Қазақстан Республикасының әкімшілік - іс жүргізу заңнамасы: жағдайы мен мәселелері

КІРІСПЕ 4
1 ӘКІМШІЛІК.ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ГЕНЕЗИСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ 12
1.1 Заң процесінің түсінігі, мазмұны және белгілері 12
1.1.1 Заң процесінің түсінігі 12
1.1.2 Заң категориялары ретіндегі процестің ерекшеліктері 15
1.2 Заң процесінің құрылымы: іс жүргізу, сатылары, кезеңдері 18
1.3 Заң процестерінің түрлері. Әкімшілік іс.жүргізу 19
1.3.1 Процестердің құрылымы және олардың классификациясының принциптері 19
1.3.2 Заң процестерінің түрлерін құқықтық реттеудің ерекшеліктері 20
1.3.3 Процестің әкімшілік іс жүргізу түрі 21
1.4 Әкімшілік.іс жүргізу құқығының мәні, нормалары, институттары 33
1.4.1 Әкімшілік.іс жүргізу құқығының заңды мәні 33
1.4.2 Әкімшілік.іс жүргізу құқығының нормалары 34
1.4.3 Әкімшілік процесс құрылымы 35
1.4.4 Әкімшілік процестегі іс жүргізу 37
2 ӘКІМШІЛІК.ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 43
2.1 Әкімшілік.құқықтық даулар: жалпы мәселелері 43
2.1.1 Әкімшілік.құқықтық даулар түсінігі 43
2.1.2 Әкімшілік.құқықтық даулардың мазмұны 45
2.1.3 Әкімшілік.құқықтық даулардың түрлері және оларды жіктеудің
тәсілдері 48
2.1.4 Әкімшілік даудың негізгі белгілері 52
2.2 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік соттар: теория және
тәжірибе мәселелері 53
2.3 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік процестің мазмұны, түрлері, негізгі институттары және жүзеге асырылу принциптері 60
2.4 Әкімшілік.іс жүргізу заңнамасының қайнар көздері (теориялық аспекті) және даму болашағы 65
2.5 Әкімшілік . іс жүргізу қатынастары 78
2.6. Қазақстан Республикасының әкімшілік жауапкершілік
институтының даму мәселелері 82
3 ӘКІМШІЛІК ЮРИСДИКЦИЯНЫҢ ІС ЖҮРГІЗУ ТҮРЛЕРІ 91
3.1 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік.юрисдикциялық қызмет:әкімшілік юрисдикция түсінігі мен негізгі принциптері 91
3.1.1 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік.құқықтық қатынастарға қатысты әкімшілік юрисдикцияның түсінігі мен мазмұны 91
3.1.2 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік юрисдикция принциптері 101
3.2 Әкімшілік.юрисдикциялық іс жүргізу түрлері 114
3.3 Әкімшілік.юрисдикциялық процесс сатылары 124
4 ӘКІМШІЛІК.ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ
ШЕТ ЕЛДІК ҮЛГІСІ 130
4.1 Англо.саксондық құқықтық жүйесіндегі әкімшілік процесс 130
4.2 Француз әкімшілік процесс үлгісінің ерекшеліктері 137
4.3 Германиядағы әкімшілік процесс дамуының тенденциялары 147
4.4 Ресей Федерациясы және постсоциалистік мемлекеттердегі әкімшілік процесс дамуының қазіргі кезеңі 159
4.4.1 Ресей Федерациясындағы әкімшілік процестің жалпы принциптері 159
4.4.2 Салық органдарының нормативті емес актілерін шағымдау үлгісіндегі жекелеген әкімшілік процесс түрлерінің ерекшеліктері 163
4.4.3 Әкімшілік.іс жүргізу қызметі саласындағы ресей заңнамасының
Новеллалары 168
4.4.4 РФ әкімшілік дауларды азаматтық сот ісін жүргізу шеңберінде шешудің принциптері, тәсілдері, нормативті .құқықтық базасы 170
4.4.4.1 РФ әкімшілік дауларды азаматтық процесс шеңберінде шешудің жалпы принциптері 170
4.4.4.2 Нормативті емес актілерді жарамсыз деп тану бойынша салық дауларының үлгісінде, Ресей Федерациясының азаматтық сот ісін жүргізу шеңберінде әкімшілік дауларды сот тәртібінде шешудің ерекшеліктері 172
4.4.4.3 РФ мемлекеттік органдар және лауазымды тұлғалардың іс.әрекетіне шағымды қарастырудың іс жүргізу ерекшеліктері 175
4.4.4.4 Ресей Федерациясында әкімшілік.құқықтық дауларды сот тәртібінде шешудің мәселелері 177
4.4.4.5 Посткеңестік мемлекеттердегі әкімшілік . іс жүргізу заңнамасының дамуы 183
ҚОРЫТЫНДЫ 193
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 198

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста қазіргі таңдағы қазақстандық заңнамада, әрқайсысы белгілі бір дәрежеде тиісті заң актілерімен реттелетін және осыған байланысты тиісті процестердің ерекшелігін көрсететін бірнеше түрлері реттеледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуден басқа әкімшілік процесс және оның іс жүргізу түрлері әлі күнге дейін тиісті құқықтық реттелумен қамтамасыз етілмей отыр. Процестің барлық түрлерінің ішінде тек, азаматтық, әкімшілік және қылмыстық түрлері ғана құқықтық құбылысқа ие болуына байланысты, процестің осы түрлерін реттейтін нормалар жиынтығы маңызды жүйелік сипат - азаматтық - іс жүргізу, әкімшілік - іс жүргізу және қылмыстық - іс жүргізу түріндегі қазақ құқығындағы іс жүргізудің дербес саласының мәртебесіне ие. Осыған байланысты, процестің жаңа түрі ретіндегі әкімшілік іс жүргізу құқығы және әкімшілік процесс қызығушылық тудырады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның Негізгі заңы бойынша адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін алуына, мемлекеттің халықаралық қатынастардың толыққанды субъектісі ретінде әлемдік қауымдастыққа енуіне және елдегі экономикалық, саяси саладағы өзгерістерге байланысты, қолданыстағы заңнаманы, оның ішінде әкімшілік-іс жүргізу саласын түбегейлі өзгерту туралы мәселенің өзектілігі артып отыр.
ХХ ғ 60 ж ортасына дейін іргелі құқықтық санат ретіндегі процестің мәні туралы ғылыми көзқарастар сол дәуірдегі азаматтық және қылмыстық процестер негізінде қалыптасты. Сондықтан да, осы процестердің юрисдикциялық сипаты: құқық туралы (азаматтық процесс) дауды шешу және мәжбүрлеуді қолдану (қылмыстық процесс) маңызды болды. Азаматтық және қылмыстық процестердің мұндай түсіндірілуі, азаматтық және қылмыстық юрисдикция мақсаттары үшін арнайы құрылған орган ретіндегі соттың әлеуметтік бағытынан шығады.
ХХ ғ 60 жж басында құқықтанушы ғалымдардың процесс түрлеріне, оның ішінде әкімшілік процесті зерттеуге деген қызығушылықтары арта бастады. 1964 ж басылымнан шыққан Н.Г. Салищеваның алғашқы монографиялық еңбегінде әкімшілік процесс, азаматтық және қылмыстық процестердің көрінісі ретінде сипатталған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі сонымен қатар, әкімшілік процесс түсінігін тар мағынада анықтау үшін оның юрисдикциялық сипатының алынуына да байланысты. Әкімшілік процесті түсіндірудің осы түрдегі тәсілінің тиімсіздігін біз төмендегідей мәселелерден байқаймыз:
Біріншіден, юрисдикциялық қызмет, мемлекеттік органдар және ұйымдар жүргізетін атқарушы әкімшілік қызметінің тек бір бөлігін ғана білдіреді.
Екіншіден, әкімшілік процесс шеңберінде юрисдикциялық сипаттағы істердің санаттарын ғана қарастыру, мемлекеттік басқару органдарының көпжақты ұйымдастырушылық қызметінің әкімшілік іс жүргізу, басқару сипатын жоққа шығару болып табылады.
Үшіншіден, әкімшілік процесс функцияларын юрисдикциялық сипатта ғана қарастыру барысында, оның шеңберінде көптеген жеке істерді шешу мәселелері елеусіз қалады.
Төртіншіден, әкімшілік процесті тек юрисдикциялық қызметпен шектеу, оны қылмыстық және азаматтық процестермен теңестіреді, бұл мәселені оң деп айту қиынға соқтырады.
Бесіншіден, әкімшілік процесті, процесс және әкімшілік іс жүргізу деп бөліп қарастыру, осы құқықтық құбылыстың мәнін дұрыс анықтауда қиындық тудырады, өйткені әкімшілік істердің нақты санаттары бойынша іс жүргізу процесстің құрамдас бөлігі болып табылып, ерекше және жалпы түрдегі ара қатынаста болады.

1 Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Процветание, безопасность и улчшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы, 1998. – 112 с.
2 Жетписбаев Б.А. Теоретические проблемы административно-правового принуждения в Республике Казахстан: дисс… д-ра юрид. наук: 12.00.02. – Алматы, 2006. – 282 с.
3 Жатканбаева А.Е. К вопросу эффективности административного производства // Вестник КазГНУ. – 1998. - №6. – С.52-54
4 Бахралинов А.С. Особенности административных правонарушений и административной ответственности несовершеннолетних в Республике Казахстан: дисс… канд. юрид. наук: 12.00.02. – Алматы, 2003. – 126 с.
5 Шағатаев Қ.К. Ішкі істер органдары қолданатын әкімшілік-процессуалдық шараларды жетілдіру мәселелері (Қазақстан Республикасының материалдары бойынша): заң ғыл. канд. дис...: 12.00.02. – Алматы, 2000. – 137 б.
6 Большая Советская Энциклопедия. В 30-ти тт. – 3-е изд. – М.: СЭ, 1969-1978. – CD-версия. - Т. 21. Ст. «Процесс».
7 Административное право / Под ред. проф. В.Я. Кикотя. – М.: ЮНИТИ-ДАНА; Закон и право, 2003. – С. 99.
8 Сорокин В.Д. Административный процесс и административно-процессуальное право. – СПб: Изд-во СПбЮИ МВД, 2002. – С. 70-72
9 Салищева Н.Г. Административный процесс в СССР. – М.: Юридическая литература, 1964. - 135 с.
10 Административное право (Общая часть) / Под общ. ред. акад. В.П. Сальникова. – СПб: Изд-во В.А. Михайлова, 2000. - 202 с.
11 Бахрах Д.Н. Административное право. – М.: БЕК, 1996. – 368 с.
12 Махина С.Н. Административный процесс: проблемы теории, перспективы правового регулирования. – Воронеж, Изд-во ВГУ, 1999. - 424 с.
13 Панова И.В. Административно-процессуальная деятельность в Российской Федерации. – Саратов: Изд-во СГУ, 2000. - С. 21-22.
14 Теория государства и права: Курс лекций. – Екатеринбург, 1996. - 395 с.
15 Ожегов С.И. \Под ред. Шведовой Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – М.: Русский язык, 1985. – 797 с.
16 Бахрах Д.Н. Административное право России. – М.: НОРМА, 2002.
17 Сорокин В.Д. Административно-процессуальное право. – М.: Юридическая литература, 1972. - С. 127-134; Сорокин В.Д. Семь лекций по административному праву. – СПб: Изд-во СПбЮИ МВД РФ, 1999. - С. 27-29.
18 Сорокин В.Д. Административный процесс и административно-процессуальное право. – СПб: Изд-во СПбЮИ МВД, 2002. – С. 35-39
19 Сорокин В.Д. Метод правового регулирования. Теоретические проблемы. – М.: Юридическая литература, 1976. - С.142
20 Сорокин В.Д. Правовое регулирование: предмет, метод, процесс // Правоведение. – 2000. - №4. - С. 34-46.
21 Четвериков В.С. Административное право. – Р.-н.-Д.: Феникс, 2004. с. 272.
22 Махина С.Н. Административный процесс: проблемы теории, перспективы правового регулирования. – Воронеж: Изд-во ВГУ, 1999. – С. 93- 126.
23 Лунев А.Е. Вопросы административного процесса // Правоведение. – 1962. - №2. – С. 15-19
24 Петров Г.И. О кодификации советского административного права. // Советское государство и право. – 1962. - №2. – С. 30.
25 Старилов Ю.Н. Административная юстиция. Теория, история, перспективы. – М.: НОРМА: ИНФРА-М, 2001. – 324 с.
26 Алёхин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М. Административное право РФ. – М.: Зерцало, 1997. – 680 с.
27 Овсянко Д.М. Административное право. – М.: Юрист, 1996. - С. 121.
28 Коренев А.П. Административное право России: В 3-х ч. – М.: МЮИ МВД: Щит-М, 1999. - Ч. I. - С. 214-216.
29 Делин А.А. Понятие административного процесса и Административно-процессуального кодекса РФ // Вестник Московского университета. Серия «Право». – 1998. - №4. - С. 18-33.
30 Зеленцов А.Б. Административно-правовой спор (теоретико-методологические подходы к исследованию) // Правоведение. – 2000. - №1. - С. 68-79.
31 Скитович В.В. Судебная власть и административный акт: Проблемы юрисдикционного контроля. – Гродно, 1999. - С.61
32 Чечот Д.М. Судебный контроль за административной деятельностью в СССР // Советское государство и право. – 1972. - №1. – С. 41.
33 Чечот Д.М. Административная юстиция (теоретические проблемы. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1973. - С. 78-80.
34 Дёмин А.А. Административный процесс в развивающихся странах. – М.: Изд-во УДН, 1987. – С. 36.
35 Административное право и административный процесс: старые и новые проблемы (выступление М.С. Студеникиной) // Государство и право. – 1998. - №8. - С 22.
36 Козлов Ю.М. Предмет советского административного права. – М.: Юридическая литература, 1967. - С. 94.
37 Тарасов И.Т. Краткий очерк науки административного права. – Ярославль, 1888. - Т. 1. - С. 178.
38 Агапов А.Б. Административная ответственность. – Изд. 3-е, перераб. и доп. – М.: Статут, 2007. – 251 с.
39 Тарасов И.Т. Лекции по полицейскому (административному) праву. Общая часть. – М., 1908-10. - Т. 2. - С. 66.
40 Лупарев Е.Б. Административно-правовые споры: автореф... д-ра. юрид. наук. – Воронеж, 2004. - С. 23.
41 Арбитражный процессуальный кодекс Российской Федерации: Федеральный закон от 05 апреля 1995 г. №70-ФЗ (с изм. и доп.) // СЗ РФ. 1995. №19. Ст. 1709.
42 Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі: Қазақстан Республикасының 2001 ж 30 қаңтардағы № 155-ІІ (өзгертулер мен толықтырулар енгізілген) Заңы. // ИПС «Юрист».
43 СНГ: реформа гражданского процессуального права. Материалы Международной конференции. / Под общ. ред. М.М. Богуславского и А. Трунка. – М.: Городец-издат, 2002. - С. 16.
44 Лапин Б.Н. О концепции Модельного кодекса гражданского судопроизводства для стран Содружества Независимых Государств. // СНГ: реформа гражданского процессуального права. Материалы Международной конференции / Под общ. ред. М.М. Богуславского и А. Трунка. – М.: Городец-издат, 2002. – С. 44.
45 Административное право Российской Федерации. / Отв. ред. Н.Ю. Хаманева. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юрист, 2006. - С. 321.
46 Соловьёва А.К. Перспективы развития административной юстиции в России: Организационный и формальный подход. // Правоведение. – 1999. - №1. - С. 68.
47 Абдраимов Б.Ж. Административная юстиция: соотношение моделей и выбор цели // Юрист. – 2003. - №12. - С.10-14
48 Деппе Й. Реформа административного права в странах СНГ // Юрист. – 2005. - №1. – С. 10-12
49 Таранов А. Административные процедуры в сфере административного принуждения // Юрист. – 2005. - №5. – С.12-15
50 Суворов М.А. Административное производство: понятие, виды, классификация // Сибирский юридический вестник. – 2002. - №3. – С. 34-39
51 Сорокин В.Д. Советское административно-процессуальное право. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1976. - С. 22.
52 Таранов А.А. Административное право Республики Казахстан: Академический курс. – 2-е изд., перераб. и доп. – Алматы: НОРМА-К, 2003. – С.129.
53 Якимов А.Ю. Принципы административно-юрисдикционного процесса // Государство и право. – 1999. - №5. - С. 5-11.
54 Қазақстан Республикасының 1998 ж 24 наурыздағы № 213-І «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заңы (06.03.2002 ж № 298-ІІ ҚР Заңымен өзгерістер енгізілген
55 Қазақстан Республикасының 2000ж 27 қарашадағы № 107-ІІ «Әкімшілік процедуралар туралы» Заңы (ҚР 12.03.2004 ж № 536-ІІ Заңымен өзгертулер енгізілген.
56 Алимжан К.А. Обычное право и другие формы права // Научные труды КазГЮУ: Вып. I. - Алматы: Изд. КазГЮУ, 1999. - С. 111.
57 Поленина С.В., Сильченко Н.В. Научные основы типологии нормативно-правовых актов в СССР. – М.: Наука, 1987. - С. 27.
58 Вайсберг Л.М. Принцип конкретности в изучении социальной патологии // Диалектика и этика. – Алма-Ата: Наука, 1988. - С. 54.
59 Парыгин Н.П., Головко В.В. Исполнение административных наказаний. – М.: ЭКСМО, 2006. - С. 6-23.
60 Бюджетное право и процесс. / А.А. Тедеев. – М.: ЭКСМО, 2005; Пшенникова Е.И. Бюджет и бюджетный процесс в Российской Федерации. – 2-е изд., испр. и доп. – СПб: Изд-во СПбГУ, 2004; Макух О.В. Правовое регулирование контроля в бюджетном процессе // Юрист. – 2006. - №7.
61 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы:Қазақстан, 1998. – 96 б.
62 Теоретические вопросы Конституции Республики Казахстан: дисс… д-ра юрид. наук: 12.0002. – Алматы 2008. – 351
63 Назарбаев Н.А. Родина, независимость, стабильное развитие //Казахстанская правда. - 2006. – 25 марта
64 Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана: «Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии. Стратегия вхождения Казахстана в число пятидесяти наиболее конкурентосполмобных стран мира» // Казахстанская правда. - 2006. – 1 марта
65 Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы, 2002. – 528 с.
66 Алексеев С.С. Восхождение к праву. Поиски и решения. - М.:Норма, 2001. - 752 с.
67 Масленников М.Я. Административно-юрисдикционный процесс: понятие и соотношение с иными видами процессуально-правовой деятельности // Государство и право. – 2001. - №2. - С.18
68 Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана: Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации // Казахстанская правда. – 2005. – 19 февраля.
69 История государства и права зарубежных стран. / Под общ. ред. проф. О.А. Жидкова и Н.А. Крашенинниковой: В 2-х ч. – 2-е изд., стереотип. – М.: НОРМА, 2005. Ч. 2. - С. 530-531.
70 Ориу М. Основы публичного права. - М.: Изд-во Коммунистической академии, 1929. - С. 545.
71 Боннер А.Т. Буржуазная административная юстиция // Правоведение. – 1969. - №1. - С. 99-100
72 Графский В.Г. Всеобщая история государства и права. – М.: НОРМА, 2004. - 690 с.
73 Лозина-Лозинский М.А. Административная юстиция и преобразования Правительствующего Сената // Журнал Министерства юстиции. – 1907. - №1. -С. 6-7.
74 Ridley F.F. Controle juridictionnel et nouvelles protections en Grande Bretagne // Administration et administres en Europe. – Paris, 1984. - Р. 119-120.
75 Виноградов П.Г. Исторические основы английского административного права. – Пг., 1917. - С. 7.
76 Административное право зарубежных стран / Под ред. А.Н. Козырина. – М.: СПАРК, 1996. - С. 52-72.
77 Никеров Г.И. Административно-процессуальное право США. // Государство и право. – 1997. - №12. - С. 96-103.
78 История государства и права зарубежных стран. / Отв. ред. проф. Н.А. Крашенинникова: В 2-х тт. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: НОРМА, 2005. - Т. II: Современная эпоха. - С. 135.
79 Омельченко О.А. Всеобщая история государства и права: учебник. В 2-х т. – 4-е изд., доп. – М.: ЭКСМО, 2005. - Т. 2. – 390 с.
80 Лафитский В.М. Административная юстиция в США. // Журнал российского права. – 1997. - №7. - С. 114-117.
81 Уложенко О.С. Административная юстиция современной Франции. // Современные проблемы государства и права. – Владивосток: Изд-во Дальневосточного университета, 2003. – 393 с.
82 Desforges C. La competence juridictionnelle du Conseil d'Etat et des tribunaux administratifs. – Paris, 1961. -Р. 167.
83 Choublier E. et Compain R. Les nouveaux tri'bunaux administratifs. – Paris, 1954. - Р. 90-91.
84 Favoreu L., Loíc P. Les grandes décisions du Conseil Constitutionnel. – Paris, 1989. - Р. 426-427.
85 Тихомиров Ю.А. Ги Брэбан, Бернар Стир. Административное право Франции. – Изд. 6-е. – Париж: Пресс де Сьянс По и Даллоз, 2002: [Рецензия] // Государство и право. – 2004. - №1. - С. 117.
86 Jacquemart D. Le Conseil d'Etat juge de cassation. – Paris, 1957. - Р. 161.
87 Жданов А.А. Жалоба в буржуазном административном процессе // Правоведение. – 1971. - №6. - С. 67-74.
88 Leonce-Richard. Preface pour 1'ouvrage de E. Choublier et R. Compain «Des nouveaux tribunaux administratifs». – Paris, 1954. - Р. IX.
89 Рипинский С.Ю. Институт внедоговорной имущественной ответственности государства в зарубежном праве и праве Европейского Союза. // Правоведение. – 2002. - №4. - 146 с.
90 Ведель Ж. Административное право Франции. – М.: Юридическая литература, 1973. - 214 с.
91 Жданов А.А. Об ответственности буржуазного государства за действия должностных лиц // Правоведение. – 1973. - №6. – С.55-61.
92 Сандевуар П. Контроль за деятельностью государственной администрации во Франции. – М., 1994. – С.72-73.
93 Щеглова Л.В. Административное нормотворчество во Франции: Теория и практика. // Юридические записки: Вып. 17. Государственная власть в России: Проблемы осуществления и развития. – Воронеж: Изд-во Воронежского университета, 2004. - С. 272-281.
94 Peine F.-J. Allgemeines Verwaltungsrecht. – 4 Aufl. – Heidelberg: C.F. Müller, 1998. - S. 24.
95 Жалинский А., Рёрихт А. Введение в немецкое право. – М.: Спарк, 2001. – 124 с.
96 Badura p.u.a. Allgemeines Verwaltungsrecht. // Hrsg. Von H.-U. Erichsen. – 11 Aufl. – Berlin; New York: Walter de Gruyter, 1998. - S. 31.
97 Maurer H. Allgemeines Verwaltungsrecht. – 10 Aufl. – München: C.H. Beck, 1995. - S. 172.
98 Давтян А.Г. Гражданское процессуальное право Германии. – М.: Городец, 2000. - 58 с.
99 Statistisches Jahrbuch 2006. – Wiesbaden: StBA. - S. 352.
100 Антшюц Г. Юстиция и администрация // Журнал Министерства юстиции. – 1907. №7. - С. 87-88.
101 Verwaltungsgerichtsordnung (VwGO). // BGBL. I. - S. 686.
102 Müller-Michaelis M., Wissbar R. Kursbuch Recht. Das umfassende juristische Handbuch für den Alltag. – München: Südwest Verlag, 1997. S. 42.
103 Grundgesetz. 38. Auflage. 2003. – München, 2003.
104 Stettner R. // Grundgesetz: Kommentar. / Hrsg. von H. Dreier. 2 Bd. – Tübingen: Mohr Siebeck, 1998. - S. 1393.
105 Finanzgerichtsordnung (FGO). // BGBL. I. S. 1477.
106 Тарасов И.Т. Краткий очерк науки административного права. – Ярославль, 1888. Т. 1. – 375 с.
107 Конституция РФ. Принята всенародным голосованием 12 декабря 1993 г. // Российская газета. – 1993. - 25 декабря.
108 Агапов А.Б. Административное право. – М.: Дашков и Ко, 2004. – 398 с.
109 Арбитражный процессуальный кодекс Российской Федерации: Федеральный закон от 5 апреля 1995 г. №70-ФЗ (с изм. и доп.) // СЗ РФ. 1995. №19. - Ст. 1709. ст. 24.
110 Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть I: Федеральный закон от 30 ноября 1994 г. №51-ФЗ (с изм. и доп.) // СЗ РФ. 1994. №32. Ст. 3301. п. 1 ст. 13.
111 Налоговый кодекс Российской Федерации. Часть I – Федеральный закон от 16 июля 1998 г. №146-ФЗ (с изм. и доп.) // СЗ РФ. 1998. №31. Ст. 3825. ст. 137.
112 Тедеев А.А., Парыгина В.А. Налоговое право. – М.: ЭКСМО, 2004. – С. 410-411.
113 Постановление Конституционного Суда РФ от 17 декабря 1996 г. №20-П. // ИПС «Эксперт-Юрист».
114 Гаджиев Г.А., Пепеляев С.Г. Предприниматель – налогоплательщик – государство. Правовые позиции Конституционного Суда РФ. – М.: ФБК-Пресс, 1998. - 338 с.
115 Налоговый кодекс Российской Федерации. Часть I – Федеральный закон от 16 июля 1998 г. №146-ФЗ (с изм. и доп.) // СЗ РФ. 1998. №31. Ст. 3825. ст. 137.
116 Кодекс РФ об административных правонарушениях: Федеральный закон от 30 декабря 2001 г. №195-ФЗ. // СЗ РФ. 2002. №1 (ч. 1). Ст. 1.
117 Никифоров М.В. Административно-правовые споры в судах общей юрисдикции: автореф… канд. юрид. наук. – М., 2004. - С. 18.
118 Кубеев Е.К. Конституционный строй Республики Казахстан (социальные и духовные основы). – Караганда, 1998. – 128 с.
119 Дворяк А.С. Меры административного и процессуального пресечения, применяемые полицией: дисс… канд. юрид. наук: 12.00.02. – М., 1997. – 217 с.
120 Ардашкин В.Д. Меры защиты (пресечения) в советском административном праве. – М., 1967. – 282 с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 170 бет
Таңдаулыға:

Қазақ гуманитарлық заң университеті АҚ

ӘӨЖ 342.9 (574)
Қолжазба құқығында

БАЛАБИЕВ ҚАЙРАТ РАХЫМҰЛЫ

Қазақстан Республикасының әкімшілік - іс жүргізу заңнамасы: жағдайы мен
мәселелері

12.00.02 – конституциялық құқық; әкімшілік құқық; муниципалдық құқық;
қаржы құқығы

Заң ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшісі:
заң ғылымдарының докторы,
профессор
ЖИРЕНШИН Қ.Ә.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 4

1 ӘКІМШІЛІК–ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ГЕНЕЗИСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
12

1 Заң процесінің түсінігі, мазмұны және белгілері
12

1.1.1 Заң процесінің түсінігі
12

1.1.2 Заң категориялары ретіндегі процестің ерекшеліктері
15

1.2 Заң процесінің құрылымы: іс жүргізу, сатылары, кезеңдері
18

1.3 Заң процестерінің түрлері. Әкімшілік іс-жүргізу
19

1.3.1 Процестердің құрылымы және олардың классификациясының принциптері
19

1.3.2 Заң процестерінің түрлерін құқықтық реттеудің ерекшеліктері
20

1.3.3 Процестің әкімшілік іс жүргізу түрі
21

1.4 Әкімшілік-іс жүргізу құқығының мәні, нормалары, институттары
33

1.4.1 Әкімшілік-іс жүргізу құқығының заңды мәні
33

1.4.2 Әкімшілік-іс жүргізу құқығының нормалары
34

1.4.3 Әкімшілік процесс құрылымы
35

1.4.4 Әкімшілік процестегі іс жүргізу
37

2 ӘКІМШІЛІК-ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
43

2.1 Әкімшілік-құқықтық даулар: жалпы мәселелері
43

2.1.1 Әкімшілік-құқықтық даулар түсінігі
43

2.1.2 Әкімшілік-құқықтық даулардың мазмұны
45
2.1.3 Әкімшілік-құқықтық даулардың түрлері және оларды жіктеудің

тәсілдері
48

2.1.4 Әкімшілік даудың негізгі белгілері
52

2.2 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік соттар: теория және

тәжірибе мәселелері
53

2.3 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік процестің мазмұны, түрлері,
негізгі институттары және жүзеге асырылу принциптері
60

2.4 Әкімшілік-іс жүргізу заңнамасының қайнар көздері (теориялық аспекті)
және даму болашағы 65

2.5 Әкімшілік – іс жүргізу қатынастары
78

2.6. Қазақстан Республикасының әкімшілік жауапкершілік
институтының даму мәселелері
82
3 ӘКІМШІЛІК ЮРИСДИКЦИЯНЫҢ ІС ЖҮРГІЗУ ТҮРЛЕРІ 91
3.1 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-юрисдикциялық қызмет:әкімшілік
юрисдикция түсінігі мен негізгі принциптері
91
3.1.1 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-құқықтық қатынастарға қатысты
әкімшілік юрисдикцияның түсінігі мен мазмұны
91

3.1.2 Қазақстан Республикасындағы әкімшілік юрисдикция принциптері
101

3.2 Әкімшілік-юрисдикциялық іс жүргізу түрлері
114

3.3 Әкімшілік-юрисдикциялық процесс сатылары 124

4 ӘКІМШІЛІК-ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ

ШЕТ ЕЛДІК ҮЛГІСІ
130

4.1 Англо-саксондық құқықтық жүйесіндегі әкімшілік процесс
130

4.2 Француз әкімшілік процесс үлгісінің ерекшеліктері
137

4.3 Германиядағы әкімшілік процесс дамуының тенденциялары
147

4.4 Ресей Федерациясы және постсоциалистік мемлекеттердегі әкімшілік
процесс дамуының қазіргі кезеңі
159

4.4.1 Ресей Федерациясындағы әкімшілік процестің жалпы принциптері
159

4.4.2 Салық органдарының нормативті емес актілерін шағымдау үлгісіндегі
жекелеген әкімшілік процесс түрлерінің ерекшеліктері
163

4.4.3 Әкімшілік-іс жүргізу қызметі саласындағы ресей заңнамасының
Новеллалары 168

4.4.4 РФ әкімшілік дауларды азаматтық сот ісін жүргізу шеңберінде шешудің
принциптері, тәсілдері, нормативті –құқықтық базасы 170

4.4.4.1 РФ әкімшілік дауларды азаматтық процесс шеңберінде шешудің жалпы
принциптері
170

4.4.4.2 Нормативті емес актілерді жарамсыз деп тану бойынша салық
дауларының үлгісінде, Ресей Федерациясының азаматтық сот ісін жүргізу
шеңберінде әкімшілік дауларды сот тәртібінде шешудің ерекшеліктері
172

4.4.4.3 РФ мемлекеттік органдар және лауазымды тұлғалардың іс-әрекетіне
шағымды қарастырудың іс жүргізу ерекшеліктері
175

4.4.4.4 Ресей Федерациясында әкімшілік-құқықтық дауларды сот тәртібінде
шешудің мәселелері
177

4.4.4.5 Посткеңестік мемлекеттердегі әкімшілік - іс жүргізу заңнамасының
дамуы 183

ҚОРЫТЫНДЫ
193

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 198

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста қазіргі таңдағы
қазақстандық заңнамада, әрқайсысы белгілі бір дәрежеде тиісті заң
актілерімен реттелетін және осыған байланысты тиісті процестердің
ерекшелігін көрсететін бірнеше түрлері реттеледі.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуден басқа
әкімшілік процесс және оның іс жүргізу түрлері әлі күнге дейін тиісті
құқықтық реттелумен қамтамасыз етілмей отыр. Процестің барлық түрлерінің
ішінде тек, азаматтық, әкімшілік және қылмыстық түрлері ғана құқықтық
құбылысқа ие болуына байланысты, процестің осы түрлерін реттейтін нормалар
жиынтығы маңызды жүйелік сипат - азаматтық - іс жүргізу, әкімшілік - іс
жүргізу және қылмыстық - іс жүргізу түріндегі қазақ құқығындағы іс
жүргізудің дербес саласының мәртебесіне ие. Осыған байланысты, процестің
жаңа түрі ретіндегі әкімшілік іс жүргізу құқығы және әкімшілік процесс
қызығушылық тудырады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның Негізгі заңы бойынша адам
құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп
танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк
құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін алуына, мемлекеттің
халықаралық қатынастардың толыққанды субъектісі ретінде әлемдік
қауымдастыққа енуіне және елдегі экономикалық, саяси саладағы өзгерістерге
байланысты, қолданыстағы заңнаманы, оның ішінде әкімшілік-іс жүргізу
саласын түбегейлі өзгерту туралы мәселенің өзектілігі артып отыр.
ХХ ғ 60 ж ортасына дейін іргелі құқықтық санат ретіндегі процестің мәні
туралы ғылыми көзқарастар сол дәуірдегі азаматтық және қылмыстық процестер
негізінде қалыптасты. Сондықтан да, осы процестердің юрисдикциялық сипаты:
құқық туралы (азаматтық процесс) дауды шешу және мәжбүрлеуді қолдану
(қылмыстық процесс) маңызды болды. Азаматтық және қылмыстық процестердің
мұндай түсіндірілуі, азаматтық және қылмыстық юрисдикция мақсаттары үшін
арнайы құрылған орган ретіндегі соттың әлеуметтік бағытынан шығады.
ХХ ғ 60 жж басында құқықтанушы ғалымдардың процесс түрлеріне, оның
ішінде әкімшілік процесті зерттеуге деген қызығушылықтары арта бастады.
1964 ж басылымнан шыққан Н.Г. Салищеваның алғашқы монографиялық еңбегінде
әкімшілік процесс, азаматтық және қылмыстық процестердің көрінісі ретінде
сипатталған.
Зерттеу жұмысының өзектілігі сонымен қатар, әкімшілік процесс түсінігін
тар мағынада анықтау үшін оның юрисдикциялық сипатының алынуына да
байланысты. Әкімшілік процесті түсіндірудің осы түрдегі тәсілінің
тиімсіздігін біз төмендегідей мәселелерден байқаймыз:
Біріншіден, юрисдикциялық қызмет, мемлекеттік органдар және ұйымдар
жүргізетін атқарушы әкімшілік қызметінің тек бір бөлігін ғана білдіреді.
Екіншіден, әкімшілік процесс шеңберінде юрисдикциялық сипаттағы
істердің санаттарын ғана қарастыру, мемлекеттік басқару органдарының
көпжақты ұйымдастырушылық қызметінің әкімшілік іс жүргізу, басқару сипатын
жоққа шығару болып табылады.
Үшіншіден, әкімшілік процесс функцияларын юрисдикциялық сипатта ғана
қарастыру барысында, оның шеңберінде көптеген жеке істерді шешу мәселелері
елеусіз қалады.
Төртіншіден, әкімшілік процесті тек юрисдикциялық қызметпен шектеу, оны
қылмыстық және азаматтық процестермен теңестіреді, бұл мәселені оң деп айту
қиынға соқтырады.
Бесіншіден, әкімшілік процесті, процесс және әкімшілік іс жүргізу деп
бөліп қарастыру, осы құқықтық құбылыстың мәнін дұрыс анықтауда қиындық
тудырады, өйткені әкімшілік істердің нақты санаттары бойынша іс жүргізу
процесстің құрамдас бөлігі болып табылып, ерекше және жалпы түрдегі ара
қатынаста болады.
Алтыншыдан, әкімшілік процесс әкімшілік-құқықтық нормалар жүйесін
қолдану түрі болып табылады және материалдық әкімшілік құқықтың салаларымен
қатар, басқа да құқық салаларының материалдық нормаларын қамтиды.
Ел дамуының бағдарламалық құжаты – Қазақстан – 2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп–өркендеуі, қауіпсіздігі және әл–ауқатының артуы
атты Қазақстан халқына Жолдауында Президент Н.Ә. Назарбаев "тәуелсіз,
гүлденуші және саяси тұрақты Қазақстанды құру қажеттілігі, оған тән ұлттық
бірлікті, әлеуметтік әділеттілікті, бүкіл халықтың экономикалық жайлы
жағдайын қарастырумен байланысты" [1], деп айрықша атап өткен. Осы орайда,
Қазақстан Республикасында жүргізіліп отырған реформалар, биліктің әрбір
тармағын, ең алдымен халықтың мұң-мұқтажына етене жақын, азаматтың құқығы
мен бостандығын қамтитын атқарушы билікті зерттеудің жаңа әдістерін қажет
етеді. Осы мәселеге байланысты, мемлекетіміздің қазіргі таңдағы даму
кезеңінде, арнайы іс жүргізу нормалары арқылы әкімшілік-құқықтық дауларды
қарастыратын әкімшілік соттар жүйесін құрудың қажеттілігі туралы мәселе
өзекті болып отыр.
Біріншіден, 2010 жылы Қазақстан Республикасының ЕҚЫҰ төрағалық етуіне
байланысты, Еуропа Кеңес мүшелігіне үміткер Қазақ елі үшін адамның
құқықтары мен бостандығын қорғау деңгейін еуропалық және әлемдік
талаптарға, стандарттарға сәйкестендіру аса маңызды. Бұл ең алдымен, қазақ
халқының ұлттық ерекшелігін ескере отырып дербес әкімшілік сот ісін
жүргізуге қатысты мәселе.
Екіншіден, қазіргі кезеңде жария-құқықтық қайшылықтарды реттейтін
нормалар шашыраңқы түрде, бұл әрине оларды қолдануда және бірыңғай құқықтық
саясатты қамтамасыз етуде қиындық тудыруда.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасында дербес, мамандандырылған әкімшілік
сот ісін жүргізуді құру, мемлекеттің саяси идеяларына және азаматтардың
құқықтарын және заңды мүдделерін шенеуніктердің қияндықтарынан қорғаудың
тиімді механизмдерін құруға бағытталған қайта құруларға сәйкес келеді.
Қазіргі таңдағы заң доктриналарындағы әкімшілік іс және әкімшілік-
құқықтық дау терминдері күрделі және талас тудырып отырған ұғымдар екенін
ескерте кеткен жөн. Бірқатар ғалымдардың осы заң санаттарын түбегейлі түрде
зерттеуге ұмтылып отырғанына қарамастан, әлі күнге дейін олардың ара-
қатынасы және өзара байланысына қатысты ортақ тәсілі болмай отыр. Барлық
құқықтанушылардың, "әкімшілік-құқықтық дау" және әкімшілік іс ұғымдары
өзара байланысты болуы керек деген көзқарастарына қарамастан, олар ұқсас
болмай отыр. Берілген термин, атқарушы билік органдары қызметінің саласымен
қатар, әкімшілік әділеттің мамандандырылған сот органдарында немесе
арбитражды соттар және әкімшілік-құқықтық дауларды шешетін жалпы
юрисдикциядағы соттар қызметінде де қолданыла алады. Бүгінгі таңда заң
ғылымында, әкімшілік дауларды әкімшілік юрисдикция арқылы шешу керек деген
пікірлер айтылуда. Алайда, әкімшілік дау түсінігін тек сот ісін жүргізумен
шектеп қана қарастыруға болмайды, себебі әкімшілік-құқықтық даудың, яғни
әкімшілік істің сипаты бірыңғай және даулы құқықтық қатынастарды шешудің
тәртібі оны өзгерте алмайды. Сондықтан, Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамасына сәйкес, қазіргі таңда әкімшілік істердің, сот
органдарының және басқа да биліктік уәкілеттік органдарының юрисдикциялық
өкілеттіктерін жүзеге асыру арқылы шешіле алатындығын ерекше атап өтеміз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Заң әдебиеттерінде біздің зерттеп отырған
мәселелеріміз Абросимова Е., Аверков Н.О., Алехин А.Н.,
Афанасьев Н.К., Бахрах Д.Н., Воробьев Е.В., Горшнева В.М., Измайлов А.,
Ильичев А.Н., Кикотя В.Я., Клюшниченко А.П., Козлов Ю.М., Кононов П.И.,
Манахина С.Н. Масленников М.Я., Петухов А.Н., Панова И.В., Попова Л.Л.,
Салищева Н.Г., Сальникова В.П., Самойленко А.В., Сорокин В.Д., Сорочевский
Б.Д., Старилов Ю.Н., Студенкин С.С., Хаманев Н.Ю.,
Ядвинов К.Е. еңбектерінде қарастырылған.
Заңның басқа да салаларын зерттеп жүрген заңтанушы ғалымдар әкімшілік-
іс жүргізу құқығы және әкімшілік процеске де назарын аударуда. Ғалымдардың
осы тобының ішінен Е.Н. Губанов, Г.Н. Кирько, Г.П. Евгеньев, Ш.Ш. Алимов,
К.Тулеевтерді ерекше атап өтуге болады. Дегенмен, зерттеу тақырыбына
қатысты бірқатар мәселелер әлі күнге дейін пікірталастар тудырып келеді
және толық зерттеле қоймаған. Әкімшілік процесті жетілдірудің жаңа жолдарын
қарастырып, оны қазіргі тарихи жағдайларға және жаңа заңнамаға бейімдеу аса
қажет дүние.
Қазақстандық зерттеушілер қатарында соңғы жылдары әкімшілік құқық
саласындағы қарқынды зерттеулерімен танылып жүрген, әкімшілік құқықтық
мәжбүрлеудің теориялық мәселелерін зерттеген Б.А. Жетпісбаев [2],
әкімшілік құқықтағы ақпараттық қауіпсіздік мәселелерін зерттеген А.Е.
Жатқанбаева [3], кәмелетке толмағандардың әкімшілік жауапкершілігінің
ерекшеліктерін зерттеген А.С. Бахралинов [4], ҚР ішкі істер қолданатын
әкімшілік- процессуалдық шараларға қатысты зерттеу жүргізген Қ.К. Шағатаев
[5] сияқты зерттеушілердің тұжырымдамалық пікірлері мен қорытындылары
басшылыққа алынды.
Зерттеу объектісі - әкімшілік-іс жүргізу құқығы және әкімшілік процесс
деңгейінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Зерттеудің пәні. Тақырыпқа байланысты әкімшілік-іс жүргізу құқығының
теориясын, тәжірибелері мен әкімшілік процестің ҚР заңнамасындағы алатын
орны.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті – әкімшілік-іс жүргізу құқығының теориясы
мен тәжірибелерін жетілдіру және Қазақстан Республикасындағы әкімшілік
процесс ролін арттыру.
Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес келетін мынандай міндеттер алға
қойылды:
• әкімшілік-іс жүргізу заңнамасының генезисіне талдау жасау, осыған орай
зерттеу жұмысында заң процесінің түсінігі, мәні және сипаттары, заң
санаты ретіндегі процестің ерекшелігі жан-жақты қарастырылды;
• заң процесінің құрылымын, іс жүргізу түрлерін, кезеңдерін, сатыларын
айқындау;
• процестердің түрлік құрамын және оларды жіктеудің принциптерін анықтау;
• заң процестерінің түрлерін құқықтық реттеу ерекшеліктерін қарастыру;
• процестің дербес түрі ретіндегі әкімшілік процестің орнын анықтау;
• әкімшілік–іс жүргізу құқығының мәнін, нормаларын және институттарын ашып
көрсету;
• әкімшілік –іс жүргізу құқығының заңды мәні туралы жаңа мағлұматтар алу;
• әкімшілік-іс жүргізу заңнамасының әдіснамалық және теориялық негіздеріне
талдау жасау;
• әкімшілік-құқықтық даулар санатындағы жалпы мәселелерді қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы әкімшілік соттардың теория және тәжірибелері
мәселесін анықтау;
• әкімшілік юрисдикцияның іс жүргізу түрлерін ашып көрсету және талдау
жасау;
• әкімшілік-іс жүргізу заңнамасының шет елдік үлгісіне шолу жасау.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Кешенді, терең сараланатын ғылыми
жұмыс әрдайым әрбір мәселені зерттеуде міндетті түрде ғылыми-тәжірибелік
әдістерді пайдаланады. Сол себепті біз диссертацияның мазмұнында
айқындалған мәселелерді қарастырғанда төмендегі зерттеу әдістерін
қолдандық:
1. ҚР әкімшілік процесті жетілдіруге байланысты жиналған теория мен
тәжірибені ғылыми талдау.
2. Жүйелі – құрылымдық әдіс әкімшілік – құқықтық нормаларды басқа да
өзара байланысқан құқықтық элементтердің бір құрамдас бөлігі ретінде
қарастыруға мүмкіндік береді.
3. Тарихи және салыстырмалы құқықтық әдістер.
4. Логикалық синтездеу, қисындылық әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстандық ғылымда алғаш рет әкімшілік
–құқықтық қатынастар мәселелерін кешенді және жүйелі түрде талдау отандық
заң ғылымының жаңа бетін ашады.
Автордың алғаш рет әкімшілік-іс жүргізу мәселелерін кешенді зерттеуі
өзіндік ғылыми жаңалық болып және оны ғылыми айналымға алғаш рет енгізу де
жаңалық болып табылады. Зерттеу жұмысында, Қазақстан Республикасының
әкімшілік заңын және оны қолдану тәжірибесін жетілдіруге бағытталған жаңа
ғылыми тұжырымдар жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Зерттеу жүргізу нәтижесінде автор қорғауға өзінің төмендегі ғылыми
тұжырымдарды ұсынады:
1. Қазіргі таңдағы әкімшілік-құқықтық қатынастардың, құқықтық
нормалармен бекітілген және қамтамасыз етілген, құқық пен міндеттердің
жеткізушісі ретінде өзара байланысты бірнеше жақтары бар. Әкімшілік-
құқықтық қатынастар әрқашанда мемлекеттің мүддесін білдіретін болғандықтан,
мемлекеттің даму жолындағы өзгерістерге байланысты әкімшілік-құқықтық
реттеу нормалары да өзгереді. Біздің көзқарасымыз тұрғысынан, шынайы
әкімшілік тәжірибесіндегі осы түрдегі реттеу әкімшілік-құқықтық даулар
түрінде іске асырылады.
2. Әкімшілік процесті заңды іс жүргізу түрі теориясы тұрғысынан
қарастыра және Қазақстан Республикасындағы құқықтың басқа да іс жүргізу
салаларындағы қалыптасқан түсініктерді ескере отыра, іс жүргізу түрін
қолдана отырып, әкімшілік іс жүргізу түрін сот ісін жүргізу сипаттамасымен
қатар, мемлекеттік-билік қызметінің әдістері сипаттамасымен байланыстыру
керектігі туралы қорытынды жасауға болады.
3. Әкімшілік процесс - бұл ең алдымен, құқықпен реттелген, мемлекеттік-
биліктік басқару өкілеттілігі берілген, субъектілердің құзыретін іске асыру
барысында пайда болатын әкімшілік – құқықтық дауларды шешуге бағытталған,
ерекше түрде жүзеге асырылатын және әкімшілік жауаптылыққа тарту бойынша
қызмет. Кең мағынадағы құқық шығармашылық қызметі әкімшілік процесс
түсінігіне кіргенімен, позитивті басқару іс әрекеттерін әкімшілік процестен
айрықшалап, басқару процессі шеңберіне біріктіруге болады. Мұндай жағдайда,
әкімшілік процесс әкімшілік – юрисдикциялық қызмет түріне айналады.
4. Көптеген авторлар, барлық мағынада әкімшілік–құқықтық дауды
әкімшілік процесс құрылымына жатқызады, дегенмен процесті түсіндіру
тәсілдерінің шеңбері әкімшілік-құқықтық дау түсінігінің ауқымына да әсерін
тигізеді. Біздің пікірімізше, әкімшілік құқықтың мәні, әкімшілік процестің
мәнін анықтауы тиіс.
5. Әкімшілік әділеттің барлық жүйесіне, бір жағынан азаматтар мен заңды
тұлғалар және екінші жағынан әкімшілік органдар мен лауазымды тұлғалар
арасындағы әкімшілік басқару саласындағы дауларды қарастыру тән. Кейбір
жағдайларда әкімшілік-құқықтық дауларды шешу функциясын, әкімшілік
даулардан басқасын да шеше алатын, әкімшіліктен тәуелсіз жалпы соттар
атқарады. Келесі бір жағдайларда юрисдикциялық функциялар, жалпы соттар
жүйесінен және әкімшілік органдардан тыс құрылатын арнайы әкімшілік
соттарына жүктеледі. Қазақстан Республикасында осы екінші үлгі әкімшілік
реформалар шеңберінде іске асырылған. Алайда, әкімшілік соттар жүйесін
қалыптастырудың толық аяқталмауына және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы
істер бойынша іс жүргізу шеңберінен тыс әкімшілік құқықтың іс жүргізу
нормаларының кодификацияланған құқық көздерінің болмауына байланысты,
берілген жүйенің тиімділігі туралы сөз қозғау ерте болып отыр.
6. Әкімшілік құқық ғылымында, әкімшілік әділет ретінде азаматтар мен
мемлекеттік басқару органдары, сонымен қатар мемлекеттік басқару органдары
арасындағы (оның ішінде жергілікті өзін-өзі басқару) әкімшілік – құқықтық
дауларды ерекше іс жүргізу тәртібінде (қарапайым іс жүргізу түрінен ерекше
түрде) шешетін арнайы әкімшілік соттардың қызметі қарастырылады.
7. Қазақстан Республикасындағы әкімшілік құқық дамуында, басқа да
биліктік әкімшілік құқық қолдану түрлеріне қарағанда жоғарғы соттың үстем
ролін арттыратын үрдіс байқалады. Нәтижесінде қазіргі таңдағы Қазақстандағы
әкімшілік әділет, әкімшілік құқық туралы даулар (кең мағынадағы) сот
қарастыруының нысаны болып табылатын даулы істерді шешуге бағытталған.
8. Біздің ойымызша, әкімшілік-құқықтық даулардың басым бөлігі соттан
тыс тәртіпте шешіле алады және шешілуі тиіс. Ең алдымен бұл биліктік
(субординациялық) қатынастар шеңберіндегі, сонымен қатар бірқатар
жағдайларда өзара іс әрекет қатынастары шеңберіндегі әкімшілік-құқықтық
дауларға қатысты. Маңыздысы, мұндай дауларды шешу механизмдерін таңдауда
басымдық императивтікке қарағанда консенсуалды тәсілге беріліп, әкімшілік
келісім-шарттар және соттан тыс әкімшілік процедуралардың бірыңғайлылығы
негізінде іске асырылуы керек.
9. Соңғы жылдары әкімшілік соттар Қазақстан Республикасы сот жүйесінің
ажырамас бөлігіне айналып отыруына байланысты, тиісті соттар қызметінің іс
жүргізу түрлерін реттеу мәселесі туындады. Біздің көзқарасымыз бойынша осы
мәселені шешудің тиімді жолы- Әкімшілік-іс жүргізу кодексін дайындау және
шығару болып табылады.
10. Әкімшілік процесс - бұл ведомстволық бағыныстылыққа кіретін істер
бойынша әкімшілік органдардың биліктік құқық қолдану қызметі, ал әкімшілік
сот ісін жүргізу, ағымдық әкімшілік істерді әкімшілік органдардың бастапқы
шешуі негізінде қозғалған істерді қарастыру бойынша соттардың биліктік
құқық қолдану қызметін білдіреді. Мұнда айрықша ескере кететін жәй, біз
заң процесстерінің аталған түрлерін өзара қайшы келеді деп отырғанымыз жоқ,
керісінше олар бірін бірі толықтыра отырып, жүйеде атқарушы биліктің өз
құқықтарын іске асыру кезіндегі заңдылықты қамтамасыз етеді. Әкімшілік
процесті және әкімшілік сот ісін жүргізуді қандай түрде реттеуге болады?
деген орынды мәселе көтеріледі. Біздің ойымызша бұл мәселені шешудің тиімді
жолы екі түрдегі іс жүргізу кодекстерін қабылдаудан көрінеді. Яғни,
әкімшілік органдардың әкімшілік процестің жалпы құқықтық негіздерін және
әкімшілік іс жүргізудің жекелеген түрлерін іске асыруының құқықтық
негіздерін реттеуге басты назар аударатын Қазақстан Республикасының
әкімшілік- іс жүргізу Кодексін және әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібін,
яғни әкімшілік құқық бұзушылықтан шығатын істерді соттардың қарастыру
тәртібін реттейтін іс жүргізу нормалары қамтылған Қазақстан республикасының
әкімшілік сот ісін жүргізу Кодексін қабылдау қажет.
11. Әкімшілік – іс жүргізу қызметінің және Қазақстан Республикасындағы
барлық деңгейдегі басқару жүйесінің негізгі мәселелерінің бірі әкімшілік-
құқықтық дауларды шешудегі бірыңғай механизмінің болмауы. Сот тәртібінде
қарастырылатын осы түрдегі даулардың үлес салмағының өсуі, осы дауларды
шешудің соттан тыс тәртібін нақтылап, әкімшілік-құқықтық қатынастар
шеңберінде биліктік өкілеттіліктерді асыра пайдалану мүмкіндіктерін жоққа
шығаратын, әкімшілік – құқықтық даулардың түрлерін реттейтін тәртіпті
нормативтік - құқықтық негізде бекіту қажеттігін көрсетеді.
12. Қазақстан Республикасы және көпшілік посткеңестік
республикалардағы барлық деңгейдегі басқару жүйесінің ортақ мәселелерінің
бірі, Германия, Франция және басқа да континенталдық құқық елдерінің
құқықтық жүйесінде заң түрінде бекітілгендей, әкімшілік – құқықтық
дауларды шешудің бірыңғай механизмінің болмауы болып табылады. Осы түрдегі
даулар үлесінің артуы әкімшілік соттар жүйесін қалыптастыру қажеттілігін
көрсетеді. Мұнда, Қазақстан Республикасы және Украинаның осы саладағы
тәжірибесін қолдана отырып, осы дауларды шешудің соттан тыс тәртібін
нақтылап, әкімшілік-құқықтық қатынастар шеңберінде биліктік
өкілеттіліктерді асыра пайдалану мүмкіндіктерін жоққа шығаратын, әкімшілік
– құқықтық даулардың түрлерін реттейтін тәртіпті нормативтік - құқықтық
негізде бекіту қажет.
Осы мәселе бойынша Қазақстан республикасы және Ресей Федерациясы
арасындағы құқықтық ынтымақтастық өзара тиімді және жемісті болмақ.
Өйткені, бұрыннан қалыптасқан және теориялық негізі жетілдірілген әкімшілік
құқықтың ресейлік бағытын және әкімшілік соттарды қалыптастырудың
қазақстандық тәжірибесін ұштастыру арқылы, екі елдің мемлекеттік құрылымын
ескере отыра, бірлескен әкімшілік – іс жүргізу және сонымен қатар әмбебап
соттық кодексін қалыптастыруға жағдай жасар еді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Жұмыстың әдістемелік және теориялық
негізіне қазіргі кезеңдегі жиі қолданылып жүрген диалектикалық, жүйелік,
тарихи салыстырмалы, логикалық ұлттық ерекшеліктерді үйлестіру, т.б
әдістерді кеңінен пайдаландық. Тұжырымдардың Қазақстан Республикасындағы
әкімшілік-іс жүргізу құқығы және әкімшілік процесс салаларындағы ғылыми
танымдарды кеңейтуіне және дамытуына байланысты. Ғылыми нәтижелер мен
тұжырымдар Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жетілдіру
бойынша норма шығармашылық қызметінде, ведомстволық бағыныстағы нормативті
актілер және әкімшілік процесс саласындағы әдістемелік нұсқауларды
дайындауда пайдалы болуы мүмкін.
Сонымен қатар, зерттеудің теориялық негізі ретінде қазақстандық және
шетелдік авторлардың ғылыми еңбектерінің талдаулары қолданылды. Ресей
патшалығы, кеңес өкіметі тұсындағы зерттеуші ғалымдардың жұмыстары
зерттелді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Жеке нәтижелер, қорытындылар мен
тұжырымдар автордың ғылыми мақалаларында берілген. Зерттеу жұмысы жеті
ғылыми-тәжірибелік конференциялардағы жарияланымдарында мазмұндалды.
Диссертация материалдары Әкімшілік-іс жүргізу құқығы пәні бойынша дәріс
оқу және семинар сабақтарын өткізу барысында жоғарғы оқу орындарының оқу
процесіне енгізілген.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмысы алдына қойылған
мақсат пен міндеттерімен анықталынған. зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі
бөлімі төрт тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған
әдебиеттер тізімі берілген.

1 ӘКІМШІЛІК–ІС ЖҮРГІЗУ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ГЕНЕЗИСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ

1.1 Заң процесінің түсінігі, мазмұны және белгілері

1.1.1 Заң процесінің түсінігі

Процесс философиялық ұғым ретінде, қандай да бір құбылыстың, даму
кезеңінің біртіндеп ауысуын білдіреді [6]. Профессор В.Я. Кикотя,
анықтамасы бойынша, процесс белгілі бір нәтижеге қол жеткізудегі дәйекті іс-
әрекеттердің жиынтығы, қандай да бір қызметті жүзеге асырудың тәртібі[7,
с. 99].
Процестердің төмендегідей түрлерін анықтауға болады: химиялық,
биологиялық, әлеуметтік ж.т.б. Философияда өндірістік, шығармашылық, заң
процестері ортақ түрде әлеуметтік процестер деп ерекшеленеді. Басқа да
межелерді қолдана отырып, басқарылатын (ұйымдасқан) және жаппай
(миграциялық, нарықтық) процестерді айқындауға болады.
1960 жж ортасына дейін іргелі құқықтық санат ретіндегі заң
процестерінің мәні туралы ғылыми түсініктер, сол кезеңдегі нақты заң
процесстері-азаматтық және қылмыстық іс жүргізу негізінде қалыптасты.
Сондықтан да осы процесстердің басты ерекшеліктері - олардың юрисдикциялық
сипаты: құқық туралы таластарды шешу (азаматтық іс-жүргізу) және мәжбүрлеу
(қылмыстық іс жүргізу) алдыңғы орында тұрды. Азаматтық және қылмыстық іс
жүргізудің мұндай түсінігі орынды, себебі қазіргі таңда ол азаматтық және
құқықтық юрисдикция мақсатында арнайы құрылған орган ретіндегі соттың
әлеуметтік бағытына байланысты [8].
1960 ж басында құқықтанушы-ғалымдардың процестің басқа да түрлеріне, ең
алдымен әкімшілік іс-жүргізуге деген қызығушылықтары арта түсті, 1964 ж
жарияланған, әкімшілік іс жүргізуге арналған, Н.Г. Салищеваның
монографиялық еңбегі [9], В.Д. Сорокиннің пікірінше азаматтық және
қылмыстық іс жүргізудің бейнесі ретінде болды [8]. Құқықтанудың дамуы
барысында процесстің әкімшіліктен басқа да түрлерінің мәнін анықтау заң
процессінің жалпы мәнін түсінуге жағдай тудырды.
Академик В.П. Сальниковтың ойынша, процесс – бұл мемлекеттік органдар
жүйесінің қызметін білдіретін динамикалық түсінік [10]. Процестің негізгі
ерекшелігі - заң қызметін қарастыруы. Сондықтан да, процесстің нақты түрін
мемлекеттің осы қызметі түрінің құқықтық көрінісі деп қарастыруға толық
негіз бар.
Процестің құқықтық табиғаты оның әлеуметтік мәнінде, атап айтқанда
құқықтың түрлі салаларының материалды нормаларын қолданысқа енгізуінде.
Сондықтан да, процестің әрбір түрі, материалдық құқықтың нормаларын
тәжірибеде қолдану мақсатындағы іс-әрекет жиынтығы болып табылады.
Дегенмен, процестердің құқықтық табиғатын толық сипаттау үшін тек заң
түріндегі мақсат жеткіліксіз. Іс-әрекеттің іс жүргізу тәртібі, арнайы заң
ережелері- құқықтың іс жүргізу нормалары арқылы орнап, реттеледі.
Процесс - құқықтық қатынастардың өзіндік түрі - іс жүргізу
қатынастарының пайда болуымен сипатталатын құбылыс. Осыған байланысты,
азаматтық-іс жүргізу, қылмыстық-іс жүргізу және әкімшілік-іс-жүргізу
(кейбір авторлар бойынша басқа да) қатынастары болып ажыратылады. Нақты
ерекшеліктеріне қарамастан іс жүргізу құқықтық қатынастарының осы үш түрі
де тиісті іс-жүргізу ережелерінің ықпалымен материалдық құқық нормаларының
жүзеге асырылуына байланысты пайда болады[10].
Д.Х. Бахрахтың пікірінше, заң процестерінің төмендегідей сипаты бар:
• бұл саналы, мақсатты қызмет;
• ол, жария билік субъектілерінің билік өкілеттілігін жүзеге
асыруын білдіреді;
• ол, белгілі бір заң нәтижелеріне жетуге, жеке-нақты істерді
шешуге бағытталған [11, с. 153-154];
• ол құжаттандырылады: процестің аралық және соңғы нәтижелері
ресми құжаттарда беріледі;
• осы қызмет заң нормаларымен регламенттенеді [11].
Бұл әрине заң процесінің кең түсінігі, дегенмен Д.Х. Бахрах пікірінше,
келісім-шарттық, іс жүргізу сияқты заң қызметінің кейбір түрлерін
қамтымайды [11].
С.Н. Махинаның пайымдауынша, заң процесі – бұл:
• заң негізінде қарастырылатын, заңның орындалуы үшін жүзеге
асырылатын белгілі бір заң ісін қарастыру;
• құқықтық нормалары бар операцияны орындау бойынша қызмет. Барлық
билік- басқару қызметін жүзеге асыру барысында мемлекет
органдары заңды басшылыққа алып қана қоймай, нақты заң істерін
шешу үшін құқық нормаларының ұйғарымдарын пайдалануы қажет;
• өкілетті мемлекет органдары және лауазымды тұлғалардың құқықтық
қызметі. Басқару процесінің субъектілерінің қызметі, басқарудың
құқықтық актілерін шығару, әкімшілік шарттарды жасау немесе
маңызды заң әрекеттерін жасау арқылы жүзеге асырылады;
• нәтижелері міндетті түрде тиісті іс жүргізу құжаттарында
рәсімделетін қызмет. Бұл құжаттардың мазмұны және құрылымы
заңнамамен бекітіледі;
• процедуралық-іс жүргізуді регламенттеуді қажет ететін қызмет.
Басқару іс-жүргізу қызметіне бір жағынан, басқару процесінің
ұйымдастырушы-субъектілері қызметінің тиімділігін арттыратын,
екінші жағынан нәтижелеріне үміт артатын процесс қатысушыларына
қолайлы жағдай жасайтын толық, жан-жақты регламент тән болу
тиіс;
• заң техникаларының әдістері мен құралдарын пайдалану
қажеттілігіне тікелей байланысты қызмет [12].
И.В. Панова көзқарасы тұрғысынан, әлеуметтік прогрестің бір түрі
ретіндегі заң процесі – бұл іс жүргізу түрінде жүргізілетін жария билік
субъектілерінің нормативті-биліктік заңды қызметі, оның құрамына сот және
басқа да процестер кіреді. Оның пікірінше заң процестерінің ерекшеліктері
төмендегідей:
Біріншіден бұл қызмет биліктік сипатта. Мұнда мемлекеттік және
муниципалды органдардың билік өкілеттілігі жүзеге асырылады.
Екіншіден, ол толық заңды іс-жүргізу нормаларымен реттеледі.
Үшіншіден, бұл белгілі бір заңды нәтижеге жетуге, заңды істерді шешуге
бағытталған мақсатты, саналы қызмет, осыған байланысты ол, аралық және
қорытынды ресми құжаттармен ресімделеді [13].
Профессор В.И. Леушин заң процестерін жалпы және жеке сипаттағы заңды
шешімдерді дайындаудан, қабылдаудан, құжаттаудан тұратын құзыретті
мемлекеттік органдардың қызметін, іс жүргізу нормаларымен реттейтін тәртіп
[14] -деп анықтайды. Бұл анықтама Д.Х. Бахрах пікірінше, заң процестері
түсінігінің түрлі тәсілдемелерін көрсетеді.
Біріншіден, бұл қызмет белгілі бір тәртіппен жүзеге асырылады. Тәртібі,
процедуралары, іс жүргізу түрі - процестің негізгі түрі болғанымен, ол тек
басты билік қызметін реттеудің әдісі ғана болып табылады.
Екіншіден, шешім қабылдау – іс жүргізу қызметінің құқықтық анықтамасы.
Сайлау, заң шығару және басқа да процесстерде акт қабылдаумен осы процесс
аяқталады немесе басқа процестің бастамасы болады. Дегенмен, бірқатар
процестерде (азаматтық, әкімшілік-юрисдикциялық ж.т.б.) қабылданған акт
орындалуы тиіс.
Үшіншіден, муниципалдық құқықтың шығуына, төменгі мемлекеттік
органдардың муниципалдық болып қайта құрылуына байланысты заң процесстерін
жария билік субъектілерінің (мемлекеттік және муниципалдық) билік қызметі
ретінде қарастыру дұрыс. Оның үстіне, билікке жатпайтын субъектілер де іс
жүргізу қатынастарының қатысушылары болып табылады.
Әдебиеттерде, іс жүргізу- биліктік өкілеттілікті жүзеге асырудың, заңды
істердің шешімін табудың мақсатты әдістерін бекітетін заңды құрылым
екендігі сипатталады. Іс жүргізу қызметі бұл – заң процестерінің
белгілеріне сәйкес іс жүргізу түрінде жүзеге асырылатын қызмет: бұл
биліктік өкілеттілікті жүзеге асыру бойынша қызмет, заңды істердің шешімін
табу бойынша қызмет (басқару актісін қабылдау, санкция қолдану.), іс
жүргізу нормалармен ретке келтіретін қызмет [14].
Процесс - юрисдикциялық қызмет деген түсініктің жақтастары, басқа да
құқықпен реттелетін қызметтерді процедуралар деп атайды. Бұл арада, осы
түсініктердің ара-қатынасы қандай деген сұрақ туындайды. С.И. Ожеговтың
Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде [15] Процедура – іс-әрекеттің ресми
тәртібі, орындалуы, талқылануы деп беріледі. Процедура – заң процесімен
салыстырғанда кең ұғымда: ол заңды істерді жүргізу кезінде де орын алуы
мүмкін, бір мәртелік болуы да мүмкін.
Д.Х. Бахрах пайымдауынша, заң процесі – іс жүргізудің жетілген түрі.
Мемлекеттік қызмет процедурасы жалпы ережелермен, құқықтық нормалармен
реттелу кезінде жетілген түр заң процесіне айналады. Жекелеген және
бірқатар іс жүргізу нормаларының болуы ресми процедураны заң процесіне
айналдырмайды. Санның сапаға айналуы тек, билік қызметін кең түрде
реттейтін жүйелі іс жүргізу нормалары пайда болған кезде ғана жүреді [16].
Осылайша, соңғы жылдары арбитражды, сайлау, заңнама процестері пайда болды.
Мемлекеттік билік субъектілерінің шешім қабылдау және оларды атқарудың
реттелген процесіне айналуы іс жүргізу нормаларының көмегімен жүзеге
асырылады. Кең түрдегі іс жүргізу заңдары-заң процесінің басты белгісі. Ол
билік қызметін толық реттеген сайын, іс-жүргізу барлық мемлекеттік және
муниципалдық жұмыстың тиімділігін арттыру үшін жағдай тудырып, алға
жылжиды. Берілген тұжырымның бірнеше негізі бар.
Біріншіден, тиісті ережелер тиімді (заң шығару субъектілері көзқарасы
тұрғысынан) жария билік қызметін іске асыру технологияларын, олардың қызмет
ету алгоритмдерін бекітеді.
Екіншіден, іс жүргізушілік биліктің өзін-өзі шектеуін білдіреді, билік
процедураларын үйлестіруге жағдай жасайды, олардың жариялығын арттырады.
Іс жүргізу заңдарының дамуы – бұл құқықтық мемлекеттің негізгі принципі
биліктің құқыққа бағынуын жүзеге асырудың маңызды жолдарының бірі.
Үшіншіден, іс жүргізу нормалары мемлекеттік емес субъектілерді
мәселенің шешілу тәртібімен таныстырады, олардың құқықтары мен заңды
мүдделерін жүзеге асырудың кепілдіктерін бекітеді. Әкімшілік ықпал ету
объектілері іс жүргізу құқықтық қатынастар субъектілеріне айналады [17].
Процесті қарастыру барысында біз процестің барлық түрлеріне қатысты
ортақ ерекшеліктерді жинақтаған күрделі және көпжақты құқықтық құбылысты
байқаймыз. Оларды кеңірек қарастырып көрейік.

1.1.2 Заң категориялары ретіндегі процестің ерекшеліктері

Алғаш рет заң категориялары ретіндегі процесстің негізгі ерекшеліктерін
В.Д. Сорокин тұжырымдаған [18].
Оның тұжырымдамасында, процесс – айшықталған мемлекеттік –билік қызметі
деп қарастырылады. Яғни, процесс – бұл мемлекеттік органдардың шешімдері,
заңмен қарастырылған жеке және нормативті құқықтық актілер түріндегі заңды
күшіне ендіретін қызмет. Бұл биліктік заң шығарушылық, атқарушы және сот
тармақтарына бірдей қатысты. Процесті іске асыру ролін мемлекет және
аймақтар деңгейінде мемлекеттік биліктің аталған тармақтары атқарады.
Процестердің барлық түрінің билік сипаты, заңды түрде айырмашылықтарды
білдіреді, мысалы процестердің іс жүргізу түрлерінің алуан түрлілігі,
ұлттық құқықтың материалдық салаларының мұқтаждықтарын осы түрдің іс
жүргізу нормаларымен заңды қамтамасыз етуінің аумағы мен сипаты ж.т.б.
Мемлекеттік биліктің заң шығарушы тармағының заңды түрі ретіндегі заң
процесі конституциялық (мемлекеттік) құқықтың материалдық саласының
шеңберінен шықпайды. Мұнда, заңды шығаратын биліктің және оны жүзеге
асырудағы іс жүргізу түрлерінің ролі төмендетілмейді: бұл, заң шығарушы
биліктің сипаты және әлеуметтік роліне байланысты.
Азаматтық және қылмыстық іс-жүргізу басқаша түрде. Олардың әрқайсысы
сот төрелігінің билік сипатын өзінше айқындайды. Оны аталған процесс
түрлерінің ұлттық құқықтың барлық материалдық салаларындағы нормаларды
жүзеге асыруға қатысуының өзі айқындап отыр. Азаматтық және қылмыстық іс
жүргізуді реттейтін нормалар, континенталды жүйенің барлық мемлекеттерінің
ұлттық құқықтық жүйесіне кіретін жалпыға мәлім іс жүргізу салаларын
білдіреді.
Әкімшілік іс жүргізу кең және тар мағынада, юрисдикциялық және басқару
түрінде атқарушы биліктің іс жүргізу түрі болып табылады.
Осылайша, заң процесінің барлық түрі мемлекеттік билік қызметінің
қызметін білдіреді деп айтуға болады. Осы формуладан В.Д. Сорокин
пікірінше, процестің барлық түрін сипаттау үшін маңызды екі қорытынды
жасауға болады.
Біріншіден, мемлекеттік билік тармағының заңды түрі бола отырып, заң
шығару, азаматтық іс-жүргізу, қылмыстық іс-жүргізу, әкімшілік іс-жүргізу
мемлекеттік биліктің тиісті тармақтарының ерекшеліктерін толық түрде
көрсетеді.
Екіншіден, әрбір процестің өзіндік мемлекеттік билік тармағы бар.
Сондықтан да, олардың шығу кезеңдеріне байланысты процестерді бір біріне
ұқсастырып қалыптастыруға негіз жоқ [19].
Процестің негізгі ерекшелігі - мазмұны, мақсаты және нәтижелері бойынша
заңды болуында. Процестің және оның барлық түрінің жалпы құқықтық табиғаты
ең алдымен оның заңды нәтижелерінен байқалады. Процестің мәні- тиісті
материалдық нормаға сәйкес және заң, қаулы, шешім, үкім, соттың ұйғарымы,
атқарушы билік органының, оның лауазымды тұлғасының акті сияқты нақты заң
актілері түрінде рәсімделген заңмен қарастырылған заңды нәтижеге қол
жеткізу. Сондықтан да, барлық түрдегі процестің мақсаты-ұлттық құқықтық
материалдық нормаларының жүзеге асуын қамтамасыз ету, заңды нәтижеге қол
жеткізу болып табылады [20].
Сонымен бірге, азаматтар, қоғам және мемлекет үшін маңыздылығына
қарамастан, заңды нәтижесінің дәлелі процестің құқықтық табиғатын толық
сипаттау үшін жеткіліксіз. Егер де процестің барлық түрі мемлекет бекіткен
немесе санкциялаған әлеуметтік ережелерді, яғни материалдық нормаларды
қолдану үшін бағытталса, ол тек заңды тәртіп қана бола алады, өйткені
басқаша түрде материалдық құқықтық норманы іске асыру мүмкін емес.
Өзінің мазмұны және қызметінің нәтижелері бойынша заңды бола отырып,
процесс, арнайы құқықтық реттеуді қажет етеді. Бұл реттеу, түрлі
мемлекеттік органдардың іс жүргізу қызметінің негізгі жақтарын қамтып,
ұлттық құқық жүйесінде маңызды роль атқаратын іс жүргізу нормалары арқылы
іске асады. Мұнда іс жүргізу заңдары билік қызметінің негізгі элементтерін
реттей отыра, бекітеді:
• билік қатынастарының қатысушыларының міндетті іс әрекеті және
дәйектілігі;
• қызметтің принциптері және мақсаттары;
• іс жүргізу қатынастарының ортасы, олардың құқықтары мен
міндеттері (іс жүргізу ролі);
• істердің, жекелеген мәселелердің, іс-әрекеттердің бір
ведомствоның қарамағында болуы;
• заң істерін (оның ішінде заң шығару) шешу барысында
қабылданатын билік актілері белгіленген құжаттар түрі және
өзіндік ерекшеліктері;
• іс жүргізу әрекеттерін орындау мерзімдері;
• дәлелдеудің түрлері және қайнар көздері;
• іс жүргізу нормаларын сақтаудың кепілдігі, қабылданатын
актілердің, оның ішінде іс жүргізу және тиісті ережелерді
бұзғаны үшін қолданылатын басқа да санкциялардың заңдылығы және
дәйектілігі;
• іс жүргізу іс-әрекеттерін іске асыруға байланысты жұмсалған
шығындардың орнын толтыру ережелері [6].
Аталған элементтер іс жүргізу түрлерінің сындарлылық бөлігі болып
табылады. Олар бірлесе отырып, іс жүргізудің мазмұнын, іс жүргізу заңының
өзегін құрайды. Осылайша, Д.Х. Бахрахтың ойынша, іс жүргізу-бұл, процесс
қатысушыларына қойылатын талаптар жиынтығын бекітетін іс жүргізу
нормаларының жүйесі, олар тиімді билік актілерін қабылдауға және орындауға
септігін тигізеді [11]. Іс жүргізу құқығы өз кезегінде, қылмыстарды және
құқық бұзушылықты тергеу барысында, қылмыстық, азаматтық және әкімшілік
істерді қарастыруда, шешуде және мемлекеттің билік қызметін жүзеге асыруы
барысында (әкімшілік іс-жүргізудің кең мағынасында) туындайтын,
қатынастарды реттейтін құқықтық жүйе нормаларының бөлігі болып табылады
[19]. Мұнда іс жүргізу құқығы материалдық құқықпен тығыз байланысты,
өйткені, оны жүзеге асыру және қорғау үшін қажетті іс жүргізу түрлерін
бекітеді.
В.Д. Сорокин ұлттық құқықтың іс жүргізу нормаларын екі топқа бөлу
негізді деп санайды. Бірінші топқа, тек өзіндік саланы ғана емес бірнеше
материалдық саланы реттейтін іс жүргізу нормалары жатады. Нормалардың бұл
тобына ұлттық құқық салаларының деңгейіне сай келетін, ішкі
ұйымдастырылуының жоғарғы дәрежесі тән. Іс жүргізу нормаларының үш тобы-
азаматтық іс-жүргізу, қылмыстық іс-жүргізу, әкімшілік іс-жүргізу осы
сипатқа ие, бұл, аталған топтарды ұлттық құқықтың тәуелсіз салалары ретінде
қарастыруға негіз береді.
Іс жүргізу нормаларының екінші тобына материалдық, мемлекеттік,
қаржылық, жанұялық, еңбек және басқа да бірқатар салаларға қатысты нормалар
жатады. Олар қажет болған жағдайда бірінші топ нормаларымен жанаса отырып,
тек өз материалдық саласының ғана қажетін атқарады. Материалдық салада олар
оның институты ретінде орын алады. Бұл мәселе олардың әлеуметтік маңызын,
материалдық нормаларды жүзеге асыруға байланысты қатынастарды реттеу ролін
кемітпейді[20].
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, заң категориясы ретіндегі
процестің әлеуметтік роліне ерекше назар аударуға негіз бар, оны жүзеге
асыра отырып, ол ұлттық құқықтың материалдық және іс жүргізу нормалары
арасындағы байланысты орнатады.
Тиісті материалдық нормаларды жүзеге асыруға нақты қажеттілік
туындағанға дейін (бұл жағдайда оның салалық қатыстығына қарамастан)
материалдық және іс жүргізу нормалары құқықтық реттеу механизмдерінің
элементтері болып табылады. Бұл қажеттілік заңды нәтижеге жетуге ұмтылуына
байланысты тек іс жүргізу нормалары арқылы жүзеге асады. Ал заңды факт осы
жағдайға қатысты материалдық және іс жүргізу нормаларын қамтиды, осы арқылы
құқықтық реттеу механизмін іске қосады, дегенмен бұл процесс түрлерінің
шеңберінде жүреді. Сондықтан да, заң процессі бұл жерде материалды және іс
жүргізу нормаларын жалғастырушы, қажетті заң нәтижелерін қамтамасыз ететін
процедура болып табылады [18].
В.Д. Сорокин процестің заң категориялары ретіндегі сипатының тағы бір
аспектісі- процестің құқықтық реттеу әдісімен өзіндік байланысына тоқталып
өтеді, оның пікірінше, бұл мәселе ғылыми әдебиетте қарастырылмаған.
Құқықтық реттеу әдістері. Теориялық мәселелері атты монографиясында
баяндалған оның тұжырымдамасы бойынша, процесс мемлекеттік-биліктік қызмет
ретінде әлеуметтік басқару жүйелеріне жататын құрылымдармен атқарылады. Бұл
жүйелердің өзіндік ерекшеліктерінің бірі оның әлеуметтік ортаға, қоғамдық
қатынастарға ықпалының әдістері мен құралдарын таңдауында болып табылады.
Мемлекеттің әлеуметтік басқару жүйесі үшін осы әдістердің ішінде құқықтық
реттеу әдістері басты роль атқарады. В.Д. Сорокин процесстің түрлерін
құқықтың материалдық нормаларын жүзеге асыруға көмектесіп қана қоймай,
құқықтық реттеу әдістерінің қызметтерінің өзіндік жалғастырушысы деп
анықтайды [17]. Осылайша процесс құқықтық реттеу механизмінің қажетті
элементі болып табылады. Ол үш компоненттің өзара байланысынан құрылады:
құқықтық реттеу пәні, құқықтық реттеу әдісі және заң процессінен. Бұл
механизм ұлттық құқықтың барлық жүйесі деңгейінде жүреді [21].

1.2 Заң процесінің құрылымы: іс жүргізу, сатылары, кезеңдері

Процестің барлық түрі-бұл заң шығарушы, атқарушы және құқық қорғау
қызметтерін атқаратын мемлекеттік биліктің тиісті органдарының күрделі
қызметін білдіретін түсінік. Аталған органдардың қызметінің өзіндік
ерекшеліктеріне байланысты осы қызметтерді жүзеге асырудың іс жүргізу
түрлері де әр алуан.
Ортақ процесс шеңберінде, ерекше сипаттағы істерді қарастыру ерекше іс
жүргізу ережелерін қажет етеді. Осы межелер бойынша (іс ерекшелігі,
нормалар ерекшелігі) процесс шеңберінде олардың өзіндік бөлігі – іс жүргізу
айқындалады. Азаматтық, әкімшілік және қылмыстық іс жүргізу тиісті іс
жүргізу заңында қарастырылған бірнеше істерді біріктіреді, ал процестің заң
шығару, бюджеттік түрлерінде іс жүргізу болмайды [18].
Д.Н. Бахрах бойынша, іс жүргізу тек арнайы істерді қарастырудың
ерекше тәртібі ғана болып қоймай, көп жағдайларда процесс кезеңдерін
(атқарушы іс жүргізу, кассациялық іс.) анықтау үшін де қолданылады [18].
Процесстің ерекшелігі оның кезеңдерге бөлінуінде: олардың барлығы
өзінің циклдық сипаты бар бірнеше кезеңдерден тұрады. Кезеңдер біртіндеп
жүреді және алдыңғы кезең келесі кезеңді дайындайды. Жаңа кезең тек,
алдыңғы кезең ресми түрде аяқталғаннан кейін ғана басталады. Мұнда
күрделігіне байланысты (заңмен бекітілген түрлі процестер кезеңдерінің саны
арқылы ), іс жүргізу жеделдетілген, қарапайым және күрделі болып бөлінеді.
Д.Н. Бахрах бойынша, кезең – бұл ортақ нәтижеге қол жеткізу үшін
қажетті процесс және іс жүргізу қызметінің өзіндік бөлігі [18]. Кең түрдегі
анықтаманы В.С. Четвериковтан көруге болады. Оның түсіндіруі бойынша кезең
- дәйекті түрде жүргізілген іс жүргізу немесе операция болып табылады,
олар, осы процесс тараптарына қатысты, олардың құқықтары мен міндеттеріне,
іс жүргізу мерзімдеріне, рәсімделетін іс жүргізу құжаттарының іс-әрекеттері
және сипатына байланысты өзіндік ерекшеліктерге ие [21].
Әрбір кезең іс жүргізу іс әрекетінің ортақ, басты мақсаттарына жетудегі
сатысы болып табылады. Әрбір кезеңге құқықтық қатынас субьектілерінің
құрылымы, қолданылатын ақпарат, түзілетін құжаттар, қабылданатын шешімдер,
іс әрекеттер тән [22, с.93-126].
Бір кезеңнен келесі кезеңге өту үшін шынайы негізден басқа іс жүргізу
негізі-қажетті билік іс-әрекетінің негізділігі туралы ақпараттары бар ресми
құжаттың болуы шарт.
Әрбір процестің алғашқы кезеңі шешімді дайындауға қажетті жағдайды
талдаудан басталады. Көп жағдайларда осы кезең: құқықтық бастама, жағдайды
талдау және оған құқықтық ықпал ету түрлері, шешім жобасын дайындау сияқты
сатылардан тұрады. Келесі кезең шешімді қабылдау, аяқтаушы-шешімдерді
орындау болып табылады.
Осылайша, процесте оның құрамдас іс жүргізулеріне қарамастан,
процесстің әрбір түрлері, белгілі бір кезеңдерден тұратын және бір бірін
жалғастыратын, процесс шеңберінде іс жүргізу іс-әрекеттерін жүргізудің
заңмен қарастырылған қызметін білдіреді. Мұнда, кезеңдер саны, олардың
мазмұны, дәйектілігі процесстің әрбір түріне байланысты. Нәтижесінде, заңды
категория ретіндегі процесске кезеңділік тән [18].
Кезеңдердің басым бөлігінде сатыны- кезең ішіндегі аралық мақсатты
көздейтін іс-әрекеттер жиынтығын анықтау қиынға соқпайды. Саты-белгілі бір
дәрежедегі кезеңнің ерекше оқшауланған бөлігі. Мысалы істі қарастыру кезеңі
істі қарауға дайындық, берілген мәліметтерді талдау, үкім шығару, қажетті
тұлғалар және органдарға үкімді жеткізу сатыларынан тұрады.
Осылайша, әрбір процестің, әрбір іс жүргізудің төрт деңгейлі құрылымы
бар, олар: іс-әрекет-сатылары-кезеңдері-іс жүргізу (процесс) [10].

1.3 Заң процестерінің түрлері. Әкімшілік іс-жүргізу

1.3.1 Процестердің құрылымы және олардың классификациясының принциптері

Заң процесінің күрделі жүйесі көптеген элементтерден тұрады. Оларды
түрлі межелерге байланысты топтауға болады.
Процестің түрлерін салалық белгілері бойынша топтау маңызды. Әдетте,
қылмыстық, азаматтық, әкімшілік іс жүргізулер ерекше қарастырылады. Сонымен
қатар, бірнеше конституциялық процестер де бар. Бұл сайлау процесі,
референдумдар өткізу процесі, заңнама, бюджеттік процесс және
конституциялық сот ісін жүргізу. А.Е.Лунев үкіметке сенімсіздік таныту,
Президентті (әкімді) лауазымынан шеттету сияқты жеке конституциялық
процедураларды, конституциялық-юрисдикциялық процесс ретінде ерекшелеп
қарастыру негізді деп санайды [23].
Билік қызметі субьектісінің белгілері бойынша: сот ісін жүргізу, жалпы
халықтық дауыс беру процестері (президент сайлауы, өкімет органдарына
депутаттарды сайлау, референдумдар жүргізу), өкіметтік (заң шығару,
бюджеттік ж.т.б.), сонымен қатар мемлекеттік-атқарушы билікті жүзеге асыру
процестері деп анықтауға болады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.