Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың криминологиялық аспектілері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қаржы.несие саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
1.1 Қаржы.несие қатынастары қылмыстық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ...9
1.2 Қаржы.несие саласындағы қылмыстардың күйі, құрылымы және өсу.жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Қаржы.несие саласындағы қылмыстардың негізгі себептері мен шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.4 Қылмыскер тұлғасына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2 Қаржы.несие саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары
2.1 Ескерту шаралары жөнінде түсінік және оның классификациясы ... ... ... ... .41
2.2 Қаржы.несие саласындағы қылмыстарды ескертудің негізгі субьектілері және оның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Қаржы.несие саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілік ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
1 Қаржы.несие саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
1.1 Қаржы.несие қатынастары қылмыстық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ...9
1.2 Қаржы.несие саласындағы қылмыстардың күйі, құрылымы және өсу.жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Қаржы.несие саласындағы қылмыстардың негізгі себептері мен шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.4 Қылмыскер тұлғасына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2 Қаржы.несие саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары
2.1 Ескерту шаралары жөнінде түсінік және оның классификациясы ... ... ... ... .41
2.2 Қаржы.несие саласындағы қылмыстарды ескертудің негізгі субьектілері және оның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Қаржы.несие саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілік ... ... ... ... ... ... .73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..89
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Тақырыптың өзектілігі. 1991 жылы 16 желтоқсандағы «ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заңы дұниежүзіне еліміздің мемлекеттік тәуелсіздік алғандығын паш етті[1]. Экономика, саясат, идеология саласындағы жалпы тәуелділіктен және тоталитарлық тәртіптен біржола арылды.
1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған референдум жолымен, жаңа ҚР конститутциясы мемлекет пен азаматтардың қоғамдық өмір сұрудегі негізгі ұстаным, бағыттарын бекітті. Онда: Қазақстан - демократиялы, зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемелекет болып қалыптасады. Адамзат, оның өмірі, құқық және бостандығы - басты құндылық, деп хабарланды[2].
Сондықтан да он шақты жылға созылған «нарықтық қатынастар» деп аталатын бірнеше ағымындағы қоғамдық қатынастарды қайта құруда, жас мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен суверенитетін қалыптастыруда көптеген қиындықтар мен кедергілер болды. Елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейінің бірден төмендегені бәрімізге белгілі[3].
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында біздің мемелекетіміздің қоғамдық дамуының болашақтағы жоспары қарастырылды. Жолдауда айтылғандай, Қылмыстық және Қылмыстық-іс жүргізу заңнамаларын реформалауды бастау керек. Ілгері ізгілендіруге, оның ішінде, экономикалық құқық бұзушылықты қылмыссыздандыруға маңыз беру керек [4].
Біздің алдымызға көптеген маңызды жұмыстарды атқару міндеті қойылып отыр, яғни жаңа сапаға өту уақыты, әлеуметтік және құқықтық жағдайларды жақсарту кезеңі келді.
Осыған байланысты қоғамға бара-бар болатын рухани атмосфера құбылысын құру кезек күттірмес маңызды мәселе, яғни барлық қоғамдық өмір аясында мемлекет тұрғысынан қолдау көрсетіледі.
Әзірге біздің көлеңкелі тұстарымыз аз емес, оның ішінде заң бұзушылықты атау керек. Сонымен, Республиканың Бас прокуратурасы жанындағы Құқықтық статистикасы мен арнайы есеп жөніндегі Орталықтың берген мәлімдемесіне сүйенсек, Қазақстан Республикасы бойынша соңғы жеті (2007-2013) жылда 16 млн. халыққа шаққанда жалпы қылмыстар саны төмендегідей: 126433 (2007 ж.), 125950 (2008 ж.), 119690 (2009 ж.), 129323 (2010ж.), 205131 (2011ж.), 284897 (2012ж.), 356952 (2013ж.) [5]. www.prav.stat.kz
Осы көрсеткіштен көрініп тұрғандай, жалпы қылмыс саны екі есеге артқан. Жалпы қылмыс құрылымында басым орынды эканомикалық қылмыстар алады.
Сонымен, облыстық бөлуде ірі көлеңкелі үрдістер мен әлеуметтік стратификация қоғамның экономикалық тұрақтылығын қауіпті жағдайға жеткізуі әбден мүмкін, үнемі әлеуметтік қайшылықтар мен келіспеушілікті тудырып, арандатушылық жасайды. Стратификациядағы радикальдық өзгерістер әлеуметтік дүмпулерге әкеп соғады[5]. Белгілі бір «тойым» шегі пайда болып, одан ары қоғам тәуекелсіз ірі апатқа ұшырамай, алға баса алмайды.
1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған референдум жолымен, жаңа ҚР конститутциясы мемлекет пен азаматтардың қоғамдық өмір сұрудегі негізгі ұстаным, бағыттарын бекітті. Онда: Қазақстан - демократиялы, зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемелекет болып қалыптасады. Адамзат, оның өмірі, құқық және бостандығы - басты құндылық, деп хабарланды[2].
Сондықтан да он шақты жылға созылған «нарықтық қатынастар» деп аталатын бірнеше ағымындағы қоғамдық қатынастарды қайта құруда, жас мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен суверенитетін қалыптастыруда көптеген қиындықтар мен кедергілер болды. Елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейінің бірден төмендегені бәрімізге белгілі[3].
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында біздің мемелекетіміздің қоғамдық дамуының болашақтағы жоспары қарастырылды. Жолдауда айтылғандай, Қылмыстық және Қылмыстық-іс жүргізу заңнамаларын реформалауды бастау керек. Ілгері ізгілендіруге, оның ішінде, экономикалық құқық бұзушылықты қылмыссыздандыруға маңыз беру керек [4].
Біздің алдымызға көптеген маңызды жұмыстарды атқару міндеті қойылып отыр, яғни жаңа сапаға өту уақыты, әлеуметтік және құқықтық жағдайларды жақсарту кезеңі келді.
Осыған байланысты қоғамға бара-бар болатын рухани атмосфера құбылысын құру кезек күттірмес маңызды мәселе, яғни барлық қоғамдық өмір аясында мемлекет тұрғысынан қолдау көрсетіледі.
Әзірге біздің көлеңкелі тұстарымыз аз емес, оның ішінде заң бұзушылықты атау керек. Сонымен, Республиканың Бас прокуратурасы жанындағы Құқықтық статистикасы мен арнайы есеп жөніндегі Орталықтың берген мәлімдемесіне сүйенсек, Қазақстан Республикасы бойынша соңғы жеті (2007-2013) жылда 16 млн. халыққа шаққанда жалпы қылмыстар саны төмендегідей: 126433 (2007 ж.), 125950 (2008 ж.), 119690 (2009 ж.), 129323 (2010ж.), 205131 (2011ж.), 284897 (2012ж.), 356952 (2013ж.) [5]. www.prav.stat.kz
Осы көрсеткіштен көрініп тұрғандай, жалпы қылмыс саны екі есеге артқан. Жалпы қылмыс құрылымында басым орынды эканомикалық қылмыстар алады.
Сонымен, облыстық бөлуде ірі көлеңкелі үрдістер мен әлеуметтік стратификация қоғамның экономикалық тұрақтылығын қауіпті жағдайға жеткізуі әбден мүмкін, үнемі әлеуметтік қайшылықтар мен келіспеушілікті тудырып, арандатушылық жасайды. Стратификациядағы радикальдық өзгерістер әлеуметтік дүмпулерге әкеп соғады[5]. Белгілі бір «тойым» шегі пайда болып, одан ары қоғам тәуекелсіз ірі апатқа ұшырамай, алға баса алмайды.
1. Ведомости Верховного Совета Казахской ССР.1991, № 51.
2. Конституция Республики Казахстан. Алматы, 1995, с.3.
3. Концепция правовой политики РК. Собрание актов Президента и Правительства РК. 2002 год, № 31.
4. ҚР Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 14.12.2012
5.
6. Кузьменко С.М. Экономическая преступность как объект криминологического и уголовно – правового исследования. Автореферат дисс. канд. юр. наук. -Караганда, 2005 г. стр. 3.
7. В.В. Колесников. Криминальная экономика как объект криминологического исследования. Труды Санкт Петербургского Криминологического клуба. Криминология: вчера, сегодня, завтра. № 1 (1), 2001 г. стр. 120-121.
8. Астана, Елорда, 2005 г. стр.33.
9. Ещанов А.Ш. Проблемы совершенствования механизма предупредительного воздействия на преступность в Республике Казахстан. Автореферат дисс. доктора юрид. наук. Астана, 2006г. стр.3.
10. Есберген Алауханов. Криминология. – Алматы, 2006. –с.72.
10. Тленчиева Г.Д. Проблемы борьбы с экономической преступностью в Казахстане. -Алматы: Жеті жарғы, 1996.- 187с.(с. 4.)
11. Акылбеков С.С. Экономические преступлении, коррупция и организованная преступность. Сб. Актуальные проблемы уголовного права в свете Концепции правовой политики РК. -Караганда, 2005, с. 36.
12. Банкротство. Сборник нормативных правовых актов.- Алматы,2002, с. 255.
13. Финансово – кредитный словарь, с.573.
14. Большой экономический словарь.- М., 1994г, с. 203-204.
15. Л. Давыдова, Д. Райманов. Банковское право Республики
16. Банки и банковские операции. -М. Банки и биржи. Юнити, 1997.
17. Банковское дело. -М., 2000, с.3.
18. Указ Президента РК от 23 декабря 1997 г., имеющий силу закона, «О национальном банке Республики Казахстан».
19. Указ Президента РК от 11 августа 1999 г. №188, имеющий силу закона, «Об утверждении положения и структуры национального банка Республики Казахстан»
20. Указ Президента РК от 31 августа 1995 г., имеющий силу закона, «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан», №2444.
21. Банковское дело. -М., 2000, с.34.
22. Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. 1995, № 15-16.
23. Банковское дело. Учебник. -М., 2000, с.187.
24. М.М. Агарков. Основы банковского права. -М., 1994, с. 57.
25. Гражданский кодекс РК, особенная часть,- Алматы, 1999год.
26. Правовое регулирование банковской деятельности. -М., 1997, с.111.
27. М.М. Агарков. Основы банковского права. -М., 1994, с. 80.
28. Волженкин Б.В. Экономические преступления. Спб., 1999, с.35.
29. Петров Э.И. и др. Криминологическая характеристика и предупреждение экономических преступлений.- М., 1995, с.12.
30. Яни П.С. Экономические служебные преступления. Журнал. Уголовное права, 1998, № 2, с.123.
31. Сб. Коррупция в России: состояние и проблемы. -М., 1996, с. 64
32. Волженкин Б.В. Ответственность за преступления в сфере хозяйственной деятельности. Сб. Проблемы борьбы с экономической преступностью и наркобизнесом при переходе к рынку. СПб., 1994, с. 11.
33. И.В. Шишко. Экономические правонарушения. СПб, 2004г, с. 102.
34. Е.Каиржанов. Причинность в криминологии. -Алматы, 2002, с. 75.
35. Алауханов Е.О. Криминология. Алматы, 2005, с.100.
36. Криминология. М., 1997, с.208.
37. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. -М., 1997, с.213.
38. Е.Каиржанов. Криминология. Общая часть. -Алматы, 2000, с.108.
39. Криминология. – Алматы: ТОО «Издательство « Норма - К», с. 203.
40. Криминология. -Алматы 2004, с. 79.
41. Гойман В.И. Механизм обеспечения реализации закона в современных условиях. М., 1999, с.17.
42. Кон И.С. Социология личности. -М., 1967, с. 119.
43. Маркс К. К критике гегелевской философии право. Маркс К., Энгельс Ф. Соч., т.1, с.242.
44. Г. Горшенков. Узкая специальность или «широкая безграмотность»? Журнал Предупреждение преступности. № 3, 2005, с.70.
45. Сахаров А.Б. О личности преступника и причинах преступности в СССР. -М., 1961, с.3-4.
46. Черкасов В.Н. Борьба с экономической преступностью в условиях применения компьютерных технологий. -Саратов, 1995, с. 27.
47. Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. -Томск, 1973, с.87.
48. Криминология: Учебник /Под ред. Проф. Н.Ф. Кузнецовой и др. -М., 1998, с. 124-132.
49. Алексеев А.И. Криминология: Курс лекций. -М., 1998, с. 84.
50. Курганов С.И. Основы криминологии: Учеб. Пособ. -М., 1998, с.54.
51. Криминология / Под ред. В.Н. Бурлакова, В.П. Сальникова. СПб. 1998, с. 125-138.
52. Шнайдер Г.Й. Криминология / Пер. с нем. -М., 1994, с. 105.
53. Москва, 1975, с. 79.
54. Тарарухин С.А. Преступное поведение. -М., 1974, с. 100.
55. Ратинов А.Р. Психологическое изучение личности преступника. -М., 1981,
с. 9.
56. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. -М., 1976, с. 18.
57. Теоретические основы предупреждения преступности. -М., 1977, с.11.
58. Постановление Правительства РК «О программе профилактики правонарушений и борьбы с преступностью в Республике Казахстан на 2003-2004г.г».
59. Закон Республики Казахстан «Об участии граждан в обеспечении общественного порядка» 9 июля, 2004г.
60. Сб. Основные направления формирования правового государства в современных условиях. -Караганда, 2003, с. 16.
61. Каиржанов Е. Криминалогия. Общая часть. -Алматы: Өркениет, 2000, - с. 175.
62. Анавесов Г.А. Криминология. Прогностика. Управление. -Горький, 1975, с.101-113.
63. Игошев К.Е., Устинов В.С. Введение в курс профилактики правонарушений. -Горький, 1977, с.11-16.
64. Жалинский А.Э. Специальное предупреждение преступлений в СССР. Вопросы теории. -Львов, 1976, с. 83-96
65. Яковлев А.И. Индивидуальная профилактика преступного поведения. -Горький, 1997, с.27.
66. Блувштейн Ю.Д. и др. Профилактика преступлений. -Минск, 1986, с. 27.
67. Курс Советской криминологии. Предупреждение преступности. -М., 1986, с. 48.
68. Четвериков В.С. Криминология: -М., 1996, с.95.
69. Каиржанов Е. Криминология. Общая часть. -Алматы: Өркениет, 2000, с 168-243.
70. Каиржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики преступлений: Лекция. -Караганда: 1986, с.70.
71. Ларичев В.Д. Злоупотребления в сфере банковского кредитования. Методика их предупреждения. -М. ,1997, с.137.
72. А.И. Ольшаный. Банковское кредитование. -М. 1998, с.284.
2. Конституция Республики Казахстан. Алматы, 1995, с.3.
3. Концепция правовой политики РК. Собрание актов Президента и Правительства РК. 2002 год, № 31.
4. ҚР Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 14.12.2012
5.
6. Кузьменко С.М. Экономическая преступность как объект криминологического и уголовно – правового исследования. Автореферат дисс. канд. юр. наук. -Караганда, 2005 г. стр. 3.
7. В.В. Колесников. Криминальная экономика как объект криминологического исследования. Труды Санкт Петербургского Криминологического клуба. Криминология: вчера, сегодня, завтра. № 1 (1), 2001 г. стр. 120-121.
8. Астана, Елорда, 2005 г. стр.33.
9. Ещанов А.Ш. Проблемы совершенствования механизма предупредительного воздействия на преступность в Республике Казахстан. Автореферат дисс. доктора юрид. наук. Астана, 2006г. стр.3.
10. Есберген Алауханов. Криминология. – Алматы, 2006. –с.72.
10. Тленчиева Г.Д. Проблемы борьбы с экономической преступностью в Казахстане. -Алматы: Жеті жарғы, 1996.- 187с.(с. 4.)
11. Акылбеков С.С. Экономические преступлении, коррупция и организованная преступность. Сб. Актуальные проблемы уголовного права в свете Концепции правовой политики РК. -Караганда, 2005, с. 36.
12. Банкротство. Сборник нормативных правовых актов.- Алматы,2002, с. 255.
13. Финансово – кредитный словарь, с.573.
14. Большой экономический словарь.- М., 1994г, с. 203-204.
15. Л. Давыдова, Д. Райманов. Банковское право Республики
16. Банки и банковские операции. -М. Банки и биржи. Юнити, 1997.
17. Банковское дело. -М., 2000, с.3.
18. Указ Президента РК от 23 декабря 1997 г., имеющий силу закона, «О национальном банке Республики Казахстан».
19. Указ Президента РК от 11 августа 1999 г. №188, имеющий силу закона, «Об утверждении положения и структуры национального банка Республики Казахстан»
20. Указ Президента РК от 31 августа 1995 г., имеющий силу закона, «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан», №2444.
21. Банковское дело. -М., 2000, с.34.
22. Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. 1995, № 15-16.
23. Банковское дело. Учебник. -М., 2000, с.187.
24. М.М. Агарков. Основы банковского права. -М., 1994, с. 57.
25. Гражданский кодекс РК, особенная часть,- Алматы, 1999год.
26. Правовое регулирование банковской деятельности. -М., 1997, с.111.
27. М.М. Агарков. Основы банковского права. -М., 1994, с. 80.
28. Волженкин Б.В. Экономические преступления. Спб., 1999, с.35.
29. Петров Э.И. и др. Криминологическая характеристика и предупреждение экономических преступлений.- М., 1995, с.12.
30. Яни П.С. Экономические служебные преступления. Журнал. Уголовное права, 1998, № 2, с.123.
31. Сб. Коррупция в России: состояние и проблемы. -М., 1996, с. 64
32. Волженкин Б.В. Ответственность за преступления в сфере хозяйственной деятельности. Сб. Проблемы борьбы с экономической преступностью и наркобизнесом при переходе к рынку. СПб., 1994, с. 11.
33. И.В. Шишко. Экономические правонарушения. СПб, 2004г, с. 102.
34. Е.Каиржанов. Причинность в криминологии. -Алматы, 2002, с. 75.
35. Алауханов Е.О. Криминология. Алматы, 2005, с.100.
36. Криминология. М., 1997, с.208.
37. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. -М., 1997, с.213.
38. Е.Каиржанов. Криминология. Общая часть. -Алматы, 2000, с.108.
39. Криминология. – Алматы: ТОО «Издательство « Норма - К», с. 203.
40. Криминология. -Алматы 2004, с. 79.
41. Гойман В.И. Механизм обеспечения реализации закона в современных условиях. М., 1999, с.17.
42. Кон И.С. Социология личности. -М., 1967, с. 119.
43. Маркс К. К критике гегелевской философии право. Маркс К., Энгельс Ф. Соч., т.1, с.242.
44. Г. Горшенков. Узкая специальность или «широкая безграмотность»? Журнал Предупреждение преступности. № 3, 2005, с.70.
45. Сахаров А.Б. О личности преступника и причинах преступности в СССР. -М., 1961, с.3-4.
46. Черкасов В.Н. Борьба с экономической преступностью в условиях применения компьютерных технологий. -Саратов, 1995, с. 27.
47. Филимонов В.Д. Общественная опасность личности преступника. -Томск, 1973, с.87.
48. Криминология: Учебник /Под ред. Проф. Н.Ф. Кузнецовой и др. -М., 1998, с. 124-132.
49. Алексеев А.И. Криминология: Курс лекций. -М., 1998, с. 84.
50. Курганов С.И. Основы криминологии: Учеб. Пособ. -М., 1998, с.54.
51. Криминология / Под ред. В.Н. Бурлакова, В.П. Сальникова. СПб. 1998, с. 125-138.
52. Шнайдер Г.Й. Криминология / Пер. с нем. -М., 1994, с. 105.
53. Москва, 1975, с. 79.
54. Тарарухин С.А. Преступное поведение. -М., 1974, с. 100.
55. Ратинов А.Р. Психологическое изучение личности преступника. -М., 1981,
с. 9.
56. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. -М., 1976, с. 18.
57. Теоретические основы предупреждения преступности. -М., 1977, с.11.
58. Постановление Правительства РК «О программе профилактики правонарушений и борьбы с преступностью в Республике Казахстан на 2003-2004г.г».
59. Закон Республики Казахстан «Об участии граждан в обеспечении общественного порядка» 9 июля, 2004г.
60. Сб. Основные направления формирования правового государства в современных условиях. -Караганда, 2003, с. 16.
61. Каиржанов Е. Криминалогия. Общая часть. -Алматы: Өркениет, 2000, - с. 175.
62. Анавесов Г.А. Криминология. Прогностика. Управление. -Горький, 1975, с.101-113.
63. Игошев К.Е., Устинов В.С. Введение в курс профилактики правонарушений. -Горький, 1977, с.11-16.
64. Жалинский А.Э. Специальное предупреждение преступлений в СССР. Вопросы теории. -Львов, 1976, с. 83-96
65. Яковлев А.И. Индивидуальная профилактика преступного поведения. -Горький, 1997, с.27.
66. Блувштейн Ю.Д. и др. Профилактика преступлений. -Минск, 1986, с. 27.
67. Курс Советской криминологии. Предупреждение преступности. -М., 1986, с. 48.
68. Четвериков В.С. Криминология: -М., 1996, с.95.
69. Каиржанов Е. Криминология. Общая часть. -Алматы: Өркениет, 2000, с 168-243.
70. Каиржанов Е.И. Понятие, структура и виды профилактики преступлений: Лекция. -Караганда: 1986, с.70.
71. Ларичев В.Д. Злоупотребления в сфере банковского кредитования. Методика их предупреждения. -М. ,1997, с.137.
72. А.И. Ольшаный. Банковское кредитование. -М. 1998, с.284.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 98 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Яхшылықов Ерқабыл
Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың криминологиялық аспектілері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а.__________ М.С.Молдалиев
... ... ...2014ж. Хаттама № ... ..
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың криминологиялық аспектілері
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған Е.Яхшылыков
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Б.И.Нақыпов
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қаржы-несие саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
1.1 Қаржы-несие қатынастары қылмыстық зерттеу объектісі
ретінде ... ... ... ... ...9
1.2 Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың күйі, құрылымы және өсу-
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың негізгі себептері мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
1.4 Қылмыскер тұлғасына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...35
2 Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары
2.1 Ескерту шаралары жөнінде түсінік және оның
классификациясы ... ... ... ... .41
2.2 Қаржы-несие саласындағы қылмыстарды ескертудің негізгі субьектілері
және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Қаржы-несие саласындағы қылмыстар үшін
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ...73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..91
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 1991 жылы 16 желтоқсандағы ҚР мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы конституциялық заңы дұниежүзіне еліміздің мемлекеттік
тәуелсіздік алғандығын паш етті[1]. Экономика, саясат, идеология
саласындағы жалпы тәуелділіктен және тоталитарлық тәртіптен біржола
арылды.
1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған референдум жолымен, жаңа ҚР
конститутциясы мемлекет пен азаматтардың қоғамдық өмір сұрудегі негізгі
ұстаным, бағыттарын бекітті. Онда: Қазақстан - демократиялы, зайырлы,
әлеуметтік және құқықтық мемелекет болып қалыптасады. Адамзат, оның өмірі,
құқық және бостандығы - басты құндылық, деп хабарланды[2].
Сондықтан да он шақты жылға созылған нарықтық қатынастар деп аталатын
бірнеше ағымындағы қоғамдық қатынастарды қайта құруда, жас мемлекетіміздің
тәуелсіздігі мен суверенитетін қалыптастыруда көптеген қиындықтар мен
кедергілер болды. Елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейінің бірден
төмендегені бәрімізге белгілі[3].
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында біздің мемелекетіміздің қоғамдық дамуының
болашақтағы жоспары қарастырылды. Жолдауда айтылғандай, Қылмыстық және
Қылмыстық-іс жүргізу заңнамаларын реформалауды бастау керек. Ілгері
ізгілендіруге, оның ішінде, экономикалық құқық бұзушылықты
қылмыссыздандыруға маңыз беру керек [4].
Біздің алдымызға көптеген маңызды жұмыстарды атқару міндеті қойылып
отыр, яғни жаңа сапаға өту уақыты, әлеуметтік және құқықтық жағдайларды
жақсарту кезеңі келді.
Осыған байланысты қоғамға бара-бар болатын рухани атмосфера құбылысын
құру кезек күттірмес маңызды мәселе, яғни барлық қоғамдық өмір аясында
мемлекет тұрғысынан қолдау көрсетіледі.
Әзірге біздің көлеңкелі тұстарымыз аз емес, оның ішінде заң бұзушылықты
атау керек. Сонымен, Республиканың Бас прокуратурасы жанындағы Құқықтық
статистикасы мен арнайы есеп жөніндегі Орталықтың берген мәлімдемесіне
сүйенсек, Қазақстан Республикасы бойынша соңғы жеті (2007-2013) жылда 16
млн. халыққа шаққанда жалпы қылмыстар саны төмендегідей: 126433 (2007 ж.),
125950 (2008 ж.), 119690 (2009 ж.), 129323 (2010ж.), 205131 (2011ж.),
284897 (2012ж.), 356952 (2013ж.) [5]. www.prav.stat.kz
Осы көрсеткіштен көрініп тұрғандай, жалпы қылмыс саны екі есеге артқан.
Жалпы қылмыс құрылымында басым орынды эканомикалық қылмыстар алады.
Сонымен, облыстық бөлуде ірі көлеңкелі үрдістер мен әлеуметтік
стратификация қоғамның экономикалық тұрақтылығын қауіпті жағдайға жеткізуі
әбден мүмкін, үнемі әлеуметтік қайшылықтар мен келіспеушілікті тудырып,
арандатушылық жасайды. Стратификациядағы радикальдық өзгерістер әлеуметтік
дүмпулерге әкеп соғады[5]. Белгілі бір тойым шегі пайда болып, одан ары
қоғам тәуекелсіз ірі апатқа ұшырамай, алға баса алмайды.
Экономикалық қылмыстардың өсуі кейбір ғалымдардың көзқарасына
сүйенсек, төмендегідей себептерді түзеді: әкімшілік-бюрократтық механизм
мен сыбайластықтың өсуі - 75,5%, екі жақты моральдың қалыптасуы - 74,9%,
екі жақты заңдылық, яғни қарапайым азамат пен жетекші адамдардың заң
алдындағы шынайы тепе-теңдігінің сақталмауы - 74,8 %, мемлекеттік меншікті
сақтау және еңбек етудегі шынайы қызықтырушылықтың сақталмауы - 58,9 %
құрайды.
Криминилогиялық болжам бойынша Қазақстанда соңғы жылдары пайдакүнем
және пайдакүнемдік – күш көрсету қылмыстары өсіп келе жатқаны байқалынады.
Экономикалық қылмыстардың негізгі ұйытқысын банктік қылмыстар
құрайды, ал қаржы саласы сол экономиканың тұтқасы екені де анық.
Банктік қылмыстардан келетін шығындардың көлемі еліміздің тұтастай
бюджеттік табысын құрайтындығы жөніндегі кейбір авторлардың тұжырымдауы
кездейсоқтық емес.
Мәселенің маңыздылығы сол, бұл радикалды өзгерістер экономикалық өмірге
қарағанда әр түрлі үлгідегі психологиялық қоғамды көбірек құрайды. Ақша жәй
ғана валюталық көрсеткіштің сәулесі болуын тоқтатқан жағдайда, финанстық
сектордың маңызы мен ролі өсетін болады. Бұрынғы КСРО-да мемелекеттік
банктер ғана құрылып, олар мемлекеттік аппараттың бөлінбес бөлшегі болғаны,
олар барлық қоғамдық экономикалық өмірді, оның ішінде барлық кәсіпорындар
мен ұжымдардың шаруашылық істерін бақылап, қадағалаған. Мемлекеттік
аппараттың банкпен қатар үздіксіз өсу үрдісі қалыптасты, кез-келген
қаржыландыру тек нормативтік базаның негізінде емес, сонымен қатар
радикалды ресурстар жоғарғы орталықтан бөлінді. Мемлекеттік басқару
органдарын монополияландыру ақшалай құрал және кез келген несиелендірудің
өзіндік үлгісі болды. Мұндай жағдайда, несиелік қатынастарының субьектілері
алдын ала белгілі болған. Тәжірибе бұрынғы КСРО-ның жетпіс жыл ағымында
қандай да бір ірі банктің қызметінде ірі заң бұзушылық әрекеттер
әшкереленбеген, осының салдарынан, банктік қылмыстар арнайы іздену
обьектісі болмаған. Банк ісінің құқықтық негіздері, несие ұйымдарының, заң
ережелерінің сипаттамасы мен есеп айырысу және несиелік құқықтық
қатынастарының ерекшеліктері тек ғалым-заңгерлердің жұмыстарында ғана
қаралды, яғни азаматтық және қаржылық құқық обылысында ғана. Осыған
байланысты айта кету керек, қазіргі қаржы-несиелік қатынастар мәселесін
зерттеу 30-жылдардағы несиелік реформа әсерінен белгілі мөлшерде тәжірибе
жинақтады, соның негізінде КСРО банк жүйесін өткен ғасырдың 90-жылдарының
басына дейін өзгеріссіз қолданып келді. Сонымен, мойындауымыз керек,
банктік істегі мемлекеттік монополия, несие ұйымдастырудың басқару
қызметінің артықшылығы, шаруашылық кәсіпорындарда, банк операциясын қатаң
сақтау, кеңес дәуіріндегі несие ұйымдарының ерекшеленуі, бұл облыстағы
маңызды қарама-қайшылықтың пайда болуы үшін белгілі мөлшерде тежеуші кұш
болып табылды.
Жалпы мемлекеттік деңгейде экономикалық қылмыстармен күрес, банк
ісіндегі ерекшелік, жалпы қылмыспен күрестің жетекші бағыты болып саналады.
ҚР Призидентінің 1998 жылдың 12 қазанындағы ҚР мемлекетік органдар
жүйесін әрі реформалау туралы жарлығының қабылдануы тегін емес. ҚР
мемлекеттік кіріс Министрлігі оған мынадай міндеттерді тектен-тек қойған
жоқ:
-ҚР қызығушылығы мен өз компетецияларының экономикалық қауіпсіздігіне
шек қоюды, мөлшерлеуді қамтамасыз ету,
- мемлекет алдында салық түсімі, бюджетті төлеу мен түрлі қарсылық
міндеттемелерді қамтамасыз ету;
- ішімдік тауарларын өндіру және олардың айналымын мемлекеттік бақылау;
- мемлекетті шығынға ұшыратқан экономикалық қылмыстар мен құқық
бұзушылықтармен күрес, экономикалық қылмыстармен күрес саласындағы
халықаралық ынтымақтастық;
Мемлекет қызметтің соңғы бағытының артықшылығы Қазақстаның 2000-2005
ж.ж. экономикалық қауіпсіздігі стратегиясынан туындап отыр.
Банктік қылмыстардың қоғамға қауіптілігі тек экономикалық шығынмен ғана
шектелік қоймайды. Ол әлеуметтік-психологиялық және рухани зардаптар да
алып келеді.
Қазіргі жағдайда банктік қылмыстар айтарлықтай өсуде, ол әр түрлі
әлеуметтік топтардың жіктелуіне, күрделіленген жөнсіздік дифференциалдын
шығуына, халықтың жіктелуіне және жеке қоғамға қарсы көлеңкелі ұйымдардаң
қалыптасуына әкеліп соғады. Тіпті банк қызметі саласында заңсыз бою
мүмкіншілігін алу мақсатында әртүрлі қылмыстық бірлестіктер арасында
соғыс өрті өрши тұсті. Осының салдарынан, жекелеп алғанда, денсаулық,
бостандық және жеке абыройлылық, оның ішінде бәрінен де банктің өз
акционерлері мен жұмысшылары, яғни олардың туыстары мен жанұя мұшелері
арасында қайшылықтар, өмірге кереғар қылмыстар туындайды.
Мұндай жағдайда, қаржы-несие саласы нағыз белсенді құқық бұзушылық пен
жоғары виктимділіктің арнасына айналады деп сенімдіайтуға болады. Несие
қарыздарын төлеудегі қоғамдық қауіптің көлеңкелі жақтарының тағы да
ерекшелігі оның латенттілігінде, алайда, қылмысты ашуда да, жекеленген
қылмыскерді тапқан жағдайда да іс-тәжірибиеде қылмыстық істі толық ашу,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тартуды қамтамасыз ету де қиын.
Тағы да бір маңызды мәселені айта кету керек. Меншік нысанының
өзгеруіне және қаржы жүйесінің толығымен коммерциялық ұйымдарға айналуына
байланысты жаңа қатынастардың түрлері туындай бастады. Бұл қатынастар алдын
ала қалыптандырылған, басты сипат алған, қатаң иерархиялық және әкімшілік-
басқару әдісінен еркін реттей алатын салаға көшіп, қаржы-несие қатынастары
субектілері өзара келісіп, қызмет етудің өзіндік сызбасын құру мүмкіндігіне
ие болды. Бұл көкейтесті жаңа ахуал, әсіресе бірінші жағдайда, барлығы
рұқсат етілген сәтті сезіну жалғасуда, жаңаша қаржы-несиелік шешімдер мен
істерді құқық бағалары мәселесін қоюда.
Банктік қызметтерді жүргізудегі координациялық тиімсіздік, бақылау
органдары мен құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби даярлығының
болмауы банктік қылмыстардың алдын алуға елеулі әсерлерін тигізіп отыр.
Сонымен қатар, банктік қылмыстардың алдын алу барысында аталған
қылмыстардың криминологиялық жағдайларын күні бүгінге дейін
ескермейтіндігін айтпауға да болмайды. Жекелей алғанда, аса қажеттілікке
қарамастан, Қазақстан Республикасында қаржы-несие саласындағы қылмыстармен
күресу мәселесі сын көтермейтіндей жағдайда.
Демек, қаржы-несие саласындағы қылмыстылықты ескертудің тиімділігі
жалпы әлеуметтік және арнайы, оның ішінде қылмыстық-құқықтық шараларды,
жекеленген шараларды, қылмыскерлерге әсер ететін шараларды таңдап алып
қолдана алуда.
Жоғарыда аталған жағдайлар дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін
айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржы-несие саласындағы қылмыстармен күресу
шаралар жүйесін анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Ізденіс мақсаттары төмендегідей негізгі
міндеттерді шешуді көздейді:
1. Жалпы экономикалық қылмысты зерттей келе, ондағы қаржы-несие
саласындағы қылмыстардың құрамының алатын орнын анықтау,
2. Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың себептерін де қарастыру;
3. Қаржы-несие саласындағы қылмыстармен күрес қызметі және олардың
субъектілерінің жүйесін (жалпы және арнайы) анықтау;
4. Қаржы-несие саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
беру.
Ізденіс жорамалы
Ізденіс жорамалы (болжамы) құқық қорғау және бақылаушы қаржы органдары,
заң шығарушылар іс әрекетінің банктік істер ортасында тиісті мекемелерді
таңдау шартын тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Құқық қорғау және қаржы
органдарының қызметкерлерін оқыту, қылмысты ескертуде олардың
координациялық іс әрекеттері, заң шығарушы әрекетін жетілдіру, қаржы-несие
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілік тұрғыдан қарауды көздейді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
Қаржы-несие саласындағы қылмыстар экономикалық қылмыстардың негізгі
түрі болып табылады.
Банк саласындағы қылмыстарды шартты түрде үшке бөлуге болады:
Біріншісі, тікелей жеке меншікке қол сұғатын, екіншісі, банктік қызмет
саласында қылмыстық әрекетке баратын, үшіншісі, коммерциялық және басқа да
мекемелердің қызметтеріне қарсы әрекеттер.
Қаржы -несие саласындағы қылмыстарға ықпал ететін факторлар:
- қаржы-несие саласындағы қызметтерді объективті бағаланбауыі;
- Банк, басқа да қаржы органдарына жұмысқа қабылдаудағы заң
бұзушылықтар;
- ұжым жиналысындағы хаттаманың нотариальды куәлігінің жоқтығы;
- несиелендіру обьектісін дұрыс анықтамау;
- құқықтық сараптама қызметінеі жеберілген кемшіліктері;
- қарызды қайтарудың тікелей тәуелділігіне байланысты қарызданушының
қаржылық жағдайы мен шаруашылық жағдайының дұрыс анықталмауы;
- жан-жақты тексерусіз автоматты түрде несиенің берілуі;
- қарызданушының өзге банктерден қолма-қол ақша алғандығы жөніндегі
мәліметтердің болмауы;
- құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жіберген кемшіліктері мен
заңбұзушылықтары.
Заң шығырушы заңсыз несие алу, пайдалану жөніндегі қылмыстың тек бір
ғана жағын, яғни қарыз алушының жауапкершілігін қарастырады ( 194-бап ҚР
ҚК). Мұндай қауіпті істен жеткілікті мөлшерде шығындар келеді. Несие
берушіге заң шығарушының сыйы іспеттес. Біреу бермесе, кім заңсыз несие
ала алады?
Бұдан шығатыны, диссертацияда банк қызметкерлері жауапкершілігін қайта
қарап, мынадай жоба ұсынылады: 194-бап- а) Заңсыз несие алу және мақсатсыз
пайдалану.
Несиені заңсыз алу -
екі жүзбен бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не нақ осы мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Дипломның әдістемелік және теориялық негіздері материалистік
диолектиканың категориялары, философия, әлеуметтану, құқық және мемлекет
теориясы, қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару
құқығы, криминология ғылымдары бола алады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында заңдық - ойлау, сандық, әлеуметтік
және салыстырмалы - құқықтық зерттеу тәсілдері қолданылды. Сонымен қатар
жұмыста, Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкі туралы Заңы, Банк және банкілік қызметтер туралы нормативті
актілері, ведомстволық бұйрықтар, банктік-несиелік қатынастарды реттеу,
оның ішінде қаржылық (банктік) нормаларды бұзғаны үшін жауапкершілік
қарастырылған азаматтық, әкімшілік және қылмыстық заңнамалар негізге
алынды.
Ізденіс жұмысының эмпирикалық базасын ҚР Бас Прокуратурасының арнайы
есеп мен құқықтың стастистика комитетінің мәліметтері, Қаржы министірлігі,
жоғарғы сот, банктік саласындағы ҚР Ұлттық банкі мен ІІМ соңғы жылдардағы
заң бұзушылық туралы мәліметтер құрайды. Қазақстан Республикасының банктік,
қаржылық, азаматтық, қылмыстық заңнамалары сарапталып, қарастырылды.
Ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығын былайшы қорытындылауға
болады, яғни бұл қаржы-несие саласындағы қылмыстар қылмыстық-құқықтық және
(криминалогиялық) қылмыстық аспектіде қарастырылған ізденіс. Еңбекте қаржы-
несие саласындағы қылмыстарға ықпал етуші негізгі жағдайлар
шоғырландырылып, бұл қылмысты ескерту шаралары ұсынылды, субъектілер
жүйесі, олардың басты қызметтері анықталған.
Ізденіс жұмыстарының тәжірибелік құндылығы. Теориялық тұжырымдар мен
тәжірибелік ұсыныстар төмендегі бағыттарда қолданылуы мүмкін:
- қаржы-несие саласындағы қылмыстардың ерекшеліктерін ескеріп, банктік
қылмыспен күрес мәселелерін келешекте оқыту үрдісінде;
- несие берудегі мен несиені төлеудегі банктік мекемелерінің істерін
уақытылы ескертудегі тәжірибелік жұмыстарында;
- экономикалық, оның ішінде банктік қылмыстармен күрес жүргізудегі
құқық қорғау органдарының күнделікті тәжірибелік іс-әрекеттерінде;
- экономикалық, жекелей алғанда, банктік қылмыспен күрестің арнайы
бағдарламасы мен жоспарын жасауда;
- қаржылық-банктік және азаматтық, құқықтық, қылмыстық құқық,
криминология курстарын оқытуда.
Дипломдық жұмыстының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Зерттеу жұмысы тиісті талаптарға сай.
1 Қаржы-несие саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
1.1 Қаржы-несие қатынастары қылмыстық зерттеу обьектісі ретінде
Экономикалық мағынада мемлекеттің қаржы жүйесі әр қайсысы өзіне тән
белгілі бір мемлекеттік ақша қаражаттары қорларын білдіретін қаржылық
экономикалық институттарының жиынтығынан тұрады.
Алайда, соңғы кездерде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты
экономика, қаржылар аясындағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығару және
әлеуметтік-мәдени салалардағы мемлекет атқаратын қызметтердің рөлін
төмендету сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік басқару сияқты
мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік
органдары) терминінің пайдаланылуы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр.
Ал осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-басқарушы қызметті жүзеге
асыру болып табылатынын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік басқару атқарушы
билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған орай жоғарыдағы мемлекеттік
басқару жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз:
Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына
байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың
көмегімен жүзеге асыруға атсалысады. Бұл жерде олар алуан қоғам
мүдделіктерін көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік басқаруды жоққа
шығаруға болмайды;
Екіншіден, мемлекеттің экономика, рөлі күшейе бермек; үшіншіден,
мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды, қайта біз оның
қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін
зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн; төртіншіден, нарықтық өзіндік
реттеу стихиялық процестер туындатады жөне ол процестер нарықтың бір қыры
ретінде қаржылар және әлеуметтік-мәдени салаларындағы дәрежесі ұзақ жылдар
бойындағы тарихи тәжірибелермен белгіленген. әсіресе қазіргідей, қысыл таяң
реформа кезеңінде мемлекеттің, мемлекеттік басқарудың ауыздықталмаған қара
күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан
келеді; бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия
мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық.
Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңестіру
қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің
тікелей қатысуымен жұргізіледі; алтыншыдан, жеке меншік және оған
байланысты қатынастар оның аясында мемлекет аумағында өте қатал
экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет
құзырында болады; жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика
салаларының монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын
шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимді белілейді, сондай-ақ
ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудың кепілі болып
табылады. Мемлекеттік басқару әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылатыны белгілі.
Қаржылардың қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны,
олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде атақаратын рөлі өте зор екені
әркімге белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және
тірегі, сондай-ақ оның міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз етудің қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар арқылы
мемлекет еліміздің экономикалық өсіп дамуына белсенді, пәрменді түрде
ықпалын тигізеді. Бұл жерде күнделікті қоғам өмірінде, тіптен өндіріс
аясында да көбінесе қаржыларды ақша немесе қаражат деп түсінетінін айта
кетуіміз қажет. Ақшалардың атқаратын функциясын білмейтін адамдар кемде-кем
шығар. Ақшалар құн өлшеу, айналым, айырбас және т.б. құрал ретінде жалпыға
бірдей құндылық баламасын көрсетеді.
Ал қаржылардың атқаратын басты рөлі мемлекетке жүктелген функцияларды
орындау қоғам және экономика мұқтаждықтарын қанағаттандыру болып саналады,
сондай-ақ сатып-алу, сату, айырбастау және тұтыну процестерін жүзеге
асырмайды. Тағы бір айта кететін жәйт, ақшаларды пайдалану А-Т және Т-А
процесінде, тікелей жұмсау түрінде көрініс тапса, ал мемлекеттік
қаржыларды жұмсау – бөлу нысанында жүзеге асырылып, тікелей пайда табу
көзделмейді. Бірақ теориялық тұрғыдан алғанда, ақша қаражаттары мен
қаржылардың арақатынасын қарастырсақ онда кейбір ақша қаражаттарының
қаржылық ресурстарды білдіргенімен қаржы түсінігінің өте кең мағынада
болатынын байқаймыз[6].
Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады. Экономикалық
мағынада қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың жиынтығын айтамыз. Дәлірек
айтсақ, экономикалық қатынастардың жүйесі болып табылады. Қаржыларға
байланысты тағы бір көңілге қонбайтын, санаға симайтын нәрсе олардың
құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
күні жоқ болғандықтан оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында немесе
экономист айтқандай, А-Т, Т-А қатынастарында жүзеге асырылады. Алайда
бұл қатынастар тауар-ақша қатынастары болғандықтан, қатысушы екі жақтың заң
жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді. Ал қаржылық экономикалық
қатынастардың бір жағында оның тұрақты субъектісі ретінде әрдайым
мемлекеттің біртұтас өзі немесе мемлекет уәкілдік берген мемлекеттік
өкілетті органы тұрады және осы қатынастар қаржылық құқықтық нормалармен
реттеледі. Сонымен қатар, қаржылық-экономикалық қатынастардың бір жағында
әрқашанда билікші субъект тұрғандықтан екі жақтың тең құқықтылығы жөніндегі
сөз қозғалмайды. Ал тауар-ақша қатынастары, яғни сату-сатып алу қатынастары
азаматтық құқық, еңбек құқығы және тағы да басқа құқық салаларының
нормаларымен реттеледі. Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекет
қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ ұстағанымен олардың жұмсалу процестеріне
ат үсті қарай алмайды. өйткені қаржылар өзінің ақша қаражаттары
болғандықтан, олардың талан-таражға тұспей, заңды негізде, мақсатты
бағытта, ұтымды және тиімді түрде пайдаланылуын (жұмсалуын) ұйымдастырады.
Қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық негізі болып табылады деп
жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан қаржылардың атсалысатын басты бағыт –
қажеттілігі мемлекетті және қоғамды ақшалай қамтамасыз ету.
Ал қаржылық экономикалық институттар мемлекеттің ақшалай қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қаржылық
экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде:
- республикалық бюджет;
- жергілікті бюджеттер;
- бюджеттік жүйедегі Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры;
- бюджеттен тыс мемлекеттік қорлардың қаржылары;
- мемлекеттік банктердің қаржылары;
- мемлекеттік сақтандыру (ұйымдарының қаржылары;
- мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылары;
- мемлекеттік мекемелердің қаржылары арқылы көрініс табады.
Ұйымдастыру (ұйымдық мағынасында мемлекеттің қаржы жүйесі мемлекеттік
қаржылық қатынастар қозғалысын қамтамасыз ететін: Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігі және ның қаржылық-фискалдық органдары; Қазақстан
Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі; Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі және оның қаржылық кредиттік бөлімшелері мен
мекемелері Қазақстанның Даму банкі және оның аумақтық мекемелер сияқты
және т.б. мемелекеттің қаржылық-кредиттік мекемелерінің жиынтығы негізінде
құрылады.
Сонымен, мемлекеттің қаржы жүйесі мемлекеттік қазынаны (мемлекеттің
тиісті ақша қаражаттары қорларын) қалыптастыру және бөлу кезінде жүзеге
асырылатын мемлекеттік қаржылық – кредиттік билік өкілеттіліктері жүйесі
ретінде ерекшеленеді.
Ал жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі:
1. Мемлекеттік қаржылардан:
- бюджеттік жүйеден;
- бюджеттік жүйедегі мемлекеттік мақсатты қорлардан;
- бюджеттен тыс мемлекеттік мақсатты қорлардан;
- мемлекеттік сақтандырудың қаржылық резервтерінен;
- мемлекеттік банктердің қаржыларынан;
- мемлекеттік кәсіпорындардың қаржыларынан;
- мемлекеттік мекемелердің қаржыларынан;
2. Корпорациялық (жеке меншік) қаржылардан:
- коммерциялық және коммерциялық емес кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржыларын;
- коммерциялық банктердің қаржыларынан;
- мемелекеттік емес арнаулы қорлардың қаржыларынан;
- тұрғылықты халықтың қаржыларынан тұрады.
Ақшалар жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде шаруашылық айналымына
қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбір
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржылардың экономикалық категория ретінде ақшалардан айырмашылығы,
олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу немесе пайдалануға байланысты
ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекеше аясын көрсетеді. Алайда
қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық маңызын айқындай алмайтын сияқты.
Себебі мемлекеттік бюджетте, кредиттік және кассалық жоспарларда,
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жоспарларында қатынастар
емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының сомасы көрсетіледі. Бұл
сомалардың шаруашылық қызметтердің қаржылық нәтижесі екені белгілі.
Мемлекеттік қаржыларды өзінің материалдық мәні бойынша ақша қаражаттары
қорларынан тұрады және олар орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қаражаттары қорларын жұмылдыру (жинақтау), қайта бөлу, сондай-ақ
пайдалану процесіндегі қоғамдық экономикалық қатынастардың атқарылуымен
тікелей байланысты болады.
Мемлекетті басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып есептелінеді. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды біліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ал қаржылық институттардың жиынтығы өзіне орай мемлекеттің қаржы
жүйесін құрды. Қаржы жүйесі мемлекеттің нарыққа өту жағдайында дамуының
өзгешеліктерін көрсете отырып мынадай буындардан тұрады[7].
1) Республикалық және муниципалдық бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2) Бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3) Бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4) Шаруашылық субъектілер мен салалардың қаржысы;
5) Мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6) Мемлекеттік және банктік кредит.
Қаржы жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен
мекемелердің жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда. Худяков
А.И. ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттің қаржылық мекемелері,
яғни қаржылық ведомстволар, салық органдары, мемлекеттік банктер,
мемлекеттік сақтандыру компаниялары құрайды, деп түсіндіреді[8].
Қаржылық органдар жүйесін, әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
Министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық, қаржыларды басқаратын бірыңғай мемлекеттік басқару
органдарының жүйесі болып табылады. Ұлттық (орталық) банк басқаратын
кредиттік мекемелер, қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары
мен кеден мекемелері де қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Негізінде қаржылар ақша түріндегі қоғамдық өнімдерді білуге
байланысты экономикалық қатынастардың едәуір аумағын қамтиды. Қаржылардың
ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық категориясына
жататындығын және оларды жүзеге асыру нысаны болып табылатындығын
көрсетеді. Қаржыларды экономикалық категория қатарына біліп, жеке-дара
шығаруымыз үшін олардың мағынасын зерттеп, зерделеп білуіміз қажет.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын білгенбіз. Ал
экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан қоғамдық
қатынастар өндірістік қатынастардың бір білігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист-ғалым Мельников В.Д. қаржылардың қаржылық
қатынастардың қалыптасуын және туындауын былайша көрсетеді: қоғамдағы ұдайы
өндіріс процесі бір-бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді төрт
сатыдан тұрады: өндіру (өндіріс); білу; айырбастау; тұтыну.
Осы ұдайы өндірістің төрт сатысы арқылы қоғамдық өндіріс процесіне
қатысушылардың арасындағы тауарлық қатынастардың бар жоғы анықталады,
өйткені өндірілген өнімдер бұл жерде сату-сатып алуға жататын тауарға
айналады. Бұл өнімдер тұтынудан бұрын білу ғана емес, солармен қатар
қатынасқа қатысушылардың да талаптары мен мүдделерін қанағаттандыруға
тиісті. Осыдан байқайтынымыз өндірілген материалдық немесе материалдық емес
өнімдер, көрсетілген қоғамдық өнім ретінде заттай және ақшалай тҹрінде
көрсетіледі.
Қоғамдық өнімнің жаңағыдай екі формаға қалыптасуы, олардың әрбір
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мұқтаждықтарын өтеу үшін ақша, баға,
өзіндік құн, қаржы, жалақы төлеу және тағы басқа құндылық категорияларын
пайдалануларына жол береді.
Бұл жерде өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер –
ақшаның, яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен
өлшенеді. Қаржылардың экономикалық категория ретіндегі қызметтері қоғамдық
жиынтық өнімді білу кезінде анық көрінеді.
Қаржылардың мағынасын түсіну үшін жекеленген кәсіпорынның өндірістік
қорларын өзіндік айналымынан шығарылатын өнімдерді өткізу (сату) кезіндегі
ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның біліну мезгілінен бастап
қарастыру қажет.
Кәсіпорын осы өнімдерді өткізу барысында тиісті ақша қаражаттарын
немесе ақша қорларын құрайды. Бұл жерде оның ақша қорлары ретінде айналым
қорын, амортизациялық қорды, жалақы төлеу қорын, әлеуметтік бағыттағы
қорларға аударымдарын, пайда және т.б. атап өтуге болады.
Табылған пайданың немесе табыстың бір бөлігі орталықтандырылған
қорларды қалыптастыру үшін мемлекет қарамағына аударылады да, ал екінші ең
көп бөлігі өндірушіде қалады. Өндіруші оны өз қалауы бойынша пайдаланады.
Көбінесе пайда мен табыстың қолдағы біліктері өндірістік процесті үзбеуді
қамтамасыз ету мақсатында еңбек құрал-жабдықтарын сатып алуға, сондай-ақ
пайданың және бір бөлігі өндірістің басты факторы – негізгі қорларды
қалыптастыруға жұмсалады. Сонымен материалдық өндіріс аясында
(кәсіпорындар, өнеркәсіптер т.б.) жасалған құнның бір бөлігі өндірушілерде
қалса, едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру
мақсатында мемлекет қарамағына берілетінін білдік.
Сонымен, қорыта келгенде қаржылар деп, мемлекеттің ақшалай кірістерін
жиыстыру, білу және пайдалану процесінде туындайтын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
қаржы терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1)
материалдық; 2) экономикалық категория ретінде. Материалдық мағынада
қаржы деп мемлекеттің өз қарамағындағы ақша қаражаттары қорларының
жиынтығын айтамыз.
Мемлекеттік қаржылық ресурстарды әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде қаржы деп, мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және білетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі, несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін
және жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорыннан
несие алу арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін
ұлғайтуға, не болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға
мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бөлініп, біреуінде артық қалған өніммен оны кейін
қайтарып беруге келісіп, екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда
болады. Бастапқыда ол, натуралды түрде берілетін ал, даму кезеңінде
айырбас ақшалай түрде жүрді. Ұзақ уақыт бойы несие проценті өте
жоғары өсімқор нысанда жүрді. Бұл кейінірек өсімқорлық несие деп
аталды.
Өсімқорлық несиенің өзіне тән бірнеше белгілері бар. Яғни:
несие берушілер – көпестер, саудагерлер, салық жинаушылар, шіркеу
иелерімен діни ордалар, ал қарыздар - ұсақ өнім өндірушілер, құл
иеленушілер мен феодалдар болды. Шаруалар мен кәсіпкерлер несиені
ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал билеуші топтар қанаушылық
жауыздық іс - әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін өсім ақының
деңгейінің өте жоғарылығы ұсақ өнім өндірушілер мен өз шаруашылығын
жабуға мәжбұр етті. Мысалы: феодализм тұсындағы Германияның әр түрлі
қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін ақының 21 проценттен 43
процентке дейін көтеруге, ал кейбір жағдайларда 100 –200 процентке
жеткізуге рұқсат етілді.. Дегенмен, өсімқорлық несие капиталистік
өндіріс әдісінің пайда болуына алғы жағдайлар жасады, яғни ескі
өндіріс әдістерін ыдыратып, жаңа әдістің пайда болуына негіз
дайындады. Сөйтіп несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың
ыдырауы кезінде пайда болып, капиталистік тауарлы өндіріс тұсында
дамуының жоғарғы сатысына жетті. [9,149 б].
Ал капиталистік несие капиталистік өндіріс әдісінен туындап,
қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің
өсімқорлық несиеден елеулі ерекшеліктері бар. Біріншіден, қарыздар
бойынша. Өсімқорлық несие алушылар - ұсақ өнім өндірушілер, құл
иеленушілер мен феодалдар, ал капиталистік несиені, негізінен,
өнеркәсіп және сауда капиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдісі бойынша.
өсімқорлық несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғана
капитал ретінде өсім ақы түсіреді, капиталистік несиені, керісінше
несие алу үшін жұмсайды.
Үшіншіден, экономикалық маңызы бойынша. Өсімқорлық несие
өндірістің құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан
өндірістің өсуіне, ал екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы
қайшылықтарының шиеленуісіне жағдай жасады.
Төртіншіден, өсім ақының шығу кезіне байланысты.
Капиталистік несие үшін өсім ақының көзі жолданушы жұмысшының тапқан
қосымша құны, өсімқорлық несие үшін өсім ақының көзі - құлдардың,
шаруалардың және ұсақ өнім өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін
өсім ақыны өтеуге барлық қосымша өнім жұмсалады, капиталистік несие үшін
өсім ақы төлеуге орташа пайданың тек бір бөлігі кетеді.
Сонымен, қарыз капиталы деген – капиталист меншік иесінің жұмыс
істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берілген және
жалдамалы еңбекті қанау негіздері өсім ақы түсіретін ақшалы капитал.
өсімқорлық капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастарды білдірсе,
қарыз капиталы – капиталистік өндірістік қатынастардың көрінісі. Ол
өнеркәсіп капиталының қайталама айналымының негізінде пайда болады.
[10,98].
Несие - ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі, тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауардал қолдан-қолға
өтетін айырбас процесі - несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Несиенің мәніне келсек, несиенің жеке экономикалық категория
ретіндегі мәнін анықтау туралы сұрақ неғұрлым күрделі мәселелердің
бірі болып табылады. В.С. Захаров және М.А. Пессельдің айтуынша
несие дегеніміз - қарызға берілген құнның қозғалысы [11,64].
Маркстің еңбектерін негізге ала отырып, мынандай қорытынды жасауға
болады.
Біріншіден, ссудалық капитал мен проценттің әлеуметтік-экономикалық
табиғатын ашу қажет. Екіншіден, проценттер әкелетін капиталды басқару
банктің ақша мен сауда жасау және несиелік қатынастарды ұйымдастырумен
байланысты қызметі ретінде жеке дараланады. Үшіншіден, банкке келіп түсетін
капитал алуан түрлі болады.
Несие дегеніміз – ссудалық капиталдың мерзімділік, қайтарымдылық және
ақылылық негізде іске асырылатын қозғалысы.
Несие экономикалық категория ретінде – ақша қаражаттарының
жиынтығы емес, қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрі. Сонымен,
несие деп кең мағынада – экономикалық серіктестіктер арасындағы келісім-
шарттар, ссуда нысанындағы, яғни мүлікті немесе аөшаны басқа тұлғаға
процент төлеу және қайтарылудың мерзімін ұзарту шартында беру[12,13 с]
Ал, тар мағынада несие деп, ссудалық капиталдың қозғалысы, бұл қозғалыс
жеделдіктің, қайтарымдылықтың және төлемдіктің бастауында жүзеге асады.
Несиенің тар мағынасы тек ақша қарыздарын ұйғарады. Айналым процесінде
босатылған фирманың ішкі құралдары несиенің қайнар көздері болып табылады.
Оларды қарастырсақ:
1. Негізгі капитал айналымға тұскенде, амортизациялық қорға оның құндық қор
жинауы пайда болады. Өндірістің жаңа құралдарын алғанша, ол несиеге берілуі
мүмкін.
2. Жаңа шикізатты сатып алу және дайын өнімді сату уақытының сәйкес келмеуі
мен байланысты, айналым капиталының бір бөлігі ақшалай түрде босатылады. Ол
да несие ретінде пайдалануы мүмкін.
3. Төлем уақыты келмегенше, еңбек ақы төлеуге арналғанақшалар, уақытша бос
ақша капиталы бола алады.
Өндірісті кеңейту үшін, яғни табысты капитализациялау үшін, оны қажетті
мөлшерде жинау керек, ал оған дейін оны несиеге беруге болады [13,294с].
Несие негізгі екі функцияны атқарады:
несие көмегімен фирма, аудан және сала арасында ақша құралын қайта бөлу
жүреді. Бұл функцияның іске асуы, уақытша бос ақша құралдарын өнімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Несие айналымдағы нақты ақшаны несиелік ақшамен (банкнот) және
несиелік операциямен ауысуына мүмкіндік береді, бұл айналым шығындарын
қысқартады.
Өндірістік процеске несиелік қатынас тараптарының біреуі
несиені өндіріс мақсатына пайдаланатын қарыз алушы ғана қатыса
алады. Несиені берушінің товар өндірісіне ешқандай қатысы болмайды.
Несие ауыстыру сатысында пайда бола отырып, құнның үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ететін ссудалық мәмленің формасы ретінде
болады.
Осы талаптарды жүзеге асырудың экономикалық шарттары өндірістік
процестің өзінде. Құн қозғалысы несие қозғалысының тұп тамыры болып
табылады. Несие ссуда мәмілесі ретінде товар айналымын білдіреді.
Ақша капиталисі ссуда мәмілесі барысында құнды беретін, алайда
кейін оны қайтарып алатын жалғыз ғана тұлға. Ссуда кезінде тек бір
тарап қана құн алады, бір ғана тарап құн береді.
Несиелік салымдардың тиімділігі туралы сұрақты талдай отырып,
несиені мерзімінде қайтарылуын ескеріп қана қоймай, несие қандай
негіздер есебінен өтеліп жатқандығын және қаржының айналымының аяқталуы
мен қаржыны қайтарудың байланыс деңгейін ашып отырған жөн.
Ссудалық капиталды қалыптастырудың негізі айналымда жоқ, уақытша бос
қалған ақша қаражаттары болып табылады. Уақытша бос ақша капиталдары
несиелендіру арқылы қосымша ақша қаражатын қажет ететін шаруашылық
салаларына жіберіледі [14,29б].
Несие барлық уақытта белгілі бір шарттармен беріледі. Несиелеу
шарттары дегеніміз – несиелік мәмленің пайда болуы және оны жүзеге
асыру үшін қажетті қатынастардың жиынтығы.
Сол шарттардың ішінде маңызды екеуі бар.
Біріншіден, несиелік мәмлеге қатысушылар ерікті болуы керек, яғни,
атаулы субьектілер экономикалық байланыстардан туындайтын
міндеттемелерді орындай алатындығына материалдық кепілдік беру қажет.
Екіншіден, несиелік қатынасқа қатысушылар рынок заңдарынан басқа
мемлекет заңдарын да сақтауға міндетті. Несиелеу туралы заңдарды
орындамау тараптарды әр түрлі мәселелерге әкеліп соғады.
Көріп отырғанымыздай, несиелік қатынастардың дамуы экономикалық
мүдделерге ғана емес рынок заңдарына да тәуелді. Құқық несиелік
қатынастарды реттеудің маңызды құралы болып табылады. Бірақ, ол
субьектілердің экономикалық мүдделерін қорғпу құралы ретінде
көрінетіндігін де ұмытпаған дұрыс.
Несие несие беруші мен қарыз алушының мүдделері сәйкес
келгенде ғана қажетті болады. Тараптардың біреуі ақша қаражатын
несиеге беруге, ал екіншісі сол несиені алуға мүдделі брлуы керек.
Алайда мәмлеге қатысушылардың мұддлері уақыт және кеңістік бойынша
ғана емес, сонымен қатар, сапасы жағынан да сәйкес келгенде, яғни,
несие жөнінде қандай – да бір экономикалық операция емес, өзара
келісім болғанда несиелік қатынас шындыққа айналады.
Ссудалық капиталдың қайнар көздерін талдау жеке экономикалық
категория ретіндегі несиенің мәнін анықтауға негіз болады. Маркстің
айтуынша, Банктердің ссудалық капиталы ақша ұстаушылардың
салымдарынан құралады және салым салушылар банктерге өздері берген
ақшаны несиеге беруге құқық береді. Өздігінше қызмет ете алмайтын ұсақ
мөлшердегі ақша қаржылары бірігіп, көп мөлшердегі ақша капиталын
құрайды.
Қазіргі уақытта банктер несиені тек өзінің қаражатынан ғана
емес, шоттарда сақталатын, тартылған ақша қаражатынан, сондай–ақ, акциялар
меноблигацияларды орналастыру арқылы шоғырландырылған ақша қаражаттары
есебінде бере алады [15,170с].
Несиелік қатынастарға бүгінгі күні мемлекеттік банкілік істің
монополиясы жұргізілмейді. Бірақ, еліміздегі банктердің қызметіне
бақылау жүргізу үшін мемлекеттің құрал – саймандарының жеткілікті
екендігін ұмытпаған жөн.
Уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыру және мерзімділік,
ақылылық, қайтарылу шартымен қайта бөлу жөніндегі несие беруші мен
қарыз алушының арасындағы болатын экономикалық қатынастар несиелік
қатынастар деп аталады.
Несие беруші мен қарыз алушының арасындағы қарым - қатынас
қарама - қайшылықтардың бірлігі сипатына ие.
Бір жағынан алып қарасақ, тараптардың ортақ мүддесі бар - мәмле
жасау, екінші жағынан – тараптардың әрқайсысының жағдайының ерекшелігі
осы ортақ мүддені қарама - қарсы екі жаққа тартады. Қарыз алушы
неғұрлым арзан несие алғысы келеді, ал, несие беруші неғұрлым
жоғары ссудалық процентті қалайды.
Несие беруші мен қарыз алушыдан басқа несиелік қатынастардың
құрылымының элементі несие обьектісі болып табылады, яғни, несие
берушіден қарыз алушыға ауысатын және керісінше, қарыз алушыдан
несие берушіге қайтып тапсырылатын ақша қаражаты.
Несиенің арқасында уақытша тоқтап қалған ақша қаражаты өндіріске
және айналымға пайдалану үшін несие қажеттілігі бар тұлғаға
ауысады.
Несиелік қатынастар өндірістік қорлардың үздіксіз айналымын
қамтамасыз етеді, олардың қозғалысындағы ұзілістерді жояды және
нәтижесінде өндірістік процесті жылдамдатады [16,11-44 с].
Несие құрлымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмлеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субьектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәмле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер, банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір
жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие
берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал, қарыз алушыларға
қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез-келген заңды және жеке тұлғалар
жатады.
Несиелік қатынастың субьектілері ретінде қайта өндіру процесіне
қатысушы әр түрлі тұлғалар бола алады. Екіжақты қатынастар мемлекет
пен шаруашылық субьектісі, тұрғындар мен мемлекет, шаруашылық
субьектісі мен тұрғындар жеке тұлғалар арасында болуы мүмкін. Несиелік
қатынастар, субьектілеріне қарай, мемлекеттік немесе жеке меншік
негізде жүзеге асырылады[17,77с.].
Несие обьектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс шығындары
түрінде, сол сияқты, егер несие материалды жағынан қамтамасыз етілмеген
жағдайда банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде де болады.
Материалды қамтамасыз етілген несиелеу обьектісіне - өндірістік шикізат
қорларын, негізгі және көмекші материаларды, жанармай, ыдыстар, сатып
алынатын жартылай өнімдер азықтар және басқа да материалдық құндылықтардың
маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда
ұйымдарындағы тауарлардың маусымдық қорлары жатады. Мұндай қорларды жасау,
ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз байланысты.
Несиелеу обьектісіне, экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субьектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу обьектілеріне жататындар мынандай түрлерге
бөлінеді:
өндіріс обьектілерінің құрлысы;
өндіріс обектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта қаруландыру,
кеңейту;
техникалар, құрал жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
өндірістік емес маңызы бар обьектілерді салу жатады [18,162 б].
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы обьективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу прициптері келетін болсақ, негізінде несиелік процесс, яғни
банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастардың ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
1. Жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы.
2. Несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе де
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несиелеу
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциалануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып үйрену барысында потенциалдық қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілуі сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциалануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік- белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тіртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды. Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық
категория ретінде басқа да тауарлы ақшалай қатынастардың экономикалық
категорияларынан ажыратылып ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие
болмайды. Сондықтан да, қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып
табылады.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы
деп те атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы
мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады
[19,28с.].
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары бойынша
белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
- несиеге деген сұраныс;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне обьективтік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Яхшылықов Ерқабыл
Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың криминологиялық аспектілері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Түркістан 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және криминология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Қылмыстық құқық, іс жүргізу және
криминология кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а.__________ М.С.Молдалиев
... ... ...2014ж. Хаттама № ... ..
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың криминологиялық аспектілері
5В030100 мамандығы бойынша – Құқықтану
Орындаған Е.Яхшылыков
Ғылыми жетекшісі
з.ғ.д., профессор Б.И.Нақыпов
Түркістан 2014
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қаржы-несие саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
1.1 Қаржы-несие қатынастары қылмыстық зерттеу объектісі
ретінде ... ... ... ... ...9
1.2 Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың күйі, құрылымы және өсу-
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3 Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың негізгі себептері мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
1.4 Қылмыскер тұлғасына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...35
2 Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары
2.1 Ескерту шаралары жөнінде түсінік және оның
классификациясы ... ... ... ... .41
2.2 Қаржы-несие саласындағы қылмыстарды ескертудің негізгі субьектілері
және оның
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45
2.3 Қаржы-несие саласындағы қылмыстар үшін
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ...73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..91
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 1991 жылы 16 желтоқсандағы ҚР мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы конституциялық заңы дұниежүзіне еліміздің мемлекеттік
тәуелсіздік алғандығын паш етті[1]. Экономика, саясат, идеология
саласындағы жалпы тәуелділіктен және тоталитарлық тәртіптен біржола
арылды.
1995 жылы 30 тамыздағы қабылданған референдум жолымен, жаңа ҚР
конститутциясы мемлекет пен азаматтардың қоғамдық өмір сұрудегі негізгі
ұстаным, бағыттарын бекітті. Онда: Қазақстан - демократиялы, зайырлы,
әлеуметтік және құқықтық мемелекет болып қалыптасады. Адамзат, оның өмірі,
құқық және бостандығы - басты құндылық, деп хабарланды[2].
Сондықтан да он шақты жылға созылған нарықтық қатынастар деп аталатын
бірнеше ағымындағы қоғамдық қатынастарды қайта құруда, жас мемлекетіміздің
тәуелсіздігі мен суверенитетін қалыптастыруда көптеген қиындықтар мен
кедергілер болды. Елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейінің бірден
төмендегені бәрімізге белгілі[3].
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында біздің мемелекетіміздің қоғамдық дамуының
болашақтағы жоспары қарастырылды. Жолдауда айтылғандай, Қылмыстық және
Қылмыстық-іс жүргізу заңнамаларын реформалауды бастау керек. Ілгері
ізгілендіруге, оның ішінде, экономикалық құқық бұзушылықты
қылмыссыздандыруға маңыз беру керек [4].
Біздің алдымызға көптеген маңызды жұмыстарды атқару міндеті қойылып
отыр, яғни жаңа сапаға өту уақыты, әлеуметтік және құқықтық жағдайларды
жақсарту кезеңі келді.
Осыған байланысты қоғамға бара-бар болатын рухани атмосфера құбылысын
құру кезек күттірмес маңызды мәселе, яғни барлық қоғамдық өмір аясында
мемлекет тұрғысынан қолдау көрсетіледі.
Әзірге біздің көлеңкелі тұстарымыз аз емес, оның ішінде заң бұзушылықты
атау керек. Сонымен, Республиканың Бас прокуратурасы жанындағы Құқықтық
статистикасы мен арнайы есеп жөніндегі Орталықтың берген мәлімдемесіне
сүйенсек, Қазақстан Республикасы бойынша соңғы жеті (2007-2013) жылда 16
млн. халыққа шаққанда жалпы қылмыстар саны төмендегідей: 126433 (2007 ж.),
125950 (2008 ж.), 119690 (2009 ж.), 129323 (2010ж.), 205131 (2011ж.),
284897 (2012ж.), 356952 (2013ж.) [5]. www.prav.stat.kz
Осы көрсеткіштен көрініп тұрғандай, жалпы қылмыс саны екі есеге артқан.
Жалпы қылмыс құрылымында басым орынды эканомикалық қылмыстар алады.
Сонымен, облыстық бөлуде ірі көлеңкелі үрдістер мен әлеуметтік
стратификация қоғамның экономикалық тұрақтылығын қауіпті жағдайға жеткізуі
әбден мүмкін, үнемі әлеуметтік қайшылықтар мен келіспеушілікті тудырып,
арандатушылық жасайды. Стратификациядағы радикальдық өзгерістер әлеуметтік
дүмпулерге әкеп соғады[5]. Белгілі бір тойым шегі пайда болып, одан ары
қоғам тәуекелсіз ірі апатқа ұшырамай, алға баса алмайды.
Экономикалық қылмыстардың өсуі кейбір ғалымдардың көзқарасына
сүйенсек, төмендегідей себептерді түзеді: әкімшілік-бюрократтық механизм
мен сыбайластықтың өсуі - 75,5%, екі жақты моральдың қалыптасуы - 74,9%,
екі жақты заңдылық, яғни қарапайым азамат пен жетекші адамдардың заң
алдындағы шынайы тепе-теңдігінің сақталмауы - 74,8 %, мемлекеттік меншікті
сақтау және еңбек етудегі шынайы қызықтырушылықтың сақталмауы - 58,9 %
құрайды.
Криминилогиялық болжам бойынша Қазақстанда соңғы жылдары пайдакүнем
және пайдакүнемдік – күш көрсету қылмыстары өсіп келе жатқаны байқалынады.
Экономикалық қылмыстардың негізгі ұйытқысын банктік қылмыстар
құрайды, ал қаржы саласы сол экономиканың тұтқасы екені де анық.
Банктік қылмыстардан келетін шығындардың көлемі еліміздің тұтастай
бюджеттік табысын құрайтындығы жөніндегі кейбір авторлардың тұжырымдауы
кездейсоқтық емес.
Мәселенің маңыздылығы сол, бұл радикалды өзгерістер экономикалық өмірге
қарағанда әр түрлі үлгідегі психологиялық қоғамды көбірек құрайды. Ақша жәй
ғана валюталық көрсеткіштің сәулесі болуын тоқтатқан жағдайда, финанстық
сектордың маңызы мен ролі өсетін болады. Бұрынғы КСРО-да мемелекеттік
банктер ғана құрылып, олар мемлекеттік аппараттың бөлінбес бөлшегі болғаны,
олар барлық қоғамдық экономикалық өмірді, оның ішінде барлық кәсіпорындар
мен ұжымдардың шаруашылық істерін бақылап, қадағалаған. Мемлекеттік
аппараттың банкпен қатар үздіксіз өсу үрдісі қалыптасты, кез-келген
қаржыландыру тек нормативтік базаның негізінде емес, сонымен қатар
радикалды ресурстар жоғарғы орталықтан бөлінді. Мемлекеттік басқару
органдарын монополияландыру ақшалай құрал және кез келген несиелендірудің
өзіндік үлгісі болды. Мұндай жағдайда, несиелік қатынастарының субьектілері
алдын ала белгілі болған. Тәжірибе бұрынғы КСРО-ның жетпіс жыл ағымында
қандай да бір ірі банктің қызметінде ірі заң бұзушылық әрекеттер
әшкереленбеген, осының салдарынан, банктік қылмыстар арнайы іздену
обьектісі болмаған. Банк ісінің құқықтық негіздері, несие ұйымдарының, заң
ережелерінің сипаттамасы мен есеп айырысу және несиелік құқықтық
қатынастарының ерекшеліктері тек ғалым-заңгерлердің жұмыстарында ғана
қаралды, яғни азаматтық және қаржылық құқық обылысында ғана. Осыған
байланысты айта кету керек, қазіргі қаржы-несиелік қатынастар мәселесін
зерттеу 30-жылдардағы несиелік реформа әсерінен белгілі мөлшерде тәжірибе
жинақтады, соның негізінде КСРО банк жүйесін өткен ғасырдың 90-жылдарының
басына дейін өзгеріссіз қолданып келді. Сонымен, мойындауымыз керек,
банктік істегі мемлекеттік монополия, несие ұйымдастырудың басқару
қызметінің артықшылығы, шаруашылық кәсіпорындарда, банк операциясын қатаң
сақтау, кеңес дәуіріндегі несие ұйымдарының ерекшеленуі, бұл облыстағы
маңызды қарама-қайшылықтың пайда болуы үшін белгілі мөлшерде тежеуші кұш
болып табылды.
Жалпы мемлекеттік деңгейде экономикалық қылмыстармен күрес, банк
ісіндегі ерекшелік, жалпы қылмыспен күрестің жетекші бағыты болып саналады.
ҚР Призидентінің 1998 жылдың 12 қазанындағы ҚР мемлекетік органдар
жүйесін әрі реформалау туралы жарлығының қабылдануы тегін емес. ҚР
мемлекеттік кіріс Министрлігі оған мынадай міндеттерді тектен-тек қойған
жоқ:
-ҚР қызығушылығы мен өз компетецияларының экономикалық қауіпсіздігіне
шек қоюды, мөлшерлеуді қамтамасыз ету,
- мемлекет алдында салық түсімі, бюджетті төлеу мен түрлі қарсылық
міндеттемелерді қамтамасыз ету;
- ішімдік тауарларын өндіру және олардың айналымын мемлекеттік бақылау;
- мемлекетті шығынға ұшыратқан экономикалық қылмыстар мен құқық
бұзушылықтармен күрес, экономикалық қылмыстармен күрес саласындағы
халықаралық ынтымақтастық;
Мемлекет қызметтің соңғы бағытының артықшылығы Қазақстаның 2000-2005
ж.ж. экономикалық қауіпсіздігі стратегиясынан туындап отыр.
Банктік қылмыстардың қоғамға қауіптілігі тек экономикалық шығынмен ғана
шектелік қоймайды. Ол әлеуметтік-психологиялық және рухани зардаптар да
алып келеді.
Қазіргі жағдайда банктік қылмыстар айтарлықтай өсуде, ол әр түрлі
әлеуметтік топтардың жіктелуіне, күрделіленген жөнсіздік дифференциалдын
шығуына, халықтың жіктелуіне және жеке қоғамға қарсы көлеңкелі ұйымдардаң
қалыптасуына әкеліп соғады. Тіпті банк қызметі саласында заңсыз бою
мүмкіншілігін алу мақсатында әртүрлі қылмыстық бірлестіктер арасында
соғыс өрті өрши тұсті. Осының салдарынан, жекелеп алғанда, денсаулық,
бостандық және жеке абыройлылық, оның ішінде бәрінен де банктің өз
акционерлері мен жұмысшылары, яғни олардың туыстары мен жанұя мұшелері
арасында қайшылықтар, өмірге кереғар қылмыстар туындайды.
Мұндай жағдайда, қаржы-несие саласы нағыз белсенді құқық бұзушылық пен
жоғары виктимділіктің арнасына айналады деп сенімдіайтуға болады. Несие
қарыздарын төлеудегі қоғамдық қауіптің көлеңкелі жақтарының тағы да
ерекшелігі оның латенттілігінде, алайда, қылмысты ашуда да, жекеленген
қылмыскерді тапқан жағдайда да іс-тәжірибиеде қылмыстық істі толық ашу,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тартуды қамтамасыз ету де қиын.
Тағы да бір маңызды мәселені айта кету керек. Меншік нысанының
өзгеруіне және қаржы жүйесінің толығымен коммерциялық ұйымдарға айналуына
байланысты жаңа қатынастардың түрлері туындай бастады. Бұл қатынастар алдын
ала қалыптандырылған, басты сипат алған, қатаң иерархиялық және әкімшілік-
басқару әдісінен еркін реттей алатын салаға көшіп, қаржы-несие қатынастары
субектілері өзара келісіп, қызмет етудің өзіндік сызбасын құру мүмкіндігіне
ие болды. Бұл көкейтесті жаңа ахуал, әсіресе бірінші жағдайда, барлығы
рұқсат етілген сәтті сезіну жалғасуда, жаңаша қаржы-несиелік шешімдер мен
істерді құқық бағалары мәселесін қоюда.
Банктік қызметтерді жүргізудегі координациялық тиімсіздік, бақылау
органдары мен құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби даярлығының
болмауы банктік қылмыстардың алдын алуға елеулі әсерлерін тигізіп отыр.
Сонымен қатар, банктік қылмыстардың алдын алу барысында аталған
қылмыстардың криминологиялық жағдайларын күні бүгінге дейін
ескермейтіндігін айтпауға да болмайды. Жекелей алғанда, аса қажеттілікке
қарамастан, Қазақстан Республикасында қаржы-несие саласындағы қылмыстармен
күресу мәселесі сын көтермейтіндей жағдайда.
Демек, қаржы-несие саласындағы қылмыстылықты ескертудің тиімділігі
жалпы әлеуметтік және арнайы, оның ішінде қылмыстық-құқықтық шараларды,
жекеленген шараларды, қылмыскерлерге әсер ететін шараларды таңдап алып
қолдана алуда.
Жоғарыда аталған жағдайлар дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін
айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты қаржы-несие саласындағы қылмыстармен күресу
шаралар жүйесін анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Ізденіс мақсаттары төмендегідей негізгі
міндеттерді шешуді көздейді:
1. Жалпы экономикалық қылмысты зерттей келе, ондағы қаржы-несие
саласындағы қылмыстардың құрамының алатын орнын анықтау,
2. Қаржы-несие саласындағы қылмыстардың себептерін де қарастыру;
3. Қаржы-несие саласындағы қылмыстармен күрес қызметі және олардың
субъектілерінің жүйесін (жалпы және арнайы) анықтау;
4. Қаржы-несие саласындағы қылмыстарға қылмыстық құқықтық сипаттама
беру.
Ізденіс жорамалы
Ізденіс жорамалы (болжамы) құқық қорғау және бақылаушы қаржы органдары,
заң шығарушылар іс әрекетінің банктік істер ортасында тиісті мекемелерді
таңдау шартын тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Құқық қорғау және қаржы
органдарының қызметкерлерін оқыту, қылмысты ескертуде олардың
координациялық іс әрекеттері, заң шығарушы әрекетін жетілдіру, қаржы-несие
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілік тұрғыдан қарауды көздейді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
Қаржы-несие саласындағы қылмыстар экономикалық қылмыстардың негізгі
түрі болып табылады.
Банк саласындағы қылмыстарды шартты түрде үшке бөлуге болады:
Біріншісі, тікелей жеке меншікке қол сұғатын, екіншісі, банктік қызмет
саласында қылмыстық әрекетке баратын, үшіншісі, коммерциялық және басқа да
мекемелердің қызметтеріне қарсы әрекеттер.
Қаржы -несие саласындағы қылмыстарға ықпал ететін факторлар:
- қаржы-несие саласындағы қызметтерді объективті бағаланбауыі;
- Банк, басқа да қаржы органдарына жұмысқа қабылдаудағы заң
бұзушылықтар;
- ұжым жиналысындағы хаттаманың нотариальды куәлігінің жоқтығы;
- несиелендіру обьектісін дұрыс анықтамау;
- құқықтық сараптама қызметінеі жеберілген кемшіліктері;
- қарызды қайтарудың тікелей тәуелділігіне байланысты қарызданушының
қаржылық жағдайы мен шаруашылық жағдайының дұрыс анықталмауы;
- жан-жақты тексерусіз автоматты түрде несиенің берілуі;
- қарызданушының өзге банктерден қолма-қол ақша алғандығы жөніндегі
мәліметтердің болмауы;
- құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жіберген кемшіліктері мен
заңбұзушылықтары.
Заң шығырушы заңсыз несие алу, пайдалану жөніндегі қылмыстың тек бір
ғана жағын, яғни қарыз алушының жауапкершілігін қарастырады ( 194-бап ҚР
ҚК). Мұндай қауіпті істен жеткілікті мөлшерде шығындар келеді. Несие
берушіге заң шығарушының сыйы іспеттес. Біреу бермесе, кім заңсыз несие
ала алады?
Бұдан шығатыны, диссертацияда банк қызметкерлері жауапкершілігін қайта
қарап, мынадай жоба ұсынылады: 194-бап- а) Заңсыз несие алу және мақсатсыз
пайдалану.
Несиені заңсыз алу -
екі жүзбен бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе
сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе
өзге де табысының мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт айдан алты айға
дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына,
не нақ осы мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Дипломның әдістемелік және теориялық негіздері материалистік
диолектиканың категориялары, философия, әлеуметтану, құқық және мемлекет
теориясы, қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару
құқығы, криминология ғылымдары бола алады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында заңдық - ойлау, сандық, әлеуметтік
және салыстырмалы - құқықтық зерттеу тәсілдері қолданылды. Сонымен қатар
жұмыста, Қазақстан Республикасы Конституциясы, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкі туралы Заңы, Банк және банкілік қызметтер туралы нормативті
актілері, ведомстволық бұйрықтар, банктік-несиелік қатынастарды реттеу,
оның ішінде қаржылық (банктік) нормаларды бұзғаны үшін жауапкершілік
қарастырылған азаматтық, әкімшілік және қылмыстық заңнамалар негізге
алынды.
Ізденіс жұмысының эмпирикалық базасын ҚР Бас Прокуратурасының арнайы
есеп мен құқықтың стастистика комитетінің мәліметтері, Қаржы министірлігі,
жоғарғы сот, банктік саласындағы ҚР Ұлттық банкі мен ІІМ соңғы жылдардағы
заң бұзушылық туралы мәліметтер құрайды. Қазақстан Республикасының банктік,
қаржылық, азаматтық, қылмыстық заңнамалары сарапталып, қарастырылды.
Ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығын былайшы қорытындылауға
болады, яғни бұл қаржы-несие саласындағы қылмыстар қылмыстық-құқықтық және
(криминалогиялық) қылмыстық аспектіде қарастырылған ізденіс. Еңбекте қаржы-
несие саласындағы қылмыстарға ықпал етуші негізгі жағдайлар
шоғырландырылып, бұл қылмысты ескерту шаралары ұсынылды, субъектілер
жүйесі, олардың басты қызметтері анықталған.
Ізденіс жұмыстарының тәжірибелік құндылығы. Теориялық тұжырымдар мен
тәжірибелік ұсыныстар төмендегі бағыттарда қолданылуы мүмкін:
- қаржы-несие саласындағы қылмыстардың ерекшеліктерін ескеріп, банктік
қылмыспен күрес мәселелерін келешекте оқыту үрдісінде;
- несие берудегі мен несиені төлеудегі банктік мекемелерінің істерін
уақытылы ескертудегі тәжірибелік жұмыстарында;
- экономикалық, оның ішінде банктік қылмыстармен күрес жүргізудегі
құқық қорғау органдарының күнделікті тәжірибелік іс-әрекеттерінде;
- экономикалық, жекелей алғанда, банктік қылмыспен күрестің арнайы
бағдарламасы мен жоспарын жасауда;
- қаржылық-банктік және азаматтық, құқықтық, қылмыстық құқық,
криминология курстарын оқытуда.
Дипломдық жұмыстының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспе, екі
бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Зерттеу жұмысы тиісті талаптарға сай.
1 Қаржы-несие саласындағы қылмыстарға криминологиялық сипаттама
1.1 Қаржы-несие қатынастары қылмыстық зерттеу обьектісі ретінде
Экономикалық мағынада мемлекеттің қаржы жүйесі әр қайсысы өзіне тән
белгілі бір мемлекеттік ақша қаражаттары қорларын білдіретін қаржылық
экономикалық институттарының жиынтығынан тұрады.
Алайда, соңғы кездерде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты
экономика, қаржылар аясындағы мемлекеттік басқаруды жоққа шығару және
әлеуметтік-мәдени салалардағы мемлекет атқаратын қызметтердің рөлін
төмендету сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік басқару сияқты
мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік
органдары) терминінің пайдаланылуы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр.
Ал осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-басқарушы қызметті жүзеге
асыру болып табылатынын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік басқару атқарушы
билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған орай жоғарыдағы мемлекеттік
басқару жөніндегі көзқарастарға қарсы пікір айту қажет болар деп ойлаймыз:
Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына
байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың
көмегімен жүзеге асыруға атсалысады. Бұл жерде олар алуан қоғам
мүдделіктерін көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік басқаруды жоққа
шығаруға болмайды;
Екіншіден, мемлекеттің экономика, рөлі күшейе бермек; үшіншіден,
мемлекет ешқашан да нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды, қайта біз оның
қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына себін тигізетін
зор мүмкіншілік бар екенін ұмытпағанымыз жөн; төртіншіден, нарықтық өзіндік
реттеу стихиялық процестер туындатады жөне ол процестер нарықтың бір қыры
ретінде қаржылар және әлеуметтік-мәдени салаларындағы дәрежесі ұзақ жылдар
бойындағы тарихи тәжірибелермен белгіленген. әсіресе қазіргідей, қысыл таяң
реформа кезеңінде мемлекеттің, мемлекеттік басқарудың ауыздықталмаған қара
күштермен сипатталады. Оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің ғана қолынан
келеді; бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия
мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық.
Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді теңестіру
қажет. Ал бұл процестер өзінен-өзі жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің
тікелей қатысуымен жұргізіледі; алтыншыдан, жеке меншік және оған
байланысты қатынастар оның аясында мемлекет аумағында өте қатал
экономикалық билікті туындатады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекет
құзырында болады; жетіншіден, мемлекет көлік, байланыс, энергетика
салаларының монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын
шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимді белілейді, сондай-ақ
ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудың кепілі болып
табылады. Мемлекеттік басқару әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылатыны белгілі.
Қаржылардың қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны,
олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз ету жөнінде атақаратын рөлі өте зор екені
әркімге белгілі. Қаржылар мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі және
тірегі, сондай-ақ оның міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз етудің қайнар көзі болып есептеледі. Қаржылық құралдар арқылы
мемлекет еліміздің экономикалық өсіп дамуына белсенді, пәрменді түрде
ықпалын тигізеді. Бұл жерде күнделікті қоғам өмірінде, тіптен өндіріс
аясында да көбінесе қаржыларды ақша немесе қаражат деп түсінетінін айта
кетуіміз қажет. Ақшалардың атқаратын функциясын білмейтін адамдар кемде-кем
шығар. Ақшалар құн өлшеу, айналым, айырбас және т.б. құрал ретінде жалпыға
бірдей құндылық баламасын көрсетеді.
Ал қаржылардың атқаратын басты рөлі мемлекетке жүктелген функцияларды
орындау қоғам және экономика мұқтаждықтарын қанағаттандыру болып саналады,
сондай-ақ сатып-алу, сату, айырбастау және тұтыну процестерін жүзеге
асырмайды. Тағы бір айта кететін жәйт, ақшаларды пайдалану А-Т және Т-А
процесінде, тікелей жұмсау түрінде көрініс тапса, ал мемлекеттік
қаржыларды жұмсау – бөлу нысанында жүзеге асырылып, тікелей пайда табу
көзделмейді. Бірақ теориялық тұрғыдан алғанда, ақша қаражаттары мен
қаржылардың арақатынасын қарастырсақ онда кейбір ақша қаражаттарының
қаржылық ресурстарды білдіргенімен қаржы түсінігінің өте кең мағынада
болатынын байқаймыз[6].
Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады. Экономикалық
мағынада қаржылар деп, мемлекеттің ақша қорларын қалыптастыру, бөлу және
пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қатынастардың жиынтығын айтамыз. Дәлірек
айтсақ, экономикалық қатынастардың жүйесі болып табылады. Қаржыларға
байланысты тағы бір көңілге қонбайтын, санаға симайтын нәрсе олардың
құрамында ақша қорларын пайдалану жөніндегі қатынастардың енгізілуі.
Бұл жерде былайша түсіндіруге болады: ақшалардың өзіндік тұтынушылық
күні жоқ болғандықтан оларды пайдалану тек айырбастау қатынастарында немесе
экономист айтқандай, А-Т, Т-А қатынастарында жүзеге асырылады. Алайда
бұл қатынастар тауар-ақша қатынастары болғандықтан, қатысушы екі жақтың заң
жүзіндегі тең құқықтылығына негізделеді. Ал қаржылық экономикалық
қатынастардың бір жағында оның тұрақты субъектісі ретінде әрдайым
мемлекеттің біртұтас өзі немесе мемлекет уәкілдік берген мемлекеттік
өкілетті органы тұрады және осы қатынастар қаржылық құқықтық нормалармен
реттеледі. Сонымен қатар, қаржылық-экономикалық қатынастардың бір жағында
әрқашанда билікші субъект тұрғандықтан екі жақтың тең құқықтылығы жөніндегі
сөз қозғалмайды. Ал тауар-ақша қатынастары, яғни сату-сатып алу қатынастары
азаматтық құқық, еңбек құқығы және тағы да басқа құқық салаларының
нормаларымен реттеледі. Бұл жерде айта кететін бір жәйт, мемлекет
қаржыларды пайдаланудан өзін аулақ ұстағанымен олардың жұмсалу процестеріне
ат үсті қарай алмайды. өйткені қаржылар өзінің ақша қаражаттары
болғандықтан, олардың талан-таражға тұспей, заңды негізде, мақсатты
бағытта, ұтымды және тиімді түрде пайдаланылуын (жұмсалуын) ұйымдастырады.
Қаржылар мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық негізі болып табылады деп
жоғарыда айтып өткенбіз. Сондықтан қаржылардың атсалысатын басты бағыт –
қажеттілігі мемлекетті және қоғамды ақшалай қамтамасыз ету.
Ал қаржылық экономикалық институттар мемлекеттің ақшалай қорларын
қалыптастыру, бөлу және пайдалануды ұйымдастыру жөніндегі қаржылық
экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде:
- республикалық бюджет;
- жергілікті бюджеттер;
- бюджеттік жүйедегі Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры;
- бюджеттен тыс мемлекеттік қорлардың қаржылары;
- мемлекеттік банктердің қаржылары;
- мемлекеттік сақтандыру (ұйымдарының қаржылары;
- мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылары;
- мемлекеттік мекемелердің қаржылары арқылы көрініс табады.
Ұйымдастыру (ұйымдық мағынасында мемлекеттің қаржы жүйесі мемлекеттік
қаржылық қатынастар қозғалысын қамтамасыз ететін: Қазақстан Республикасы
Қаржы Министрлігі және ның қаржылық-фискалдық органдары; Қазақстан
Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау Министрлігі; Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі және оның қаржылық кредиттік бөлімшелері мен
мекемелері Қазақстанның Даму банкі және оның аумақтық мекемелер сияқты
және т.б. мемелекеттің қаржылық-кредиттік мекемелерінің жиынтығы негізінде
құрылады.
Сонымен, мемлекеттің қаржы жүйесі мемлекеттік қазынаны (мемлекеттің
тиісті ақша қаражаттары қорларын) қалыптастыру және бөлу кезінде жүзеге
асырылатын мемлекеттік қаржылық – кредиттік билік өкілеттіліктері жүйесі
ретінде ерекшеленеді.
Ал жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі:
1. Мемлекеттік қаржылардан:
- бюджеттік жүйеден;
- бюджеттік жүйедегі мемлекеттік мақсатты қорлардан;
- бюджеттен тыс мемлекеттік мақсатты қорлардан;
- мемлекеттік сақтандырудың қаржылық резервтерінен;
- мемлекеттік банктердің қаржыларынан;
- мемлекеттік кәсіпорындардың қаржыларынан;
- мемлекеттік мекемелердің қаржыларынан;
2. Корпорациялық (жеке меншік) қаржылардан:
- коммерциялық және коммерциялық емес кәсіпорындар мен ұйымдардың
қаржыларын;
- коммерциялық банктердің қаржыларынан;
- мемелекеттік емес арнаулы қорлардың қаржыларынан;
- тұрғылықты халықтың қаржыларынан тұрады.
Ақшалар жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде шаруашылық айналымына
қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбір
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржылардың экономикалық категория ретінде ақшалардан айырмашылығы,
олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу немесе пайдалануға байланысты
ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекеше аясын көрсетеді. Алайда
қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық маңызын айқындай алмайтын сияқты.
Себебі мемлекеттік бюджетте, кредиттік және кассалық жоспарларда,
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жоспарларында қатынастар
емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының сомасы көрсетіледі. Бұл
сомалардың шаруашылық қызметтердің қаржылық нәтижесі екені белгілі.
Мемлекеттік қаржыларды өзінің материалдық мәні бойынша ақша қаражаттары
қорларынан тұрады және олар орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша қаражаттары қорларын жұмылдыру (жинақтау), қайта бөлу, сондай-ақ
пайдалану процесіндегі қоғамдық экономикалық қатынастардың атқарылуымен
тікелей байланысты болады.
Мемлекетті басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып есептелінеді. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып кейіннен сол құрылған қорлардан қажетті, белгіленген
тараптарға қаражаттарды біліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген аялардағы
қызметтерді ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Ал қаржылық институттардың жиынтығы өзіне орай мемлекеттің қаржы
жүйесін құрды. Қаржы жүйесі мемлекеттің нарыққа өту жағдайында дамуының
өзгешеліктерін көрсете отырып мынадай буындардан тұрады[7].
1) Республикалық және муниципалдық бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2) Бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3) Бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4) Шаруашылық субъектілер мен салалардың қаржысы;
5) Мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6) Мемлекеттік және банктік кредит.
Қаржы жүйесі мемлекеттің қаржылық қызметін тікелей жүзеге асыратын
қаржылық органдар мен кредиттік, яғни мемлекеттік органдар мен
мекемелердің жиынтығы деген пікірге көптеген авторлар қосылуда. Худяков
А.И. ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттің қаржылық мекемелері,
яғни қаржылық ведомстволар, салық органдары, мемлекеттік банктер,
мемлекеттік сақтандыру компаниялары құрайды, деп түсіндіреді[8].
Қаржылық органдар жүйесін, әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
Министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары,
қазынашылық, қаржыларды басқаратын бірыңғай мемлекеттік басқару
органдарының жүйесі болып табылады. Ұлттық (орталық) банк басқаратын
кредиттік мекемелер, қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары
мен кеден мекемелері де қаржылық қызметті жүзеге асырады.
Негізінде қаржылар ақша түріндегі қоғамдық өнімдерді білуге
байланысты экономикалық қатынастардың едәуір аумағын қамтиды. Қаржылардың
ақша сипатында болуы, олардың экономикалық құндылық категориясына
жататындығын және оларды жүзеге асыру нысаны болып табылатындығын
көрсетеді. Қаржыларды экономикалық категория қатарына біліп, жеке-дара
шығаруымыз үшін олардың мағынасын зерттеп, зерделеп білуіміз қажет.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын білгенбіз. Ал
экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан қоғамдық
қатынастар өндірістік қатынастардың бір білігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист-ғалым Мельников В.Д. қаржылардың қаржылық
қатынастардың қалыптасуын және туындауын былайша көрсетеді: қоғамдағы ұдайы
өндіріс процесі бір-бірімен тығыз байланысқан және өзара тәуелді төрт
сатыдан тұрады: өндіру (өндіріс); білу; айырбастау; тұтыну.
Осы ұдайы өндірістің төрт сатысы арқылы қоғамдық өндіріс процесіне
қатысушылардың арасындағы тауарлық қатынастардың бар жоғы анықталады,
өйткені өндірілген өнімдер бұл жерде сату-сатып алуға жататын тауарға
айналады. Бұл өнімдер тұтынудан бұрын білу ғана емес, солармен қатар
қатынасқа қатысушылардың да талаптары мен мүдделерін қанағаттандыруға
тиісті. Осыдан байқайтынымыз өндірілген материалдық немесе материалдық емес
өнімдер, көрсетілген қоғамдық өнім ретінде заттай және ақшалай тҹрінде
көрсетіледі.
Қоғамдық өнімнің жаңағыдай екі формаға қалыптасуы, олардың әрбір
қоғамдық өндіріске қатысушылардың мұқтаждықтарын өтеу үшін ақша, баға,
өзіндік құн, қаржы, жалақы төлеу және тағы басқа құндылық категорияларын
пайдалануларына жол береді.
Бұл жерде өндірілген өнімдер мен басқа да қажетті заттар, қызметтер –
ақшаның, яғни жалпыға бірдей балама және құндылық өлшемінің көмегімен
өлшенеді. Қаржылардың экономикалық категория ретіндегі қызметтері қоғамдық
жиынтық өнімді білу кезінде анық көрінеді.
Қаржылардың мағынасын түсіну үшін жекеленген кәсіпорынның өндірістік
қорларын өзіндік айналымынан шығарылатын өнімдерді өткізу (сату) кезіндегі
ақша түріндегі дербес қозғалысымен және құнның біліну мезгілінен бастап
қарастыру қажет.
Кәсіпорын осы өнімдерді өткізу барысында тиісті ақша қаражаттарын
немесе ақша қорларын құрайды. Бұл жерде оның ақша қорлары ретінде айналым
қорын, амортизациялық қорды, жалақы төлеу қорын, әлеуметтік бағыттағы
қорларға аударымдарын, пайда және т.б. атап өтуге болады.
Табылған пайданың немесе табыстың бір бөлігі орталықтандырылған
қорларды қалыптастыру үшін мемлекет қарамағына аударылады да, ал екінші ең
көп бөлігі өндірушіде қалады. Өндіруші оны өз қалауы бойынша пайдаланады.
Көбінесе пайда мен табыстың қолдағы біліктері өндірістік процесті үзбеуді
қамтамасыз ету мақсатында еңбек құрал-жабдықтарын сатып алуға, сондай-ақ
пайданың және бір бөлігі өндірістің басты факторы – негізгі қорларды
қалыптастыруға жұмсалады. Сонымен материалдық өндіріс аясында
(кәсіпорындар, өнеркәсіптер т.б.) жасалған құнның бір бөлігі өндірушілерде
қалса, едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру
мақсатында мемлекет қарамағына берілетінін білдік.
Сонымен, қорыта келгенде қаржылар деп, мемлекеттің ақшалай кірістерін
жиыстыру, білу және пайдалану процесінде туындайтын экономикалық
қатынастардың жүйесін айтамыз.
Енді осы жоғарыда айтылған барлық ғылыми көзқарастарды тұжырымдасақ
қаржы терминінің екі мағынасы бар екенін көреміз: 1)
материалдық; 2) экономикалық категория ретінде. Материалдық мағынада
қаржы деп мемлекеттің өз қарамағындағы ақша қаражаттары қорларының
жиынтығын айтамыз.
Мемлекеттік қаржылық ресурстарды әрдайым белгілі бір ақша қорлары
ретінде көрсетілгендіктен оларды жоспарлау, есепке алу және мақсатқа сәйкес
жұмсау процестерін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді және жеңілдетеді.
Экономикалық категория ретінде қаржы деп, мемлекеттің ақшалай
ресурстарын жоспарлы түрде қалыптастыратын және білетін, сондай-ақ олардың
пайдалануын ұйымдастыратын экономикалық қатынастардың жүйесін айтамыз.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару – адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі, несиені пайдаланудың нәтижесінде шаруашылық қажетін
және жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз алушы кәсіпорыннан
несие алу арқылы өз өндірісін кеңейтуге, ал жеке тұлғаның өз ісін
ұлғайтуға, не болмаса қажетті заттарды болашақта емес қазір алуға
мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктік жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бөлініп, біреуінде артық қалған өніммен оны кейін
қайтарып беруге келісіп, екіншісі өз мұқтажын өтеуге алуынан пайда
болады. Бастапқыда ол, натуралды түрде берілетін ал, даму кезеңінде
айырбас ақшалай түрде жүрді. Ұзақ уақыт бойы несие проценті өте
жоғары өсімқор нысанда жүрді. Бұл кейінірек өсімқорлық несие деп
аталды.
Өсімқорлық несиенің өзіне тән бірнеше белгілері бар. Яғни:
несие берушілер – көпестер, саудагерлер, салық жинаушылар, шіркеу
иелерімен діни ордалар, ал қарыздар - ұсақ өнім өндірушілер, құл
иеленушілер мен феодалдар болды. Шаруалар мен кәсіпкерлер несиені
ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал билеуші топтар қанаушылық
жауыздық іс - әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін өсім ақының
деңгейінің өте жоғарылығы ұсақ өнім өндірушілер мен өз шаруашылығын
жабуға мәжбұр етті. Мысалы: феодализм тұсындағы Германияның әр түрлі
қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін ақының 21 проценттен 43
процентке дейін көтеруге, ал кейбір жағдайларда 100 –200 процентке
жеткізуге рұқсат етілді.. Дегенмен, өсімқорлық несие капиталистік
өндіріс әдісінің пайда болуына алғы жағдайлар жасады, яғни ескі
өндіріс әдістерін ыдыратып, жаңа әдістің пайда болуына негіз
дайындады. Сөйтіп несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың
ыдырауы кезінде пайда болып, капиталистік тауарлы өндіріс тұсында
дамуының жоғарғы сатысына жетті. [9,149 б].
Ал капиталистік несие капиталистік өндіріс әдісінен туындап,
қарыз капиталының қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің
өсімқорлық несиеден елеулі ерекшеліктері бар. Біріншіден, қарыздар
бойынша. Өсімқорлық несие алушылар - ұсақ өнім өндірушілер, құл
иеленушілер мен феодалдар, ал капиталистік несиені, негізінен,
өнеркәсіп және сауда капиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдісі бойынша.
өсімқорлық несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғана
капитал ретінде өсім ақы түсіреді, капиталистік несиені, керісінше
несие алу үшін жұмсайды.
Үшіншіден, экономикалық маңызы бойынша. Өсімқорлық несие
өндірістің құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан
өндірістің өсуіне, ал екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы
қайшылықтарының шиеленуісіне жағдай жасады.
Төртіншіден, өсім ақының шығу кезіне байланысты.
Капиталистік несие үшін өсім ақының көзі жолданушы жұмысшының тапқан
қосымша құны, өсімқорлық несие үшін өсім ақының көзі - құлдардың,
шаруалардың және ұсақ өнім өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін
өсім ақыны өтеуге барлық қосымша өнім жұмсалады, капиталистік несие үшін
өсім ақы төлеуге орташа пайданың тек бір бөлігі кетеді.
Сонымен, қарыз капиталы деген – капиталист меншік иесінің жұмыс
істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берілген және
жалдамалы еңбекті қанау негіздері өсім ақы түсіретін ақшалы капитал.
өсімқорлық капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастарды білдірсе,
қарыз капиталы – капиталистік өндірістік қатынастардың көрінісі. Ол
өнеркәсіп капиталының қайталама айналымының негізінде пайда болады.
[10,98].
Несие - ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі, тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек. Себебі тауардал қолдан-қолға
өтетін айырбас процесі - несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Несиенің мәніне келсек, несиенің жеке экономикалық категория
ретіндегі мәнін анықтау туралы сұрақ неғұрлым күрделі мәселелердің
бірі болып табылады. В.С. Захаров және М.А. Пессельдің айтуынша
несие дегеніміз - қарызға берілген құнның қозғалысы [11,64].
Маркстің еңбектерін негізге ала отырып, мынандай қорытынды жасауға
болады.
Біріншіден, ссудалық капитал мен проценттің әлеуметтік-экономикалық
табиғатын ашу қажет. Екіншіден, проценттер әкелетін капиталды басқару
банктің ақша мен сауда жасау және несиелік қатынастарды ұйымдастырумен
байланысты қызметі ретінде жеке дараланады. Үшіншіден, банкке келіп түсетін
капитал алуан түрлі болады.
Несие дегеніміз – ссудалық капиталдың мерзімділік, қайтарымдылық және
ақылылық негізде іске асырылатын қозғалысы.
Несие экономикалық категория ретінде – ақша қаражаттарының
жиынтығы емес, қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрі. Сонымен,
несие деп кең мағынада – экономикалық серіктестіктер арасындағы келісім-
шарттар, ссуда нысанындағы, яғни мүлікті немесе аөшаны басқа тұлғаға
процент төлеу және қайтарылудың мерзімін ұзарту шартында беру[12,13 с]
Ал, тар мағынада несие деп, ссудалық капиталдың қозғалысы, бұл қозғалыс
жеделдіктің, қайтарымдылықтың және төлемдіктің бастауында жүзеге асады.
Несиенің тар мағынасы тек ақша қарыздарын ұйғарады. Айналым процесінде
босатылған фирманың ішкі құралдары несиенің қайнар көздері болып табылады.
Оларды қарастырсақ:
1. Негізгі капитал айналымға тұскенде, амортизациялық қорға оның құндық қор
жинауы пайда болады. Өндірістің жаңа құралдарын алғанша, ол несиеге берілуі
мүмкін.
2. Жаңа шикізатты сатып алу және дайын өнімді сату уақытының сәйкес келмеуі
мен байланысты, айналым капиталының бір бөлігі ақшалай түрде босатылады. Ол
да несие ретінде пайдалануы мүмкін.
3. Төлем уақыты келмегенше, еңбек ақы төлеуге арналғанақшалар, уақытша бос
ақша капиталы бола алады.
Өндірісті кеңейту үшін, яғни табысты капитализациялау үшін, оны қажетті
мөлшерде жинау керек, ал оған дейін оны несиеге беруге болады [13,294с].
Несие негізгі екі функцияны атқарады:
несие көмегімен фирма, аудан және сала арасында ақша құралын қайта бөлу
жүреді. Бұл функцияның іске асуы, уақытша бос ақша құралдарын өнімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Несие айналымдағы нақты ақшаны несиелік ақшамен (банкнот) және
несиелік операциямен ауысуына мүмкіндік береді, бұл айналым шығындарын
қысқартады.
Өндірістік процеске несиелік қатынас тараптарының біреуі
несиені өндіріс мақсатына пайдаланатын қарыз алушы ғана қатыса
алады. Несиені берушінің товар өндірісіне ешқандай қатысы болмайды.
Несие ауыстыру сатысында пайда бола отырып, құнның үздіксіз
қозғалысын қамтамасыз ететін ссудалық мәмленің формасы ретінде
болады.
Осы талаптарды жүзеге асырудың экономикалық шарттары өндірістік
процестің өзінде. Құн қозғалысы несие қозғалысының тұп тамыры болып
табылады. Несие ссуда мәмілесі ретінде товар айналымын білдіреді.
Ақша капиталисі ссуда мәмілесі барысында құнды беретін, алайда
кейін оны қайтарып алатын жалғыз ғана тұлға. Ссуда кезінде тек бір
тарап қана құн алады, бір ғана тарап құн береді.
Несиелік салымдардың тиімділігі туралы сұрақты талдай отырып,
несиені мерзімінде қайтарылуын ескеріп қана қоймай, несие қандай
негіздер есебінен өтеліп жатқандығын және қаржының айналымының аяқталуы
мен қаржыны қайтарудың байланыс деңгейін ашып отырған жөн.
Ссудалық капиталды қалыптастырудың негізі айналымда жоқ, уақытша бос
қалған ақша қаражаттары болып табылады. Уақытша бос ақша капиталдары
несиелендіру арқылы қосымша ақша қаражатын қажет ететін шаруашылық
салаларына жіберіледі [14,29б].
Несие барлық уақытта белгілі бір шарттармен беріледі. Несиелеу
шарттары дегеніміз – несиелік мәмленің пайда болуы және оны жүзеге
асыру үшін қажетті қатынастардың жиынтығы.
Сол шарттардың ішінде маңызды екеуі бар.
Біріншіден, несиелік мәмлеге қатысушылар ерікті болуы керек, яғни,
атаулы субьектілер экономикалық байланыстардан туындайтын
міндеттемелерді орындай алатындығына материалдық кепілдік беру қажет.
Екіншіден, несиелік қатынасқа қатысушылар рынок заңдарынан басқа
мемлекет заңдарын да сақтауға міндетті. Несиелеу туралы заңдарды
орындамау тараптарды әр түрлі мәселелерге әкеліп соғады.
Көріп отырғанымыздай, несиелік қатынастардың дамуы экономикалық
мүдделерге ғана емес рынок заңдарына да тәуелді. Құқық несиелік
қатынастарды реттеудің маңызды құралы болып табылады. Бірақ, ол
субьектілердің экономикалық мүдделерін қорғпу құралы ретінде
көрінетіндігін де ұмытпаған дұрыс.
Несие несие беруші мен қарыз алушының мүдделері сәйкес
келгенде ғана қажетті болады. Тараптардың біреуі ақша қаражатын
несиеге беруге, ал екіншісі сол несиені алуға мүдделі брлуы керек.
Алайда мәмлеге қатысушылардың мұддлері уақыт және кеңістік бойынша
ғана емес, сонымен қатар, сапасы жағынан да сәйкес келгенде, яғни,
несие жөнінде қандай – да бір экономикалық операция емес, өзара
келісім болғанда несиелік қатынас шындыққа айналады.
Ссудалық капиталдың қайнар көздерін талдау жеке экономикалық
категория ретіндегі несиенің мәнін анықтауға негіз болады. Маркстің
айтуынша, Банктердің ссудалық капиталы ақша ұстаушылардың
салымдарынан құралады және салым салушылар банктерге өздері берген
ақшаны несиеге беруге құқық береді. Өздігінше қызмет ете алмайтын ұсақ
мөлшердегі ақша қаржылары бірігіп, көп мөлшердегі ақша капиталын
құрайды.
Қазіргі уақытта банктер несиені тек өзінің қаражатынан ғана
емес, шоттарда сақталатын, тартылған ақша қаражатынан, сондай–ақ, акциялар
меноблигацияларды орналастыру арқылы шоғырландырылған ақша қаражаттары
есебінде бере алады [15,170с].
Несиелік қатынастарға бүгінгі күні мемлекеттік банкілік істің
монополиясы жұргізілмейді. Бірақ, еліміздегі банктердің қызметіне
бақылау жүргізу үшін мемлекеттің құрал – саймандарының жеткілікті
екендігін ұмытпаған жөн.
Уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыру және мерзімділік,
ақылылық, қайтарылу шартымен қайта бөлу жөніндегі несие беруші мен
қарыз алушының арасындағы болатын экономикалық қатынастар несиелік
қатынастар деп аталады.
Несие беруші мен қарыз алушының арасындағы қарым - қатынас
қарама - қайшылықтардың бірлігі сипатына ие.
Бір жағынан алып қарасақ, тараптардың ортақ мүддесі бар - мәмле
жасау, екінші жағынан – тараптардың әрқайсысының жағдайының ерекшелігі
осы ортақ мүддені қарама - қарсы екі жаққа тартады. Қарыз алушы
неғұрлым арзан несие алғысы келеді, ал, несие беруші неғұрлым
жоғары ссудалық процентті қалайды.
Несие беруші мен қарыз алушыдан басқа несиелік қатынастардың
құрылымының элементі несие обьектісі болып табылады, яғни, несие
берушіден қарыз алушыға ауысатын және керісінше, қарыз алушыдан
несие берушіге қайтып тапсырылатын ақша қаражаты.
Несиенің арқасында уақытша тоқтап қалған ақша қаражаты өндіріске
және айналымға пайдалану үшін несие қажеттілігі бар тұлғаға
ауысады.
Несиелік қатынастар өндірістік қорлардың үздіксіз айналымын
қамтамасыз етеді, олардың қозғалысындағы ұзілістерді жояды және
нәтижесінде өндірістік процесті жылдамдатады [16,11-44 с].
Несие құрлымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмлеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субьектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәмле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер, банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір
жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие
берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал, қарыз алушыларға
қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез-келген заңды және жеке тұлғалар
жатады.
Несиелік қатынастың субьектілері ретінде қайта өндіру процесіне
қатысушы әр түрлі тұлғалар бола алады. Екіжақты қатынастар мемлекет
пен шаруашылық субьектісі, тұрғындар мен мемлекет, шаруашылық
субьектісі мен тұрғындар жеке тұлғалар арасында болуы мүмкін. Несиелік
қатынастар, субьектілеріне қарай, мемлекеттік немесе жеке меншік
негізде жүзеге асырылады[17,77с.].
Несие обьектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс шығындары
түрінде, сол сияқты, егер несие материалды жағынан қамтамасыз етілмеген
жағдайда банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде де болады.
Материалды қамтамасыз етілген несиелеу обьектісіне - өндірістік шикізат
қорларын, негізгі және көмекші материаларды, жанармай, ыдыстар, сатып
алынатын жартылай өнімдер азықтар және басқа да материалдық құндылықтардың
маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда
ұйымдарындағы тауарлардың маусымдық қорлары жатады. Мұндай қорларды жасау,
ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз байланысты.
Несиелеу обьектісіне, экспортты және импортты тауарлар мен қызметтермен
жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып алынатын шикізаттары,
материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық операциялар,
шаруашылық субьектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы алшақтық
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу обьектілеріне жататындар мынандай түрлерге
бөлінеді:
өндіріс обьектілерінің құрлысы;
өндіріс обектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта қаруландыру,
кеңейту;
техникалар, құрал жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
өндірістік емес маңызы бар обьектілерді салу жатады [18,162 б].
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы обьективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу прициптері келетін болсақ, негізінде несиелік процесс, яғни
банктік несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастардың ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
1. Жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы.
2. Несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе де
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несиелеу
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциалануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген
сұранысын оқып үйрену барысында потенциалдық қарыз алушылардың несиелік
қабілетін және сұралып отырған ссуданың қамтамасыз етілуі сипатын және
олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын
жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске
қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференциалануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Мерзімділік- белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тіртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды. Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық
категория ретінде басқа да тауарлы ақшалай қатынастардың экономикалық
категорияларынан ажыратылып ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие
болмайды. Сондықтан да, қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып
табылады.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы
деп те атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы
мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады
[19,28с.].
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары бойынша
белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
- несиеге деген сұраныс;
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне обьективтік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz