Қарақұйрық жайлы

Қазақстанның оңтүстік аймағын мекен ететін қарақұйрық (Gazella subgutturosa subgutturosa) – басқа тұяқты жануарлардан өзінің әсемдігімен және көр¬кем¬дігімен бірден ерекшеленеді.
Қазіргі кездегі түрі Алдыңғы, Орта және Орталық Азияда кеңінен таралған. ТМД бой¬ынша қарақұйрық Қазақстан, Өзбекстан, Әзір-байжан, Қырғызстан, Тә¬жікстан мен Түр¬кі¬менстан аумақтарында мекен етеді. Бұрындары қарақұйрық аңшылық нысаны болып табылған. ХХ ғ. ортасында республика аума¬ғын өнер¬кә¬сіпте пайдалану, құйрықтың мекен ету аймағы¬ның күрт қысқаруына әкеліп соқты, соның сал¬дарынан жа¬нуарлар саны едәуір азайды. Нә¬тижесінде Қазақ¬станда қарақұйрыққа аңшылық етуге 1951 жылдан бастап тыйым салынды. Осылайша, антропогенді әсер ету салдарынан, қарақұйрықтың кезінде мекен ететін тұтас аймағы Іле, Тауқұм, Мойынқұм, Қы¬зылқұм және Үстірт-Маңғыстау болып жекеленген, оңаша микропопуляцияларға бөлініп кетті. 1978 жылы қарақұйрық мекен ету аймағы мен саны жағынан азайып бара жатқан сирек кездесетін түр ретінде Қазақ КСР Қызыл кітабына енгізілді.
Қарақұйрық – қатты қиыршықты және сазды жамылғылы болып келетін әр түрлі шөл далаларды мекендейді. Бұдан басқа, ол бітік өсімдігі бар құмды далаларды – Қызылқұм, Мойынқұм, Тауқұм, Сарыесік атырауларында да кездеседі. Бұл биік емес құм төбе¬шіктерде жүзгін, таспа, тікенек, жыңғылбас, сексеуіл сияқты әр түрлі жыңғыл бұталары өседі. Шөп жамыл¬ғы¬сы шөл қияғы, ермен мен барқын¬дардан тұрады. Қыс¬тың суық үскірік желінен қорғану мақсатында қа-рақұйрықтар өсімдіктері қалың ойпатты орманды, тіпті қамыстың арасын да паналайды. Оңтүстік далаларда қар жамылғысы өте қалың емес (шамамен 10 см. және одан да аз) және ұзақ жатпай, күн көзіне тез еріп, буланып кетеді. Қарақұйрықтар сон¬дай-ақ, ашық тау бөктерлерінде және шөл өсім¬діктері бар жазық тауларда да мекендейді. Тауаралық далаларда тұяқтылар теңіз дең¬гейінен 800-1200 м. биіктікке еркін көтеріледі.
Қарақұйрық мекендеу аймағында біркелкі тегіс таралмаған. Олар негізінен азығы мол жерлерде, жазық тау бөктерінде, сулы және қорғаныштық қа¬сиеті бар өңірлерде өмір сүреді. Оның таралу аймақ-тарының көп бөлігі мезгілдік ауысыммен байланысты көшіп жүре¬тін жерлер: таралу аймағының солтүстік бөлі¬гінде қар түсумен байланысты – күзгі-қысқы (оңтүстікке) және сулы, жайылым жері мол – жазғы болып келеді. Жазғы көшулері өсім¬дік¬тердің қу¬рауына байланысты басқа жайы¬лым¬ды, суға жақын жерлерге ауысуымен көрінеді.

1 Б.ТАШЕНОВ, “Охотзоопром” ӨБ” РМҚК ғылыми қызметкері.