Қазақстан Республикасындағы жеке тұлға құқықтарының қорғалуы
1 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлға құқықтарының қорғалуы
2 Жеке тұлға құқықтарының халықаралық деңгейде қорғалу механизімі
2 Жеке тұлға құқықтарының халықаралық деңгейде қорғалу механизімі
Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің маңызды мемлекеттік институты Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес мемлекет Призиденті болып табылады. «Республика Президенті - халық және мемлекеттік билік бірлігінің, Конституция мызғымастығының, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі және символы» (Қазақстан Республикасының Конституциясының 40-бабы). Президенттің ерекше конституциялық мәртебесі халық алдындағы зор жауаптылығымен сипатталады. Мысалы, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу конституциялық белсенділік құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне берілген. Заңды қарау және мемлекеттің басқа органдарымен қарым-қатынасы процесінде Президенттің ерекше жағдайы адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Республика Президенті мемлекетте қабылданған барлық құқықтық нормативтік актілердің қүшін толық немесе ішінара жоя алады.
Қазақстан Республикасының Президенті жанынан кұрылған Комиссия мәртебесі жағынан консультативті-кеңесші орган болып табылады. Оның қызметіне басшылықты Қазақстан Республикасының мемлекеттік Кеңесі жүзеге асырады. Бұл Комиссияның мақсаты - Президенттің адам құқықтарын қамтамасыз ету міндетін жүзеге асыруына ықпал жасауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қамтамасыз ету механизмін жақсартуға көмектесу болып табылады. Комиссия құзырына: Қазақстан Республикасының Президентіне және тікелей Комиссияға жіберілген адам құқықтары мен бостандықтары мәселелері жөнінде үндеулерін қарау; адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселесі жөнінде жыл сайынғы және арнайы баяндамаларды құрастыру; адам құқықтарын қорғау механизмін жақсарту жөнінде ұсыныстарды жасау; Қазақстан мүдделеріне қатысты адам құқықтары жөніндегі халықаралық құқықтық – құжаттар бойынша сараптамалық қорытындылар, аналитикалық материалдар даярлау; адам құқықтары бойынша мамандандырылған халықаралық ұйымдардың жұмыстарына қатысу болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті жанынан кұрылған Комиссия мәртебесі жағынан консультативті-кеңесші орган болып табылады. Оның қызметіне басшылықты Қазақстан Республикасының мемлекеттік Кеңесі жүзеге асырады. Бұл Комиссияның мақсаты - Президенттің адам құқықтарын қамтамасыз ету міндетін жүзеге асыруына ықпал жасауға, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қамтамасыз ету механизмін жақсартуға көмектесу болып табылады. Комиссия құзырына: Қазақстан Республикасының Президентіне және тікелей Комиссияға жіберілген адам құқықтары мен бостандықтары мәселелері жөнінде үндеулерін қарау; адам құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселесі жөнінде жыл сайынғы және арнайы баяндамаларды құрастыру; адам құқықтарын қорғау механизмін жақсарту жөнінде ұсыныстарды жасау; Қазақстан мүдделеріне қатысты адам құқықтары жөніндегі халықаралық құқықтық – құжаттар бойынша сараптамалық қорытындылар, аналитикалық материалдар даярлау; адам құқықтары бойынша мамандандырылған халықаралық ұйымдардың жұмыстарына қатысу болып табылады.
1. Буйков В.М. Судебная защита прав человека и гражданина. – М., 1999. – с. 50.
2. Рақымбек А.М. Основные задачи прокурорского надзора на современном этапе / Тәуелсіз Қазақстан: құқықтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық дамудың көп бағытты даму жолы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана: Институт международного права и международного бизнеса «Данекер», 2006. – 162-166 бб.
3. Чельцов-Бебутов М.А. Очерки истории суда и уголовного процесса в рабовладельческих, феодальных и буржуазных государствах. Т. 1. –М.,–1975.– с. 839.
4. Выступление председателя Следственного комитета Сунтаева К.И. на оперативном совещании по итогам работы подразделений следствия и дознания за 1 полугодие 2007 года // Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Тергеу комитетінің Бюллетені №1(13), 2007. –с. 7-18.
5. Кобдикова А.К. Сотқа дейінгі сатыдағы соттың өкілеті // Қазақстандық қоғамды демократияландырудың теориялық және тәжірибелік сұрақтары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Алматы. – 2007. – 437-440 бб.
6. Бахтыбаев И. Роль органов прокуратуры в уголовном процессе // Заңгер. – №7. 2007. – с. 15-18.
7. Қылмыстық заңнама одан әрі жетілдірілмек // Заңгер. – №7. 2007. –4-5 бб.
8. Рахметуллин А. Вопросы судебного контроля процессуальных действий и решений, принимаемых в ходе досудебного пройзводства по уголовному делу // Заңгер. – №7. 2007. – с. 12-14.
9. Вайсов М. Место и роль прокуратуры в системе государственных органов РК и ее роль в защите прав человека и гражданина // Правовая реформа в Казахстане, – 2001. – №1. – с. 5-10.
10. Ілебаев Л.Қ. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын құқықсыз заңдардан қорғау — тәуелсіз Қазақстанның жан-жақты дамуының басты кепілі // Тәуелсіз Қазақстан: құқықтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық дамудың көп бағытты даму жолы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары, Д.А. Қонаев атындағы Университет «Дәнекер» халықаралық құқық және халықаралық бизнес институты. – Алматы. – 2006. – 88-90 бб.
11. Еркенов С.Е. Гарантии прав участников уголовного судопроизводства // Проблемы и усилия гарантий прав участников уголовного процесса: Мат-лы междунар. науч.-практ. конф. – Алматы: «Фирма Киік», 2003. – с. 67-68.
12. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Алматы, 2002. – 119-120 бб.
13. Айтхожин К.К., Сексенбаева Е.Т. Актуальные проблемы конституционного регулирования в Республике Казахстан // ҚазҰУ Хабаршысы заң сериясы – 2002. – № 1(22). – с. 3-5.
14. Шайкенов Н. Вначале было слово // Вестник Министерства юстиции РК. №12. – Алматы: Жеті жарғы, 1994. – с. 12.
15. Межибовская И. Б. Некоторые теоретические аспекты материального обеспечения нетрудоспособных граждан в Республике Казахстан // Вестник КазНУ серия юрид. – 2005. – № 1 (33). – с. 3-7.
16. Гомьен Д. Европейская Конвенция о правах человека и Европейская социальная хартия: право и практика. – М., 1998. – 48-50 с.
17. Дженнис М., Брэдли Р., Кей Р. Европейское право в области прав человека: Практика и комментарии. – М., 1997. – 47-50 с.
18. Бекназар – Юзбашев Т.Б. Права человека и международное право. – М., 1996. – 45-50 с.
2. Рақымбек А.М. Основные задачи прокурорского надзора на современном этапе / Тәуелсіз Қазақстан: құқықтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық дамудың көп бағытты даму жолы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Астана: Институт международного права и международного бизнеса «Данекер», 2006. – 162-166 бб.
3. Чельцов-Бебутов М.А. Очерки истории суда и уголовного процесса в рабовладельческих, феодальных и буржуазных государствах. Т. 1. –М.,–1975.– с. 839.
4. Выступление председателя Следственного комитета Сунтаева К.И. на оперативном совещании по итогам работы подразделений следствия и дознания за 1 полугодие 2007 года // Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Тергеу комитетінің Бюллетені №1(13), 2007. –с. 7-18.
5. Кобдикова А.К. Сотқа дейінгі сатыдағы соттың өкілеті // Қазақстандық қоғамды демократияландырудың теориялық және тәжірибелік сұрақтары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Алматы. – 2007. – 437-440 бб.
6. Бахтыбаев И. Роль органов прокуратуры в уголовном процессе // Заңгер. – №7. 2007. – с. 15-18.
7. Қылмыстық заңнама одан әрі жетілдірілмек // Заңгер. – №7. 2007. –4-5 бб.
8. Рахметуллин А. Вопросы судебного контроля процессуальных действий и решений, принимаемых в ходе досудебного пройзводства по уголовному делу // Заңгер. – №7. 2007. – с. 12-14.
9. Вайсов М. Место и роль прокуратуры в системе государственных органов РК и ее роль в защите прав человека и гражданина // Правовая реформа в Казахстане, – 2001. – №1. – с. 5-10.
10. Ілебаев Л.Қ. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын құқықсыз заңдардан қорғау — тәуелсіз Қазақстанның жан-жақты дамуының басты кепілі // Тәуелсіз Қазақстан: құқықтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық дамудың көп бағытты даму жолы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары, Д.А. Қонаев атындағы Университет «Дәнекер» халықаралық құқық және халықаралық бизнес институты. – Алматы. – 2006. – 88-90 бб.
11. Еркенов С.Е. Гарантии прав участников уголовного судопроизводства // Проблемы и усилия гарантий прав участников уголовного процесса: Мат-лы междунар. науч.-практ. конф. – Алматы: «Фирма Киік», 2003. – с. 67-68.
12. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Алматы, 2002. – 119-120 бб.
13. Айтхожин К.К., Сексенбаева Е.Т. Актуальные проблемы конституционного регулирования в Республике Казахстан // ҚазҰУ Хабаршысы заң сериясы – 2002. – № 1(22). – с. 3-5.
14. Шайкенов Н. Вначале было слово // Вестник Министерства юстиции РК. №12. – Алматы: Жеті жарғы, 1994. – с. 12.
15. Межибовская И. Б. Некоторые теоретические аспекты материального обеспечения нетрудоспособных граждан в Республике Казахстан // Вестник КазНУ серия юрид. – 2005. – № 1 (33). – с. 3-7.
16. Гомьен Д. Европейская Конвенция о правах человека и Европейская социальная хартия: право и практика. – М., 1998. – 48-50 с.
17. Дженнис М., Брэдли Р., Кей Р. Европейское право в области прав человека: Практика и комментарии. – М., 1997. – 47-50 с.
18. Бекназар – Юзбашев Т.Б. Права человека и международное право. – М., 1996. – 45-50 с.
1 Қазақстан Республикасындағы жеке тұлға құқықтарының қорғалуы
Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің маңызды мемлекеттік
институты Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес мемлекет
Призиденті болып табылады. Республика Президенті - халық және мемлекеттік
билік бірлігінің, Конституция мызғымастығының, адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының кепілі және символы (Қазақстан
Республикасының Конституциясының 40-бабы). Президенттің ерекше
конституциялық мәртебесі халық алдындағы зор жауаптылығымен сипатталады.
Мысалы, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу конституциялық
белсенділік құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне берілген. Заңды
қарау және мемлекеттің басқа органдарымен қарым-қатынасы процесінде
Президенттің ерекше жағдайы адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, Республика Президенті мемлекетте
қабылданған барлық құқықтық нормативтік актілердің қүшін толық немесе
ішінара жоя алады.
Қазақстан Республикасының Президенті жанынан кұрылған Комиссия
мәртебесі жағынан консультативті-кеңесші орган болып табылады. Оның
қызметіне басшылықты Қазақстан Республикасының мемлекеттік Кеңесі жүзеге
асырады. Бұл Комиссияның мақсаты - Президенттің адам құқықтарын қамтамасыз
ету міндетін жүзеге асыруына ықпал жасауға, адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және қамтамасыз ету механизмін жақсартуға көмектесу
болып табылады. Комиссия құзырына: Қазақстан Республикасының Президентіне
және тікелей Комиссияға жіберілген адам құқықтары мен бостандықтары
мәселелері жөнінде үндеулерін қарау; адам құқықтары мен бостандықтарын
сақтау мәселесі жөнінде жыл сайынғы және арнайы баяндамаларды құрастыру;
адам құқықтарын қорғау механизмін жақсарту жөнінде ұсыныстарды жасау;
Қазақстан мүдделеріне қатысты адам құқықтары жөніндегі халықаралық құқықтық
– құжаттар бойынша сараптамалық қорытындылар, аналитикалық материалдар
даярлау; адам құқықтары бойынша мамандандырылған халықаралық ұйымдардың
жұмыстарына қатысу болып табылады.
Адам құқықтары жөніндегі Комиссия ережеде бекітілген мақсат міндеттерін
тиімді атқарып отыр. Бірақ, жекеленген адамдардың конституциялық құқықтары
мен бостандықтарын тәжірибелік қорғау саласында тиімділігі төмен болып
отыр. ¤йткені, ол адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында
мемлекеттік саясатты қалыптастыру және саяси технологияларды енгізумен ғана
шектеліп отыр. Сол себептен де Комиссияның осы бағыттағы қызметін
жандандыру қажет. Яғни, адам құқықтарын жалпы негізде қорғау қызметімен
бірге жекелеген адам құқықтарын қалпына келтіру, қорғау қызметінің
механизмін енгізген жөн.
Конституциялық бақылауды жүзеге асыру адам құқықтарын қамтамасыз етудің
маңызды тетігі болып табылады. Қазақстан Республикасында Конституциялық
бақылауды Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жүзеге асырады.
Құрамында жеті мүшесі бар бұл орган қадағалау-бақылау сипатындағы қызметті
жүзеге асыратын алқалық орган. ¤з өкілеттігін жүзеге асыру кезінде тек
Қазақстан Республикасының Конституциясын басшылыққа алады. Жеке тұлғаның
бұзылған құқықтары жөніндегі өтініштерін бірден өзі қарамай, соттарда
расталған фактілер және соттың жолдауы негізінде конституциялық өндірісте
қарайды. Бұл түсінікті, өйткені, ол соттық орган болмағандықтан жеке
өтініштерді қарамайды және құқықтық актінің Ата заңға қайшылығы жөніндегі
жолдауды ұсыну субъектілері заңда нақты белгіленген.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғауда маңызды орын алады. Соттың ерекше рөлі азаматтардың, қоғамның және
мемлекеттердің заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуде құқыққа қарсы
барлық әрекеттерді тоқтатуға өкілеттілігімен сипатталады және оны тәуелсіз
жеке мемлекеттік билік тармағы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Тәуелсіздік алғаннан бері сот жүйесін өз алдына күшті билік тармағы
ретінде орнықтыруға бағытталған шаралар кешенді түрде жүзеге асырылуда. Бұл
соттардың Қазақстан Республикасында белгіленген адам құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуде конституциялық құрылыстың тұрақтылық
мүддесінде жүзеге асырылады. Сот билігінің мақсаты Кеңестік кезеңде
негізгі міндеттері қылмыспен күресуге бағытталса, қазіргі кезде
азаматтармен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету және мемлекеттегі
заңдылықты қорғауды қамтамасыз етуді көздейді. Қазақстан Республикасында
жүргізіліп жатқан сот реформасы саяси құбылыстарға тәуелсіз өз алдына әділ
және беделді билік тармағын мемлекеттік механизмге енгізуге бағытталған.
Конституциялық билік бөлу қағидасы сот органдарының азаматтардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғаудағы ролін жоғары бағалап отыр, сондықтан
Қазақстан Республикасының Конституциясында сот билігінің конституциялық
негіздері белгіленген. Қазақстан Республикасының Конституциясының 76-
бабында Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативті құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 75-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының сот төрелігі
тек соттармен жүзеге асырылады. Яғни, қоғам және мемлекет соттарға
заңдардың және өзгеде нормативтік құқықтық актілерін дұрыс пайдалану,
адамдардың құқтар мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етуді жүктейді.
Құқықтар мен бостандықтардың түрлеріне байланысты қорғау қылмыстық,
азаматтық және өзге Конституциямен белгіленген сот өндірісі формаларында
жүзеге асырылады. Бұл жағдайда соттар Конституцияда белгіленген адам және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар және
өзге де нормативті құқық актілерді пайдалануға құқығы жоқ. Егер сот
өндірісі барысында мұндай нормативті актілер анықталған жағдайда іс бойынша
өндірісті тоқтатып ол актіні Конституцияға қайшы деп тану жөнінде
Конституциялық Кеңеске ұсыныс жасауға міндетті. Яғни, судья сот билігінің
иесі ретінде заңдардың және өзге де нормативті актілерінің Конституцияға
сәйкестігі жағынан мазмұнын бағалап отыруы керек. ¤кінішке орай, сот
тәжірибесінде Конституцияның тікелей әсер ету қағидасының жүзеге асырылуы
соттардың күнделікті қызметінің барысының нормасына айналмаған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабына сәйкес судья сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңдарға
бағынады. Сот қызметіне қандай да бір араласу заңмен қудаланылады. Осы
баптың үшінші тармағында сот төрелігінің он қағидасы белгіленген. Бұл
қағидалар Қазақстан Республикасының барлық соттарына және судьяларына ортақ
болып табылады.
Сот төрелігінің Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген
қағидалары тергеу және сот қателерін болдырмау дәлелдемелерді алудың заңдық
процедураларын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес адамның қадір-қасиетін төмендететін,
азаптау, зорлық-зомбылық жолмен алынған дәлелдемелер заңсыз деп табылады.
Дәлелдемені заңды деп тану үшін іс жүргізу заңында белгіленген оларды алу,
бекіту тәртібі сақталуы тиіс.
Құқықтық реформаның негізгі идеялары Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалған. Бірақ олар тікелей әсер ететін заңдарда
материализациялануы тиіс. Яғни, құқық қорғау және сот органдары қызметі
барысында жүзеге асырылуы тиіс. Соттық-құқықтық реформаның прогрессивтік
дамуының бір көрінісі жаңа қабылданған сот жүйесі және судиялардың
мәртебесі жөніндегі Қазақстан Республикасының Конституциялық күші бар
заңы. Осыған орай автономиялық сот жүйесін құру, мамандандырылған соттарды
енгізу, сот корпусын күшейту мүмкіндігіне қол жеткізілді. Соттардың заңдық
негізде мемлекеттік билік тармағы мәртебесін алуы олардың беделінің және
қызмет билігінің артуына ықпал етуде. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
олардың ауыспаушылығы, оларға ешкімнің тиіспеушілігі, сотты сыйламағандығы
үшін жауаптылық судьялық қызметтің беделді мамандықтардың біріне айналуына
мүмкіндік беріп отыр [99]. Заңда сот төрелегінің қағидалары бекітілген,
Қазақстан Републикасының сот жүйесі заман талабына сай өзгертілген. Сот
төрелігі процесінің және әкімшіліктеу мәселелері күшейтілген сот қызметін
материалдық техникалық қамтамасыз ету автономиялық өкілетті органға
берілген, судьялық қызметке кадрларды таңдау мәселесі реттелген.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы
соты, облыстық және соған теңестірілген соттар, аудандық және оған
теңестірілген соттар құрайды. Бұл жүйеде аудандық (қалалық) соттар негізгі
буын болып табылады. ¤йткені, істі қарау көлемі басқа сот жүйесіндегі
соттарға қарағанда жоғары. Мысалы, аудандық, қалалық соттармен 2006 жылы
85195 қылмыстық іс, 18772 азаматтық іс және 136510 әкімшілік материалдар
қаралған.
Аудандық және оған теңестірілген соттар өкілетті органдардың
ұсынылуымен Қазақстан Республикасының Президентімен құрылады және
таратылады. Яғни, Жоғарғы сот жанынан құрылған соттық әкімшіліктеу комитеті
Жоғарғы сот төрағасымен бірлесе отырып, Қазақстан Республикасының
Президентіне әкімшілік-территориялық бірліктерде аудандық соттар құру
жөнінде ұсыныстар жасайды. Мемлекеттің материалдық мүмкіндіктерін және
қажеттіктерін ескере отырып, іске қатысушылардың сот сатыларына
шағымдалуына қолайлы жағдай жасау мақсатында мамандандырылған соттар
(экономикалық, әкімшілік, ювеналдық және т.б.) құрылуы мүмкін.
Қазіргі кезде соттық қызметтерді атқаратын мемлекеттік органдар көптеп
кездеседі. Атап айтқанда, әкімшілік сипаттағы шараларды қолданатын
органдар. Мысалы, Мемлекеттік автоинспекция қызметкерлерінің айып пұл
салуы, өкілетті органдардың лицензиядан айыруы, салық органдарының мүлікті
тәркілеуі және тағы басқалар. Бұл шаралар адам құқтарының бұзылуының бірден-
бір негізі болып табылады, сондықтан да әкімшілік шараларды қолдануда шешім
тек сот тәртібімен қаралуы қажет және бұл мамандырылған әкімшілік соттарына
жүктелуі тиіс. Осы шараларды қолдану Қазақстан Республикасының
Конституциясындағы ешкім өз мүлкінен сот шешімінсіз айрылуға жатпайды деген
нормасы мен мемлекеттік органдар тәжірибесінің қазіргі қайшылықты жағдайын
жоюға мүмкіндік береді. Бұл өкілеттіктерді соттарға беру лауазымды
тұлғалардың өз өкілеттіктерін асыра пайдалануларына жол бермейді.
Азаматтардың мемлекеттік органдармен тең дәрежеде сайыспалы іс жүргізу
негізінде өз құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғалуын қамтамасыз ету
мүмкіндігіне ие болуына қол жеткізіледі.
Жалпыға белгілі жай, заңдық тұрғыдан адам құқықтарын шектеу қоғамдық
қатынастарды реттеу мақсатында қолданылады. Бірақ, тәжірибеде адам
құқықтарын заңсыз шектеу фактілері көптеп кездеседі. Әсіресе, бұл адамды
қамауға алу, ұстау кезінде байқалады. Ал, бұл адамның және азаматтардың
Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілдік берілген бас
бостандығын шектеу болып табылады. Осыған орай, құқықтық мемлекеттің бірден
бір атрибуты болып табылатын шара – тергеуге соттық бақылауды енгізген жөн.
Соттардың алдын ала тергеу және анықтау қызметіне бақылау функциясының
аясын кеңейту жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамсыз етудің
сенімді кепілі болып табылады. Осы орайда сотқа айып тағу өкілеттігі
жүктелмеу керек. Әрине, соттық бақылау алдын ала тергеу және анықтау
жүргізу сатыларының тек адамдардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қатысты әрекеттеріне қатысты болуы керек. Атап айтқанда
тінту, зат алу, телефон байланыстарын тыңдау, почта, телеграф
корреспонденцияларын қарау сияқты тергеу әрекеттерін жүргізу үшін сот
шешімі міндетті болуы тиіс.
Республиканың іс жүргізу заңдарында бекітілген сайыспалылық пен
жақтардың теңдік және өзге қағидаларын бекіту мемлекетте сот төрелігінің
қалыптасуына елеулі әсерін тигізді және соттардың айыптаушы емес адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғаушы ретінде тануға мүмкіндік беруде.
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтарға кәсіби заңдық көмек
берілетіндігін қарастырған. Яғни, адвокаттың (қорғаушының) көмегін қамауға
алынған немесе айып тағылған сәтінен бастап пайдалану құқығымен қамтамасыз
еткен. Адвокаттың қызметі Қазақстан Республикасының адвокаттық қызметі
жөніндегі заңымен реттеледі. Бұл заң тұрғындарға құқықтық көмек аясын
елеулі түрде кеңейтті.
Заң жүйесінің ізгіленуі жәбірленушінің, айыпкерді қылмыстық
жауапшылыққа тарту шешімді өзі қабылдауын енгізуден көрінеді. Әр адамды
лауазымды тұлғалардың және басқару органдарының заңсыз әрекеттеріне шағым
беру құқығымен қамтамасыз ету сот органдарының қызметіндегі азаматтардың
және адамдардың құқықтарының басым түрде бекітілуінің маңызды белгісі болып
табылады. Баршаның заң алдындағы теңдік қағидасы соттық қорғау кезіндегі
азаматтардың заңда белгіленген соттылыққа қатысты тиісті сот және
судьялардың істі қарау құқығынан көрініс тапты.
Құқықтық мемлекетте сот, соттық қорғау адам құқықтарын қорғау
механизмінде орталық орын алады және өзегі болып табылады. Бірақ жүргізіп
жатқан реформаларға қарамастан қоғамдағы жүргізіліп жатқан соттың
мәртебесін орнықтыру өз дәрежесінде емес. ¤йткені, Қазақстанда азаматтар
соттарға сот төреліген жүзеге асырушы орган ретінде сенім білдірмейді, өз
құқықтарын дұрыс білмейді, мүдделері мен құқықтарын қорғаудың құқықтық
институттарын және сот билігін орынды пайдалана алмайды. Сонымен қатар, бұл
жағдайды істі қарау және шешу кезіндегі сот қателіктері шиеліністіріп отыр.
Қазақстан Республикасында сот билігін жоғары дәрежеде көтеруге ықпал
ететін факторлар болып келесілер танылады:
- соттардың салалық мүдделілігінің болмауы;
- соттың тек Конституия мен заңға ғана бағынуы;
- сот талқылауының кең жариялануы;
- сот процесінің сайыспалылығы;
- мемлекеттік баж салығының төмен болуы;
- сотта істі қарауда демократиялық қағидалардың сақталуы.
Тек күшті және беделді сот төрелігі Қазақстан Республикасында
адамдардың және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
қамтамасыз ете алады. Әр мемлекет Конституцияларында оның ішінде Қазақстан
Республикасының Қонституциясында әр адамға өздерінің құқықтары мен
бостандықтарын сотпен қорғауына жеке құқық түрінде кепілдік берілген. Сот
биілігінің күштілігі азаматтардың және мемлекеттік органдарының оған деген
сыйымен және оның беделімен сипатталады. Тарихи көп ғасырлық демократиялық
дәстүрлері бар өркениетті мемлекеттерде сот шешімдері орындалуға жатады.
Сот шешімі - заң. ¤кінішке орай, біздің мемлекеттің тәжірибесінде сот
шешімдерін орындау механизмі олқы қызмет атқарады. Осы қызметті жақсарту
мақсатында сот орындаушылары өз алдына тәуелсіз орган ретінде құрылды.
Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың әкімшілік
құқықтық формаларын қарастыратын болсақ, оның келесідей түрлері бар:
1) Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының атқару билігі
аясындағы құқықтық кепілдіктері;
2) Әкімшілік (соттық емес) тәртіппен атқару билігі органдарының
актілеріне шағым беру тәртібі. Яғни, төменгі тұрған органдардың (лауазымды
тұлғалардың) заңсыз әрекеттеріне бағыныштылық негізінде жоғары тұрған орган
немесе лауазымды тұлғаға шағым беру тәртібі (субординация қағидасы
негізінде).
3) Атқарушылық билік жұйесіндегі мемлекеттік бақылаудың арнайы
формалары: Президенттің, Қазақстан Республикасының ‡кіметінің,
министірліктің, ведомстволардың, атқару билік органдарының, актілерінің
және әрекеттерінің заңдылығын қадағалауы; мемлекеттік бақылау мемлекеттік
бақылаудың ерекше формасы ретінде шаруашылық әлеуметтік, мәдениеттік,
экономикалық салаларда қолданылады;
4). Атқарушылық билік органдарының министірліктер мен ведомстволардан
бастап атқарушылық органдарының барлық органдарының, әскери басқару
органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының заңдылықты сақтауына
прокуролық (жалпы) қадағалау, атқару билігі аясындағы прокурорлық
қадағалаудың түрі азаматтар мен адамдардың құқықтары мен бостандықтарының
сақталуын қадағалау болып табылады.
Адам құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғау атқару билігі аясындағы
құқықтық қатынастардың алуан түрлілігіне байланысты азаматтардың
құқықтарының нақты заңда бекітілуі мен қатар мемлекеттік органдардың осы
мәселеге қатысты міндеттерінің белгіленуін қажет етеді. Бұл салада реттеуші
ролін заң жүзеге асырады. Ал қай заң болмасын қойылатын талап оның
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес болуы.
Қазақстан Республикасының заңдары атқару билік органдарының
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты міндеттерін белгілейді.
Атқару билігі органдарының азаматтармен қарым-қатынасына байланысты
міндеттері Конституцияда көзделген әлеуметтік- экономикалық құқықтарға
байланысты: жеке меншік құқығы соның ішінде жерге, еңбек ету құқығы, демалу
құқығы, денсаулық сақтау, медициналық көмек алу, қолайлы қоршаған ортада
өмір сүру, білім алу, тұрғын жайға иелену және тағы басқа құқықтармен
байланысты.
Экономикалық қатынастар саласындағы атқару билігінің азаматтарға
қатысты міндеттерін заңдық белгілеу маңызды, өйткені ол кәсіпкерліктің
дамуына қолайлы жағдай жасауға, бәсекелестікті мемлекеттік реттеуге,
экономикалық айналымды қадағалауға, осы процестерге қатысушы жеке
тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауға үлкен әсерін тигізеді.
Осыған орай атқару органдарының заңды тұлғаларды, қозғалмайтын мүлікті және
онымен жасалған келісім-шарттарды тіркеу механизмі енгізілген. Бұл да
азаматтардың құқықтарын қорғаудың бір құралы ретінде танылады.
Экономикалық реформалар жағдайында меншік құқығын қорғау маңызды болып
отыр. Қазақстан Республикасының барлық меншік формаларын тең дәрежеде
қорғау көрсетілген. Бұл мәселе азаматтық құқық саласында кеңінен
қарастырылған. Казіргі кезде меншікті қорғаудың өзектілігі сот тәртібімен
меншік құқығын тану болып табылады. Сонымен мемлекет заң шығару, атқару
және сот билігі механизмдері арқылы азаматтардың экономикалық мүдделерін
қорғауды жүзеге асырады. Құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың механизмін
жақсартудағы өзекті мәселелердің бірі - әкімшілік шараларды қолдану
кезіндегі құқықтық реттеу болып табылады. Қазақстан Республикасының
әкімшілік құқық бұзу туралы кодексіне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылыққа
байланысты әсер ету шаралары заңда белгіленген негіздер бойынша жүзеге
асырылады. Заң бойынша мұндай шараларды өкілеттік берілген органдар немесе
лауазымды тұлғалар қолдана алады. Бұл органдар мен лауазымды тұлғалар
санамасы, олардың өкілеттік шеңбері құқық бұзушылық құрамы Кодексте нақты
көрсетілген.
Атқарушы биліктің юрисдикциялық қызметі оның органдарының әкімшілік,
материалдық және қаржылық санкцияларды азаматтарға және мемлекеттік басқару
аппаратының қызметкерлеріне құқық бұзушылық жасаған жағдайда қолдану
қызметі ретінде бағаланған. Бұндай юрисдикциялық әсер ету жүйесі қоғамдық
тәртіпті бұзушыларға, қызметтік тәртіп бұзушыларға, сонымен қатар өзге
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушы тұлғаларға қатысты
жедел және нақты әсер етуді қамтамасыз етуді көздейді. Атқарушы билік
органдардың азаматтардың құқықтарын және бас бостандықтарын қамтамасыз ету
міндеттері, заңдарда және өзгеше нормативті актілерде бекітілген. Бұларда
құқықтарды қорғаудың әкімшілік–құқықтық тәсілдері және қорғау формалары
бар. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында әкімшілік
әсер ету шараларын қолдануда заңдылықтың сақталуының белгілі бір әкімшілік-
құқықтық кепілдіктері анықталған. Жоғары тұрған орган (лауазымды тұлға) өз
басшылығындағы төменгі тұрған органдардың әкімшілік жауаптылық шараларына
байланысты қызметіне бақылау жасап отыруға міндетті. Бақылау шаралары
ретінде жіберілген қателерді жедел түзету шаралары, заңсыз жауаптылыққа
тартылған тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қалпына келтіру шаралары
қолданылуы мүмкін. Азамат өзіне қатысты қоғамға әкімшілік шаралар жөнінде
жоғары тұрған органға шағымдана алады. Ол орган белгіленген мерзімде
шағымды қарап, шешім шығаруға міндетті.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе мүлдем жоятын актілердің кері күші
бар. Ал, керісінше ауырлататын актілер кері күшке ие емес. Әкімшілік құқық
бұзушылық жөніндегі заң әкімшілік юрисдикцияны жүзеге асыратын атқару билік
органдарына және оның лауазымды тұлғаларына кешенді талаптарды көздейді.
Бұл жерде істі қарау сәйкес қаулы қабылдау оны қайта қарау тәртіптері тілге
тиек етіледі. Сонымен қатар жауаптылыққа тартушылық тұлғаның,
жәбірленушінің және өзге де өндіріске қатысушылардың құқықтары заңмен
белгіленеді. Атап айтқанда, әкімшілік жауаптылыққа тартылған тұлға іс
материалдарымен танысуға, дәлелдемелер үсынуға, өтініштер жасауға,
қорғаушының заңдық көмегін пайдалануға, ана тілінде сөйлеуге қажет жағдайда
аудармашының қызметін пайдалануға және қаулыны қайта қарау жөнінде
шағымдалу құқықтарымен қамтамасыз етілген. Әкімшілік құқық бұзушылық
істерді қарау баршаның заң алдындағы теңдік принципіне негізделген.
Азаматтардың заң және сот алдындағы теңдік қағидасы әкімшілік құқық
бұзушылықтың сот тәртібімен қаралуы кезінде және өзге юрисдикциялық
әкімшілік органдардың (ішкі істер органдары, кеден органдары, қоршаған
ортаны қорғау органдары т.б.) қарауы кезінде қоланылады.
Бұл қағида негізінде әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі істерді
қарауға өкілетті органдардың алдындағы азаматтардың теңдігі туындайды.
¤йткені бұл істердің өндірісі барысында баршаға ортақ заңдар қолданылады.
Әкімшілік юрисдикциялық органдар өз қызметі барысында заңды жеке тұлғаның
Конституциялық кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарын қамтамасыз
ету, объективтік шындық, кінәсіздік презумпциясы қағидаларын басшылыққа алу
тиіс.
Атқару билік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының
әрекеттеріне берілген шағымдарды қараудың әкімшілік тәртібі адам және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын әкімшілік-құқықтық қорғаудың бір
формасы болып табылады. Оның мазмұны төменгі тұрған атқару органдарының
жоғарғы тұрған органдарға бағыныштылық және есептілігі. Яғни, субординация
қағидасы басшылыққа алына отырып, шағымдарды қарау тәртібі көзделген.
Азаматтардың арыз-шағымдарын қарау тәртібі, мемлекеттік орган мен жеке
тұлға арасындағы даулы мәселелерді шешу нақты құқықтық реттеуді талап
етеді. Шағым жоғары тұрған органға беріледі, шығарылған шешімді қайта қарау
жоғарғы органға (лауазымды тұлғаға) немесе сотқа беріледі. Домалақ арыздар,
яғни арызданушының аты жөні көрсетілмеген арыздар тек қосымша мәлімет
ретінде ғана қаралады. Арыз шағымдарды қараудың жалпы тәртібін белгілей
отырып, заң шығарушы оны қараудың нақты процедуралар айқындамаған, ал бұл
азаматтардың құқықтарын қорғауда елеулі қиындықтар туғызып отыр. Сондықтан
заңдық деңгейде осы мәселені реттеген жөн.
Азаматтардың жолдауының қарастыру тәртібі жөніндегі Қазақстан
Республикасы Президентінің 1995 жылғы 19 маусымдағы жарлығы азаматтардың
жолдауын қарастыру және органға түсу күнінен бастап, бір айға дейін шешім
қабылдану, ал егер қосымша тексерістер қажет болмаған жағдайда 15 күн
ішінде қарау тәртібін белгілейді. Ал егер жолдау бойынша қосымша
тексерістер қажет болған жағдайда сәйкес органдардың басшылары жолдауды
қарау мерзімін соза алады, бірақ созылу мерзімі 1 айдан аспауы керек.
Осы жарлықта азаматтардың жеке қабылдану тәртібі белгіленген. Бірақ,
көп жағдайда бұл қабылдау уақытын белгілеу, арыз, шағымдарды тіркеумен ғана
шектеледі. Кей реттерде тіптен лауазымды тұлғалардың қабылдаудан бас тарту
фактілері де кездеседі, ал бұл адамның конституциялық құқықтарын бұзу болып
табылады, сондықтан қабылдау тәртібіне бас тарту негіздерін нақты енгізген
жөн және бас тарту жөнінде лауазымды тұлғаның жазбаша түсініктеме беруін
талап еткен жөн.
Азаматтардың шағым-арыздарын, жолдауларын қарау, оларды жеке
қабылдаулар жүргізу құқық қорғау механизмінің маңызды тетіктері болып
табылады және ол бұл жерде соттың ролін ешқандай төмендетпейді. Әкімшілік
құқықтық дау кезінде азамат өз құқықтарын қорғаудың тәсілдерін қорғауға
ерікті.
Заңдылықты жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын сақтауды
қамтамасыз ету тұрғысынан атқарушы билік органдарына, қызметіне мемлекеттік
қадағалау және бақылау құқықтарын қамтамасыз ететін бір формасы ретінде
қарастырады. Адам өмірін, денсаулығын қорғау мақсатында мемлекетте
санитарлық эпидемиологиялық органдардың бақылауы енгізілген, ал қоршаған
ортаның қолайлылығын қамтамасыз ету үшін экологиялық органдар еңгізілген.
Балық, орман шаруашылықтарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін сәйкес
мемлекеттік бақылау функциясымен қамтамасыз етілген органдар енгізілген.
Жоғарыда аталған бақылау органдары тұрғындардың өмірін , денсаулығын,
қолайлы қоршаған ортаны, әртүрлі шаруашылық саласындағы қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге бағытталған. Сондықтан, бұл органдардың қызметін адам және
азаматтардың құқықтарын қорғаудың бір формасы ретінде қарастыруға болады.
Мемлекеттік қадағалау және бақылау органдары әкімшілік алдын алу
(қандай да бір өндірістік объектілерді пайдалануға тиым салу, жарамсыз
өнімдерді жою және т.б.) әкімшілік әсер ету шараларын қолданады. Қажет
жағдайда жекелеген тұлғалардың қылмыстық қызметін растайтын іс
матариалдарын ішкі істер органдарына немесе прокуратураға жіберуге
міндетті.
Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғаудың айрықша формасы
прокурорлық қадағалау болып табылады. Қазақстан Республикасының
Прокуратурасы мемлекет атынан заңдардың, Президент жарлықтарының және өзге
де нормативті құқықтық актілерін Қазақстан Республикасының территориясында
нақты және бір текті орындалуына жедел іздестіру, анықтама және тергеу,
әкімшілік және атқару, өндіріс қызметінің заңдылығына жоғарғы қадағалау
жасайтын мемлекеттік орган. Прокуратура заңдылықтың бұзылу фактілерін
анықтау және болдырмау шараларын жүзеге асырады, сотта мемлекет мүддесін
қорғайды, заңда белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады. Прокуратура өз өкілеттілігін жүзеге асыруда ешбір мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалардан тәуелсіз, тек Қазақстан Республикасының
Президентіне есеп беретін орган болып табылады. Жоғарғы қадағалау
өкілеттілігімен қамтамасыз етілген Қазақстан Республикасының Прокуратурасы
заңдылықты қамтамасыз етудің, адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудың құралы болып табылады.
А.М. Рақымбек прокурорлық қадағалау міндеттерінің негізгілеріне тоқтала
отырып, прокуратура – заңдылықты ұзушылықты уақтылы қалпына келтіруді және
заң бұзушылықтың алдынқорғайтын орган ретінде заңдылықтың бұзылуын уақтылы
анықтауды, заң б алуды қамтамасыз етуі тиістігін атап өтеді [100, 162-166
бб.].
М.А. Чельцов-Бебутов прокуратура туралы сот ережесі прокуратура
институтын оған қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы және сот алдында
мемлекеттік айыптаушы органды мінездеме беретін француздық үлгіде қайта
құрғандығын. Осыған байланысты 1862 жылы Мемлекеттік кеңес прокуратураны
қайта құрудағы қажетті негізгі тұжырымдаманы анықтағандығын айтады. Осы
тұжырымдамаға байланысты прокурордың негізгі міндеттерінің бірі болып кез
келген заң тәртібін бұзушылықты анықтау мен қуғындау және бұзылған құқықты
қалпына келтіруде нұсқаулар талап ету болып танылады [101, 839 б.].
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Тергеу Комитетінің
төрағасы К.И. Сүнтаевтың 2007 жылдың бірінші жартыжылдығы бойынша тергеу
және анықтау бөлімдерінің атқарған жұмыстары жөніндегі жедел мәжілістегі
баяндамасында аймақтағы тергеу және анықтау бөлімдерінде орын алып отырған
заң бұзушылықтар прокурордың нұсқауын немесе прокурордың қатысуындағы жедел
мәжілістің шешімін орындау негізінде орын алып отырғандығы жөнінде айтылады
[102, 7-18 бб.]. Осының негізінде прокуратура тарапынан берілетін нұсқаудың
барлығы орынды деп те айта алмаймыз.
Мысалға айтар болсақ А.К. Кобдиков Қазақстан Республикасының
Конституциясының 13-бабының 2-тармағына сәйкес, әркім өз құқықтарын сот
арқылы қорғауға құқылы екендігін айта келе, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 108-бабы конституцияға қарама-қарсы
дегендей пікірін білдіреді. Сөйтіп ол: ... сот бақылау функциясы негізгі
бақылау нысаны болып табылады деп көрсетеді [103, 437-440 бб.]. Біз
А.К. Кобдиковтың пікірімен толық келісеміз. Себебі тергеушінің,
анықтаушының, анықтау органының шешімдеріне шағымдану тәртібі сотқа да
қатысты болуы тиіс. Соттың осы шағым жөнінде қабылдаған актісіне
прокуратура тарапынан келіспеген жағдайда ол жоғарғы тұрған сотқа
шағымдануға құқылы.
И. Бахтыбаев прокурорлық қадағалаудан соттық бақылаудың айырмашылығы
соттың жеке инициативасы бойынша жүзеге асыра алмауында. Осы қызметті сот
жағынан орындау тек қылмысқа қатысушылардың бірі арызданған жағдайда ғана
жүзеге асырылатындығын айтады [104, 15-18 бб.].
Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу
құқықтарының теориясы мен тәжірибесін қолданудың өзекті мәселелері
тақырыбына арналған халықаралық конференцияда адам құқықтары сөз болып,
әрбір аудандық (қалалық) сотта алдын ала тергеу бойынша судьялар жұмыс
істейтін болатындығы және олар тек осыған маманданып, прокурорлар мен
қылмыстық қудалау органдарының әрекеттеріне бақылау жасауды жүзеге
асыратындығы айтылды [105, 4-5 бб.]. Осы мәселе бойынша өз ойын
А. Рахметуллин азаматтардың қылмыстық іс бойынша іс жүргізуші лауазымды
адамдардың шешімдеріне шағымдану құқығы қылмыстық іс жүргізу заңының қай
нормасымен реттелетіндігі қаралмағандығымен білдіреді [106, 12-14 бб.].
Атқару билік аясына қатысты прокурорлық қадағалаудың жалпы қадағалау
тармағы қолданылады. Прокурорлық қызметтің жаңа бағыты, мемлекеттік
органдардың қызметінде заң қолданудың заңдылығын қадағалау, яғни үкімет,
министірліктер, ведомстволар, жергілікті атқарушы және өкілді органдар
актілерінің заңдылығын қадағалауды қамтамасыз ету болып табылады. 2001 жылы
Қазақстан Республикасы Бас прокуроры 33 үкімет қаулылары заң талаптарына
сай келмейді деп таныды. Ал, жалпы прокурорлық қадағалау актісі негізінде
25 мыңға жуық әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың актілері заңсыз
деп танылды [107, 5-10 бб.].
Осы жөнінде Л.Қ. Ілебаев Ал қазіргі жағдайды алып қарайтын болсақ,
онда заңдардан гөрі Жоғарғы соттың нормативтік қаулыларының және заңға
тәуелді нормативтік актілердің адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарына байланысты. Ата заңға қайшы келіп жатқан тұстары да
кездесіп жатады. Бұл өз кезегінде еліміздің тұрақты дамуына тосқауыл қоюда.
Мысалы, жергілікті атқару органының норма шығармашылық қызметіне келетін
болсақ, онда тек 2000 жылы прокуратура органдарымен жергілікті билік
органдарының 4,5 мыңнан астам заңсыз актілері өзгертілген және жойылған.
Олардың ішінде 2 мыңнан астамы облыстық және аудандық буындағы әкімдердің
актілері. Сондай-ақ, тек Алматы қаласының әкімшілігін тексеру барысында
нормативтік маңыздағы 20 акті Әділет органында тіркелмегені анықталды. Ал,
Астана қаласының әкімшілігін Бас Прокуратурамен тексеру барысында Әділет
органында тіркелмеген кәсіпкерлердің құқықтарын көздейтін 12 Астана
әкімінің шешімі анықталған болатын деп көрсетіп Қазақстан Республикасының
Конституциясымен бекітілген адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының
заңға тәуелді нормативтік актілермен өрескел бұзылып жатқандығына назар
аудартады [108, 88-90 бб.]. Көрсетілген ақпарат 2000 жылы орын алғанымен
қазіргі уақытта да осы тәріздес фактілердің орын алып отырғандығы анық.
Қазіргі уақытта заңға тәуелді нормативтік құқықтың актілерден басқа заң
нормаларының өзі еліміздің негізгі заңы — Қазақстан Республикасы
Конституциясының талаптарына қарама-қайшы болуда.
Мысалы, С.Е. Еркенов Қазақстан Республикасында сот ісі сотпен ғана
жүргізіліп, сотпен ғана сот әділдігі жүзеге асырылатынын көрсете келе
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабының негізінде
анықтау органы, тергеуші, прокурор сот әділдігін жүргізіп қылмыс жасаған
адамды кінәлі деп санап оны қылмыстық жауаптылықтан босататындығы қазіргі
уақытта өзекті мәселе болып отыр. Осы өзекті мәселені қылмыстық істі қозғау
және қылмыстық істі қысқартуды тек сотқа берсек, сот әділдігі орын
алатындығын көрсетеді [109, 67-68 бб.].
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қандай да бір заңды
бұзушылықты анықтау оларға әсер еткен себептер мен салдарларды белгілеу,
бұзылған құқықтарды қалпына келтіру прокурорлық қадағалаудың маңызды
мақсаты болып табылады. Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында мемлекеттік
органдардың азаматтардың құқықтыры мен бостандықтарын сақтауына қадағалау
жүргізеді.
Егер азаматтардың құқықтарын бұзу қылмыстық сипатта болса, қылмыстық іс
қозғап оны жасаған тұлғаға қатысты қылмыстық қудалау қолданылады. Ал, егер
әкімшілік құқықтық сипатта болса, прокурор әкімшілік өндірісті қозғап
тексеру материалдарын өкілетті органдарға немесе лауазымды тұлғаларға
жібереді.
Қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор мына құқықтарға ие:
- қызметтік куәлігін көрсетіп мемлекеттік органдар және барлық меншік
формасындағы ұйымдардың территориясына, ғимараттарына кедергісіз кіруге;
- заңдылықтың жай-күйі жөнінде барлық қажетті ақпараттарды,
статистикалық мәліметтерді, материалдарды, құжаттарды басшылардан және
лауазымды тұлғалардан алуға;
- қылмыстық іс қозғауға немесе әкімшілік құқық бұзушылық жөнінде
өндіріс ашуға;
- заң бұзған тұлғаларды заңда белгіленген өзге де жауаптылыққа тарту
жөнінде талап ету;
- заңға қайшы құқық актілерге қарсылық білдіру;
- мұндай актілерді жарамсыз деп тану жөнінде сотқа талаппен жүгіну;
- заң бұзушылықтарды жою жөнінде ұсыныстар енгізу.
Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын актілерге
осы актіні ұсынған органға немесе лауазымды тұлғаға прокурор қарсылық
білдіреді, немесе Қазақстан Республикасының заңында қарастырылған тәртіп
бойынша сотқа жүгінеді. Прокуратураның құқық қорғау қызметінің бір формасы
ұсыныс жасау болып табылады. Оның мақсаты заң бұзушылықтарды жою оның
себептері мен салдарларын айқындау болып табылады. Ұсыныс қарсылық сияқты
жіберілген қателерді қалпына келтіруді өкілетті органдармен лауазымды
азаматтарға жіберіледі және ол кейінге қалдырылмай, заңда белгіленген
мерзімде қаралуға және заң бұзушылықтар мен оған әсер еткен себеп,
салдарларды жою шаралары жасалуы тиіс, нәтижелер жөнінде прокуратураға
жазбаша түрде хабарлануы тиіс.
Адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жұмысының
үлкен көлемі прокуратурамен басқа бағыттарда да жүзеге асырылады. Атап
айтқанда:
- жедел іздестіру, анықтама жүргізу, алдын ала тергеу органдарының
заңдарды орындауына қадағалау жүргізу ;
- сотпен тағайындалған күштеу сипаттындағы шараларды және жазаны
орындайтын мекемелер мен ұйымдардың әкімшілігіне бақылау жасау;
- қамауға алу және ұстау орындарының әкімшіліктеріне қадағалау.
Жедел іздестіру, анықтама жүргізу, алдын ала тергеу органдарының
заңдарды орындауына қадағалау жүргізу бағытындағы прокурорлық қадағалаудың
негізгі мақсаты жоғарыда аталған қызметтер барысында адам құқықтарының
бұзылмауын қамтамасыз ету болып табылады. Прокуратура органдарының
конструктивтік шаралары осы адам құқықтарын бұзу. Яғни, заңсыз ұстау,
қамауға алу, негізсіз қылмыстық жауаптылыққа тарту фактілерінің санын
азайтып отыр. Осы арада прокуратура органдары тек өтініш немесе шағымды
күтіп отырмай, құқықтардың бұзылу фактілерін өздері анықтап адам құқықтары
мен бостандықтарын қалпына келтіру шараларын қалпын келтіруі тиіс.
Жедел іздестіру қызметінің заңдылығын қамтамасыз етуге бағытталған
прокуролық қадағалау Қазақстан Республикасының Жедел іздестіру заңына
сәйкес қолданылатын жедел іздестіру қызметінің ерекше мүмкіндіктерін
пайдалану кезінде адам құқықтарының бұзылмауын қамтасыз ету болып табылады.
Бұл арада прокуратура органының қазіргі кезде бұл қызметтің заңсыз
әрекеттеріне қатысты қадағалу жүргізуі төмен дәрежеде екенін айта кеткен
жөн. Сондықтан Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры прокуратура
органдарының ішінен арнайы жедел іздестіру органдарының заңсыз қызметін
анықтауға бағытталған техникалық бөлімді құру жөніндегі ұсынысты үкімет
қолдаған.
Тәжірибеден байқағанымыз адамдар мен азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын мүлтіксіз орындау көптеген лауазымды тұлғалар
мен мемлекеттік органдар және ұйымдар үшін нормаға айналмаған. Прокуратура
органдарының тергеу органдарының, ұлттық қауіпсіздік органдарының, ішкі
істер органдарының, лауазымды тұлғалардың өз міндеттеріне немқұрайлы
қарайтыны жөнінде, кәсіби деңгейлерінің төмендегі жөнінде азаматтар мен
ұйымдардың шағымдары келіп түсіп жатады. Кейде тіптен мемлекеттік органдар
Конституция нормаларына қайшы келетін нормативті актілерін қабылдау
фактілері де кездеседі. Мысалы, 1996 жылы Қазақстан Республикасының ‡кіметі
Мамандандырылған алкоголизм, наркомания, токсикомания дерттеріне шалдыққан
ауруларды емдеу профилактикасы жөніндегі Ережені бекіткен. Бұл норма
азаматтардың конституциялық құқықтарын шектейді. Осыған орай Қазақстан
Республикасы Бас Прокурорының қарсылығы негізінде бұл актінің күші
жойылған.
Прокуратура қызметінің басты бағыты адам құқықтары мен бостандықтарын
мемлекеттің ең жоғары құндылығы ретінде белгілейтін конституциялық
нормалары қамтамасыз ету болуы керек. Бұл жерде прокуратура органдарының
соңғы жылдарда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда өз
қызметі белсендігін арттырғанын айта кеткен жөн.
Адам құқықтарының және бостандықтарының сақталуына бақылауды және
қорғауды жүзеге асыратын маңызды институттардың бірі – үкіметтік емес
құқық қорғау ұйымдары болып табылады. Қазақстанда қоғамдық сектордың
бастапқы құрылуы 90- жылдардың басына келеді. Яғни, бұл кез мемлекеттің
өмірінде экономикалық және қоғамдық – саяси реформаның болып жатуымен
сипатталады. Тәуелсіздікті алғаннан бері Қазақстанның үкіметтік емес
секторы қалыптасу және ұйымдастыру процестерінен өтті. Қазір олар қызметтің
30-ға жуық бағыттарын қамтиды, құрамында тұрақты негізде 35 мыңға жуық адам
қызмет жасайды, уақытша негізде – 50 мың адам, консультант, сарапшы
қызметтерін атқарады, ал ерікті негізде – 100 мың өз еркімен қатысушылар
жұмыс жасайды. Қазақстанда 3,5 мың әр түрлі үкіметтік емес құқық қорғау
органдары тіркелеген. Олар қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық сипатта емес
ұйымдар, қоғамдық қорлар және заңды тұлғалардың бірлестіктері, одақтары
және ассоциациялық формада құрылған. Қазіргі кезде Қазақстанда әрекет ету
үшін адам құқығын қорғау жөніндегі сұрақтармен айналысатын қоғамдық
ұйымдар сот және құқықтық реформаларды жүргізуде, сайлау жүйесін
жақсартуда, заңдылықты күшейтуде, әр түрлі әлеуметтік топтар мен жекелеген
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қоғамның құрмет тутуын арттыруда
үлкен роль атқарды. Құқық қорғау ұйымдары әртүрлі бюлетендер мен хабаршылар
тарату арқылы адам құқықтарын қорғау жөнінде үгіт насихат материалдарын
таратады, адам құқықтарының мониторингі өткізеді. Адам құқықтары саласын
үйрету бағдарламаларын енгізеді, дауларды сотқа дейін қарау жүйесін
дамытады. Мысалы, 1991 жылы құрылған Алматы Комитеті адам құқықтарының
сақталу мониторингі жүргізеді. Бұл комитет адам құқықтары жөніндегі Венада
жыл сайын өтетін Халықаралық Хельсинг Федерациясына Қазақстандағы адам
құқықтарының сақталуы жөнінде есеп дайындайды және Қазақстандағы адам
құқықтары деген кітапшалар шығарады.
Бірқатар үкіметтік емес ұйымдар (Адам құқықтары және заңдылықты сақтау
жөніндегі Қазақстандық бюро, Қазақстанның құқықтық дамуы және т.б.)
өздерінің бақылау объектісі ретінде заңды реформалық процестерді алған,
соның ішінде сайлау мәселелері кеңінен қаралады. Бұл қызмет заң жобалары
және заңдарға талдау жүргізу олардың Қазақстан Республикасының
Конституциясына, адам құқықтары жөніндегі халықаралық құжаттарға
сәйкестігін тексеру әрекеттерінен тұрады. Мысалы, Қазақстанның құқықтық
дамуы қоғамдық ұйымының адам құқықтарын қорғау саласындағы маңызды
жаңалығы адам құқықтары саласындағы ұлттық стандарттар концепциясын енгізу
болып табылады. ¤з қызмет шеңберінде бұл ұйым Қазақстанда 1993-1995 жылдары
саяси оқиғалардың конституциялық қағидаларына және адам құқықтарына
сәйкестігін тексере отырып, осы кезеңде қабылданған нормативтік-құқық
актілеріне талдау жүргізіп, нәтижелерін ақпарат құралдары арқылы
жариялаған. 1998-2000 жылдары адам құқықтары саласында кең бағдарламаны
Конфликтологиялық орталық деп аталатын үкіметтік емес адам құқықтарын
қорғау ұйымы орындады. Адам құқықтарының Москва мектебі Ұлыбританияның
Эссек Университетімен бірлесе отырып бұл ұйым қызметіне атсалысып отыр. Бұл
қазіргі кезде адам құқықтарын орта және жоғарғы оқу орындарында оқытудың
әдіснамалық жағынан қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаның
мақсаты білім беру процесінің барлық деңгейінде адам құқықтары курсын
енгізу болып отыр.
Адам құқықтарын қорғауда негізгі рольді қоғамның әртүрлі әлеуметтік
топтарын құрайтын мемлекеттік емес ұйымдар атқарады. Яғни, жастар, әйелдер,
зейнеткерлердің бірлестігі және тағы басқа белсенді жастар ұйымына
Қазақстанның жастар ақпараттық қызметі, Қазақстанның болашағы үшін жастар
қозғалысы, Отан партиясының Жастар қанаты және басқа ұйымдарды жатқызуға
болады. Қазақстанның жастар ақпараттық қызмет ұйымы талапкерлер мен оқу
орындары арасындағы жасалатын келісім-шарттарға зерттеулер жүргізе отырып,
олардың адам құқықтарын және заңды мүдделерін толық дәрежеде қамтымайтынын
тілге тиек ете отырып, барлық оқу орындарына ортақ келісім-шарт моделін
ұсынған. Бұл мысалдан көретініміз, құқыққа ие тұлғалардан артық олардың
құқықтарын ешкім қорғай алмайды, сондықтан әлеуметтік топтардың құрған
ұйымдары адам құқықтарын қорғауда үлкен роль атқарады.
Қазақстанда қазіргі таңда 30-ға жуық әйелдер ұйымдары бар. Бұл ұйымдар
әйел құқықтарын қорғау, гендерлік мәселелерді шешу, жанұядағы озбырлық,
жұмыс орындағы кемсіту мәселелерімен айналысады. Әйел құқықтарын қорғау
мәселесімен айналысатын ұйымдардың қызметі, атап айтқанда, Қазақстанның
әйелдер кеңесі Әйел және құқық ассоциациясы, феминист-әйел лигасы,
Қазақстан Республикасының кәсіпкер әйелдерінің ассоциациясы Қазақстан
әйелдерінің құқтарын қорғауда маңызды роль атқарады. Қазақстан әйелдерінің
белсенділігі 1998 жылғы әйелдерге қарсы барлық дискриминация формаларымен
қүрес жөніндегі конвенцияға Қазақстанның қосылуынан, әйелдердің әлеуметтік
жағдайын жақсарту жөніндегі конвенцияның қабылдауынан әйелдердің
демократиялық партиясын мен жанұя және әйелдердің істері жөніндегі
Президент жанындағы ұлттық комиссиясының құрылуынан аңғарылады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік емес құқық қорғау ұйымдарының маңызды
мәселесі Парламентпен, ‡кіметпен тығыз араласуды ұйымдастыру, басқа
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қолдауына қол жеткізу және соларды
мемлекеттік маңызды шешімдерді қабылдауға қатыстыру болып табылады. Құқық
қорғау ұйымдарының жан-жақты қызметі оңды баға беруге негіз болып отыр,
үкіметке қарсы топтар ретінде оларға деген теріс пікірлердің негізсіз
екенін және олардың демократиялық жүйенің құрамдас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің маңызды мемлекеттік
институты Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес мемлекет
Призиденті болып табылады. Республика Президенті - халық және мемлекеттік
билік бірлігінің, Конституция мызғымастығының, адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының кепілі және символы (Қазақстан
Республикасының Конституциясының 40-бабы). Президенттің ерекше
конституциялық мәртебесі халық алдындағы зор жауаптылығымен сипатталады.
Мысалы, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу конституциялық
белсенділік құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне берілген. Заңды
қарау және мемлекеттің басқа органдарымен қарым-қатынасы процесінде
Президенттің ерекше жағдайы адам және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етудің кепілі болып табылады. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, Республика Президенті мемлекетте
қабылданған барлық құқықтық нормативтік актілердің қүшін толық немесе
ішінара жоя алады.
Қазақстан Республикасының Президенті жанынан кұрылған Комиссия
мәртебесі жағынан консультативті-кеңесші орган болып табылады. Оның
қызметіне басшылықты Қазақстан Республикасының мемлекеттік Кеңесі жүзеге
асырады. Бұл Комиссияның мақсаты - Президенттің адам құқықтарын қамтамасыз
ету міндетін жүзеге асыруына ықпал жасауға, адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және қамтамасыз ету механизмін жақсартуға көмектесу
болып табылады. Комиссия құзырына: Қазақстан Республикасының Президентіне
және тікелей Комиссияға жіберілген адам құқықтары мен бостандықтары
мәселелері жөнінде үндеулерін қарау; адам құқықтары мен бостандықтарын
сақтау мәселесі жөнінде жыл сайынғы және арнайы баяндамаларды құрастыру;
адам құқықтарын қорғау механизмін жақсарту жөнінде ұсыныстарды жасау;
Қазақстан мүдделеріне қатысты адам құқықтары жөніндегі халықаралық құқықтық
– құжаттар бойынша сараптамалық қорытындылар, аналитикалық материалдар
даярлау; адам құқықтары бойынша мамандандырылған халықаралық ұйымдардың
жұмыстарына қатысу болып табылады.
Адам құқықтары жөніндегі Комиссия ережеде бекітілген мақсат міндеттерін
тиімді атқарып отыр. Бірақ, жекеленген адамдардың конституциялық құқықтары
мен бостандықтарын тәжірибелік қорғау саласында тиімділігі төмен болып
отыр. ¤йткені, ол адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында
мемлекеттік саясатты қалыптастыру және саяси технологияларды енгізумен ғана
шектеліп отыр. Сол себептен де Комиссияның осы бағыттағы қызметін
жандандыру қажет. Яғни, адам құқықтарын жалпы негізде қорғау қызметімен
бірге жекелеген адам құқықтарын қалпына келтіру, қорғау қызметінің
механизмін енгізген жөн.
Конституциялық бақылауды жүзеге асыру адам құқықтарын қамтамасыз етудің
маңызды тетігі болып табылады. Қазақстан Республикасында Конституциялық
бақылауды Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жүзеге асырады.
Құрамында жеті мүшесі бар бұл орган қадағалау-бақылау сипатындағы қызметті
жүзеге асыратын алқалық орган. ¤з өкілеттігін жүзеге асыру кезінде тек
Қазақстан Республикасының Конституциясын басшылыққа алады. Жеке тұлғаның
бұзылған құқықтары жөніндегі өтініштерін бірден өзі қарамай, соттарда
расталған фактілер және соттың жолдауы негізінде конституциялық өндірісте
қарайды. Бұл түсінікті, өйткені, ол соттық орган болмағандықтан жеке
өтініштерді қарамайды және құқықтық актінің Ата заңға қайшылығы жөніндегі
жолдауды ұсыну субъектілері заңда нақты белгіленген.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі адам құқықтары мен бостандықтарын
қорғауда маңызды орын алады. Соттың ерекше рөлі азаматтардың, қоғамның және
мемлекеттердің заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуде құқыққа қарсы
барлық әрекеттерді тоқтатуға өкілеттілігімен сипатталады және оны тәуелсіз
жеке мемлекеттік билік тармағы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Тәуелсіздік алғаннан бері сот жүйесін өз алдына күшті билік тармағы
ретінде орнықтыруға бағытталған шаралар кешенді түрде жүзеге асырылуда. Бұл
соттардың Қазақстан Республикасында белгіленген адам құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуде конституциялық құрылыстың тұрақтылық
мүддесінде жүзеге асырылады. Сот билігінің мақсаты Кеңестік кезеңде
негізгі міндеттері қылмыспен күресуге бағытталса, қазіргі кезде
азаматтармен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету және мемлекеттегі
заңдылықты қорғауды қамтамасыз етуді көздейді. Қазақстан Республикасында
жүргізіліп жатқан сот реформасы саяси құбылыстарға тәуелсіз өз алдына әділ
және беделді билік тармағын мемлекеттік механизмге енгізуге бағытталған.
Конституциялық билік бөлу қағидасы сот органдарының азаматтардың құқықтары
мен заңды мүдделерін қорғаудағы ролін жоғары бағалап отыр, сондықтан
Қазақстан Республикасының Конституциясында сот билігінің конституциялық
негіздері белгіленген. Қазақстан Республикасының Конституциясының 76-
бабында Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және
өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативті құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 75-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының сот төрелігі
тек соттармен жүзеге асырылады. Яғни, қоғам және мемлекет соттарға
заңдардың және өзгеде нормативтік құқықтық актілерін дұрыс пайдалану,
адамдардың құқтар мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етуді жүктейді.
Құқықтар мен бостандықтардың түрлеріне байланысты қорғау қылмыстық,
азаматтық және өзге Конституциямен белгіленген сот өндірісі формаларында
жүзеге асырылады. Бұл жағдайда соттар Конституцияда белгіленген адам және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар және
өзге де нормативті құқық актілерді пайдалануға құқығы жоқ. Егер сот
өндірісі барысында мұндай нормативті актілер анықталған жағдайда іс бойынша
өндірісті тоқтатып ол актіні Конституцияға қайшы деп тану жөнінде
Конституциялық Кеңеске ұсыныс жасауға міндетті. Яғни, судья сот билігінің
иесі ретінде заңдардың және өзге де нормативті актілерінің Конституцияға
сәйкестігі жағынан мазмұнын бағалап отыруы керек. ¤кінішке орай, сот
тәжірибесінде Конституцияның тікелей әсер ету қағидасының жүзеге асырылуы
соттардың күнделікті қызметінің барысының нормасына айналмаған.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабына сәйкес судья сот
төрелігін жүзеге асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңдарға
бағынады. Сот қызметіне қандай да бір араласу заңмен қудаланылады. Осы
баптың үшінші тармағында сот төрелігінің он қағидасы белгіленген. Бұл
қағидалар Қазақстан Республикасының барлық соттарына және судьяларына ортақ
болып табылады.
Сот төрелігінің Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген
қағидалары тергеу және сот қателерін болдырмау дәлелдемелерді алудың заңдық
процедураларын сақтауды қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес адамның қадір-қасиетін төмендететін,
азаптау, зорлық-зомбылық жолмен алынған дәлелдемелер заңсыз деп табылады.
Дәлелдемені заңды деп тану үшін іс жүргізу заңында белгіленген оларды алу,
бекіту тәртібі сақталуы тиіс.
Құқықтық реформаның негізгі идеялары Қазақстан Республикасының
Конституциясында айқындалған. Бірақ олар тікелей әсер ететін заңдарда
материализациялануы тиіс. Яғни, құқық қорғау және сот органдары қызметі
барысында жүзеге асырылуы тиіс. Соттық-құқықтық реформаның прогрессивтік
дамуының бір көрінісі жаңа қабылданған сот жүйесі және судиялардың
мәртебесі жөніндегі Қазақстан Республикасының Конституциялық күші бар
заңы. Осыған орай автономиялық сот жүйесін құру, мамандандырылған соттарды
енгізу, сот корпусын күшейту мүмкіндігіне қол жеткізілді. Соттардың заңдық
негізде мемлекеттік билік тармағы мәртебесін алуы олардың беделінің және
қызмет билігінің артуына ықпал етуде. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
олардың ауыспаушылығы, оларға ешкімнің тиіспеушілігі, сотты сыйламағандығы
үшін жауаптылық судьялық қызметтің беделді мамандықтардың біріне айналуына
мүмкіндік беріп отыр [99]. Заңда сот төрелегінің қағидалары бекітілген,
Қазақстан Републикасының сот жүйесі заман талабына сай өзгертілген. Сот
төрелігі процесінің және әкімшіліктеу мәселелері күшейтілген сот қызметін
материалдық техникалық қамтамасыз ету автономиялық өкілетті органға
берілген, судьялық қызметке кадрларды таңдау мәселесі реттелген.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы
соты, облыстық және соған теңестірілген соттар, аудандық және оған
теңестірілген соттар құрайды. Бұл жүйеде аудандық (қалалық) соттар негізгі
буын болып табылады. ¤йткені, істі қарау көлемі басқа сот жүйесіндегі
соттарға қарағанда жоғары. Мысалы, аудандық, қалалық соттармен 2006 жылы
85195 қылмыстық іс, 18772 азаматтық іс және 136510 әкімшілік материалдар
қаралған.
Аудандық және оған теңестірілген соттар өкілетті органдардың
ұсынылуымен Қазақстан Республикасының Президентімен құрылады және
таратылады. Яғни, Жоғарғы сот жанынан құрылған соттық әкімшіліктеу комитеті
Жоғарғы сот төрағасымен бірлесе отырып, Қазақстан Республикасының
Президентіне әкімшілік-территориялық бірліктерде аудандық соттар құру
жөнінде ұсыныстар жасайды. Мемлекеттің материалдық мүмкіндіктерін және
қажеттіктерін ескере отырып, іске қатысушылардың сот сатыларына
шағымдалуына қолайлы жағдай жасау мақсатында мамандандырылған соттар
(экономикалық, әкімшілік, ювеналдық және т.б.) құрылуы мүмкін.
Қазіргі кезде соттық қызметтерді атқаратын мемлекеттік органдар көптеп
кездеседі. Атап айтқанда, әкімшілік сипаттағы шараларды қолданатын
органдар. Мысалы, Мемлекеттік автоинспекция қызметкерлерінің айып пұл
салуы, өкілетті органдардың лицензиядан айыруы, салық органдарының мүлікті
тәркілеуі және тағы басқалар. Бұл шаралар адам құқтарының бұзылуының бірден-
бір негізі болып табылады, сондықтан да әкімшілік шараларды қолдануда шешім
тек сот тәртібімен қаралуы қажет және бұл мамандырылған әкімшілік соттарына
жүктелуі тиіс. Осы шараларды қолдану Қазақстан Республикасының
Конституциясындағы ешкім өз мүлкінен сот шешімінсіз айрылуға жатпайды деген
нормасы мен мемлекеттік органдар тәжірибесінің қазіргі қайшылықты жағдайын
жоюға мүмкіндік береді. Бұл өкілеттіктерді соттарға беру лауазымды
тұлғалардың өз өкілеттіктерін асыра пайдалануларына жол бермейді.
Азаматтардың мемлекеттік органдармен тең дәрежеде сайыспалы іс жүргізу
негізінде өз құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғалуын қамтамасыз ету
мүмкіндігіне ие болуына қол жеткізіледі.
Жалпыға белгілі жай, заңдық тұрғыдан адам құқықтарын шектеу қоғамдық
қатынастарды реттеу мақсатында қолданылады. Бірақ, тәжірибеде адам
құқықтарын заңсыз шектеу фактілері көптеп кездеседі. Әсіресе, бұл адамды
қамауға алу, ұстау кезінде байқалады. Ал, бұл адамның және азаматтардың
Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілдік берілген бас
бостандығын шектеу болып табылады. Осыған орай, құқықтық мемлекеттің бірден
бір атрибуты болып табылатын шара – тергеуге соттық бақылауды енгізген жөн.
Соттардың алдын ала тергеу және анықтау қызметіне бақылау функциясының
аясын кеңейту жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамсыз етудің
сенімді кепілі болып табылады. Осы орайда сотқа айып тағу өкілеттігі
жүктелмеу керек. Әрине, соттық бақылау алдын ала тергеу және анықтау
жүргізу сатыларының тек адамдардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына қатысты әрекеттеріне қатысты болуы керек. Атап айтқанда
тінту, зат алу, телефон байланыстарын тыңдау, почта, телеграф
корреспонденцияларын қарау сияқты тергеу әрекеттерін жүргізу үшін сот
шешімі міндетті болуы тиіс.
Республиканың іс жүргізу заңдарында бекітілген сайыспалылық пен
жақтардың теңдік және өзге қағидаларын бекіту мемлекетте сот төрелігінің
қалыптасуына елеулі әсерін тигізді және соттардың айыптаушы емес адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғаушы ретінде тануға мүмкіндік беруде.
Қазақстан Республикасының заңдары азаматтарға кәсіби заңдық көмек
берілетіндігін қарастырған. Яғни, адвокаттың (қорғаушының) көмегін қамауға
алынған немесе айып тағылған сәтінен бастап пайдалану құқығымен қамтамасыз
еткен. Адвокаттың қызметі Қазақстан Республикасының адвокаттық қызметі
жөніндегі заңымен реттеледі. Бұл заң тұрғындарға құқықтық көмек аясын
елеулі түрде кеңейтті.
Заң жүйесінің ізгіленуі жәбірленушінің, айыпкерді қылмыстық
жауапшылыққа тарту шешімді өзі қабылдауын енгізуден көрінеді. Әр адамды
лауазымды тұлғалардың және басқару органдарының заңсыз әрекеттеріне шағым
беру құқығымен қамтамасыз ету сот органдарының қызметіндегі азаматтардың
және адамдардың құқықтарының басым түрде бекітілуінің маңызды белгісі болып
табылады. Баршаның заң алдындағы теңдік қағидасы соттық қорғау кезіндегі
азаматтардың заңда белгіленген соттылыққа қатысты тиісті сот және
судьялардың істі қарау құқығынан көрініс тапты.
Құқықтық мемлекетте сот, соттық қорғау адам құқықтарын қорғау
механизмінде орталық орын алады және өзегі болып табылады. Бірақ жүргізіп
жатқан реформаларға қарамастан қоғамдағы жүргізіліп жатқан соттың
мәртебесін орнықтыру өз дәрежесінде емес. ¤йткені, Қазақстанда азаматтар
соттарға сот төреліген жүзеге асырушы орган ретінде сенім білдірмейді, өз
құқықтарын дұрыс білмейді, мүдделері мен құқықтарын қорғаудың құқықтық
институттарын және сот билігін орынды пайдалана алмайды. Сонымен қатар, бұл
жағдайды істі қарау және шешу кезіндегі сот қателіктері шиеліністіріп отыр.
Қазақстан Республикасында сот билігін жоғары дәрежеде көтеруге ықпал
ететін факторлар болып келесілер танылады:
- соттардың салалық мүдделілігінің болмауы;
- соттың тек Конституия мен заңға ғана бағынуы;
- сот талқылауының кең жариялануы;
- сот процесінің сайыспалылығы;
- мемлекеттік баж салығының төмен болуы;
- сотта істі қарауда демократиялық қағидалардың сақталуы.
Тек күшті және беделді сот төрелігі Қазақстан Республикасында
адамдардың және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
қамтамасыз ете алады. Әр мемлекет Конституцияларында оның ішінде Қазақстан
Республикасының Қонституциясында әр адамға өздерінің құқықтары мен
бостандықтарын сотпен қорғауына жеке құқық түрінде кепілдік берілген. Сот
биілігінің күштілігі азаматтардың және мемлекеттік органдарының оған деген
сыйымен және оның беделімен сипатталады. Тарихи көп ғасырлық демократиялық
дәстүрлері бар өркениетті мемлекеттерде сот шешімдері орындалуға жатады.
Сот шешімі - заң. ¤кінішке орай, біздің мемлекеттің тәжірибесінде сот
шешімдерін орындау механизмі олқы қызмет атқарады. Осы қызметті жақсарту
мақсатында сот орындаушылары өз алдына тәуелсіз орган ретінде құрылды.
Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың әкімшілік
құқықтық формаларын қарастыратын болсақ, оның келесідей түрлері бар:
1) Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының атқару билігі
аясындағы құқықтық кепілдіктері;
2) Әкімшілік (соттық емес) тәртіппен атқару билігі органдарының
актілеріне шағым беру тәртібі. Яғни, төменгі тұрған органдардың (лауазымды
тұлғалардың) заңсыз әрекеттеріне бағыныштылық негізінде жоғары тұрған орган
немесе лауазымды тұлғаға шағым беру тәртібі (субординация қағидасы
негізінде).
3) Атқарушылық билік жұйесіндегі мемлекеттік бақылаудың арнайы
формалары: Президенттің, Қазақстан Республикасының ‡кіметінің,
министірліктің, ведомстволардың, атқару билік органдарының, актілерінің
және әрекеттерінің заңдылығын қадағалауы; мемлекеттік бақылау мемлекеттік
бақылаудың ерекше формасы ретінде шаруашылық әлеуметтік, мәдениеттік,
экономикалық салаларда қолданылады;
4). Атқарушылық билік органдарының министірліктер мен ведомстволардан
бастап атқарушылық органдарының барлық органдарының, әскери басқару
органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының заңдылықты сақтауына
прокуролық (жалпы) қадағалау, атқару билігі аясындағы прокурорлық
қадағалаудың түрі азаматтар мен адамдардың құқықтары мен бостандықтарының
сақталуын қадағалау болып табылады.
Адам құқықтары мен бостандықтарын тиімді қорғау атқару билігі аясындағы
құқықтық қатынастардың алуан түрлілігіне байланысты азаматтардың
құқықтарының нақты заңда бекітілуі мен қатар мемлекеттік органдардың осы
мәселеге қатысты міндеттерінің белгіленуін қажет етеді. Бұл салада реттеуші
ролін заң жүзеге асырады. Ал қай заң болмасын қойылатын талап оның
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес болуы.
Қазақстан Республикасының заңдары атқару билік органдарының
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қатысты міндеттерін белгілейді.
Атқару билігі органдарының азаматтармен қарым-қатынасына байланысты
міндеттері Конституцияда көзделген әлеуметтік- экономикалық құқықтарға
байланысты: жеке меншік құқығы соның ішінде жерге, еңбек ету құқығы, демалу
құқығы, денсаулық сақтау, медициналық көмек алу, қолайлы қоршаған ортада
өмір сүру, білім алу, тұрғын жайға иелену және тағы басқа құқықтармен
байланысты.
Экономикалық қатынастар саласындағы атқару билігінің азаматтарға
қатысты міндеттерін заңдық белгілеу маңызды, өйткені ол кәсіпкерліктің
дамуына қолайлы жағдай жасауға, бәсекелестікті мемлекеттік реттеуге,
экономикалық айналымды қадағалауға, осы процестерге қатысушы жеке
тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғауға үлкен әсерін тигізеді.
Осыған орай атқару органдарының заңды тұлғаларды, қозғалмайтын мүлікті және
онымен жасалған келісім-шарттарды тіркеу механизмі енгізілген. Бұл да
азаматтардың құқықтарын қорғаудың бір құралы ретінде танылады.
Экономикалық реформалар жағдайында меншік құқығын қорғау маңызды болып
отыр. Қазақстан Республикасының барлық меншік формаларын тең дәрежеде
қорғау көрсетілген. Бұл мәселе азаматтық құқық саласында кеңінен
қарастырылған. Казіргі кезде меншікті қорғаудың өзектілігі сот тәртібімен
меншік құқығын тану болып табылады. Сонымен мемлекет заң шығару, атқару
және сот билігі механизмдері арқылы азаматтардың экономикалық мүдделерін
қорғауды жүзеге асырады. Құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың механизмін
жақсартудағы өзекті мәселелердің бірі - әкімшілік шараларды қолдану
кезіндегі құқықтық реттеу болып табылады. Қазақстан Республикасының
әкімшілік құқық бұзу туралы кодексіне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылыққа
байланысты әсер ету шаралары заңда белгіленген негіздер бойынша жүзеге
асырылады. Заң бойынша мұндай шараларды өкілеттік берілген органдар немесе
лауазымды тұлғалар қолдана алады. Бұл органдар мен лауазымды тұлғалар
санамасы, олардың өкілеттік шеңбері құқық бұзушылық құрамы Кодексте нақты
көрсетілген.
Атқарушы биліктің юрисдикциялық қызметі оның органдарының әкімшілік,
материалдық және қаржылық санкцияларды азаматтарға және мемлекеттік басқару
аппаратының қызметкерлеріне құқық бұзушылық жасаған жағдайда қолдану
қызметі ретінде бағаланған. Бұндай юрисдикциялық әсер ету жүйесі қоғамдық
тәртіпті бұзушыларға, қызметтік тәртіп бұзушыларға, сонымен қатар өзге
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қол сұғушы тұлғаларға қатысты
жедел және нақты әсер етуді қамтамасыз етуді көздейді. Атқарушы билік
органдардың азаматтардың құқықтарын және бас бостандықтарын қамтамасыз ету
міндеттері, заңдарда және өзгеше нормативті актілерде бекітілген. Бұларда
құқықтарды қорғаудың әкімшілік–құқықтық тәсілдері және қорғау формалары
бар. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында әкімшілік
әсер ету шараларын қолдануда заңдылықтың сақталуының белгілі бір әкімшілік-
құқықтық кепілдіктері анықталған. Жоғары тұрған орган (лауазымды тұлға) өз
басшылығындағы төменгі тұрған органдардың әкімшілік жауаптылық шараларына
байланысты қызметіне бақылау жасап отыруға міндетті. Бақылау шаралары
ретінде жіберілген қателерді жедел түзету шаралары, заңсыз жауаптылыққа
тартылған тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қалпына келтіру шаралары
қолданылуы мүмкін. Азамат өзіне қатысты қоғамға әкімшілік шаралар жөнінде
жоғары тұрған органға шағымдана алады. Ол орган белгіленген мерзімде
шағымды қарап, шешім шығаруға міндетті.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе мүлдем жоятын актілердің кері күші
бар. Ал, керісінше ауырлататын актілер кері күшке ие емес. Әкімшілік құқық
бұзушылық жөніндегі заң әкімшілік юрисдикцияны жүзеге асыратын атқару билік
органдарына және оның лауазымды тұлғаларына кешенді талаптарды көздейді.
Бұл жерде істі қарау сәйкес қаулы қабылдау оны қайта қарау тәртіптері тілге
тиек етіледі. Сонымен қатар жауаптылыққа тартушылық тұлғаның,
жәбірленушінің және өзге де өндіріске қатысушылардың құқықтары заңмен
белгіленеді. Атап айтқанда, әкімшілік жауаптылыққа тартылған тұлға іс
материалдарымен танысуға, дәлелдемелер үсынуға, өтініштер жасауға,
қорғаушының заңдық көмегін пайдалануға, ана тілінде сөйлеуге қажет жағдайда
аудармашының қызметін пайдалануға және қаулыны қайта қарау жөнінде
шағымдалу құқықтарымен қамтамасыз етілген. Әкімшілік құқық бұзушылық
істерді қарау баршаның заң алдындағы теңдік принципіне негізделген.
Азаматтардың заң және сот алдындағы теңдік қағидасы әкімшілік құқық
бұзушылықтың сот тәртібімен қаралуы кезінде және өзге юрисдикциялық
әкімшілік органдардың (ішкі істер органдары, кеден органдары, қоршаған
ортаны қорғау органдары т.б.) қарауы кезінде қоланылады.
Бұл қағида негізінде әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі істерді
қарауға өкілетті органдардың алдындағы азаматтардың теңдігі туындайды.
¤йткені бұл істердің өндірісі барысында баршаға ортақ заңдар қолданылады.
Әкімшілік юрисдикциялық органдар өз қызметі барысында заңды жеке тұлғаның
Конституциялық кепілдік берілген құқықтар мен бостандықтарын қамтамасыз
ету, объективтік шындық, кінәсіздік презумпциясы қағидаларын басшылыққа алу
тиіс.
Атқару билік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының
әрекеттеріне берілген шағымдарды қараудың әкімшілік тәртібі адам және
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын әкімшілік-құқықтық қорғаудың бір
формасы болып табылады. Оның мазмұны төменгі тұрған атқару органдарының
жоғарғы тұрған органдарға бағыныштылық және есептілігі. Яғни, субординация
қағидасы басшылыққа алына отырып, шағымдарды қарау тәртібі көзделген.
Азаматтардың арыз-шағымдарын қарау тәртібі, мемлекеттік орган мен жеке
тұлға арасындағы даулы мәселелерді шешу нақты құқықтық реттеуді талап
етеді. Шағым жоғары тұрған органға беріледі, шығарылған шешімді қайта қарау
жоғарғы органға (лауазымды тұлғаға) немесе сотқа беріледі. Домалақ арыздар,
яғни арызданушының аты жөні көрсетілмеген арыздар тек қосымша мәлімет
ретінде ғана қаралады. Арыз шағымдарды қараудың жалпы тәртібін белгілей
отырып, заң шығарушы оны қараудың нақты процедуралар айқындамаған, ал бұл
азаматтардың құқықтарын қорғауда елеулі қиындықтар туғызып отыр. Сондықтан
заңдық деңгейде осы мәселені реттеген жөн.
Азаматтардың жолдауының қарастыру тәртібі жөніндегі Қазақстан
Республикасы Президентінің 1995 жылғы 19 маусымдағы жарлығы азаматтардың
жолдауын қарастыру және органға түсу күнінен бастап, бір айға дейін шешім
қабылдану, ал егер қосымша тексерістер қажет болмаған жағдайда 15 күн
ішінде қарау тәртібін белгілейді. Ал егер жолдау бойынша қосымша
тексерістер қажет болған жағдайда сәйкес органдардың басшылары жолдауды
қарау мерзімін соза алады, бірақ созылу мерзімі 1 айдан аспауы керек.
Осы жарлықта азаматтардың жеке қабылдану тәртібі белгіленген. Бірақ,
көп жағдайда бұл қабылдау уақытын белгілеу, арыз, шағымдарды тіркеумен ғана
шектеледі. Кей реттерде тіптен лауазымды тұлғалардың қабылдаудан бас тарту
фактілері де кездеседі, ал бұл адамның конституциялық құқықтарын бұзу болып
табылады, сондықтан қабылдау тәртібіне бас тарту негіздерін нақты енгізген
жөн және бас тарту жөнінде лауазымды тұлғаның жазбаша түсініктеме беруін
талап еткен жөн.
Азаматтардың шағым-арыздарын, жолдауларын қарау, оларды жеке
қабылдаулар жүргізу құқық қорғау механизмінің маңызды тетіктері болып
табылады және ол бұл жерде соттың ролін ешқандай төмендетпейді. Әкімшілік
құқықтық дау кезінде азамат өз құқықтарын қорғаудың тәсілдерін қорғауға
ерікті.
Заңдылықты жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын сақтауды
қамтамасыз ету тұрғысынан атқарушы билік органдарына, қызметіне мемлекеттік
қадағалау және бақылау құқықтарын қамтамасыз ететін бір формасы ретінде
қарастырады. Адам өмірін, денсаулығын қорғау мақсатында мемлекетте
санитарлық эпидемиологиялық органдардың бақылауы енгізілген, ал қоршаған
ортаның қолайлылығын қамтамасыз ету үшін экологиялық органдар еңгізілген.
Балық, орман шаруашылықтарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін сәйкес
мемлекеттік бақылау функциясымен қамтамасыз етілген органдар енгізілген.
Жоғарыда аталған бақылау органдары тұрғындардың өмірін , денсаулығын,
қолайлы қоршаған ортаны, әртүрлі шаруашылық саласындағы қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге бағытталған. Сондықтан, бұл органдардың қызметін адам және
азаматтардың құқықтарын қорғаудың бір формасы ретінде қарастыруға болады.
Мемлекеттік қадағалау және бақылау органдары әкімшілік алдын алу
(қандай да бір өндірістік объектілерді пайдалануға тиым салу, жарамсыз
өнімдерді жою және т.б.) әкімшілік әсер ету шараларын қолданады. Қажет
жағдайда жекелеген тұлғалардың қылмыстық қызметін растайтын іс
матариалдарын ішкі істер органдарына немесе прокуратураға жіберуге
міндетті.
Адам құқықтарын және бостандықтарын қорғаудың айрықша формасы
прокурорлық қадағалау болып табылады. Қазақстан Республикасының
Прокуратурасы мемлекет атынан заңдардың, Президент жарлықтарының және өзге
де нормативті құқықтық актілерін Қазақстан Республикасының территориясында
нақты және бір текті орындалуына жедел іздестіру, анықтама және тергеу,
әкімшілік және атқару, өндіріс қызметінің заңдылығына жоғарғы қадағалау
жасайтын мемлекеттік орган. Прокуратура заңдылықтың бұзылу фактілерін
анықтау және болдырмау шараларын жүзеге асырады, сотта мемлекет мүддесін
қорғайды, заңда белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады. Прокуратура өз өкілеттілігін жүзеге асыруда ешбір мемлекеттік
органдар мен лауазымды тұлғалардан тәуелсіз, тек Қазақстан Республикасының
Президентіне есеп беретін орган болып табылады. Жоғарғы қадағалау
өкілеттілігімен қамтамасыз етілген Қазақстан Республикасының Прокуратурасы
заңдылықты қамтамасыз етудің, адам және азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтаудың құралы болып табылады.
А.М. Рақымбек прокурорлық қадағалау міндеттерінің негізгілеріне тоқтала
отырып, прокуратура – заңдылықты ұзушылықты уақтылы қалпына келтіруді және
заң бұзушылықтың алдынқорғайтын орган ретінде заңдылықтың бұзылуын уақтылы
анықтауды, заң б алуды қамтамасыз етуі тиістігін атап өтеді [100, 162-166
бб.].
М.А. Чельцов-Бебутов прокуратура туралы сот ережесі прокуратура
институтын оған қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы және сот алдында
мемлекеттік айыптаушы органды мінездеме беретін француздық үлгіде қайта
құрғандығын. Осыған байланысты 1862 жылы Мемлекеттік кеңес прокуратураны
қайта құрудағы қажетті негізгі тұжырымдаманы анықтағандығын айтады. Осы
тұжырымдамаға байланысты прокурордың негізгі міндеттерінің бірі болып кез
келген заң тәртібін бұзушылықты анықтау мен қуғындау және бұзылған құқықты
қалпына келтіруде нұсқаулар талап ету болып танылады [101, 839 б.].
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Тергеу Комитетінің
төрағасы К.И. Сүнтаевтың 2007 жылдың бірінші жартыжылдығы бойынша тергеу
және анықтау бөлімдерінің атқарған жұмыстары жөніндегі жедел мәжілістегі
баяндамасында аймақтағы тергеу және анықтау бөлімдерінде орын алып отырған
заң бұзушылықтар прокурордың нұсқауын немесе прокурордың қатысуындағы жедел
мәжілістің шешімін орындау негізінде орын алып отырғандығы жөнінде айтылады
[102, 7-18 бб.]. Осының негізінде прокуратура тарапынан берілетін нұсқаудың
барлығы орынды деп те айта алмаймыз.
Мысалға айтар болсақ А.К. Кобдиков Қазақстан Республикасының
Конституциясының 13-бабының 2-тармағына сәйкес, әркім өз құқықтарын сот
арқылы қорғауға құқылы екендігін айта келе, Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 108-бабы конституцияға қарама-қарсы
дегендей пікірін білдіреді. Сөйтіп ол: ... сот бақылау функциясы негізгі
бақылау нысаны болып табылады деп көрсетеді [103, 437-440 бб.]. Біз
А.К. Кобдиковтың пікірімен толық келісеміз. Себебі тергеушінің,
анықтаушының, анықтау органының шешімдеріне шағымдану тәртібі сотқа да
қатысты болуы тиіс. Соттың осы шағым жөнінде қабылдаған актісіне
прокуратура тарапынан келіспеген жағдайда ол жоғарғы тұрған сотқа
шағымдануға құқылы.
И. Бахтыбаев прокурорлық қадағалаудан соттық бақылаудың айырмашылығы
соттың жеке инициативасы бойынша жүзеге асыра алмауында. Осы қызметті сот
жағынан орындау тек қылмысқа қатысушылардың бірі арызданған жағдайда ғана
жүзеге асырылатындығын айтады [104, 15-18 бб.].
Қазақстан Республикасының қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу
құқықтарының теориясы мен тәжірибесін қолданудың өзекті мәселелері
тақырыбына арналған халықаралық конференцияда адам құқықтары сөз болып,
әрбір аудандық (қалалық) сотта алдын ала тергеу бойынша судьялар жұмыс
істейтін болатындығы және олар тек осыған маманданып, прокурорлар мен
қылмыстық қудалау органдарының әрекеттеріне бақылау жасауды жүзеге
асыратындығы айтылды [105, 4-5 бб.]. Осы мәселе бойынша өз ойын
А. Рахметуллин азаматтардың қылмыстық іс бойынша іс жүргізуші лауазымды
адамдардың шешімдеріне шағымдану құқығы қылмыстық іс жүргізу заңының қай
нормасымен реттелетіндігі қаралмағандығымен білдіреді [106, 12-14 бб.].
Атқару билік аясына қатысты прокурорлық қадағалаудың жалпы қадағалау
тармағы қолданылады. Прокурорлық қызметтің жаңа бағыты, мемлекеттік
органдардың қызметінде заң қолданудың заңдылығын қадағалау, яғни үкімет,
министірліктер, ведомстволар, жергілікті атқарушы және өкілді органдар
актілерінің заңдылығын қадағалауды қамтамасыз ету болып табылады. 2001 жылы
Қазақстан Республикасы Бас прокуроры 33 үкімет қаулылары заң талаптарына
сай келмейді деп таныды. Ал, жалпы прокурорлық қадағалау актісі негізінде
25 мыңға жуық әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік органдардың актілері заңсыз
деп танылды [107, 5-10 бб.].
Осы жөнінде Л.Қ. Ілебаев Ал қазіргі жағдайды алып қарайтын болсақ,
онда заңдардан гөрі Жоғарғы соттың нормативтік қаулыларының және заңға
тәуелді нормативтік актілердің адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарына байланысты. Ата заңға қайшы келіп жатқан тұстары да
кездесіп жатады. Бұл өз кезегінде еліміздің тұрақты дамуына тосқауыл қоюда.
Мысалы, жергілікті атқару органының норма шығармашылық қызметіне келетін
болсақ, онда тек 2000 жылы прокуратура органдарымен жергілікті билік
органдарының 4,5 мыңнан астам заңсыз актілері өзгертілген және жойылған.
Олардың ішінде 2 мыңнан астамы облыстық және аудандық буындағы әкімдердің
актілері. Сондай-ақ, тек Алматы қаласының әкімшілігін тексеру барысында
нормативтік маңыздағы 20 акті Әділет органында тіркелмегені анықталды. Ал,
Астана қаласының әкімшілігін Бас Прокуратурамен тексеру барысында Әділет
органында тіркелмеген кәсіпкерлердің құқықтарын көздейтін 12 Астана
әкімінің шешімі анықталған болатын деп көрсетіп Қазақстан Республикасының
Конституциясымен бекітілген адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының
заңға тәуелді нормативтік актілермен өрескел бұзылып жатқандығына назар
аудартады [108, 88-90 бб.]. Көрсетілген ақпарат 2000 жылы орын алғанымен
қазіргі уақытта да осы тәріздес фактілердің орын алып отырғандығы анық.
Қазіргі уақытта заңға тәуелді нормативтік құқықтың актілерден басқа заң
нормаларының өзі еліміздің негізгі заңы — Қазақстан Республикасы
Конституциясының талаптарына қарама-қайшы болуда.
Мысалы, С.Е. Еркенов Қазақстан Республикасында сот ісі сотпен ғана
жүргізіліп, сотпен ғана сот әділдігі жүзеге асырылатынын көрсете келе
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабының негізінде
анықтау органы, тергеуші, прокурор сот әділдігін жүргізіп қылмыс жасаған
адамды кінәлі деп санап оны қылмыстық жауаптылықтан босататындығы қазіргі
уақытта өзекті мәселе болып отыр. Осы өзекті мәселені қылмыстық істі қозғау
және қылмыстық істі қысқартуды тек сотқа берсек, сот әділдігі орын
алатындығын көрсетеді [109, 67-68 бб.].
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау, қандай да бір заңды
бұзушылықты анықтау оларға әсер еткен себептер мен салдарларды белгілеу,
бұзылған құқықтарды қалпына келтіру прокурорлық қадағалаудың маңызды
мақсаты болып табылады. Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында мемлекеттік
органдардың азаматтардың құқықтыры мен бостандықтарын сақтауына қадағалау
жүргізеді.
Егер азаматтардың құқықтарын бұзу қылмыстық сипатта болса, қылмыстық іс
қозғап оны жасаған тұлғаға қатысты қылмыстық қудалау қолданылады. Ал, егер
әкімшілік құқықтық сипатта болса, прокурор әкімшілік өндірісті қозғап
тексеру материалдарын өкілетті органдарға немесе лауазымды тұлғаларға
жібереді.
Қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокурор мына құқықтарға ие:
- қызметтік куәлігін көрсетіп мемлекеттік органдар және барлық меншік
формасындағы ұйымдардың территориясына, ғимараттарына кедергісіз кіруге;
- заңдылықтың жай-күйі жөнінде барлық қажетті ақпараттарды,
статистикалық мәліметтерді, материалдарды, құжаттарды басшылардан және
лауазымды тұлғалардан алуға;
- қылмыстық іс қозғауға немесе әкімшілік құқық бұзушылық жөнінде
өндіріс ашуға;
- заң бұзған тұлғаларды заңда белгіленген өзге де жауаптылыққа тарту
жөнінде талап ету;
- заңға қайшы құқық актілерге қарсылық білдіру;
- мұндай актілерді жарамсыз деп тану жөнінде сотқа талаппен жүгіну;
- заң бұзушылықтарды жою жөнінде ұсыныстар енгізу.
Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзатын актілерге
осы актіні ұсынған органға немесе лауазымды тұлғаға прокурор қарсылық
білдіреді, немесе Қазақстан Республикасының заңында қарастырылған тәртіп
бойынша сотқа жүгінеді. Прокуратураның құқық қорғау қызметінің бір формасы
ұсыныс жасау болып табылады. Оның мақсаты заң бұзушылықтарды жою оның
себептері мен салдарларын айқындау болып табылады. Ұсыныс қарсылық сияқты
жіберілген қателерді қалпына келтіруді өкілетті органдармен лауазымды
азаматтарға жіберіледі және ол кейінге қалдырылмай, заңда белгіленген
мерзімде қаралуға және заң бұзушылықтар мен оған әсер еткен себеп,
салдарларды жою шаралары жасалуы тиіс, нәтижелер жөнінде прокуратураға
жазбаша түрде хабарлануы тиіс.
Адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау жұмысының
үлкен көлемі прокуратурамен басқа бағыттарда да жүзеге асырылады. Атап
айтқанда:
- жедел іздестіру, анықтама жүргізу, алдын ала тергеу органдарының
заңдарды орындауына қадағалау жүргізу ;
- сотпен тағайындалған күштеу сипаттындағы шараларды және жазаны
орындайтын мекемелер мен ұйымдардың әкімшілігіне бақылау жасау;
- қамауға алу және ұстау орындарының әкімшіліктеріне қадағалау.
Жедел іздестіру, анықтама жүргізу, алдын ала тергеу органдарының
заңдарды орындауына қадағалау жүргізу бағытындағы прокурорлық қадағалаудың
негізгі мақсаты жоғарыда аталған қызметтер барысында адам құқықтарының
бұзылмауын қамтамасыз ету болып табылады. Прокуратура органдарының
конструктивтік шаралары осы адам құқықтарын бұзу. Яғни, заңсыз ұстау,
қамауға алу, негізсіз қылмыстық жауаптылыққа тарту фактілерінің санын
азайтып отыр. Осы арада прокуратура органдары тек өтініш немесе шағымды
күтіп отырмай, құқықтардың бұзылу фактілерін өздері анықтап адам құқықтары
мен бостандықтарын қалпына келтіру шараларын қалпын келтіруі тиіс.
Жедел іздестіру қызметінің заңдылығын қамтамасыз етуге бағытталған
прокуролық қадағалау Қазақстан Республикасының Жедел іздестіру заңына
сәйкес қолданылатын жедел іздестіру қызметінің ерекше мүмкіндіктерін
пайдалану кезінде адам құқықтарының бұзылмауын қамтасыз ету болып табылады.
Бұл арада прокуратура органының қазіргі кезде бұл қызметтің заңсыз
әрекеттеріне қатысты қадағалу жүргізуі төмен дәрежеде екенін айта кеткен
жөн. Сондықтан Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры прокуратура
органдарының ішінен арнайы жедел іздестіру органдарының заңсыз қызметін
анықтауға бағытталған техникалық бөлімді құру жөніндегі ұсынысты үкімет
қолдаған.
Тәжірибеден байқағанымыз адамдар мен азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарын мүлтіксіз орындау көптеген лауазымды тұлғалар
мен мемлекеттік органдар және ұйымдар үшін нормаға айналмаған. Прокуратура
органдарының тергеу органдарының, ұлттық қауіпсіздік органдарының, ішкі
істер органдарының, лауазымды тұлғалардың өз міндеттеріне немқұрайлы
қарайтыны жөнінде, кәсіби деңгейлерінің төмендегі жөнінде азаматтар мен
ұйымдардың шағымдары келіп түсіп жатады. Кейде тіптен мемлекеттік органдар
Конституция нормаларына қайшы келетін нормативті актілерін қабылдау
фактілері де кездеседі. Мысалы, 1996 жылы Қазақстан Республикасының ‡кіметі
Мамандандырылған алкоголизм, наркомания, токсикомания дерттеріне шалдыққан
ауруларды емдеу профилактикасы жөніндегі Ережені бекіткен. Бұл норма
азаматтардың конституциялық құқықтарын шектейді. Осыған орай Қазақстан
Республикасы Бас Прокурорының қарсылығы негізінде бұл актінің күші
жойылған.
Прокуратура қызметінің басты бағыты адам құқықтары мен бостандықтарын
мемлекеттің ең жоғары құндылығы ретінде белгілейтін конституциялық
нормалары қамтамасыз ету болуы керек. Бұл жерде прокуратура органдарының
соңғы жылдарда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда өз
қызметі белсендігін арттырғанын айта кеткен жөн.
Адам құқықтарының және бостандықтарының сақталуына бақылауды және
қорғауды жүзеге асыратын маңызды институттардың бірі – үкіметтік емес
құқық қорғау ұйымдары болып табылады. Қазақстанда қоғамдық сектордың
бастапқы құрылуы 90- жылдардың басына келеді. Яғни, бұл кез мемлекеттің
өмірінде экономикалық және қоғамдық – саяси реформаның болып жатуымен
сипатталады. Тәуелсіздікті алғаннан бері Қазақстанның үкіметтік емес
секторы қалыптасу және ұйымдастыру процестерінен өтті. Қазір олар қызметтің
30-ға жуық бағыттарын қамтиды, құрамында тұрақты негізде 35 мыңға жуық адам
қызмет жасайды, уақытша негізде – 50 мың адам, консультант, сарапшы
қызметтерін атқарады, ал ерікті негізде – 100 мың өз еркімен қатысушылар
жұмыс жасайды. Қазақстанда 3,5 мың әр түрлі үкіметтік емес құқық қорғау
органдары тіркелеген. Олар қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық сипатта емес
ұйымдар, қоғамдық қорлар және заңды тұлғалардың бірлестіктері, одақтары
және ассоциациялық формада құрылған. Қазіргі кезде Қазақстанда әрекет ету
үшін адам құқығын қорғау жөніндегі сұрақтармен айналысатын қоғамдық
ұйымдар сот және құқықтық реформаларды жүргізуде, сайлау жүйесін
жақсартуда, заңдылықты күшейтуде, әр түрлі әлеуметтік топтар мен жекелеген
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қоғамның құрмет тутуын арттыруда
үлкен роль атқарды. Құқық қорғау ұйымдары әртүрлі бюлетендер мен хабаршылар
тарату арқылы адам құқықтарын қорғау жөнінде үгіт насихат материалдарын
таратады, адам құқықтарының мониторингі өткізеді. Адам құқықтары саласын
үйрету бағдарламаларын енгізеді, дауларды сотқа дейін қарау жүйесін
дамытады. Мысалы, 1991 жылы құрылған Алматы Комитеті адам құқықтарының
сақталу мониторингі жүргізеді. Бұл комитет адам құқықтары жөніндегі Венада
жыл сайын өтетін Халықаралық Хельсинг Федерациясына Қазақстандағы адам
құқықтарының сақталуы жөнінде есеп дайындайды және Қазақстандағы адам
құқықтары деген кітапшалар шығарады.
Бірқатар үкіметтік емес ұйымдар (Адам құқықтары және заңдылықты сақтау
жөніндегі Қазақстандық бюро, Қазақстанның құқықтық дамуы және т.б.)
өздерінің бақылау объектісі ретінде заңды реформалық процестерді алған,
соның ішінде сайлау мәселелері кеңінен қаралады. Бұл қызмет заң жобалары
және заңдарға талдау жүргізу олардың Қазақстан Республикасының
Конституциясына, адам құқықтары жөніндегі халықаралық құжаттарға
сәйкестігін тексеру әрекеттерінен тұрады. Мысалы, Қазақстанның құқықтық
дамуы қоғамдық ұйымының адам құқықтарын қорғау саласындағы маңызды
жаңалығы адам құқықтары саласындағы ұлттық стандарттар концепциясын енгізу
болып табылады. ¤з қызмет шеңберінде бұл ұйым Қазақстанда 1993-1995 жылдары
саяси оқиғалардың конституциялық қағидаларына және адам құқықтарына
сәйкестігін тексере отырып, осы кезеңде қабылданған нормативтік-құқық
актілеріне талдау жүргізіп, нәтижелерін ақпарат құралдары арқылы
жариялаған. 1998-2000 жылдары адам құқықтары саласында кең бағдарламаны
Конфликтологиялық орталық деп аталатын үкіметтік емес адам құқықтарын
қорғау ұйымы орындады. Адам құқықтарының Москва мектебі Ұлыбританияның
Эссек Университетімен бірлесе отырып бұл ұйым қызметіне атсалысып отыр. Бұл
қазіргі кезде адам құқықтарын орта және жоғарғы оқу орындарында оқытудың
әдіснамалық жағынан қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаның
мақсаты білім беру процесінің барлық деңгейінде адам құқықтары курсын
енгізу болып отыр.
Адам құқықтарын қорғауда негізгі рольді қоғамның әртүрлі әлеуметтік
топтарын құрайтын мемлекеттік емес ұйымдар атқарады. Яғни, жастар, әйелдер,
зейнеткерлердің бірлестігі және тағы басқа белсенді жастар ұйымына
Қазақстанның жастар ақпараттық қызметі, Қазақстанның болашағы үшін жастар
қозғалысы, Отан партиясының Жастар қанаты және басқа ұйымдарды жатқызуға
болады. Қазақстанның жастар ақпараттық қызмет ұйымы талапкерлер мен оқу
орындары арасындағы жасалатын келісім-шарттарға зерттеулер жүргізе отырып,
олардың адам құқықтарын және заңды мүдделерін толық дәрежеде қамтымайтынын
тілге тиек ете отырып, барлық оқу орындарына ортақ келісім-шарт моделін
ұсынған. Бұл мысалдан көретініміз, құқыққа ие тұлғалардан артық олардың
құқықтарын ешкім қорғай алмайды, сондықтан әлеуметтік топтардың құрған
ұйымдары адам құқықтарын қорғауда үлкен роль атқарады.
Қазақстанда қазіргі таңда 30-ға жуық әйелдер ұйымдары бар. Бұл ұйымдар
әйел құқықтарын қорғау, гендерлік мәселелерді шешу, жанұядағы озбырлық,
жұмыс орындағы кемсіту мәселелерімен айналысады. Әйел құқықтарын қорғау
мәселесімен айналысатын ұйымдардың қызметі, атап айтқанда, Қазақстанның
әйелдер кеңесі Әйел және құқық ассоциациясы, феминист-әйел лигасы,
Қазақстан Республикасының кәсіпкер әйелдерінің ассоциациясы Қазақстан
әйелдерінің құқтарын қорғауда маңызды роль атқарады. Қазақстан әйелдерінің
белсенділігі 1998 жылғы әйелдерге қарсы барлық дискриминация формаларымен
қүрес жөніндегі конвенцияға Қазақстанның қосылуынан, әйелдердің әлеуметтік
жағдайын жақсарту жөніндегі конвенцияның қабылдауынан әйелдердің
демократиялық партиясын мен жанұя және әйелдердің істері жөніндегі
Президент жанындағы ұлттық комиссиясының құрылуынан аңғарылады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік емес құқық қорғау ұйымдарының маңызды
мәселесі Парламентпен, ‡кіметпен тығыз араласуды ұйымдастыру, басқа
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың қолдауына қол жеткізу және соларды
мемлекеттік маңызды шешімдерді қабылдауға қатыстыру болып табылады. Құқық
қорғау ұйымдарының жан-жақты қызметі оңды баға беруге негіз болып отыр,
үкіметке қарсы топтар ретінде оларға деген теріс пікірлердің негізсіз
екенін және олардың демократиялық жүйенің құрамдас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz