Қазақстанның Ресейге еркімен қосылуының алғашқы кезеңдегі шолып – барлау мақсатындағы зерттеулер(1731-1819)

Кіріспе

XVIII ғасырдың басында Ресейдің экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірінде орын алған терең өзгерістер ғылымды дамытуда да елеулі серпілістер туғызды. Әлбетте, бұл өзгерістер орыс мәдениеті қалыптастыруының сан ғасырлар бойғы тарихи заңды құбылыс еді. Бәрінен бұрын өнеркәсіп өндірісін кеңейту және мемлекетті нығайту негізінде қол жеткен деген қажеттілікті шұғыл арттырды. Тұңғыш жоғары оқу орындары экономикалық және саяси жетістіктері ғылыми әрі техникалық білімдерге ашылды. 1725 жылы Петербург Ғылым академиясының ашылу сол дәуірдегі Ресейдің ғылым өміріндегі аса ірі оқиға болды. Әрі оның дүние жүзіндегі көпшілік академиялырдан бір өзгешелігі – ол мемлекеттік мекеме ретінде шаңырақ көтерді. Ресейдің жан-жақты кемелдендіріп, өркендету үшін ғылымды дамыту ісіне орасан зор талаптар қойылды. Тек қана аса ірі ғылым орталағы емес, сонымен қатар орыс ғалымдарының тұғыш легін баулып тәрбиелеген оқу орнына айналған Ғылым академиясы алда келелі міндеттерді шешуге белсене атсалысты.
Ресейде оқу –ағарту ісі мен ғылымының өркендеуі XVIII ғасырдың екінші ширегінен бастап Қазақстан территориясының зерттеуге айтарлықтай себін тигізді. Геодезистер, географтар, шығыстанушылар кадрларын даярлау негізінде көптеген ғылыми экспедициялар ұйымдастыруға мүмкіндік туды. Бұл шаралар өте – мөте маңызды тарихи оқиғамен – Кіші және Орта жүз қазақтарының Ресейге қосылуымен тұспа –тұс келді.
XVIII ғасырда көшпенді қазақтар, негізінен шығыста – Балқаш көлінен бастап Есіл өзенінің жоғарғы ағысына дейінгі, оңтүстікте Сырдария өзенінен бастап, Шу, Талас өзендеріне, Батыста Қараторғай өзеніне дейінгі жерлерді мекендеді. Қазақстанға Жоңғар феодалдарының шабуылы XVIII ғасырдың 40-жылдарында Жетісу арқылы басталды. XVIII ғасырдың 80-жылдары жоңғар әскерлері Сырдария аймағына басып кіріп, бірнеше қаланы жаулап алды да қазақтар сауда – қолөнер орталықтарынан үзіп қалды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Қазақстанның Ресейге еркімен қосылуының алғашқы кезеңдегі шолып –
барлау мақсатындағы зерттеулер(1731-1819)
XVIII ғасырдың басында Ресейдің экономикалық, әлеуметтік және
саяси өмірінде орын алған терең өзгерістер ғылымды дамытуда да
елеулі серпілістер туғызды. Әлбетте, бұл өзгерістер орыс мәдениеті
қалыптастыруының сан ғасырлар бойғы тарихи заңды құбылыс еді.
Бәрінен бұрын өнеркәсіп өндірісін кеңейту және мемлекетті нығайту
негізінде қол жеткен деген қажеттілікті шұғыл арттырды. Тұңғыш
жоғары оқу орындары экономикалық және саяси жетістіктері ғылыми әрі
техникалық білімдерге ашылды. 1725 жылы Петербург Ғылым академиясының
ашылу сол дәуірдегі Ресейдің ғылым өміріндегі аса ірі оқиға
болды. Әрі оның дүние жүзіндегі көпшілік академиялырдан бір
өзгешелігі – ол мемлекеттік мекеме ретінде шаңырақ көтерді. Ресейдің
жан-жақты кемелдендіріп, өркендету үшін ғылымды дамыту ісіне орасан
зор талаптар қойылды. Тек қана аса ірі ғылым орталағы емес, сонымен
қатар орыс ғалымдарының тұғыш легін баулып тәрбиелеген оқу орнына
айналған Ғылым академиясы алда келелі міндеттерді шешуге белсене
атсалысты.
Ресейде оқу –ағарту ісі мен ғылымының өркендеуі XVIII ғасырдың
екінші ширегінен бастап Қазақстан территориясының зерттеуге
айтарлықтай себін тигізді. Геодезистер, географтар, шығыстанушылар
кадрларын даярлау негізінде көптеген ғылыми экспедициялар
ұйымдастыруға мүмкіндік туды. Бұл шаралар өте – мөте маңызды тарихи
оқиғамен – Кіші және Орта жүз қазақтарының Ресейге қосылуымен тұспа
–тұс келді.
XVIII ғасырда көшпенді қазақтар, негізінен шығыста – Балқаш
көлінен бастап Есіл өзенінің жоғарғы ағысына дейінгі, оңтүстікте
Сырдария өзенінен бастап, Шу, Талас өзендеріне, Батыста Қараторғай
өзеніне дейінгі жерлерді мекендеді. Қазақстанға Жоңғар феодалдарының
шабуылы XVIII ғасырдың 40-жылдарында Жетісу арқылы басталды. XVIII
ғасырдың 80-жылдары жоңғар әскерлері Сырдария аймағына басып кіріп,
бірнеше қаланы жаулап алды да қазақтар сауда – қолөнер
орталықтарынан үзіп қалды.
Сырттан төнген саяси және соғыс қаупі Қазақстан экономикасы мен
мәдениетінің өркендеуін тежеді.бастарына осындай ауыр күн туған
қазақтар бұл зауалдан құтылудың бірден –бір жолы Ресейдің қол астына
кіру екенін түсінді. Сондықтан олар Ресейден жәрдем сұрап, қол
ұшын беруді өтінді. 1731 жылы Кіші жүздің Ресейге қосылуы басталды.
Қазақстанның орыстардың қол астына кіруі қазақ халқының түбірлі
мүдделеріне дөп келді.
Ш.Уалиханов Жоңғар шапқыншылығын былай деп жазды: Зұлым жоңғарлар
жапа – тармағай өкшелеп қуған қырғыздар жол бойы бала-шүағасын,
кемпір-шалдарын, дүние – мүлкін, көтерем малдарын тастап, үйірінен безіп
үріккен киіктей оңтүстікке қарай зытуда. Зәре –құты қалмаған орта
жүздіктер – Самарқан маңында, кіші жүздер – Хиуа мен Бұқар төңірегінде
бас сауғалауда.. Орта Азияның жосылған құмайт шөлдерінен малға
жайылым таба алмай әрі жаңа көршілермен ортақ тілге келе алмай
жанжалдасқан олар аса қуатты Ресейден жәрдем мен қорғаныш іздейді.
Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылу процесі 140 жылға дерлік
уақытқа созылып, тек ХІХ ғасырдың 60-жылдарына жақындағанда ғана
аяқталды.
Қазақстанның батыс бөлігінің Ресейге қосылуы патша үкіметінің
қыр еліне жаңадан екі қала салу жөніндегі жоспарын іске асыруға
жол ашты. Бірі орыс-қазақ шекарасында, ал екіншісі – Сырдария
өзенінің жоғарғы сағасында ірге тепкен бұл қалалар патша ұкіметінің
Шығысқа ықпалы бұрынғыдан бетер күшейтуі үшін оның арқа сүйер
пункті болуы тиіс еді. Қазақстанға аттанатын ең ірі
экспедицияларының бірі И.К. Кириловтың басшылығымен 1734 жылы
ұйымдастырылды. Орынбор экспедициясы деп аталған бұл топтың алдына
жоғарыда аталған екі қаланы салатын жерлердің табиғат жағдайларын
зерттеу мақсаты қойылды.
И.К.Кириллов ( 1689-1737 жылдар) – орыс география ғылымының дамуына
айтарлықтай үлес қосқан белгілі мемлекет қайраткері, Ресейдегі
картографиялық жұмыстарды басқарған. Оның Ресейдің географиялық –
статистикалық жағынан сипатталған еңбегі ғылымға мәлім. Шығарма
Бүкілресейлік мемлекеттің гүлдену жағдайы (1727 жыл) деген атпен
1831 жылы ғана басталды. И.К.Кирилловтың басшылығымен 1734 жылы
жарық көрген Ресей Атласы үшін отызға жуық карта құрастырылған. Бұл
каррталарда қазақ даласы да бейнеленген.
И.К.Кириллов Орынбор экспедициясына қатысу үшін жан – жақты
дайындалды. Ол Э. Биронға осы экспедицияның идеясы мен ұйымдастыру
жоспарын он алты жыл басымда жүрді - деп жазды. Алайда уақытсыз
келген ажал И.К.Кирилловқа ойлаған істерін түгелдей іске асыруға
мұрша бермеді. Оның жрспары бойынша Ор өзенінің жағасынан Орынбор
қаласы салына бастады. Кейін құрылыс басқа жерге ауыстырылып, тек
1743 жылы оның қала ретінде іргесі қаланды. Содан бастап Орынбор
бүкіл Дала өлкесінің әкімшілік орталығына айналып, қазақтардың орыс
халқымен жақындасуы үшін орасан зор роль атқарды. И.К.Кирилловтың
басшылығымен Орынбор өлкесінің картасы жасалып, оған Кіші және Орта
жүздердің жерлері кірді (1737 жыл). Сол уақыттан бастап қазақ жері
орыс карталарының бәрінде де бейнеленетін болды.
И.К.Кириллов қаза болғаннан кейін Орынбор экспедициясына бастық
болып аса көрнекті орыс ғалымы әрі мемлекет қайраткері В.Н.Татщев
(1686-1750) тағайындалды. Ол қазақ даласында көбіне тарихи –
этнографиялық зерттеулер жүргізді. Ғалымның Ресей тарихы (1739-1750
жылдар), Ұлы Ресей империясының тарихи және географиялық
сипаттамасы кіріспе (1744-1745 жылдар), Ресейдің траихи, географиялық
және саяси лексиконы (1745 жыл) еңбектерінде қазақтардың тарихи мен
этнографиясының мәселелеріне, Ресей халықтарын тіліне қарай жікке
бөлуге ( ол қазақтарды скиф тобына жатқызады) айтарлықтай орын
берілген.
В.Н.Татищев кітаптарында геошрафиялық атаулар мен терминдердің
түсініктемелерін енгізіп өзі болған аймақтарының табиғатына жалпы
сипаттама берген. Ғалым даланы географиялық тұрғыдан тексеріп
зерттеудің ғылыми негізделген тұңғыш программасын жасады. Мәселен,
1734 және 1737 жылдары В.Н.Татищев Ресейге тарихы мен географиясын
жазу жөнінде ұсыныс деген атпен географиялық – этнографиялық
анкетаның екі түрін құрастырған. Автордың Ресейді мекендеген
халықтардың өздеріне тән төл аттарына, олардың шығу тегіне, әдет-
ғұрпына, салтына, діни сеніміне, тіліне, фольклорына және басқаларына
ден қойғанын анкета сұрақтарынан байқауға болады.
XVIII ғасырда 30-жылдарының аяғы мен 40-жылдарының басында
дипломатиялық тапсырмамен Карл Миллердің экспедициясы Орта Азия мен
Қазақстанға екі дүркін келген. Алғашқы жолы ол Ташкентте болып,
екіншісінде Жоңғар хандығының шекараларына дейін жеткен, өкінішке
орай, оның есептері сақталмаған. К.Миллердің Орск қаласынан бастап
Жоңғар еліне дейін және кері қайтарында өзі сапар шеккен жерлердің
картасын жасағаны басқа деректерден мәлім. К.Миллердің
материалдарын бастырып шығарған Я.В.Ханыков былай деп жазды: Бұл
документ Аралдың шығыс жағында жатқан елдер жайында тұңғыш ақиқат
мәлімдеме ретінде әрдайым назар аударып келді. Ал оның үстіне
шығарма әлі күнге дейін осы тектес деректердің ішіндегі ең дұрысы.
Өйткені Сарысу өзенінің оңтүстік жағындағы К.Миллер жүріп өткен
жолды одан кейін бірде –бір білімді саяхатшының аяғы басқан емес.

Я.В.Ханыковтың айтуы бойынша К.Миллердің картасы шығыс бойлықтың
66°және 97° мен солтүстік ендіктің 44° және 52° аралығында,ы
кеңістікті қамтыған. Оның Орск қаласынан бастап Жоңғар еліне
дейінгі жолы сызықшалармен көрсетілген. Қазақ территориясының су
жүйесі картаға біршама толық түсірілген. Өзендерден Үлкен Торғай,
Сарысу (картада – Сара), Шу ( Цуй), Талас, көлдерден – Шалқар – Теңіз
(Ақсақал) белгіленген. Картада Қаратау жотасының орнына Кулышлы мен
Бакарлы таулары бейнеленген. Саяхатшының өзі болмаған жерлер картаға
түсірілмеген.
1740-1741 жылдары Д.В. Гладышев мен И.Муравиннің экспедициясы
қазақ жерлерінің географясын зерттеуге елеулі үлес қосқан.
Экспедицияс Ресейдің қол астына кірген Кіші жүз ханы Әбілқайырдың
Сырдария өзенінің сағасынан орыс қаласын салу жөніндегі өтініші
бойынша ұйымдастырылған. Ал патша - ағзам ертеректе қала салып
беру жөнініде еткен-ді. Сол өтінішті орындауға шешім қабылдаған
үкімет Сырдария өзененің сағасын зерттеу үшін әлгі экспедицияны
жасақтаған. Оның құрамына басшылары Д.Б.Гладышев және И.Муравинмен
бірге инженер Назимов, аудармашы У.Арсланов және бірнеше қазақ
кірген. Экспедиция материалдарын кезінде П.И.Рычков зерттеп,
пайдаланған-ды. Бірақ ол деректерді тек 1850-1857 жылдары ғана
Я.В.Ханыков жарыққа шығарған.
1740-1741 жылдардағы экспедицияның Мәлімдемесінде Орск қамалынан
бастап Сырдария өзенінің са,асы арқылы Хиуа қаласына дейінгі және
кейін қайтқан жол суреттелген. Зерттеушілер басып өткен жерлер
арнайы журналда көрсетілген (82 пункт). Орск қаласынан шыққан соң
Сырдария өзенінің сағасына дейінгі жолда авторлар жер бедерінің
мынадай түрлерін байқаған: таулар, құм төбелер, адырла, құмайтты
қыраттар, үлкен сырт, кішкене сырт, құмайт сырт, ойпаң жерлер,
тегіс жерлер. Сондай – ақ топырақ түрлері тастақты, сыздауытты,
құмдақ және ойпаң жерлердегі қара топырақ болып жіктелген.
Өсімдіктерден көктерек, қайың, өараған, сексеуіл, ырғай, тобылғы,
тал, жүзген, жусан және қамыс аталған. И.Муравин жасаған ландкарта (
жер бедерінің картасы) географиялық тұрғыдан айрықша көңіл
аударалық. Ғалымдар ұзақ уақыт бойы бұл картаның Я.В.Ханыков
жариялаған көшірмесін пайдаланып келді. Бертін келе ғана, 1956 жылы
Орталық мемлекеттік және актілер архивінен ( қор 181) картаның көлемі
49х137,5 см түпнұсқасы табылды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.