, ал қылмыстық жауаптылықты белгілеу
немесе жасалған қылмыс уақиғасы бойынша айыпты деп тану
үшін сол қылмыс оқиғасының белгілі болуы ғана емес,
адамның негізді жауаптылығын ашып бере алатын белгілердің
анықталуы қажет екенін білдіреді.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамдарының элементтері ретінде
қылмыстық объектісі, қылмыстық объективтік жағы, қылмыстық
субъективтік жағы және қылмыстық субъектісі аталады. Бұлардың
әр қайсысының қылмыс уақиғасын зерттеуде, ол бойынша кінәлі
адамның жауаптылығын белгілеуде өз ролі бар.
Қылмыстық объектісі ретінде қылмыстық заң бойынша
қорғауға алынған қоғамдық қатынастардың, заңды мүдделердің,
құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы алынады деп түсіну
керек. Кейбір әдебиеттерде қылмыс объектісі ретінде “қоғамдық
қатынастар” деген ұғым алынып, ал қалған “заңды мүдделер,
құқықтар мен құндылықтар” деген ұғымдар “қоғамдық қатынастар”
деген ұғымға жатқызылады.
Қылмыстық объективтік жағы ретінде қылмыстық сыртқы
бейнесін сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынып, онда
қылмыстық факт немесе уақиға ретінде балаларға болатын
белгілер тобына сипаттама беріледі. Объективтік жақты
қылмыстың жасалу уақиғасын білдіретін элемент ретінде
түсінуді ұсыну, ол объективтік жақтың “қылмыстың сыртқы
бейнесін сипаттайды” деген ұғымға байланысты. Яғни бұл құрам
элементінде қылмыстың қоғамға қауіптілігін көзге көрсете
алатын сыртқы белгілер қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік,
елеулі зардап, себепті байланыс, қауіпті құрал, тәсіл,
жағдай тәрізді т.б. белгілер түгелденеді немесе осы
бағыттағы материалдарды квалификация жүргізуші субъект
іздестіреді.
Қылмыс құрамы деген ұғым “құрам” деген сөздің
қолданылуының әріпінен-ақ, оның белгілі-бір элементтерден,
белгілерден құралып бір ұғымды білдіретінін көрсетеді. Демек
бұл “қылмыс құрамы” деген атауда бірнеше құрамдас
бөліктердің өмір сүретінін, ал қылмыстық жауаптылықты белгілеу
немесе жасалған қылмыс уақиғасы бойынша айыпты деп тану
үшін сол қылмыс оқиғасының белгілі болуы ғана емес,
адамның негізді жауаптылығын ашып бере алатын белгілердің
анықталуы қажет екенін білдіреді.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамдарының элементтері ретінде
қылмыстық объектісі, қылмыстық объективтік жағы, қылмыстық
субъективтік жағы және қылмыстық субъектісі аталады. Бұлардың
әр қайсысының қылмыс уақиғасын зерттеуде, ол бойынша кінәлі
адамның жауаптылығын белгілеуде өз ролі бар.
Қылмыстық объектісі ретінде қылмыстық заң бойынша
қорғауға алынған қоғамдық қатынастардың, заңды мүдделердің,
құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы алынады деп түсіну
керек. Кейбір әдебиеттерде қылмыс объектісі ретінде “қоғамдық
қатынастар” деген ұғым алынып, ал қалған “заңды мүдделер,
құқықтар мен құндылықтар” деген ұғымдар “қоғамдық қатынастар”
деген ұғымға жатқызылады.
Қылмыстық объективтік жағы ретінде қылмыстық сыртқы
бейнесін сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынып, онда
қылмыстық факт немесе уақиға ретінде балаларға болатын
белгілер тобына сипаттама беріледі. Объективтік жақты
қылмыстың жасалу уақиғасын білдіретін элемент ретінде
түсінуді ұсыну, ол объективтік жақтың “қылмыстың сыртқы
бейнесін сипаттайды” деген ұғымға байланысты. Яғни бұл құрам
элементінде қылмыстың қоғамға қауіптілігін көзге көрсете
алатын сыртқы белгілер қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік,
елеулі зардап, себепті байланыс, қауіпті құрал, тәсіл,
жағдай тәрізді т.б. белгілер түгелденеді немесе осы
бағыттағы материалдарды квалификация жүргізуші субъект
іздестіреді.
Қылмыстық субъективтік жағы ретінде қоғамға қауіпті іс-
әрекет жасаған адамның психикалық сезімдерін білдіретін ішкі
жағы белгілері алынады. Демек бұл құрам іс-әрекетіне,
зардапқа, қылмыс тәсіліне, жағдайына деген психикалық
қатынасы сонымен бірге қылмыстың жасалуына түрткі болған
ішкі сезімдер ашылады. Яғни қылмыскер адамның қылмыстың
объектісі мен объективтік жағының белгілеріне деген ми
жұмысының шешімдері анықталуға жатады.
Қылмыс субъектісі ретінде қылмыстық жауаптылық жасына
жеткен, есі дұрыс, кінәлі адам алынады. Қылмыстың құрамын
негізінен субъективтік және объективтік бағыттардағы
белгілерден құралатынын ескеріп, оның ұғымын осы екі
бағыттағы белгілердің жиынтығы түрінде алу қисынды және
өзге әдебиеттерде де осындай сипатта беріледі. Сонымен,
қылмыс құрамы дегеніміз, қылмыстық заң бойынша қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді қылмыс ретінде сипаттайтын объективтік
және субъективтік белгілердің жиынтығы болып табылады. [1-243-
244б]
Қылмыс құрамының элементтері өзара бір-бірімен байланысты
ұғымдар. Мысалы қылмыстың объективтік жағы мен субъективтік
жағының ұғымы және оларды құрайтын белгілер бірін-бірі
дәлелдеуші, анықтаушы роль атқара алады. Яғни қылмыстың
объективтік жағы сыртқы бейнесін сипаттаса, ал субъективтік
жақ ішкі бейнесін негіздейді. Бұл ұғымдар қылмыстық құқықта
бір медальдің екі жағы іспеттес ұғымдар болып табылады.
Яғни қылмыстың сыртқы жағы болмаса, оның ішкі жағы да
болмайды.
Қылмыстың объектісі өзге құрам элементтерінің ішінен
қылмыстың объективтік жағымен тығыз байланысты, өйткені
кінәлі адамның жасаған қауіпті іс-әрекеті оның зардабы
заңмен қорғалатын объектіге бағытталады. Ал қауіпті әрекеттің
жасалуы заңмен қорғауға алынған объектінің бұзылғанын
білдіреді.
Қылмыстың субъективтік жағының қылмыс объектісімен де
байланысы бар. Бірақ бұл байланыста, яғни субъективтік жақ
қылмыстың объективтік жағының белгілері арқылы қылмыс
субъектісімен байланысатын тәрізді болып көрінеді. Өйткені
қылмыскердің қауіпті іс-әрекетіне немесе зардапқа деген
психикалық қатынастары іске асырылғанда объективтік жақтың
белгілері көрініс алып, заңмен қорғалатын объектіге нұқсан
келеді.
Қылмыстың субъектісі қылмыстың субъективтік жағымен
тікелей байланысты. Себебі объективтік жақтың белгілеріне
деген әртүрлі психикалық қатынастар және қылмысты әрекеттің
орындалуына түрткі болған ішкі сезімдер, сонымен қатар
әрекеттің мақсаты барлық кезде адам ойынан шығып жатады.
Сондықтан қылмыскер адам болмаса қылмыстың субъективтік
жағына, объективтік жағына қатысты белгілер орын алмайды.
Қылмыстық құрамның элементтері бірін-бірі толықтыратын
ұғымдар болып табылады. Бұлай деуіміздің себебі ол, өмірде
аталған элементтердің бірі немесе бірнешеуі көрініс алғанмен,
бірақ кем дегенде біреуі болмаса, онда қылмыс құрамы да,
қылмыс уақиғасы да жоқ деп танылады. Мысалы заңмен
қорғалатын объекті ретінде адамның өміріне, денсаулығына,
меншігіне зиян келгенмен, бірақ ол зиянды келтірген адам
болмаса қылмыстың субъектісі жоқ. Мұндай кезде заңмен
қорғалатын мүддеге зиян келтіруші жануарлар немесе табиғаттың
зілзала күштері болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстың
объектісіне зиян келгенмен, ол зиянды келтірген адам бар
болғанмен, бірақ ол адамда кем дегенде абайсыздық түріндегі
кінәнің белгілері болмаса қылмыстың субъективтік жағы жоқ
деп танылады. Мысалы жазықсыз зиян келтіру. Сондықтан
жасалған іс-әрекетті қылмыстық құрамының бар болуы қылмыстық
жауаптылықтың негізін ғана емес, сонымен қатар қылмысты
квалификациялаудың құқықтық негізінде білдіреді. Бұл айтылып
отырған ереже практикада мынандай жағдайда сақтала бермейді.
Мысалы қылмыстық іс қозғалғанда қылмыс фактісі немесе
қылмыс уақиғасы (мұндай жағдайда фактіні немесе уақиғаны
қылмыс емес, қылмысқа ұқсас уақиға, факт деп бағалаған
дұрыс) бойынша қозғалады, бірақ қылмыс құрамының бұл
уақиғада бар екендігі әлі белгісіз болуы мүмкін. Тергеу
практикасында өрт уақиғасының орын алып қоғам және адам
меншігіне елеулі зиян келгендігі немесе адамның қайтыс болуы
бойынша да қылмыстық іс қозғалады. Бұл кездерде қылмыстық
құрамның толық болуы талап етілмейді. Ал кейін адамға
сезікті немесе айыпкер ретінде тану туралы қаулы шығарылғанда
қылмыстық құрамының толық болуы талап етіледі. Жоғарыда
айтып отырған қайтыс болған адам бойынша қылмыстық іс
қозғалғанмен, бірақ алдын ала тергеу барысында оның өз
ажалынан қайтыс болғандағы анықталып іс қысқартылуы мүмкін.
Немесе болған өрт адамның кінәсінен емес табиғи күш
әсерінен болуы мүмкін. Мұндай қылмыскер ұқсас уақиға немесе
зардаптық орын алуы бойынша дереу қылмыстық іс қорғау,
ол мемлекеттің құқық қорғау орындарын үнемі сергек болуды
әрбір фактіні назарда ұстауды талап етуіне байланысты. Бір
айта кететін жәйт, ол мұндай уақиғаларда қылмыстық құрамы
бар екендігі әлі анық болмаса да, бірақ қылмысты
квалификациялау жүргізіледі. Бұлай деуіміздің себебі, ол
қылмыстық іс қозғалғанда міндетті түрде Қылмыстық кодексте
белгілі бір баптары бойынша қозғалады. Қылмыстың субъектісі
қылмыстың субъективтік жағымен тікелей байланысты. Себебі
объективтік жақтың белгілеріне деген әртүрлі психикалық
қатынастар және қылмысты әрекеттің орындалуына түрткі болған
ішкі сезімдер, сонымен қатар әрекеттің мақсаты барлық кезде
адам ойынан шығып жатады. Сондықтан қылмыскер адам
болмаса қылмыстың субъективтік жағына, объективтік жағына
қатысты белгілер орын алмайды.
Қылмыстық құрамның элементтері бірін-бірі толықтыратын
ұғымдар болып табылады. Бұлай деуіміздің себебі ол, өмірде
аталған элементтердің бірі немесе бірнешеуі көрініс алғанмен,
бірақ кем дегенде біреуі болмаса, онда қылмыс құрамы да,
қылмыс уақиғасы да жоқ деп танылады. Мысалы заңмен
қорғалатын объекті ретінде адамның өміріне, денсаулығына,
меншігіне зиян келгенмен, бірақ ол зиянды келтірген адам
болмаса қылмыстың субъектісі жоқ. Мұндай кезде заңмен
қорғалатын мүддеге зиян келтіруші жануарлар немесе табиғаттың
зілзала күштері болуы мүмкін. Сол сияқты қылмыстың
объектісіне зиян келгенмен, ол зиянды келтірген адам бар
болғанмен, бірақ ол адамда кем дегенде абайсыздық түріндегі
кінәнің белгілері болмаса қылмыстың субъективтік жағы жоқ
деп танылады. Мысалы жазықсыз зиян келтіру. Сондықтан
жасалған іс-әрекетті қылмыстық құрамының бар болуы қылмыстық
жауаптылықтың негізін ғана емес, сонымен қатар қылмысты
квалификациялаудың құқықтық негізінде білдіреді. Бұл айтылып
отырған ереже практикада мынандай жағдайда сақтала бермейді.
Мысалы қылмыстық іс қозғалғанда қылмыс фактісі немесе
қылмыс уақиғасы (мұндай жағдайда фактіні немесе уақиғаны
қылмыс емес, қылмысқа ұқсас уақиға, факт деп бағалаған
дұрыс) бойынша қозғалады, бірақ қылмыс құрамының бұл
уақиғада бар екендігі әлі белгісіз болуы мүмкін. Тергеу
практикасында өрт уақиғасының орын алып қоғам және адам
меншігіне елеулі зиян келгендігі немесе адамның қайтыс болуы
бойынша да қылмыстық іс қозғалады. Бұл кездерде қылмыстық
құрамның толық болуы талап етілмейді. Ал кейін адамға
сезікті немесе айыпкер ретінде тану туралы қаулы шығарылғанда
қылмыстық құрамының толық болуы талап етіледі. Жоғарыда
айтып отырған қайтыс болған адам бойынша қылмыстық іс
қозғалғанмен, бірақ алдын ала тергеу барысында оның өз
ажалынан қайтыс болғандағы анықталып іс қысқартылуы мүмкін.
Немесе болған өрт адамның кінәсінен емес табиғи күш
әсерінен болуы мүмкін. Мұндай қылмыскер ұқсас уақиға немесе
зардаптық орын алуы бойынша дереу қылмыстық іс қорғау,
ол мемлекеттің құқық қорғау орындарын үнемі сергек болуды
әрбір фактіні назарда ұстауды талап етуіне байланысты. Бір
айта кететін жәйт, ол мұндай уақиғаларда қылмыстық құрамы
бар екендігі әлі анық болмаса да, бірақ қылмысты
квалификациялау жүргізіледі. Бұлай деуіміздің себебі, ол
қылмыстық іс қозғалғанда міндетті түрде Қылмыстық кодексте
белгілі бір баптары бойынша қозғалады.
1.2 Қылмыс құрамының әлеуметтік сипаттамасы және оның қылмыс
құрамдарын анықтаудағы ролі.
Қылмыс құрамы элементтерінің қылмыстық іс-әрекеттерге
құқықтық талдау жасау кезінде кезектілікпен аталу тәртібі, ол
таза құқықтық емес, әлеуметтік сипатына байланысты болып
табылады. Әдетте қылмыс құрамының элементтері қылмыс
объектісі, объективтік жағы, субъективтік жағы және субъектісі
деген реттілікпен келтіріледі. Бірақ әдебиеттерде қылмыстық
субъективтік жағы мен субъектісінің орнын ауыстырып,
субъективтік жақты соңғы кезекте атайтын да бағыттар
кездеседі.[2-36б.]
Құрам элементтерінің кезектілік тәртібін белгілеу
мәселесі қылмыстық құқық қарастыратын зерттеу объектілерін
әлеуметтік тұрғыдан талдауға алғанда ашылады.
Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың алғашқы белгісі
қоғамдық қатынас болып табылады. Қоғамдық қатынас қылмыстық
объектісі ретінде ғана емес, сол нақты қоғамдық қатынастың
түрі немесе оның қоғамдағы ролі қылмыстың мазмұнын алуға
да әсер ете алады.
Қоғамдық қатынастар жалпы социология тұрғысынан алғанда
қоғамда ерекше орын алады. Себебі белгілі бір ортада қоғам
бар деу үшін, ол жерде қоғамның қалыптасуын, дамуын
білдіретін қоғам мүшелері арасындағы қоғамдық қатынастар өмір
сүруі керек.
Қоғам мүшелері дегеніміз - өзінің биологиялық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы емес, әлеуметтік
құрамы бар адамдар арасында орын ала алады. Мысалы жұмыс
беруші мен жұмысшының, сатушы мен сатып алушының т.б.
Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз сипатта
болады деп түсіну керек, өйткені әрбір жеке адамға келгенде
қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Жаңа адам тек оған қосылады. Қоғамдық қатынастар жеке
адамға тәуелсіз өмір сүретіндіктен, адам оған тәуелді болып,
ұжымдық өмірге бағынады. Түптеп келгенде адам дұрысырақ
айтқанда қоғам мүшесі әртүрлі қатынастарға түсуге негіз
беретін қоғамның құрамдас белгілерін сол қоғамға алады. Ол
бір уақытта отбасы мүшесі, жұмысшы, партия мүшесі т.б.
бола алады. Және бұл белгілер бір адамның бойында бір-
біріне қарсы бағытта болмай, олар өзара үндесіп жатуы
керек.
Қоғамдық қатынастың келесі қызметі, олардың жиынтығы
бүтін қоғамдық организм ретінде әлеуметтік-экономикалық және
саяси формацияның түрін немесе сол қоғамның даму бағытын
білдіре алады.
Сондықтан қоғамдық қатынастардың жиынтығы қоғамды
білдіретін күш дейміз. Сонымен, адамның қоғам мүшесі ретінде
қоғамдық қатынастардың қатысушысы болып табылатын жағдайы
мынандай қорытынды жасауға әкеледі. Егер қоғамдық қатынастарды
жеке адамдарда бар биологиялық құрамдарын да кеңірек
алсақ, онда бұл әлеуметтік сапалар арасындағы қатынастар
болып табылады. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда қылмыстың алғашқы
белгісі қоғамдық қатынас болып табылады. Қоғамдық қатынас
қылмыстық объектісі ретінде ғана емес, сол нақты қоғамдық
қатынастың түрі немесе оның қоғамдағы ролі қылмыстың
мазмұнын алуға да әсер ете алады.
Қоғамдық қатынастар жалпы социология тұрғысынан алғанда
қоғамда ерекше орын алады. Себебі белгілі бір ортада қоғам
бар деу үшін, ол жерде қоғамның қалыптасуын, дамуын
білдіретін қоғам мүшелері арасындағы қоғамдық қатынастар өмір
сүруі керек.
Қоғам мүшелері дегеніміз - өзінің биологиялық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы емес, әлеуметтік
құрамы бар адамдар арасында орын ала алады. Мысалы жұмыс
беруші мен жұмысшының, сатушы мен сатып алушының т.б.
Қоғамдық қатынастар жеке адамға тәуелсіз сипатта
болады деп түсіну керек, өйткені әрбір жеке адамға келгенде
қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Қоғамдық қатынастар ол адамға дейін өмір сүрген құбылыс.
Жаңа адам тек оған қосылады. Қоғамдық қатынастар жеке
адамға тәуелсіз өмір сүретіндіктен, адам оған тәуелді болып,
ұжымдық өмірге бағынады. Түптеп келгенде адам дұрысырақ
айтқанда қоғам мүшесі әртүрлі қатынастарға түсуге негіз
беретін қоғамның құрамдас белгілерін сол қоғамға алады. Ол
бір уақытта отбасы мүшесі, жұмысшы, партия мүшесі т.б.
бола алады. Және бұл белгілер бір адамның бойында бір-
біріне қарсы бағытта болмай, олар өзара үндесіп жатуы
керек.
Қоғамдық қатынастың келесі қызметі, олардың жиынтығы
бүтін қоғамдық организм ретінде әлеуметтік-экономикалық және
саяси формацияның түрін немесе сол қоғамның даму бағытын
білдіре алады.
Бұл қоғамдық қатынастың құрамын, оның қоғамды
қозғаудағы, қалыптастырудағы ролін ашудың ең қарапайым түрі.
Өйткені қоғамдық қатынастардың қатысушылары ретінде адам ғана
емес, мекеме, ұйымдар мемлекеттер де бола алады.
Қылмыстық заңмен қорғауға алынған қылмыс объектісі
ретінде аталатын қоғамдық қатынастардың қоғам, жеке адам
өміріндегі ролі осындай маңызды болуына байланысты қылмыс
құрамының элементі ретінде бірінші кезекте аталады. Сонымен
қатар адамда қылмыстық ниеттің пайда болуының алғашқы
кезеңінде-ақ және оның жасаған қауіпті іс-әрекеттері қоғам,
адамзат үшін аса қажетті қылмыс объектісіне бағытталады. Бұл
кездейсоқ емес. Әлеуметтік-экономикалық дамуда жай еңбек
бөлінісі ғана пайда болып қоймайды. Сондай-ақ қоғам
мүшелерінде әлеуметтік мүліктік т.б. айырмашылықтар пайда
болып, олар әртүрлі деңгейлерде бола алады. Әрбір адам өз
заманының адамы болғандықтан, осындай айырмашылықтар қоғам
мүшелерінің арасында мүліктік, саяси, т.б. артықшылықтарға
ұмтылуға себепші болады. Оның бір тәсілі қылмысты әрекеттер
жасау арқылы қоғамдық қатынастарға зиян келтіре отырып өз
мұқтаждығын қанағаттандыру болып табылады дейміз.
Осы еңбектен де қылмыс – объективтік құрамы бойынша
жеке адамның немесе қылмыс субъектісінің адам мен адам
немесе жеке адаммен заңды ұйым, ұжым арасында қалыптасқан
қатынасқа зиян келтіру болып табылады. Бұл қылмысты
қоғамдық маңызды құбылыс ретінде бағалатады. Тіпті қылмыскер
жеке адамға зиян келтіргенде де қоғамға зиян келтірген
болып есептеледі, өйткені жәбірленуші адамда қоғам мүшесі. Осы
айтылғандар қылмыс объектісінің қайдан шығатынын, оның
неліктен бірінші кезекте аталатынын ғана емес, сонымен бірге
қылмыстың қоғамға қауіптілігін де білдіреді.
Әлеуметтану теориясынан келгенде адам әрекетін бағалаудың
критерийі қоғамдағы объективтік заңдылыққа іс-әрекеттің
сәйкестік шамасы болып табылады.
Әлеуметтік ортадағы әрекеттердің бағыты, қауіптілік
дәрежесі әртүрлі. Жалпы әлеуметтік әрекеттердің кейбіреуі
қоғамдық жүйенің даму заңдылықтарына сәйкес келеді, ал кейбір
түрлері қоғам талабына тұрады. Сондай-ақ осы уақытта емес
болашақта қарсы қолданылатын әрекеттерде кездесе алады.
Мұндай әрекеттердің ішінен қоғам талабына қарсы тұратын
әрекеттер зиянды, қоғамға қауіпті деп бағаланады, олардың
қоғамға қауіптілігі барынша жоғарылары қылмыс ретінде
белгіленеді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің қауіптілік қарқындарының
шамасына (мера интенсивность и действия) дәрежесіне қарай
зиянның мөлшері белгіленеді және осы критерийде қылмыс
теріс қылықтан ажыратылады. Қылмыстық құрамның объективтік
жағын сипаттауда (мысалы бұзақылық, билікті не қызметтік
өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарында) көрінеу, кәнігі,
аса кәсіби түрде деп келтірілетін ұғымдар да осы қылмысты
әрекеттердің қарқындылық шамасына қарай анықталады. Мұндай
қарқындарды кейбір қылмыс түрлерінде дәл анықтау қиын, ол
көбінесе бағаланушы ұғым ретінде заң нормасында белгіленіп,
іс жүзінде анықтауды квалификация жүргізуші қызметкердің
еркіне беріледі.
Қылмысты іс-әрекеттер заң шығару жұмысында практикадан,
яғни қоғам өмірінен алынады, себебі қылмыстар қоғамға
таралған әрекеттер болып табылады. Содан алынады. Қылмысты
іс-әрекеттер қатарында практикада әлі кездеспесе де алдағы
уақыттарда болуы мүмкін деп заң шығарушының қылмысты деп
таныған әрекеттері болуы мүмкін. Бұл өте сирек кездесетін
жағдай. Мысалы Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңының 96
бап 2 бөлімінің М пунктінде қарастырылған “жәбірленушінің
мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатымен жасалған” кісі
өлтіру Қылмыстық Кодекс 1997 жылы бекітілгенге дейін сот-
тергеу практикасында кездескен жоқ. Бірақ заң шығарушы
мұндай кісі өлтіру түрі шетелдердің практикасында бар,
алдағы уақыттарда бізде де кездесуі мүмкін деген болжаммен
заңға енгізді.
Қылмысты іс-әрекеттер мен зардаптың қарқындылық шамасын
қылмыстық құқықтық тұрғыдан талдағанда осындай түсіндірмемен
шектелуге тура келеді. Ал бұл қарқындылық шаманы әлеуметтік
тұрғыдан талдасақ, онда қылмыстық құқықтық ережеден аса
бастаймыз. Себебі қасақана немесе абайсызда қылмыстар жасау,
аяқталған қылмыстармен қылмысқа даярлану немесе оқталу,
сондай-ақ қылмысқа қатысушылар мен оған жанасушылардың
әрекеттерінің қарқындылық дәрежесі бірдей емес.
Келесі айта кететін жәйт, ол қандай іс-әрекеттер
қоғамға қауіпті деп танымды деген сұраққа жауап табу.
Жауапты анық, әрі қысқаша былай беруге болады. Қылмысты
әрекеттер зардап келтіретін әрекеттер деген сөзбен тоқталуға
болмайды. Ол іс-әрекеттер қалыптасқан жағдайға зардап
келтірудегі ерекше тәсілді білдіреді және олар тек
қоғамдағы қатынастарды бұзатын немес бұза алатын әрекеттерді
қамтиды. Осындай себептерден қылмыс құрамында объективтік
жақ белгілері қылмыс объектісінен кейін екінші кезекте
қарастырылады.
Қылмыстық құрамдарда субъективтік жақ белгілерінің үшінші
кезекте қарастырылуына бірнеше себептермен түсіндіруге болады.
Біріншіден жоғарыда айтқанымыздай объективтік жақтың
белгілері қылмыстың сыртқы бейнесін, сипатын көрсетсе,
субъективтік жақтың белгілері қылмыскер адамның сол сыртқы
белгілерге деген ішкі ойын, оның бағытын ашып береді.
Қылмыстық құрамдарға талдау жасағанда, әрине сыртқы бейнесін
ашқаннан кейін, оның ішкі жақ, яғни қылмыскердің ми
жұмысындағы әрекетіне және зардапқа, қылмыстық объективтік
жағының қосымша белгілеріне деген ой қатынасын қарастыруға
өткен тиімді, әрі мәселені кезектілікпен талдауды білдіреді.
Бұл мәселеге анығырақ үңілсек, шындығында қылмыстық
объективтік жағының белгілерінен бұрын субъективтік жақты
құрайтын белгілер алдымен пайда болады. Бұлар кінәнің
нысандарын құрайтын белгілерде, ниетпен мақсатта да әрекетпен,
зардаптан бұрын пайда болады. Анығырақ айтқанда кінәліде
қылмысты іс-әрекет жасаудан бұрын қауіпті әрекет жасауға
итермелейтін ниет пайда болады. Мысалы, ұрлық, тонау,
алаяқтық қылмыстарын құрайтын әрекеттер орын алу үшін алдымен
пайдақорлық ниет пайда болады. Сол сияқты қылмысты әрекет
жасардың алдында немесе сол кезде, өзінің әрекетінің қауіпті
екенін сезеді, ол әрекеттің белгілі бір зардаптар
тудыратынын көре біледі және сондай зардаптардың туындауын
тілеуі немесе оған саналы түрде жол беруі мүмкін. Бірақ
осындай себептерге қарамай қылмыстық субъективтік жағының
объективтік жақтан кейін қаралу себебі, ол қылмысты кінә,
ниет, мақсатқа жетуге жағдай жасайтын әрекеттер жасалмай,
зардап туындамай тұрып, қылмысты уақиғаның бар екендігін
көру қиындығына байланысты болып табылады. Яғни адамның іште
жатқан қылмысты белгілері сыртқа шыққанда ғана және заңмен
қорғалатын объектілерге нақты қауіп туындағанда немесе олар
бұзылғанда қылмыс уақиғасы туралы сөз қозғауға болады.
Екіншіден қасақана түрде жасалатын қылмыстарда қылмыстық
ниет өзге белгілерге қарағанда алдымен пайда болғанмен,
оның іске асырылуы соңғы кезекте тұрады. Қылмысты ниетті
(мысалы кек қайтару, пайда табу) іске асыру үшін тиісті іс-
әрекеттер толық әрі ойдағыдай орындалып шығуы шарт. Егер
қылмыстың жасалуына түрткі болған ниетті іске асыру
бағытындағы әрекеттер орындалмаса немесе толық орындалмаса,
онда қылмыстың ниеті ғана емес, мақсаты да жүзеге аспайды.
Демек бұл белгілерге кінәлінің жетуі, оның жүзеге асуы
қылмыс процедурасында соңғы кезекте тұрады.
Үшіншіден уақиғаның сыртқы көрінісі бар болғанмен
кейін анықтай келгенде ішкі көрініс жоқ болып шығуы да
мүмкін. Мұндай жағдайларда “сыртқы көрініс” деп отырғанымыз
анықтай келгенде қылмыстың объективтік жағын білдірмейді,
өйткені бұл уақиғаның ішкі мазмұны басқа мағынаны білдіруі
мүмкін. Мысалы түн уақытында адамның үй есігін бұзып
жатуы сырттай қарағанда ұрлық қылмысына бағытталған әрекетті
білдіре алады. Бірақ есікті бұзып жатқан адамның осы
үйдің иесі болып шығуы есіктің кілтін жоғалтуына т.б.
себептерге байланысты осындай әрекетті жасап жатыр. Бұл
жағдайда қылмысты кінә немесе ниет болмауына байланысты
қылмыстық объективтік жағының да белгілері жоқ деп
танылады. Бірақ осындай себептерге қарамай қылмыстық
субъективтік жағының объективтік жақтан кейін қаралу себебі,
ол қылмысты кінә, ниет, мақсатқа жетуге жағдай жасайтын
әрекеттер жасалмай, зардап туындамай тұрып, қылмысты
уақиғаның бар екендігін көру қиындығына байланысты болып
табылады. Яғни адамның іште жатқан қылмысты белгілері сыртқа
шыққанда ғана және заңмен қорғалатын объектілерге нақты
қауіп туындағанда немесе олар бұзылғанда қылмыс уақиғасы
туралы сөз қозғауға болады.
Екіншіден қасақана түрде жасалатын қылмыстарда қылмыстық
ниет өзге белгілерге қарағанда алдымен пайда болғанмен,
оның іске асырылуы соңғы кезекте тұрады. Қылмысты ниетті
(мысалы кек қайтару, пайда табу) іске асыру үшін тиісті іс-
әрекеттер толық әрі ойдағыдай орындалып шығуы шарт. Егер
қылмыстың жасалуына түрткі болған ниетті іске асыру
бағытындағы әрекеттер орындалмаса немесе толық орындалмаса,
онда қылмыстың ниеті ғана емес, мақсаты да жүзеге аспайды.
Демек бұл белгілерге кінәлінің жетуі, оның жүзеге асуы
қылмыс процедурасында соңғы кезекте тұрады.
Үшіншіден уақиғаның сыртқы көрінісі бар болғанмен
кейін анықтай келгенде ішкі көрініс жоқ болып шығуы да
мүмкін. Мұндай жағдайларда “сыртқы көрініс” деп отырғанымыз
анықтай келгенде қылмыстың объективтік жағын білдірмейді,
өйткені бұл уақиғаның ішкі мазмұны басқа мағынаны білдіруі
мүмкін. Мысалы түн уақытында адамның үй есігін бұзып
жатуы сырттай қарағанда ұрлық қылмысына бағытталған әрекетті
білдіре алады. Бірақ есікті бұзып жатқан адамның осы
үйдің иесі болып шығуы есіктің кілтін жоғалтуына т.б.
себептерге байланысты осындай әрекетті жасап жатыр. Бұл
жағдайда қылмысты кінә немесе ниет болмауына байланысты
қылмыстық объективтік жағының да белгілері жоқ деп
танылады. Яғни қоғамға қауіпті іс-әрекет жоқ.
Міне осындай реттілікпен қылмыстық құрам элементтерін
келтіргенде, соңғы кезекте қылмыс субъектісі анықталуға
жатады. Қылмыс субъектісіне қойылатын талаптарда көп емес.
Қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған адамда екі белгінің
болуы шартты. Олар адамның есі дұрыстығы, яғни жасаған іс-
әрекетінің мағынасын түсіне алуы және өз әрекеттеріне
жетекшілік жасай білуі және екіншіден қылмыстық жауаптылық
жасына жеткен болуы.
Қылмысты квалификациялауда және қылмыстық құрам
элементтерінде қылмыс субъектісінің соңғы кезекте белгіленуін
тергеу практикасының мынандай қызметімен де негіздеуге
болады. Жоғарыда айтқанымыздай кейбір жағдайларда қылмыс
жасаған адам әлі белгілі болмаса да қылмыс болып шығуы
мүмкін деген болжаммен уақиға, факт бойынша қылмыстық іс
қозғалып жатады. Мұндай жағдайларда тергеушіге қылмыстың
субъектісі ғана емес, субъективтік жақтың белгілері де
белгісіз болады. Яғни қылмыстық іс зардап туындау фактісі
бойынша қозғалып, оған Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің
тиісті бабы бойынша квалификация беріледі. Нәтижесінде кінә
және қылмыс субъектісі анықталғанда айып тағылып, ал
зардап туындау фактісінде адамның кінәсі немесе субъектіні
құрайтын белгілер болмаса, онда іс қысқартылады.
2 ҚЫЛМЫСТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУДАҒЫ
МАҢЫЗЫ
2. 1 Қылмыс құрамының объективтік жағының түсінігі
Қылмыстық құқықта қылмыстардың бейнесін, оның құрамын ашу,
негізінен екі бағытта жүргізіледі, біріншісі қылмыстың сыртқы бейнесін
көрсету бағытында, екіншісі оның ішкі бейнесін ашу бағытында болады.
Қылмыстың сыртқы бейнесін сипаттауға жататын мәселелер, құрамның
обьективтік жағы деген элементке енгізіледі. Қылмыстың сыртқы жағының
бейнесі ретінде жасалған іс-әрекеттің қылмыстылығын сырт қараған адамға-ақ
көрсете алатын белгілерді түсінуге болады. Сондықтан оқулықтар Қылмыстың
обьективтік жағы-бұл қылмыстық құқықпен қорғалатын обьектілерге қоғамға
қарсы түрде зиян келтірудің сыртқы көрінісі деген анықтама береді.[3-
58,213б]. Кез келген қылмыс сырттай бейнесін білдіре алатын белгілері
арқылы қоғамға қауіпті болып көрініп, қылмыс уақиғасының көрінісін білдіре
алады. Бұл сырттан қарағандағы қоғамға қауіпті уақиға, оның ішкі жағымен
сәйкес болғанда, яғни адамның ойының қауіптілігі әрекет немесе зардап
туындауы түрінде көрінгенде ғана қылмыстың толық бейнесін білдіреді.
Сондықтан қылмыстың обьективтік жағы ретінде қылмыс құрамының сыртқы жағын
сипаттайтын белгілердің жиынтығы алынады. Нақты қылмыстық жазаланатын
әрекет әрқашанда өзінше ерекше болады. Біз адамның жай дене қозғалысын
емес, оның саналы қызметін қарастыруымыз керек. Мұндай қызмет қандай да бір
қылмыстық заң нормасына сәйкес келеді, егерде оның ойы, сезімі немесе көңіл
күйі емес, тек қимыл әрекеті арқылы нақты көрініс тапса. [4-34б]
Қылмыстың обьективтік жағының белгілері қылмыстық құрамда
сипаттаушы рөл атқаруына байланысты әрбір қылмыстың бейнесін көрсете алатын
белгілері болады. Бірақ әрбір қылмыстың обьективтік жақ белгілері өзге
қылмыстардың осындай белгілеріне ұқсамайды деп айтуға болмайды.
Қылмыстық заңда обьективтік жақ элементі бірдей сипатталатын қылмыстарда
кездеседі. Обьективтік жақ белгілері қылмыстық заң баптарының
диспозициясында жиі келтіріледі және диспозицияларда субьективтік жаққа,
субьектіге қатысты белгі көрсетілгенде де қылмыстың атауының өзінен-ақ оның
сыртқы жаққа қатысты ең басты белгісін кездестіруге болады.
Мысалы, абайсыздықта қаза келтіру деген қылмыстың атауынан-ақ қаза
келтіру сөзінен әрекет түрін байқауға болады. Сондықтан кем дегенде
обьективтік жақтың белгілерін жалпы атаумен келтірмейтін қылмыс түрі заңда
жоқ.
Қылмыстық заңдағы көптеген баптар қылмыстың обьективтік жағы
белгілерін толық келтіреді. Мысалы, 166 баптағы шпиондық, 177 баптағы
алаяқтық, 103 баптағы денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру тәрізді, т.б.
қылмыстарды қарастыратын баптардың диспозицияларында қылмыстық әрекеттің
түрлері толық келтірілген. Ерекше көңіл баптарының диспозицияларында
обьективтік жаққа қатысты белгілердің көбірек келтірілуі, ол қылмысты
әрекеттердің көптігіне және заңмен қорғалатын обьектілердің сан-алуандығына
байланысты, қылмыстылық қоғамдық зиянды құбылыстың бір түрі ретінде
қоғамдық өмірдің кез- келген саласында кездеседі. Олар жеке адамға, сот
әділдігінің іске асырылуына, қоғам қауіпсіздігіне, азаматтардың
конституциялық құқықтарына қарсы, т.б. әртүрлі салаларда кездеседі. Соған
орай әр түрлі салалардағы заңмен қорғалатын қатынастарға зиян тигізетін
әрекеттер де сан алуан болып кездеседі. Мысалы, бөтеннің мүлкін жасырын
түрде қайтарусыз алу және жаппай тәртіпсіздік әрекеттері мағынасы және
бағыты бойынша бір-біріне ұқсамайды. Мағынасы бойынша ұрлық жасау және
жаппай тәртіпсіздік әрекеттері бір қылмысты немесе ұқсас қылмысты
білдірмейді және жеке-жеке түсіндіруді талап етеді. Бағыты бойынша бұл
әрекеттер қоғамның әр түрлі саласына зиян тигізуге бағытталған. Мысалы,
ұрлық әрекеттері бөтеннің меншігіне. Ал жаппай тәртіпсіздік қоғам
қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталады. Міне, осындай себепке
байланысты қылмыстың обьективтік жағы деген элементті құрамның бір
элементі ретінде қарастыру қажеттілігі туындайды және оның негізгі мақсаты
бір –біріне ұқсамайтын қылмысты әрекеттері заңда бейнелеу болып табылады.
Обьективтік жақтың белгілері тұрақтылығына қарай міндетті және
қосымша (факультативті) белгілер деп бөлінеді. Міндетті белгілер барлық
қылмыстық құрамдарда болуы шартты, яғни жасалған қылмыста обьективтік жақ
бар деп есептеу үшін міндетті деп танылған, белгілер болуы керек.
Обьективтік жақтың міндетті белгілеріне іс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік), елеулі зардап және осы екі белгінің арасындағы себепті
байланыс жатады. Егер материалдық деп бағаланатын құрамдарда осы белгілер,
ал формальдық құрамдарда қоғамға қауіпті іс-әрекет болмаса, онда қылмыстың
обьективтік жағы да жоқ деп танылады.
Мысалы, абайсыздықта қаза келтіру деген қылмыстың атауынан-ақ
қаза келтіру сөзінен әрекет түрін байқауға болады. Сондықтан кем дегенде
обьективтік жақтың белгілерін жалпы атаумен келтірмейтін қылмыс түрі заңда
жоқ.
Қылмыстық заңдағы көптеген баптар қылмыстың обьективтік жағы
белгілерін толық келтіреді. Мысалы, 166 баптағы шпиондық, 177 баптағы
алаяқтық, 103 баптағы денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру тәрізді, т.б.
қылмыстарды қарастыратын баптардың диспозицияларында қылмыстық әрекеттің
түрлері толық келтірілген. Ерекше көңіл баптарының диспозицияларында
обьективтік жаққа қатысты белгілердің көбірек келтірілуі, ол қылмысты
әрекеттердің көптігіне және заңмен қорғалатын обьектілердің сан-алуандығына
байланысты, қылмыстылық қоғамдық зиянды құбылыстың бір түрі ретінде
қоғамдық өмірдің кез- келген саласында кездеседі. Олар жеке адамға, сот
әділдігінің іске асырылуына, қоғам қауіпсіздігіне, азаматтардың
конституциялық құқықтарына қарсы, т.б. әртүрлі салаларда кездеседі. Соған
орай әр түрлі салалардағы заңмен қорғалатын қатынастарға зиян тигізетін
әрекеттер де сан алуан болып кездеседі. Мысалы, бөтеннің мүлкін жасырын
түрде қайтарусыз алу және жаппай тәртіпсіздік әрекеттері мағынасы және
бағыты бойынша бір-біріне ұқсамайды. Мағынасы бойынша ұрлық жасау және
жаппай тәртіпсіздік әрекеттері бір қылмысты немесе ұқсас қылмысты
білдірмейді және жеке-жеке түсіндіруді талап етеді. Бағыты бойынша бұл
әрекеттер қоғамның әр түрлі саласына зиян тигізуге бағытталған. Мысалы,
ұрлық әрекеттері бөтеннің меншігіне. Ал жаппай тәртіпсіздік қоғам
қауіпсіздігі мен қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталады. Міне, осындай себепке
байланысты қылмыстың обьективтік жағы деген элементті құрамның бір
элементі ретінде қарастыру қажеттілігі туындайды және оның негізгі мақсаты
бір –біріне ұқсамайтын қылмысты әрекеттері заңда бейнелеу болып табылады.
Обьективтік жақтың қосымша белгілеріне қылмыстың жасалу орны, уақыты,
тәсілі, құралы және жағдайы жатады. Бұл белгілердің қосымша деп бағалану
себебі, ол жасалған қылмыста белгілер болмаса да қылмыстың обьективтік
жағы бар деп саналады. Қосымша белгілер қылмыстың құралуы қосымша тұрғыдан
сипаттайды және олардың қылмыс оқиғасында белгілі бір түрде болмауы
қылмыстық құрамның бар-жоқтығына әсер етпейді. Қосымша белгілер тек баптың
атауында немесе диспозициясында тікелей көрсетілгенде ғана қосымша емес,
міндетті белгі ретінде қолданылады. Яғни, осы баппен немесе осы бөліммен
қылмысты квалификациялау үшін жасалған іс-әрекет сол бапта көрсетілгендей
уақытта, орында, тәсілмен, құралмен немесе жағдайда жасалған болуы керек.
Мұндай жағдайда міндетті белгінің күшіне енген қосымша белгі тек осы бап
немесе осы бөлім үшін ғана міндетті белгі болып табылады. Себебі, жасалған
қылмыста арнайы уақыт, орын, т.б. қосымша белгілер болмаса, онда негізі
құраммен немесе басқа баппен бағалануға жатады.
2.2 Объективтік жақтың қылмыс құрамы мәселесіндегі маңызы.
Объективтік жақтың белгілерін дұрыс белгілеу көптеген
себептермен маңызды. Себебі, ол көпшілік жағдайда қылмыстың өзге құрам
элементтерінің белгілерін, яғни қылмыс обьектісін, оның субьектісін дұрыс
көрсетуге жағдай жасайды. Себебі, кейбір қылмысты іс әрекеттер тек белгілі-
бір тәсілдермен немесе арнайы субьектілер арқылы ғана жасала алады.
Сонымен қатар жасалған қауіпті іс-әрекеттің сипаты арқылы кінә нысанын да
анықтауға болады. Көпшілік қылмыстарға кінәнің нақты бір түрі ғана тән
болып келеді, сондықтан қылмысты іс-әрекеттің сипатына және бағытына қарай
отырып, қылмыстық құрамның өзге элементтері де анықталады.
Практика жұмысында қылмыстық іс қозғаудың алғы шарты, нақты қылмыстың
жасалғанын білдіретін қауіпті іс-әрекеттің орындалуы немесе ақталуды
білдіретін қауіпті әрекеттердің жасалуы, сондай-ақ зардаптың орын алу
фактісі болып табылады. Мұндай негіздерге байланысты тергеуші түпкілікті
квалификация жасамағанның өзінде қылмыстың белгілі бір тобы туралы болжам
жасай алады. Мысалы, бөтеннің мүлкінің өртену уақиғасының орын алуына
сүйеніп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz