Қазақстан Республикасында жерге меншік қатынастарының құқықтық реттелуі
КІРІСПЕ ... ... ... ... .3
1. ЖЕРГЕ МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Жерді меншіктену құқығының дамуындағы
негізгі заңдылықтар ... ... 8
1.2 Жерге меншіктікті құқықтық реттеудің жалпы сипаттамасы және жерге меншіктіктің арнайы құқықтық нормалары ... ... ... ... .25
2. ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ІС ЖҮЗІНЕ АСЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТЕТІКТЕРІ
2.1 Жерге жеке меншік құқығының объектілері .37
2.2 Жерге жеке меншік құқығының субъектілері .54
2.3 Нарықтық жағдайындағы жерге жеке меншіктік қатнастар және жер иелерінің құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ...73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... .75
1. ЖЕРГЕ МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Жерді меншіктену құқығының дамуындағы
негізгі заңдылықтар ... ... 8
1.2 Жерге меншіктікті құқықтық реттеудің жалпы сипаттамасы және жерге меншіктіктің арнайы құқықтық нормалары ... ... ... ... .25
2. ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ІС ЖҮЗІНЕ АСЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТЕТІКТЕРІ
2.1 Жерге жеке меншік құқығының объектілері .37
2.2 Жерге жеке меншік құқығының субъектілері .54
2.3 Нарықтық жағдайындағы жерге жеке меншіктік қатнастар және жер иелерінің құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ...73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... .75
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға біртіндеп өту кезеңінде, жерге жеке меншік құқығын өз мәнінде зерттеу, оның ғылыми жетістіктерін, қазіргі қабылданып жатқан заңдарда қолдану - құқық жүйесіндегі ең маңызды мәселелердің бірі. Мемлекет жер қатынастарын заңды реттеуде, жер ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауда арнайы зерттелген ғылыми жетістіктерге сүйенетін болады және оны алдыңғы қатардағы ең маңызды мәселе деп есептейді.
Осы саладағы арнайы ғылыми зерттеулер, жерге жеке меншік құқығын реттейтін нормативті-құқықтық актілердің өрісін жетілдіріп, еліміздегі нарықтық қатынастардың дамуына өз ықпалын тигізуі сөзсіз.
Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар, шаруашылық жүргізудің еркіндігі мен көптеген меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жерді өз мәнінде пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын арнайы заңдармен қамтамасыз етуді талап етеді. Осы тұрғыдан қарасақ, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызының зорлығын байқаймыз.
Жер-барлық тірі жан иелерінің мекені екендігі, өмір азығының негізі екендігі белгілі болғандықтан эволюциялық дамудың барысында, “ішім-жем”өнімдерін өндіру ісіне шексіз дерлік үстем болуға, барлық жан иелерінің ішінен адамның ғана қолы жетті /1,21/.
Жер сияқты, сол аумақта тұратын халықтардың өмірі мен іс әрекеттерінің, негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы және қалпына келтірілуі мүмкін, ал жер қойнауларының энергетикалық қорлары қайта қалпына келмейді, бірақ, олардың, жел атом энергиясы сияқты баламалары бар. Бірақ жердің, адамның тіршілік ету орны ретінде, орны толмайды.
Жердің басты қасиеті—адам қоғамының тіршілік ортасы ретінде, оның іс-әрекет қызметінің негізі болып қалады. Сонымен қатар, жер өзіне деген субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң сақтауды талап етеді және мемлекет органдарының жерді бөлу, ұтымды пайдалану және қорғауға байланысты іс әрекетінің маңызына сай болады.
Осы саладағы арнайы ғылыми зерттеулер, жерге жеке меншік құқығын реттейтін нормативті-құқықтық актілердің өрісін жетілдіріп, еліміздегі нарықтық қатынастардың дамуына өз ықпалын тигізуі сөзсіз.
Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар, шаруашылық жүргізудің еркіндігі мен көптеген меншік түрлерінің дамуын, жердің меншік иелері мен жерді өз мәнінде пайдаланушылардың құқықтары мен бостандықтарын арнайы заңдармен қамтамасыз етуді талап етеді. Осы тұрғыдан қарасақ, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызының зорлығын байқаймыз.
Жер-барлық тірі жан иелерінің мекені екендігі, өмір азығының негізі екендігі белгілі болғандықтан эволюциялық дамудың барысында, “ішім-жем”өнімдерін өндіру ісіне шексіз дерлік үстем болуға, барлық жан иелерінің ішінен адамның ғана қолы жетті /1,21/.
Жер сияқты, сол аумақта тұратын халықтардың өмірі мен іс әрекеттерінің, негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы және қалпына келтірілуі мүмкін, ал жер қойнауларының энергетикалық қорлары қайта қалпына келмейді, бірақ, олардың, жел атом энергиясы сияқты баламалары бар. Бірақ жердің, адамның тіршілік ету орны ретінде, орны толмайды.
Жердің басты қасиеті—адам қоғамының тіршілік ортасы ретінде, оның іс-әрекет қызметінің негізі болып қалады. Сонымен қатар, жер өзіне деген субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң сақтауды талап етеді және мемлекет органдарының жерді бөлу, ұтымды пайдалану және қорғауға байланысты іс әрекетінің маңызына сай болады.
1. Энгельс Ф. Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы. Алматы, 1967.- 285 б.
2. Иконицкая И.А. Основы земельного права Российской Федерации. М.: Юрист, 1997. -212 б.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қаупсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997.- 63 б.
4. Бектұрғанов Ә.Е., Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы: Жеті Жарғы,1997.-240 б.
5. Покровский И.А. История римского права. М.,1915.- 110 б.
6. Дембо Л.И. Земельные правоотношения в классово-антоганистическом обществе. Л.,1945-560 б.
7. Еренов А.Е. Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов. Алма-Ата,1960.-260 б.
8. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Алматы: Горизонт, 1995.-210 б.
9. Городеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1, Ташкент, 1889. -450 б.
10. Бренштам А. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрков VІ-VІІІ веков. М. -Л., 1946. -540 б.
11. Зиманов С.З. Общественный строй казахов пе
рвой половины XІXв. Алма-Ата: изд-во Академии наук Казахской ССР, 1989.-294 б.
12. Владимирцев Б.Я. Общественный строй монголов. Л., 1934.-430 б.
13. Казанцев Н.Д. Земельное право. М., 1971.- 620 б.
14. Взгляд М.И. Барановского, А.В. Чаянова, Н.Д. Кондратьева, Л.Н. Юровского и современность// Сборник обзоров М.: ИНИОН АН СССР, 1991- 142 б.
15. Балязин Б.Н. Профессор Александр Чаянов. М.: Агропромиздат, 1990.- 304с
16. Иконицкая И.А. Тенденции развития земельного законодательства Российской Федерации//Государство и право, 1992.- №10.-Б.54-92
17. Преображенная степь Алматы : Кайнар, 1967.-130 б.
18. Ерәли Ә. Жер меншігінің құқықтық негіздері. Алматы: Шартарап, 1996.-110 б.
19. Матеи У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. М.: Юристъ, 1999.- 384 б.
20. Маркс К. Предисловие к критике политической экономии. Т.29, М.: Политиздат, 1965.-360 б.
21. Маркс К. Формы предшествующие капиталистическому производству. М.: Госкомиздат, 1940.-540 б.
22. Генкин Д.М. Право собственности в СССР. М., 1961.-460 б.
23. Боровиков Н.А. Право личной собственности в СССР. М., 1970. -340 б.
24. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд.- Т.46, Ч.1. 471- 485 б.
25. Колганов М.В. Собственность. Докапиталистические формации. М., 1962.-310 б.
26. Толстой Ю.К., Яковлев В.Ф. Право собственности в СССР. (проблемы, дискуссии, предложения) М., 1989. -288 б.
27. Братусь С.Н. О соотношении социольной собственности и права оперативного управления //Советское Государство и право. –1986. - №3.-Б. 21-26
28. Черноморец А.Е. Теоретические проблемы права собственности в с/х РФ: Автореф. дисс. к.ю.н. М., 1995.- 30 б.
29. Мозолин В.П. Право собственности в РФ в период перехода к рыночной экономике. М., 1991.-175 б.
30. Пучинский Б.И., Сафиулин Д.Н. Правовая экономика – проблемы становления. М., 1991.-110 б.
31. Сулейменов Б.И., Сафиулин Д.Н. Правовая экономика – проблемы становления. М., 1991.-280 б.
32. Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. М., 1991. -240 б.
33. Суханов Е.А. Общие положения оправе собственности и других вещных правах//Хозяйство и право –1995.- №6.-Б. 26-30
34. Право собственности и другие вещные права// Гражданский кодекс россии Проблемы. Теория. Практика: Сборник памяти С.А. Хохлова. Отв ред А.Л. Маковский. М.: Международный центр финансово-экономического развития, 1998.- 480 б.
35. Венедиктов А.В. Государственная социалистическая собственность. М.: АН СССР, 1948.- 839 б.
36. Генкин Д.М. Некоторые вопросы теории права собственности//Ученые записки. Всесоюзный юридический институт- М.- 1959.- №9.- Б. 21-22
37. Кечекьян С.Ф. Правоотношение в социолистическом обществе. М.: АН СССР, 1958.-430 б.
38. Гражданское право. Часть 1. Учебник. Под ред.: Сергеев А.П., Толстой Ю.К. М.: ТЕИС, 1997.- 342 б.
39. Иконицкая И.А. Земельное право Российской Федерации: теория и тенденция развития. М.: Институт государства и права РАН, 1999.- 127 б.
40. Победоносцев К. Курс гражданского права. Т.2, Часть 2, Спб., 1869.-745 б.
41. Аксененок Г.А., Кикоть В.А., Фомина Л.П. Критика современных буржуазных аграрно-правовых теорий. М., 1972.- 345 б.
42. Кикоть В.А. Современные тенденция и противоречеи учения о праве собственности в развитых капиталистических странах. Актуальные проблемы современного буржуазного гражданского права// Сб научно-аналитических обзоров.-1983.- Б. 33-40
43. “Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер учаскелерін беру тәртібі туралы” ҚР Үкіметінің Қаулысы 08.04.1996 ж.
44. Советское земельное право. Отв ред.: Балезин В.П., Краснов Н.И. М.: Юридическая литература, 1986.- 304 б.
45. Дембо Л.И. Основные проблемы советского водного законодательства. М., 1962.- 220 б.
46. Турубинер А.М. Право государственной собственности на землю в Советском Союзе. М., 1958.- 229 б.
47. Сулейменов М.К. Вещные права в РК. Алматы., 1999. - б.
48. Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть первая. Научно-практический комментарий. Отв ред.: Т.Е. Абова, А.Ю. Кабалкин, В.П. Мозолин. М.: Бек, 1996.- 714 б.
49. Черноморец А.Е. Право собственности в сельском хозяйстве Российской Федерации. М.,1993. -118 б.
50. Гребенников В.В. Роль института собственности в становлении гражданского общества в России: Автореферат. Дисс. д.ю.н. Саратов, 1996.- 34 б.
51. Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. М., 1958.- 325 б.
52. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд.-Т.12.- 713-714 б.
53. Дембо Л.И. Основные теоретичекие проблемы земельной собственности. Ученые записик Ленинградсткогог университета. Л.,1951.- №129.-281 б.
54. К.Маркс. Т.1.- 1949.- 185.б.
55. Малько А.В. Стимулы и ограничения в праве. Теоретики-информационный аспект. Саратов, 1994.- 182 б.
56. Земля и право. Пособие для российских землевладельцев. Отв. ред. д.ю.н., профессор С.А. Боголюбов. М.: Издательская группа Норма-Инфра, 1998.- 360 б.
57. Земельное право России. Учебник по специальности правоведение. под ред.: В.В. Петрова. М., 1997.- 300 б.
58. Аграрные отношения:теория, историческая практика, перспективы развития. отв ред.: И.Н. Буздалов. М.: Наука, 1993.- 270 б.
59. Банькин В.А. Регулирование процесса формирования новых форм собственности и хозяйствования в аграрном секторе экономики: автореферар. дисс. к.э.н. М., 1992.- 40 б.
60. Дебердеев А., Шалыгина В.А., Цой С., Мейрманова Г. Совершенствование механизма государственной собственности Казахстана //Экономика и жизнь.- 1995, №8.- Б.-3-6
61. Егемен Қазақстан- 1999ж. 4 сәуір.
62. Галятин М.Ю. США: правовые регулирование использования земель. М., 1991.- 140 б.
63. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 июнь 2003ж.
64. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 8 мамырда қабылданған №576 “Мемлекеттік жер пайдалану және жеке меншікке сатудың құнын белгілеу”.
65. Иконицкая И.А. Право собственности на землю в Российской Федерации. М.: Институт государства и права РАН, 1993.-215 б.
66. Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. Алматы, 1983.-180 б.
67. Егемен Қазақстан- 1995, 18 шілде.
68. Ерофеев Б.В. Земельное право России. Общая часть. М.: Юриздат, 1994. -105 б.
69. Гражданское право. Часть первая: учебник. под ред. А.Г. Калпина, А.И. Масляева. М.: Юрист, 1997.- 472 б.
70. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Алматы: Борки, 1997. –295 б.
71. Краснов Н.И. Право землепользования в СССР и его виды. М.: Юриздат, 1964. 320 б.
72. Крассов О.И. Право частной собственности на землю. М.: Юристъ, 2000.- 379 б.
73. Братусь С.Н. Субъекты гражданского права. М., 1950.- 649 б.
74. Гражданское право России. В 2-х томах. Т. 1, Учебник.отв. ред.: Е.А. Суханов –2-е изд., перераб., допол- М.: Бек, 1998.- 816 б.
75. Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заң 17.12.1998 ж.
76. Постанавление Правительства Республики Казахстана от 10 октября 1996 г. №1511 “Об утверждении порядка купли-продажи находящихся в государственной собственности земельных участков или права постоянного землепользования”.
77. Попов М. Об ограничении купли-продажи гражданами земельных учатков// Хозяйство и право.- 1998, №2.- Б.-73-79
2. Иконицкая И.А. Основы земельного права Российской Федерации. М.: Юрист, 1997. -212 б.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қаупсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 1997.- 63 б.
4. Бектұрғанов Ә.Е., Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. Алматы: Жеті Жарғы,1997.-240 б.
5. Покровский И.А. История римского права. М.,1915.- 110 б.
6. Дембо Л.И. Земельные правоотношения в классово-антоганистическом обществе. Л.,1945-560 б.
7. Еренов А.Е. Очерки по истории феодальных земельных отношений у казахов. Алма-Ата,1960.-260 б.
8. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Алматы: Горизонт, 1995.-210 б.
9. Городеков Н.И. Киргизы и кара-киргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1, Ташкент, 1889. -450 б.
10. Бренштам А. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрков VІ-VІІІ веков. М. -Л., 1946. -540 б.
11. Зиманов С.З. Общественный строй казахов пе
рвой половины XІXв. Алма-Ата: изд-во Академии наук Казахской ССР, 1989.-294 б.
12. Владимирцев Б.Я. Общественный строй монголов. Л., 1934.-430 б.
13. Казанцев Н.Д. Земельное право. М., 1971.- 620 б.
14. Взгляд М.И. Барановского, А.В. Чаянова, Н.Д. Кондратьева, Л.Н. Юровского и современность// Сборник обзоров М.: ИНИОН АН СССР, 1991- 142 б.
15. Балязин Б.Н. Профессор Александр Чаянов. М.: Агропромиздат, 1990.- 304с
16. Иконицкая И.А. Тенденции развития земельного законодательства Российской Федерации//Государство и право, 1992.- №10.-Б.54-92
17. Преображенная степь Алматы : Кайнар, 1967.-130 б.
18. Ерәли Ә. Жер меншігінің құқықтық негіздері. Алматы: Шартарап, 1996.-110 б.
19. Матеи У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. М.: Юристъ, 1999.- 384 б.
20. Маркс К. Предисловие к критике политической экономии. Т.29, М.: Политиздат, 1965.-360 б.
21. Маркс К. Формы предшествующие капиталистическому производству. М.: Госкомиздат, 1940.-540 б.
22. Генкин Д.М. Право собственности в СССР. М., 1961.-460 б.
23. Боровиков Н.А. Право личной собственности в СССР. М., 1970. -340 б.
24. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд.- Т.46, Ч.1. 471- 485 б.
25. Колганов М.В. Собственность. Докапиталистические формации. М., 1962.-310 б.
26. Толстой Ю.К., Яковлев В.Ф. Право собственности в СССР. (проблемы, дискуссии, предложения) М., 1989. -288 б.
27. Братусь С.Н. О соотношении социольной собственности и права оперативного управления //Советское Государство и право. –1986. - №3.-Б. 21-26
28. Черноморец А.Е. Теоретические проблемы права собственности в с/х РФ: Автореф. дисс. к.ю.н. М., 1995.- 30 б.
29. Мозолин В.П. Право собственности в РФ в период перехода к рыночной экономике. М., 1991.-175 б.
30. Пучинский Б.И., Сафиулин Д.Н. Правовая экономика – проблемы становления. М., 1991.-110 б.
31. Сулейменов Б.И., Сафиулин Д.Н. Правовая экономика – проблемы становления. М., 1991.-280 б.
32. Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. М., 1991. -240 б.
33. Суханов Е.А. Общие положения оправе собственности и других вещных правах//Хозяйство и право –1995.- №6.-Б. 26-30
34. Право собственности и другие вещные права// Гражданский кодекс россии Проблемы. Теория. Практика: Сборник памяти С.А. Хохлова. Отв ред А.Л. Маковский. М.: Международный центр финансово-экономического развития, 1998.- 480 б.
35. Венедиктов А.В. Государственная социалистическая собственность. М.: АН СССР, 1948.- 839 б.
36. Генкин Д.М. Некоторые вопросы теории права собственности//Ученые записки. Всесоюзный юридический институт- М.- 1959.- №9.- Б. 21-22
37. Кечекьян С.Ф. Правоотношение в социолистическом обществе. М.: АН СССР, 1958.-430 б.
38. Гражданское право. Часть 1. Учебник. Под ред.: Сергеев А.П., Толстой Ю.К. М.: ТЕИС, 1997.- 342 б.
39. Иконицкая И.А. Земельное право Российской Федерации: теория и тенденция развития. М.: Институт государства и права РАН, 1999.- 127 б.
40. Победоносцев К. Курс гражданского права. Т.2, Часть 2, Спб., 1869.-745 б.
41. Аксененок Г.А., Кикоть В.А., Фомина Л.П. Критика современных буржуазных аграрно-правовых теорий. М., 1972.- 345 б.
42. Кикоть В.А. Современные тенденция и противоречеи учения о праве собственности в развитых капиталистических странах. Актуальные проблемы современного буржуазного гражданского права// Сб научно-аналитических обзоров.-1983.- Б. 33-40
43. “Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер учаскелерін беру тәртібі туралы” ҚР Үкіметінің Қаулысы 08.04.1996 ж.
44. Советское земельное право. Отв ред.: Балезин В.П., Краснов Н.И. М.: Юридическая литература, 1986.- 304 б.
45. Дембо Л.И. Основные проблемы советского водного законодательства. М., 1962.- 220 б.
46. Турубинер А.М. Право государственной собственности на землю в Советском Союзе. М., 1958.- 229 б.
47. Сулейменов М.К. Вещные права в РК. Алматы., 1999. - б.
48. Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть первая. Научно-практический комментарий. Отв ред.: Т.Е. Абова, А.Ю. Кабалкин, В.П. Мозолин. М.: Бек, 1996.- 714 б.
49. Черноморец А.Е. Право собственности в сельском хозяйстве Российской Федерации. М.,1993. -118 б.
50. Гребенников В.В. Роль института собственности в становлении гражданского общества в России: Автореферат. Дисс. д.ю.н. Саратов, 1996.- 34 б.
51. Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. М., 1958.- 325 б.
52. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд.-Т.12.- 713-714 б.
53. Дембо Л.И. Основные теоретичекие проблемы земельной собственности. Ученые записик Ленинградсткогог университета. Л.,1951.- №129.-281 б.
54. К.Маркс. Т.1.- 1949.- 185.б.
55. Малько А.В. Стимулы и ограничения в праве. Теоретики-информационный аспект. Саратов, 1994.- 182 б.
56. Земля и право. Пособие для российских землевладельцев. Отв. ред. д.ю.н., профессор С.А. Боголюбов. М.: Издательская группа Норма-Инфра, 1998.- 360 б.
57. Земельное право России. Учебник по специальности правоведение. под ред.: В.В. Петрова. М., 1997.- 300 б.
58. Аграрные отношения:теория, историческая практика, перспективы развития. отв ред.: И.Н. Буздалов. М.: Наука, 1993.- 270 б.
59. Банькин В.А. Регулирование процесса формирования новых форм собственности и хозяйствования в аграрном секторе экономики: автореферар. дисс. к.э.н. М., 1992.- 40 б.
60. Дебердеев А., Шалыгина В.А., Цой С., Мейрманова Г. Совершенствование механизма государственной собственности Казахстана //Экономика и жизнь.- 1995, №8.- Б.-3-6
61. Егемен Қазақстан- 1999ж. 4 сәуір.
62. Галятин М.Ю. США: правовые регулирование использования земель. М., 1991.- 140 б.
63. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 июнь 2003ж.
64. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 8 мамырда қабылданған №576 “Мемлекеттік жер пайдалану және жеке меншікке сатудың құнын белгілеу”.
65. Иконицкая И.А. Право собственности на землю в Российской Федерации. М.: Институт государства и права РАН, 1993.-215 б.
66. Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. Алматы, 1983.-180 б.
67. Егемен Қазақстан- 1995, 18 шілде.
68. Ерофеев Б.В. Земельное право России. Общая часть. М.: Юриздат, 1994. -105 б.
69. Гражданское право. Часть первая: учебник. под ред. А.Г. Калпина, А.И. Масляева. М.: Юрист, 1997.- 472 б.
70. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Алматы: Борки, 1997. –295 б.
71. Краснов Н.И. Право землепользования в СССР и его виды. М.: Юриздат, 1964. 320 б.
72. Крассов О.И. Право частной собственности на землю. М.: Юристъ, 2000.- 379 б.
73. Братусь С.Н. Субъекты гражданского права. М., 1950.- 649 б.
74. Гражданское право России. В 2-х томах. Т. 1, Учебник.отв. ред.: Е.А. Суханов –2-е изд., перераб., допол- М.: Бек, 1998.- 816 б.
75. Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заң 17.12.1998 ж.
76. Постанавление Правительства Республики Казахстана от 10 октября 1996 г. №1511 “Об утверждении порядка купли-продажи находящихся в государственной собственности земельных участков или права постоянного землепользования”.
77. Попов М. Об ограничении купли-продажи гражданами земельных учатков// Хозяйство и право.- 1998, №2.- Б.-73-79
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасында жерге меншік қатынастарының құқықтық реттелуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ЖЕРГЕ МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ БАҒЫТТАРЫ
1. Жерді меншіктену құқығының дамуындағы
негізгі заңдылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Жерге меншіктікті құқықтық реттеудің жалпы сипаттамасы және жерге
меншіктіктің арнайы құқықтық нормалары ... ... ... ... .25
2. ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ІС ЖҮЗІНЕ АСЫРУДЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТЕТІКТЕРІ
1. Жерге жеке меншік құқығының объектілері ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Жерге жеке меншік құқығының субъектілері ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Нарықтық жағдайындағы жерге жеке меншіктік қатнастар және жер
иелерінің құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға біртіндеп өту кезеңінде,
жерге жеке меншік құқығын өз мәнінде зерттеу, оның ғылыми жетістіктерін,
қазіргі қабылданып жатқан заңдарда қолдану - құқық жүйесіндегі ең маңызды
мәселелердің бірі. Мемлекет жер қатынастарын заңды реттеуде, жер
ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауда арнайы зерттелген ғылыми
жетістіктерге сүйенетін болады және оны алдыңғы қатардағы ең маңызды мәселе
деп есептейді.
Осы саладағы арнайы ғылыми зерттеулер, жерге жеке меншік құқығын
реттейтін нормативті-құқықтық актілердің өрісін жетілдіріп, еліміздегі
нарықтық қатынастардың дамуына өз ықпалын тигізуі сөзсіз.
Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар,
шаруашылық жүргізудің еркіндігі мен көптеген меншік түрлерінің дамуын,
жердің меншік иелері мен жерді өз мәнінде пайдаланушылардың құқықтары мен
бостандықтарын арнайы заңдармен қамтамасыз етуді талап етеді. Осы тұрғыдан
қарасақ, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызының
зорлығын байқаймыз.
Жер-барлық тірі жан иелерінің мекені екендігі, өмір азығының негізі
екендігі белгілі болғандықтан эволюциялық дамудың барысында, “ішім-
жем”өнімдерін өндіру ісіне шексіз дерлік үстем болуға, барлық жан иелерінің
ішінен адамның ғана қолы жетті 1,21.
Жер сияқты, сол аумақта тұратын халықтардың өмірі мен іс әрекеттерінің,
негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы және қалпына келтірілуі
мүмкін, ал жер қойнауларының энергетикалық қорлары қайта қалпына келмейді,
бірақ, олардың, жел атом энергиясы сияқты баламалары бар. Бірақ жердің,
адамның тіршілік ету орны ретінде, орны толмайды.
Жердің басты қасиеті—адам қоғамының тіршілік ортасы ретінде, оның іс-
әрекет қызметінің негізі болып қалады. Сонымен қатар, жер өзіне деген
субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң сақтауды
талап етеді және мемлекет органдарының жерді бөлу, ұтымды пайдалану және
қорғауға байланысты іс әрекетінің маңызына сай болады.
Жерге меншіктікті құқықтық реттеу проблемасы маңызды және маңызды бола
бермек, сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” деп аталатын Жолдауында: “Жеке меншік
институттары жерге деген құқықтың, сондай-ақ меншік құқықтарын және келісім-
шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін құрудың есебінен нығайтылады”
деп атап көрсетті 3,63.
“Ғылыми зерттеулер - деп жазады профессор Ә.Е.Бектұрғанов жер
қатынастарын реттейтін нормалардың өрісін жетілдірумен шектелмей, ол
нормалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін де анықтап беруге
тиіс”4,3.
Жоғарыдағы актуальды проблемалар магистрлық диссертация тақырыбының
таңдалуына және онда зерттелетін мәселелер аумағының анықталуына себеп
болатыны ескерілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Қазақстан Республикасындағы жерге жеке меншік құқығының
ерекшеліктерін зерттеуге арналған еңбектер аса көп емес, олар негізінен
жерге меншік құқығын құқықтық реттеудің жалпы мәселелерін қарастырады.
Мәселен, Ә.Ерәлидің ”Жер меншігінің құқықтық негіздері” монографиясын
атауға болады.
Дегенменде, осы тақырыпқа қатысы бар Қазақстандық ғалымдардың құнды
ғылыми еңбектері бар. Олардың ішінен Ә.Е.Еренов, Ә.С.Стамкулов,
С.Б.Байсалов, К.А.Шайбеков, Н.Б.Мухитдинов, Ә.Е.Бектұрғанов,
Д.Л.Байдельдинов, Л.К.Еркінбаева, Ж.Х.Қосанов, А.Х.Хаджиев, С.Т.Культелеев,
Б.Ж.Абдіраимов, Е.Ш.Дүсіпов, Ә.Ерәли, Н.Батырбаев, Б.Бегалиев, С.Мұстафаев
және т.б. бөліп айтуға болады.
Жерге меншік құқығын, белгілі ресейлік ғалымдар зерттеген, Иконицкая
И.А., Краснов Н.И., Ерофеев Б.В., Фомина Л.П., Карамышева О.В., Топорнин
Б.Н., Сыроедов Н.А., Быстров К.Е., Боголюбов С.А., Волков Г.А., Крассов
О.И., Камышанский В.П., Козырь О.М.
Жер құқығында сонымен қатар әлі зерттелмеген мынадай маңызды
мәселелерді атап айтуға болады:
- азаматтық құқықтар обьектісі тұрғысынан жерді құқықтық реттеу;
- жермен азаматтық мәмілелер жасау;
- жерге жеке меншік институтының жер құқығы саласында алатын орнын
белгілеу;
- жерге жеке меншік құқығы объектілерінің ерекшеліктерін ескеру;
- жерге жеке меншік субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін
айқындау;
- жерге жеке меншік құқығының мазмұнын жаңа экономикалық-әлеуметтік
тұрғыдан зерттеу;
- ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерге жеке меншік институтын енгізу
қажеттілігі және бұл мәселе бойынша мемлекеттің қатысу шектері;
Зерттеу обьектісі мен пәні
Диссертацияның зерттеу объектісі - республикамыздағы нарықтық
экономиканың орнығуына байланысты, жекешелендіру саясатының жүзеге асырылуы
және құқық реформасының жүргізілуі жағдайындағы жердің құқықтық реттелуі,
жерге жеке меншік құқығы, онымен тығыз байланыстағы жер және азаматтық-
құқықтық қатынастар. Ал, зерттеу пәніне - жерге жеке меншік құқығы туралы
ұғым, жерге жеке меншік құқығының объектілері, субъектілері мен құқықтық
негіздері, жерге жеке меншік құқығын іске асырудағы негізгі құқықтық
нысандары және жерге байланысты жасалатын келісімдер жүйесін бір қалыпқа
келтіру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Нарықтық қатынастардың қазіргі кездегі қарқынды даму жағдайындағы,
жерге жеке меншік құқығының, құқықтық реттелу тәжірибесін талдап, қорыту
және заңдардағы кейбір кемшіліктерді, жетіспеушіліктерді айқындау, соған
сай теориялық қорытындыларды негіздеу және жерге жеке меншік құқықтарды
реттейтін жер заңдарын жетілдіруге бағытталған, мынандай кейбір тәжірибелік
ұсыныстарды жасауға ұмтылыс жасау:
-жерге жеке меншік қатынастарын құқықтық реттеуге байлансты негізгі
теориялық мәселелерді талдау;
-жерге құқықтық қатынастардың өзгеруінің тарихи заңдылықтарын зерттей
келіп, жеке меншік құқығының ұғымын анықтау;
-басқа елдердің үлгісіне тиімді үлгісіне байланысты ауылшаруашылық
мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын енгізудің салдарын зерттеу;
-жоғарыда көрсетілген мәселелер бойынша, мемлекеттік органдардың
қызметін, жетілдірумен дамытуға, оның тиімділігін барынша арттыруға
бағытталған теориялық принциптермен тәжірибелік ұсыныстарды жасау және
негіздеу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі
Ғылыми зерттеудің әдістемелік негізін, жалпы диалектикалық танымдық
әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи, салыстырмалы,
және әлеуметтік ғылыми әдістер құрайды. Зерттеудің теориялық негізін
еліміздегі белгілі заңгер-ғалымдардың жер құқығына арналған арнайы ғылыми
еңбектері мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативті-құқықтық деректер,
негізінде жазылған жалпы құқық теориясы, Кеңестер Одағы және басқа шетелдік
ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектері құрайды.
Сондай-ақ, мерзімді басылымдарда жарияланған жер туралы арнайы ғылыми
мақалалар мен материалдар да назарға алынды.
Зерттеудің нормативтік базасы
Қазақстан Республикасының Конституциясы, жер туралы қабылданған
еліміздің арнайы заңдары, Азаматтық заң актілері, Президент Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, сонымен бірге, бұрынғы
Кеңестер Одағы мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің
нормативті-құқықтық актілерде зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын ғылыми жаңалығы
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу кезіндегі жерге
жеке меншіктік қатынастарды, құқықтық реттеудің теориялық және тәжірибелік
мәселелерін зерттеу, еңбектің негізгі нәтижелерінң бірі. Жұмыста жаңа
материалдарға сүйеніп жаңашылдық сипаттағы өзіндік қорытынды, қағидалармен
ұсыныстар беріледі.
-жерге меншік қатынастарының дамуының тарихи заңдылықтарын зерттеу
нәтижесінде және осыған байланысы бар, теориялық пікір нәтижесінде, жерге
жеке меншік құқық ұғымы жоғарғы дәрежеде дәлелденіп анықталған;
-жердің азаматтық және құқықтық қатынастарында жер учаскесі мен жер
үлесі түрінде көрсетілген, меншік құқығының обьектілері мен белгілері нақты
айқындалып, негізделген
-жердің табиғи ерекшеліктерін есепке ала отырып, азаматтық құқықтың
басқа да обьектілеріне қолданылатын нормаларды жердің жеке меншік
қатынастарын реттеу кезіндеде, оның барлық жағдайларына қолдану мүмкін
еместігі, көрсетіліп, жердің өзіндік ерекшелігі негізделген және қажетті
негізде дәлелдемелер көрсетіліп, келтірілген.
-Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне барлық, жылжымайтын
мүлікті, оның ішінде жер учаскелерін сату-сатып алу тәртібін жаңаша
реттейтін қосымша тарауды кіргізу қажеттілігі көрсетіледі;
-келесі қағидаларды ескере отырып, жерге меншік құқығын қолайлы және
біртіндеп енгізуді реттейтін құжаттар пакетін жасауды ұсынады;
-жоғарыда көрсетілген мәселелер бойынша мемлекеттік органдардың
қызметін жетілдіру мақсатында, оның тиімділігін арттыруға бағытталған
теориялық қағидалар мен тәжірибелік ұсыныстардың қажеттігі негізделген;
-жер учаскесінің белгілі талаптарға жауап беретін субьектіге берілу
мүмкіндігін анықтауда, жауапкершілікті күшейту көзделген.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы мынада:
- зерттеу нәтижесінде жасалынған кейбір қорытынды тұжырымдар Қазақстан
Республикасының жер туралы заңдарын жетілдіруде пайдаланылуы сөзсіз;
- жерге меншіктік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелерін ғылыми
зерттеуді дамыту үшін қажетті деректер ретінде;
- құқықты жетілдіру және оны қолданатын органдардың қызметін
жетілдіріп жауапкершілігін арттыру қажеттігі көзделген;
- жер және азаматтық құқық курсы бойынша оқу процесінде тәжірибелік
материалдарды молынан қолдану ұсынылады;
Диссертацияның сыннан өтуі
Жұмыстың негізгі теориялық қағидалары мен тәжірибелік ұсыныстары
диссертация негізінде жарияланған мақалаларда баяндалған және олар
халықаралық конференцияларда жасалған баяндамалардың зерттеу нысанына
айналды.
Жұмыс құрылымы мен көлемі
Магистрлік диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖЕРГЕ МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Жерді меншіктену қатынастарының дамуындағы негізі заңдылықтар
Жердің жеке тұлғаның меншікте болуы, оның экономикалық, әлеуметтік
жағдайына әсер етіп, аса маңызды рөл атқарғаны қоғамдық даму үрдісінің
тарихынан белгілі. Сондықтан, барлық кезеңде және барлық халықтар арасында
жерге иелік ету құқығы үшін күрес әр кезеңде толастаған емес. Бұл күрес
әлемдегі көптеген оқиғалардың, кей кезде жер үшін күрестің негізі болды.
Адам баласының жерге деген, оған билік етуге деген құштарлығы белгілі
дәрежедегі қажетті процесс.
Қоғамдық қатынастар жүйесінде жерге деген құқықтық қатынас адамзат
қоғамының алғашқы даму кезеңдерінен басталды. Яғни, құл иеленуші қоғамда
да, сондай-ақ, феодалдық қоғамда да жерге деген құқықтық қатынас болған
және сол қоғамға сай құқықтық нормалармен реттелген.
Сондықтан да жер құрылымы туралы мәселе, жерге меншік формасының
мәселелері, жерге қауымдық иелік формасы, жерге жеке меншіктіктің маңызы
мен ерекшелігі – көне дәуір мен феодализм кезінде де аса маңызды орын алды.
Біздің ойымызша, құлиеленуші қоғамдағы жер қатынастарының екі типін – көне
Шығыстағы жер қатынастары мен антикалық дәуірдегі жер қатынастарын ажырата
білу қажет. Құл иеленуші қоғамындағы жер қатынастарының қалай реттелгені
туралы, мысал ретінде көне Вавилондағы жер қатынастары мен антикалық
Римдегі жер қатынастарын арнайы келтіруге болады.
Көне Вавилондағы жерге иелік етудің құқықтық қатынастары. Көне
Вавилондағы мемлекет пен құқық жер қатынастарын реттеуде, ерекше мәлімет
беретін ерекшелігімен, өзіне назар аудартады. Вавилон көнешығыс құл
иеленуші қоғамының типтік мысалы бола алады. Бұл құл иеленушілік қоғамның,
сол қоғамға сай, антикалық құл иеленуші қоғамнан өзінің өзгешілігін
көрсететін бірқатар, өзіне тән ерекшелігі бар (Грекия, Рим).
Көне Қосөзендегі мемлекеттің қалыптасу ерекшелігі сонда, бұл процестің
сыртқы формасы жағынан алып қарағанда, жеке қоғамдардың бірлесуінен
қалыптасты. Олардың үстінен қараған патша, жердің ең жоғарғы иесі боп
есептелді. Шындығына, кейбір жеке қауымда мұра етіп қалдырған жерге ол
жалғыз өзі, жеке дара барлық меншікке иелік етті. Кейіннен біртіндеп
қауымдық меншік, мемлекеттік меншікке айналып, нақтылап айтқанда, соған
бірігіп, сіңіп, тұтасып кетеді. Осының негізінде біртіндеп, Сарай (Орда
патшалық) шаруашылығы үшін арнайы жер, және патша үшін – патшалық жер
бөлінеді, және, әдетте оған, храмдық жер де қосылады. Патша мен храмдарға
қарасты жерлер, мемлекеттің қол астындағы құлдардың күшімен өңделіп, соның
нәтижесінде, ұжымдық құл иеленудің өзі, жоғарғыдағы азғана топтың пайдасына
қызмет етті. Сол ортадан, пайдаланып отырған азғана топтың арасынан құл
иеленуші таптың өкілдері шықты, солар алғашқы жекеменшік жер иелері болып
есептелді.
Көне вавилондық патшалықтағы жерлер мынандай арнайы категорияларға
бөлінді:
- сарай иелігіндегі жерлер;
- храм иелігіндегі жерлер;
- қауымдық иеліктегі жерлер;
- жекеменшік иелігіндегі жерлер.
Жеке меншіктегі жерлер өз кезегінде, іштей бірнеше түрге бөлінді.
Жоғарыда көрсетілген түрлі категориялық жерлер өзіндік арнайы құқықтық
режимге бағынды. Барлық бұл категориялар Хаммурапи Кодексінде бекітілген.
Кодексте, дамыған мемлекеттің, құл иеленуші шаруашылығының негізінде, ақша-
тауар қатынасы мен тауар айналымының дамуына байланысты, дамыған жерге
жекеменшіктің болуына байланысты мәселелерді тереңдетіп қарастырған.
Хаммураби дәуіріндегі түрлі категориядағы жерлерге құқықтық режим
арнайы ережелерге сай болған.
Сарай иелігіндегі жерлер сол сарай шаруашылығын қамтамасыз ететін,
тікелей патша иелігіндегі жерлер болды, оны қалай пайдалану керек екенін
патша өзі шешкен. Бірақ, оны тікелей мемлекет те пайдаланды және бұл жерлер
тікелей мемлекет шенеуніктерінің бақылауында болып, құлдар күшімен
өңделген. Хаммурапи дәуірінде, сарай иелігіндегі жерлер аса мол кеңістікті
алып жатты, әсіресе оңтүстік аймақта. Храм иелігіндегі жерлер де, құқықтың
талабына сай және ұжымдық құл иеленушіліктің көмегі арқылы, жерді пайдалану
жүйесі жағынан да сарай иелігіндегі жерлерді пайдалану үрдісіне ұқсас
келеді. Храм иелігіне тиген жерлер сол храм шаруашылығын ұйымдастыруға
қызмет еткен. Осыған байланысты, атап айтатын мәселе, көптеген храмдар
патша иелігінде болды және патша храмдары деп есептелетін. Храм иелігіндегі
жерлер жалпымемлекеттік иелікке жатпаған.
Қоғамдық иеліктегі жерлер, ерекше категориядағы жерлер болып
есептелген. Яғни, бұрынғы рулық-тайпалық қауымдар территориялық қауымға
айналып біртіндеп, жерді бірігіп пайдаланудан жекеше пайдалануға
көшкендігін байқаймыз. Қауым ішіндегі жерлерде жекелеген үлкен отбастарының
бөліктері болды. Бұл қауымда, жерді жекеше пайдалану үшін, бөлу кезінде
үстем таптың ролі жоғары болып, теңсіздік пайда болды.
Соған қарамастан қауымдық байланыс сақталды. Қауымдық байланысты сақтап
қалуға маңызды рөл атқарған, ортақ суды пайдалану жүйесі болды. Суармалы
жүйені шаруашылықта бірігіп пайдалану және бірігіп су бөлінісін жүргізу де
қауымдық байланысты сақтаудың негізі тіректері ретінде көрінді.
Хаммурапи дәуіріндегі жерге меншіктігі бар, жер иеліктері жердің ерекше
категориясы ретінде, аса маңызға ие болды. Қалай болғанда да Хаммураби
Кодексі жердің бұл категориясына ерекше көңіл бөлгендігін көреміз, атап
айтар болсақ, одан ертеректе болған суммерлік Кодекске қарағанда жеке жер
иеліктерінің құқықтық нормаларын кеңітіп, оны дамытуға барынша күш салынды.
Сонымен қатар, жекеменшіктегі жер иелігі құрамына түрлі құқықтық режімдегі
жер иеліктері де кіретін болды.
Жекеменшік жер иелігі құрамындағы ең үлкен категорияны, сыйға берген
жер құрайды. Бұл жерлер, патшаның шенеуніктері мен әскери қызметкерлерге
“өзін асырауға” деп арнайы бөлінген жерлерге жатады. Олардың иелік жүргізу
құқығы Хаммурапи Кодексінде толығымен көрсетіліп бекітілген. Бұл жекеменшік
иелігі шартты болып есептелген. Себебі, бұл жеке меншік иелігі оның әскери
қызметімен тікелей байланысты болды. Әскери қызметкердің ұлы, бұрыңғы
әскери қызметте өз әкесінің қызметін жалғастырса ғана, аталған құқық
сақталған. Сонымен қатар, жоғарыда көрсетілген жағдайға қатысты иелікке
берілген жерлер, толығымен азаматтық айналымға жаттапаған, одан шығарылып
тасталған. Әскери қызметінің өтеуіне қатысты алған жерде өскен бау-бақшасы,
сондай-ақ, мүліктері “илка” деп аталатын, сатуға, немесе басқа да жағдайда
пайдаға асыруға әскери қызметкер құқылы емес еді. Жер иелігін шеттететін
кез-келген мәміле заңсыз және жарамсыз деп танылды.
Жеке иеліктегі жерлердің екінші түрі – бұл салық алуға арналған жерлер,
яғни мемлекеттік салық алу үшін жерге иелік жасатқан. Бұл жерлер де,
иеліктен шығарылып, жоғарыдағы әскери қызметкер мен шенеуніктердің “илка”
жеріне қатысты жасалған құқықтық ережелерге бағындырылған. Олар да әскери
қызметкерлер мен шенеуніктер жерлеріне қатысты, Кодекстегі баптармен
реттелген. Екеуінің айырмашылығы сол, арнайы көрсетілген мақсатта ғана
болған. Біріншісінде, патшалық қызметтегі адалдығы үшін, яғни соны дұрыс
атқарғаны жатса, екіншісі, салықтық жердің мақсаты, патша қазынасына
салықтың дұрыс, уақытында түсіп тұруын қамтамасыз ету. Салықтық жерлер –
бұл шаруа-қауымдастың жеке иелігіне арнайы бөлінген, жерлер және салық алу
үшін анықталған жерлер. Ал соңында, жекеменшік иелігіндегі жерлерді түрін
еркін сатуға болатын жер категориялары құрайды. Бұл жерлерді салықтық
жерлерге қарама-қарсы қоюға болады. Себебі, міндетті етіп берілген жерге
жеке меншіктік иелік етумен міндетті етіп берілмеген еркін жерге иелік ету,
көп айырмашылығымен ерекшеленеді. Біріншісі азаматтық иеліктен тіптен
шығарылмайды, ал екіншісі азаматтық айналымда болып еркін жүреді. Бұның
барлығы, әскери қызметкердің әскери қызметі үшін, алған жерлерін және басқа
да мүліктерін сатуға тыйым салатын Кодекс баптарында арнайы көрсетілген.
Алайда, аталған субъектілер сатып алу және сату шарты арқылы, алған
жерлерін еркін пайдалануға құқылы болған, оған Кодекстің өзінде де рұқсат
берілген арнайы баптар бар.
Жерге байланысты құқықтық қатынастар, көне Вавилондағы жерге
мемлекеттік меншіктің экономикалық мазмұнына байланысты айқындауға болады.
Онда жерге мемлекеттік меншікті пайдаланудың арнайы экономикалық нысаны
анықталып, оның басында Вавилон патшасының өзі тұрған. Мұндай жағдай
ұжымдық құл иеленуге тікелей байланысты болды және жеке меншік құл иелену
мен ұжымдық құл иеленудің тығыз байланысын көрсетеді. Сонымен қатар,
көрсетілген экономикалық мазмұнға байланысты жер қатынастарының құқықтық
мазмұны да толық айқындалды. Жоғарғы меншік иесі, шындығына келгенде жалғыз
жеке меншік иесі, тек вавилон патшасы еді. Ал жекелеген қауымдастықтың және
басқа да жер иелерінің жерге меншіктік құқығы мүлдем болмады, олар тек сол
жерді арнайы рұқсатпен пайдалануға құқылы болды.
Сонымен, барлық мәселе жерге иелік ету жайында болып отыр, ал біздің
пікірімізше жерді пайдалану құқығы ғана көрініс тапқан. Олай дейтініміз
жерге билік, иелік жүргізу мәселесі арнай көрсетілмеген, тек қана жердің
пайдалы қасиетін пайдалану мен одан кіріс кіргізу мәселесі ғана айтылған.
Жерге меншік құқығының субъектісі тек вавилон патшасы, болғандықтан жерге
қатысты барлық реттеу жүйесі, иелік ету құқығы соның қолында болды. Жер
рентасы, соған сәйкес үстеме еңбектің пайдасына иелік жасап, оны жұмсау
мүмкіншілігі де вавилон патшасының қолында болған.
Жекелеген жер иеленушілердің құқықтық мүмкіндігі,сондай-ақ қатар
қауымдастықтың, храмдардың, жерге құқықтық мүмкіндігі жерді пайдаланудан
ары аспайтын. Олар жерге жеке меншік құқығына ие болмайтын. Соның
нәтижесінде жерге жеке меншік иеліктері барлар, өз қалауымен жерді
пайдалануға құқықтары болмаған.
Тауар-ақша қатынасының прогрессивті дамуы, шаруалардың жерден біртіндеп
айырылуы және дифференцияланып, таптардың ара жігінің айқындалуы – көне
вавилон патшалығында арендалық (жалға беру) қатынастың дамуына ықпал
жасады. Хаммураби Кодексіде жерді жалға беру туралы көптеген өзінің
баптарын арнаған, онда екі жақтың құқықтық қарым-қатынасы кеңінен
айтылған. Соның өзінде де, Кодекс әр уақытта жерді жалға беруші, үстем тап
өкілдерінің мүддесін қорғауға ықыласты екенін көрсетіп отырды. Кодекс жерді
жалға берудің түрлі формасын ұсынды.
Хаммурапи Кодексінің жер мәселесін талдауы және оны ертедегі заңдарымен
салыстыра зерттеуі, сөз жоқ, көне вавилон патшалығы дәуірінде жеке меншік
жер иелігінің қарқынды дамығанын көрсетеді. Тауар-ақша қатынасы мен жалға
берудің өсуімен қатар, көне шығыс құл иелену қоғамының негізі ретінде,
жерге мемлекеттік меншікті де сақтады.
Көне Римдегі жерге құқықтық қатынас.
Жерге жеке меншік нысаны рим құқығында қалай реттелді және оның
ерекшелігі неде, деген заңды сұраққа жауап берместен бұрын,осы мемлекеттің
тарихына шолу жасайық. Көне Римдегі жер құрылымын оның ерекшелігін,
“классикалық-антикалық” формада көрсету үшін, алдымен рим қауымдастығы мен
оның өзіне тән ерекшелігін танып, білу қажет. Мемлекет-
қала құру жағдайындағы, рим қауымдастығының өзіндік ерекшелігі бар, атап
айтар болсақ, ол – рим қауымдастығы өзіндік саяси ұйым ретінде көрінді,
яғни, қауымдастық жері, рим жері ретінде екі нысанда көрініс тапты:
мемлекеттік жер ретінде, сондай-ақ, жеке меншік жер ретінде. Себебі, рим
азаматы – ақсүйек, мемлекет-қала қауымдастығының мүшесі ретінде, рим
азаматы ретінде жеке меншік иесі боп танылды.
Көне римдегі рулық қауымдастықтың ыдырауына байланысты, жер патрицийлар
қауымдастығына өтті және ұжымдық жерге иелік етуден жерді жеке дара өңдеуге
өткен кезде, жекелеген, ақсүйек отбасына алғашында жеке иелік етуге, тек
қана үйінің жанындағы жер ғана бөлінген. Алғашында тек осы үйлерінің
жанындағы жер ғана мұра (heredіum) ретінде ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Барлық
қалған жер түгелімен, ақсүйек қауымдастығы иелігінде болды, яғни ager
publіcus деп аталатын жерге иелік түрін қалыптастырды.
Бұл қауымдастықтардың жерлері мемлекеттік меншік болып есептелді. Бұл
жерден әрбір рим азаматы (алғашында тек қана патрицийлер) өзіне қанша жер
қажет, қанша жерді алып өңдей алады,соған байланысты иемденген. Мұндай
“басып алуға” рұқсат етілгендер: жерге иелік еткендер ғана иелік
(possessіo) құқығына ие болды. Олардың жерге иелік етуі заңмен қорғалды.
Иелікке алынған жерлер ерекше категорияға жатып ager occupatorіus
қалыптастырды. Рим өзінің бұдан кейінгі, тарихи жағдайында, әрбір жаңа
басып алған жерлерін рим жері, яғни рим мемлекетінің жері – ager publіcus
деп жариялады. Рим мемлекетінің жерді – ager publіcus пайдалануы, рим
республикасындағы жер қатынастарының дамуының тарихы болып есептеледі.
Римдіктер әркез өздері жаулап алған территорияның үштен бірін жаулап алып
отырғаен. Ең жақсы өңделген жерлерді мемлекет өзіне қалдырып (ager
lіmіtatі), тек қана, кейін колония тұрғындары үшін жер арнайы бөлінген
(ager quaestorіі). Өңделген жерлер, алым (ager vestіdales) түрінде жалға
берілген және еркін жаулап алуға мүмкіндік берілді (ager occupatosіі)
5,110.
Ager occupatosіus – бұл атаумен, римдіктер ертеден ager publіcus
бөлігін атады, яғни өңделмеген жерлерді, олар бөлініске де түспеген,
сатылмаған, жалға да берілмеген. Бұл жерлерді, кім қанша мөлшерде өңдей
алады, сол мөлшерде ғана еркін иелік ету мүмкіншілігі берілген. Бұл
жерлердің иелері, формалды түрде бұл жерге иелік еткені туралы, меншік
құқығын иемденбеген, олар тек қана оны пайдалануға иелік ету (possessіo)
құқығына ғана ие болған, ал меншік иесі ретіндегі құқық тек мемлекеттің
өзінде болды. Алайда, жерді пайдалану мүмкіндігі белгілі бір мерзіммен
шектелмей, жер учаскілері атадан балаға мұра ретінде өтетін болды және
еркін сатылатын болды. Ager publіcus құрамында ager occupatosіus
категориясы рим жер категориясындағы ерекше – ager compascuus бар, бұл жер
де мемлекеттік болса да, жеке иелік ету үшін арнайы бөлінген.
Барлық жерлер, ager publіcus құрайтын қағида ретінде, рим халқының
иелігіндегі (popul us romanus), жерлердің өзіндік ерекшелігі болды.
Плебейлер жеке меншік құқығында жер учаскесіне иелік етті және бұл
квириттік меншік болды. Бұл алғашқы квириттік жерге иелік етудің бастамасы
ретінде, азғана плебейлік, крестяндық жер бөліктері еді, плебейлерге
берілген жерлер немесе оларға күнкөріс үшін ғана, берілген жерлер болды.
Сонымен, рим республикасы тарихының алғашқы кезеңінде жер қатынастары
сол кездегі жерге иелік етудің екі нысанында арнайы көрсетілді:
а) жаулап алу арқылы, ірі жерлерге иелік ету, б) квириттік меншік құқығы
аясында шағын және орташа жерлерге иелік ету рұқсат етілді.
Рим заңгерлерінің ізімен барлық батыс заң ғылымында жер қатынастарына
байланысты алғашқы нысанын, “иелік ету құқығы” (possessіo) деп атады, тек
қана екінші нысандағы, жеке меншік құқығын бұрынғы кеңес заңгерлері,мұндай
қағиданы да дұрыс емес деп таныған. Бірінші және екінші нысандары да,
олардың пікірінше, бұрыңғы Римдегі құл иелену кезіндегі жерге меншіктік
құқығының екі нысаны ғана деп таныды. Таратып айтар болсақ, жерге иелік
етудің бірінші формасы, ірі жер иелерінің билік табының қалыптасуына негіз
болып, соған қызмет етті. Ал, жерге иелік етудің екінші нысаны бойынша, жер
иелері крестяндар болғандықтан, олар негізінен римнің әскери құрамына
қызмет етуді қамтамасыз етті, себебі рим әскерінің көбісі крестьяндардан
болатын 6,96.
Гракхов жер реформасы арқылы ager occupatosіus жер иелігі түрлерінің
болуын тоқтатты, сонымен қатар, ager publіcus жер иелігі түрі де жойылып,
бұл жерлердің бәрі, квирттік меншік түріне айналды. Одан әрі қарай жерді
жаулап алу тоқтатылды және ager publіcus жер иелігі, ендігіде, ерекше
тұрақты төлем, салық - vectіdal алу арқылы тек қана жалға берілетін болды.
Рим империясының кейінгі даму кезеңдерінде, эмфитевзис, жалға берудің
мұралық ерекше нысаны ретінде кеңінен таралды. Эмфитевзис, аты айтып
тұрғандай, өзінің пайда болу жағынан, эллинистік Шығыстан шыққандықтан тек,
астықтық шығымы мол жерлері бар аймақтарда ғана қолданылған. Эмфитевзис,
жалға берудің түрі болды, сондықтан, ірі кәсіпкерлер өз жерлерін жекелеген
ұсақ шаруаларға жалға беру үшін қолданатын болды.
Көшпелі - қазақтардың жер қатынастары.
Қазақстанның тарих ғылымында көшпелі - қазақтардың экономикалық негізін
малға жекеменшік құрады, ал жерге жекеменшік алғашқыда болмаған. Бұл
саладағы өткір қадамды отандық ғалым, Әбдуәли Еренұлы Еренов жасады.
Ғалымның дәлелдеуі бойынша, көшпелі-малшылардың өндірістік қатынастар
жүйесіндегі анықтаушы орынды жерге жекеменшік қатынастары айқындайды
7,46.
Қоғамдық меншіктен жеке меншікке айналған жердің объектісіне көңіл
аударсақ, сол жерде өскен төрт түлік мал болды. Жердің табиғи өнімі (мал)
алғашында рудың, тайпаның ұжымдық меншігі болса, кейіннен жекелеген бай
феодалдардың қолына еркін өтіп, жеке меншікке айналды. Отбасы, тек қана
тұрмыстық қатынастарда ғана бөлінбеді, иелік ету салалары да дараланды
8,23.
Малы көп, бай отбасының пайда болуы, малға жеке меншіктіктің бастауы
болып, соның негізін қалады. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек малға жеке
меншік иелік құқығының белгісі ретінде, малға соғылатын түрлі таңбаның
пайда болғанын байқаймыз 9,3.
Төрт түлік малдың жеке меншік объектісіне айналуы, сол кездегі
қалыптасып, орныққан жерге меншіктіктің қауымдық түрімен қарама-қайшы
келді. Өйткені, жерге меншіктің бұндай түрі дараланып, жекеленген мал
шаруашылығының дамуына белгілі мөлшерде кедергі жасады. Бұл күресте жеңіс
үстем тап иелері бай феодалдардың жағында болды. Себебі, феодалдар өз
малдарын жайылыммен қамтамасыз ету мақсатында жайылым жерлерді іздеді. Мал
басының қарқындап өсуі және мал шаруашылығының дамуына байланысты феодалдар
жайылымды кеңейтіп, жақсы жерлерді өздерінің қарамағына алуға үнемі әрекет
жасады. Ескеретініміз, кезең-кезеңімен, әлсін-әлсін қайталанып отырған жұт,
табиғи апаттар, малдың жаппай қырылуына әкеп соғып, мал шаруашылығының ауыр
жағдайда болған кездерін айтуға болады. Сондықтан, мал иелері феодалдар
табиғи апат, жұттан мал басын аман сақтап қалудың ең оңтайлы жолы, малға
жайлы, құнарлы жайылым мен (жайлау, қыстақ, күзеу) жыл он екі ай қамтамасыз
ету керек екенін ескеріп, соны өзі иелігіне айналдыруға ұмтылды.
Қауымдық жер қатынастарының ыдырауына объектінің жеке меншікке айналуы
ықпал етті. Бұл бағдарда, “ең бастысы қысқы жайылымға ие болу” дейді,
көшпенді түркілердің көне тарихын зерттеуші-ғалым 10,126.
Қыстақты, қысқы жайылым жерлерінен кейінгі маңызды жер ретінде, жазғы
жайылым, болатын шөбі құнарлы құнарлы жайлауды жеке меншікке айналдыру ірі
байлардың, белгілі адамдардың құзырында болды.
Белгілі ру, тайпадан шыққан ірі мал иелері, қауымдық жерлерді өзіне
қарату арқылы, қарапайым қауым мүшелерін ығыстырып, басқа нашар жерлерге
ауысуына мәжбүр етті. Аздаған қауымдық иелігіндегі жерлер біртіндеп, сол
байлардың қолына көшті. Бұның өзі, дала феодалдарының көшпелі мал
шаруашылығын жеке дара дамытуға арналған материалдық негізді құру мақсатына
сай келді.
Кейбір кеңес дәуірі ғалымдарының пікірі бойынша, Қазақстанның көшпелі
жағдайында ХХ ғасырға дейін жерге феодалдық меншіктің қалыптасуы мүмкін
емес деп таниды. Бұл көзқараспен, академик С.З. Зиманов келіспейтінін
айтады. Оның пікірінше, бұл көзқарас тарихи шындыққа қайшы келеді 11,151.
Көшпелілердің кеңестік төңкеріске дейінгі жерге иелік ету туралы
мәліметтің аздығына қарамастан, жерге феодалдық жеке меншіктің болғаны,
оның өзі бастауын орта ғасырдан алатыны жөнінде деректер жеткілікті. Тарих
ғылымында, қоғамның феодалдық қатынасқа көшуі Орталық және Шығыс Қазақстан,
сондай-ақ Батыс Қазақстанға қарағанда, Оңтүстік Қазақстанда қарқынды жүріп,
ертерек қалыптасқан деген пікір. Біздің ойымызша сол өңірде тұратын
тайпалардың экономикалық және саяси даму деңгейінің тұрақты даму процесінің
нәтижесіне байланысты туындаған.
Сондай-ақ, ерекше атап өтетін мәселе, бұл аймақтың адамдары жерге
тұрақты болғандықтан таза көшпелілерге жатпайды. Яғни, мұндағы халықтың
белгілі мөлшері отырықшы күн кешті, немесе жартылай отырықшы еді. Халықтың
отырықшы бөлігі жер өңдеумен айналысты. Олар, табиғи өнім жинамай,
еңбектеніп суармалы жерлер арқылы, соны өңдеуді үйренді және бұл
еңбектерімен қатар мал шаруашылығымен де шұғылданды.
Жер шаруашылығы үстем болып, жерді пайдалану төңірегіндегі мәселелер
алға шығып, дамыды. Суармалы жерлерде жерге иелік етуді, жекешелендіруді
жүргізу аса маңызды мәнге ие болды. Қолдан өңделіп, суармалы жерлерге
айналған жер шаруашылығында, сол жерлерге әкелінетін судың рөлі де, ерекше
орын алады. Өйткені, суармалы, жерлерді суландыру көздері өнімнің негізгі,
басты құралы болып табылады. Қауымдық жерлерді узурпациялау, тартып алу,
суармалы жерлерді де иемденуге апарып соқтырды 7,23.
Сонымен, бұл процесс жерге феодалдық меншіктің қалыптасуын көрсетіп
берді.
Қазақстандағы жер қатынастарының қалыптасуы туралы айта келіп кезде,
моңғол шапқыншылығын айтпай кетуге болмайды. Сол шапқыншылық салдарынан
Қазақстан территориясының көбісі дерлік және әлемнің үлкен бөлігі Шыңғыс
тұқымдарының қол астында қалды.
Б.Я.Владимирцев моңғолдардың феодалдық қарым қатынасының негізін
олардан қалған, құқық нормалары мен жазу түрінде қалған қолжазбалар арқылы
зерттеген. Шыңғыс хан өз әмірін жүргізіп тұрған кезде көшіп-қонуға жарамды
жердің иесі кім болды деген сұраққа жауап бере отырып, ол былай деп жазды:
“Біздің, зерттеп тапқан деректеріміз бойынша көшіп-қонуға жарайтын nutug
(yurt), яғни жер кеңістігіне ие – мырза, немесе патша баласы, ханзада
(Kobegun), сондай-ақ, мыңбасы, жүзбасылар иелік етті. Сеньор-мырза,
адамдарға иелік етіп, билік жүргізгендіктен, олардың көшіп-қонып жүрген
жеріне де иелік етті. Сондықтан да, әрбір сеньор-мырза өзінің иелігіне не
басқаруына халық-ulus алған кезде міндетті түрде онымен қатар, өз билігіне
берілген көшпенділердің өмір сүруіне қажетті жерді, яғни nutyg (жұртты)
қатар алды. Xubі негізінен екі бөлімнен тұрады: белгілі бір мөлшердегі
көшпенділер отбасын (ulus) және солардың өмір сүру қабілетіне қажетті
жайылым мен аң аулайтын жер (nutug)” 12,101.
Феодальдық жер қатынастарын моңғолдар, өздері жаулап алған
мемлекеттерге күштеп енгізгені тарихтан белгілі.
Хlll-ХlҮ ғасырларда Қазақстанның барлық жерінде негізінен феодальдық
жер қатынастары пайда болып бекітілді: егерде көшпелі-қазақтар өмірінде
малға меншіктік қатынас, алғашқы қауымдық құрылымның ыдырауына әкеп соқса,
ал жерге феодальдық меншіктің қалыптасуы феодальдық құрылымның қалыптасуына
ықпал етті.
Кеңестік дәуірдегі жер қатынастары.
Социалистік жер қатынастары Ресейде 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін
орнықты. Большевиктердің, помещиктер жерін конфискациалау және барлық жерді
мемлекет мүлкіне айналдыру туралы бағдарламалық талаптар 1917 жылдың 26
қарашасында (8 қазанда) қабылданған жер туралы Декретінде нақтылы жүзеге
асты 13,15.
Декреттің негізгі ережелері жерге жеке меншікті жоюға бағытталды және
жерді бүкіл халықтық ортақ меншігіне айналдырамыз деген ұранмен жүргізілді.
Сөйтіп, Декретте жер туралы мыналар ресми жарияланды:
- жерге помещиктік меншік ешқандай төлемсіз бірден жойылсын.
- помещиктік имение (иелігіндегі жер), соған тең монастыр, шіркеу
иелігіндегі жерлер, барлық жанды және жансыз инвентарьлары, усадьбалық
құрылыстар, ішіндегі барлық мүлігімен болыстық жер комитеттері мен
крестьян депутаттары уездік Кеңестеріне, жер туралы мәселені Құрылтай
жиналысында шешкенге дейін өтеді.
- қандай да бір тәркіленген мүлік, бұдан былай барлық халықтың ортақ
байлығы болып есептелетіндіктен, оны бүлдіру, жарамсыз ету ауыр қылмыс
деп танылып, төңкеріс сотымен жазаланады. Крестьян депутаттарының Уездік
Кеңесі помещиктерді имениелерін тәркілеу барысында тәртіптің болып,
барлық қажетті шаралардың қатаң сақталуы талап етіледі. Бұның бәрі қайсы
мүлік тәркілеуге жатады және олардың барлығын нақтылы хаттау, ондағы мал,
мүлік, тамақ, құрылыс бәрін қатаң төңкеріс күзеті сақтайды.
1918 жылдың 27 қаңтарында жұмысшы, солдат және крестянь депутаттарының
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті “Жерді социализациялау туралы”
Декретті қабылдап, онда мынадай міндеттерді белгіледі:
- Ресей Федерациясы Кеңес Республикасы шеңберіндегі жерге, жер
қойнауындағы байлыққа, суға, орманға және табиғатта тіршілік ететін барлық
байлыққа деген қандай да болмасын меншік мүлде жойылсын.
- Жер ешқандай төлемсіз (ашық немесе жабық) барлық еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
- Жерді пайдалану құқы, кім сол жерді өз еңбегімен өңдейді, соның
пайдалануына беріледі, тек қана сол заңда көрсетілген ерекше жағдайда
болмаса ғана.
- Құнарлы жерден алған өнімнің артығы және рынокқа өткізуге ыңғайлы
жерде орналасқандардың артық өнімі Кеңес үкіметі ұйымдарына ортақ қоғамдық
қажетке пайдалану үшін өткізіледі.
- Ауылшаруашылық машиналары мен тұқыммен сауда жасауға Кеңес үкіметінің
ұйымдары монополиялық иелік жасайды.
- Астықпен сауда жасау, іште және сыртқа шығаруда мемлекет
монополиясында болмақ...
Бұл ережелер КСРО-да жер қатынастарын реттеуде барлық кеңес заңдарының
негізін құрайды. Жер қатынастарына байланысты, ірі өзгерістер жүргізіліп,
жерді халық иелігіне айналдырды және оны социализациалаудың теориялық
негізін жасауды талап етті.
Көрнекті орыс ғалымы, экономист-аграрник Н.Д.Кондратьев жерді
социализациалаудың негізгі ережелерін төмендегідей тұжырымдайды:
Жерге жеке меншік жойылып, ол ортақ байлыққа айналады. Бұның өзі жерге қол
жеткізуді жеңілдетеді, тұрақты пайдалануға жол ашылады, сондай-ақ басы
артық жер бір адамның қолына өтуіне жол бермейді - деді 14,82. Сонымен,
арнайы мынандай талаптар белгіленеді:
1) Әркім жерді пайдалануға еңбек құқы бар, тек қана оны сатуға, біреуге
беруге, жалға өткізуге, кепілдікке қоюға басқа да еңбексіз пайда табуға
апаратын әрекеттерге жол берілмейді.
2) Жерді шаруашылыққа пайдалану мен одан өнім алуға сырттан кедергі
келтіріп, ешкімнің араласуына құқы жоқ.
3) Жерді пайдаланудан алынған өнімнің барлығына меншік құқығы сақталады.
4) Жерді тегін пайдалану барысында, ерекше салық түрінде жер рентасы
алынады.
5) Жерді бөлуді жүзеге асырушы халық атынан өкілеттілігі бар
мемлекеттік жоғарғы басқарма және ол өзін-өзі басқаратын ұйым болып
табылады.
Тағы бір көрнекті ғалым, экономист-аграрник А.В.Чаянов жерді мемлекет
мүлкіне айналдырудың негізгі қағидаларын айта келіп, жерді мемлекет мүлкіне
айналдыру барысында жер меншік ретінде жалғыз меншік иесі - мемлекетке
қарайтындығын көрсетті 15,65. Жалпы мемлекеттің мүддесін қорғау
мақсатында, мемлекет барлық мемлекет жерін басқарып, билік ету құқына ие
болды. Мемлекет өз құқығына сүйене отырып, барлық жерді еңбек адамдарына,
жалға беру түрінде, жақын нысанда пайдалануға береді. Сонымен қатар,
мемлекет шаруашылықтың негізгі ішкі мәселесіне араласпайды. Жерге жоғарғы
иелік ету мемлекеттік өкіметтің қолында, ал жергілікті жерді бөлу жұмысымен
жергілікті жер ұйымдары айналысады. Олар өзін-өзі басқару қағидасымен
құрылған 16-35,36.
Көрсетілген қағидаларды саралап, қарастырудан байқағанымыз жерді
мемлекеттік меншікке беру, ұлттандыру мен социализациялауға кедергі емес.
Сесбебі, олардың арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ.
Көрсетілген жер құрылымы жүйелерінің басты өзгешеліктері оны негіздеу
мен түйіндеудегі көзқарастардан көрінеді, ал нақтылы жерді пайдалану туралы
айырмашылық жоқ десе де болады.
Аталған, алғашқы жер туралы қағидалар оны пайдалану барысында өрескел
өзгеріске ұшыраған. 1927 жылдың желтоқсанында ВКП(б) ХҮ съезіндегі селоны
коллективтендіру туралы шешімінен байқаймыз. Сол шешімге сәйкес, аграрлық
саясатта әскери-әкімшілік жолы таңдалып, шаруалар өздеріне бөлінген
жерлерімен қоса күштеген колхоздарға біріктірілді. Енді өндірілген өнім
колхоздың әрбір мүшесінің меншігі емес колхоздың меншігі болды. Өнімге
иелік ету, оны бөлу процесі толығымен жергілікті мемлекет органдарының
қолына өтті.
Сонымен, Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде, жер туралы заңдарда жерді
пайдаланудың негізгі құқықтары мен оған кепілдік жасау формалды түрде ғана
жарияланды. Ал шындығына келсек, күштеп енгізген колхоз-совхоз құрылымының
нәтижесінде, жеке отбасы жерді пайдаланудан өзінің негізгі өндіріс
құралдарынан алшақтатылады. Сондай-ақ, өз еңбегінің нәтижесін жалпы
колхоздың жалпы өнімінен арнайы алып тұратын болды.
Қазан төңкерісінен кейінгі, кезеңдерде Қазақстандағы жер қатынастары
туралы үлкен өзгерістер төмендегі жағдайларға байланысты болды.
Жер және жер-су жөніндегі, арнайы құрылған комитеттер, жер мәселесі
бойынша 1920 жылдың қазанында Кеңестің 1-ші жалпықазақстандық құрылтай
съезінде қабылданған арнайы шешімдерді басшылыққа ала отырып,
шаруашылықаралық жерді орналастыру бойынша ірі жұмыстар жүргізді.
Негізінен, байлар мен помещиктерден, тәркілеу арқылы алынған жерлер, шаруа
мен малшыларға теңдей бөлініп берілді, сондай-ақ, жер-суды пайдаланудағы
ала-құлалықтарды жүйелеуге күш салынды. Келесі кезегінде, көшпелі және
жартылай көшпелі қазақтардың отырықшы өмірге көшіру мақсаты тұрды.
ВКП(б)-ның ХҮсъезі (1927 жыл, желтоқсан) лениндік кооператив жоспарын
басшылыққа ала отырып, коллективтендіруді өрістету туралы шешім қабылдады.
Жеке шаруа қожалықтарын біріктіру арқылы, ірі коллективтік шаруашылықтар
құру қолға алынды. 1928-1935 жылдары жерге орналастыру ұйымдарының алдында
соған сәйкес, күрделі мәселелер тұрды. Оған, әлемдік тәжірибеде бұрын
болмаған, жерді пайдаланудағы бірден бір ірі социалистік, бірегей басқару
жүйесін құру болды.
Осы кезеңде ВКП(б) Орталық Комитетінің шілде Пленумының және ВКП(б) ХҮ
съезінің (1930) шешіміне сәйкес республикада астық және мал шаруашылығы
совхоздарын құру жұмысыда қолға алынды. “Астық және мал шаруашылығы
совхоздарына бөлінген жерлер барлық жоспарланған ұсыныстардан түскендігін
көреміз. Яғни, 1928 жыл мен 1931 жылдар арасында ауыл шаруашылығына
пайдалануға 40 млн. гектардан астам жер бөлінді”17,41.
Одан әрі колхоз және совхоз шаруашылығын дамыту 1935-1941 жылдар
арасында жүрді. 1935 жылдың ақпанында өткен 11-ші Жалпыодақтық үздік-
колхозшылар съезі, жаңа Үлгілі ауыл шаруашылық артелі туралы жарғысын
бекітіп, ауыл шаруашылық артелі алып отырған жер оларға тегін, мәңгілік
пайдалануға берілетіндігін айтылған. Жерді пайдалану құқығын айқындайтын
заңды құжат ретінде мемлекеттік акт жасалды. Ол актіні әрбір ауыл
шаруашылық артелдеріне еңбекшілер депутаттарының аудандық Кеңесінің атқару
комитеті беретін болды.
Бұл саяси міндетті жүзеге асыруды соғыс алдындағы жылдардағы жерге
орналастыру комитеттері жүргізді.
Мемлекеттік актіні колхоз бен совхоздарға арнайы тапсыра отырып, жерге
орналастыру ұйымдары сол жерлерді дүрыс пайдалану жұмыстарына араласып
отырды. Жердің алыстығы, ала-құлалығы, ерекшеліктері ескеріліп, әлсіз
колхоздар біріктіріліп, күшейтілді. Сөйтіп,1937-1940 жылдар арасында колхоз
саны 7653-тен 6841-ге дейін қысқарып, іріленді.
Ұлы Отан соғысы жылдары, Қазақстанның ауыл шаруашылығының салаларына
әскер мен халықты тамақпен қамтамасыз ету жауапкершілігі жүктелді. Соғыс
жылдары, елімізге ет, сүт, жүн көп мөлшерде қажет болды. Республикада мал
шаруашылығын тез көтеруге шынайы мүмкіндіктер болмады: техника, жұмыс күші
жетпеді, шөп дайындаумен айналысатын жұмыс күші аз болды, малға жем-шөп
дайындау да оңай болған жоқ.
Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті сол кездегі
қалыптасқан қиын жағдайды ескере отырып, мал шаруашылығын сырт жайылым
арқылы тез дамытуды қолға алды. Соғыс жылдары 20 млн. гектар жер мал
шаруашылығына арналған сырт жайылымдар, жайлаулар мен, қысқа шөп
дайындайтын жер ретінде игерілді. Соғыс жылдарынан кейінгі қалпына келтіру
кезеңінде, жерге орналастыру жұмыстары әртүрлі бағытта жүргізілді.
Экономикалық тұрғыдан әлсіз колхоздар біріктіріліп, ірілендірілді, сондай-
ақ, сырт жайылымға, жайлауға, қыстауға жерді ұзақ мерзімге пайдалануға
беріліп, мал шаруашылығының дамуына қолдау көрсетілді. Сондықтан да 1945
жылдан 1953 жылдар арасында колхоздар саны республикада 6758-ден 3092-ге
дейін қысқарып, біріктіріліп, ірілендірілді.
Жер құрылымын реттеудегі, одан кейінгі реформаларда колхоздарды
таратып, оларды біріктіріп мемлекеттік шаруашылық-совхоздарға айналдыру
процесі жүзеге асырылды. Бұл процесс, әсіресе Қазақстанда ерекше қарқынмен
жүрді, оған дәйекті дәлел ретінде 1990 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметке
сүйенсек, мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген жер
көлемі 205 млн. гектар болды. Бұл басқаша айтқанда, республиканың барлық
жерінің 92,2% процентін құрады. Социалистік дәуірдегі жер қатынастарын
реттеудегі мемлекеттік - әкімшілік әдіс КСРО мен одақ респуликасының, жер
туралы заңдарымен ережелерінде толық, жан-жақты жазылып, бекітілді. Одақтас
республикалардың әрқайсысында жер туралы кодексті дайындау үшін, базалық
(негізгі) қызмет атқарды. Жер туралы заңда, ірі мемлекеттік ауыл
шаруашылығында, жерді пайдалануға басым мүмкіншілік беріліп, соны негізгі
бағыт ретінде қарады. Жер қатынастарына сырттан біреудің араласуына
мүмкіндік берілмеді. Барлық жер мемлекеттің иелігінде болғандықтан, жеке
адамдарға берілген учаскенің көлемі, аз болды.
КСРО және Одақтас республикалардың жер туралы заңдарына сай, Қазақ КСР
жер туралы кодексі, жер қатынастарын 1990 жылға дейін реттеп отырды. Бірақ,
халық шаруашылығын жүргізудің социалистік қағидалары, қоғам дамуының әрі
қарай, объективті заңдылықтарына қайшы келді. Яғни, қалыптасқан қоғамдық
құрылымға түбегейлі өзгеріс жасау, қоғамдық демократизациялау, нарықтық
қатынастарды енгізу күн тәртібінде тұрды.
Сол кезеңде КСРО-дағы жер қатынастарын қиын жағдайдан құтқару
мақсатында жасалған талпыныс 1990 жылы болды. Яғни еліміздің жаңа
экономикалық саясатының болуы. КСРО Жоғарғы Кеңесі, сол жылы жер туралы
заңдардың жаңа жобаларын қабылдап, онда жердің әлеуметтік қағидасы қалпына
келтірілді.
Жоғарыдағы көрсетілген шаралар, Кеңес республикасындағы жер туралы
заңдарға өз ықпалын тигізді. Сүйтіп, Тәуелсіз егеменді Қазақстанның
тарихында жер қатынастарының жаңа дәуірі басталды.
Егеменді Қазақстанның жер қатынастары
Еліміздегі, қатынастарының жаңа кезеңі, ресми түрде 1991 жылдың 16
желтоқсанында Қазақстан Республикасының “Қазақстан Респуликасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” конститутциялық заңын қабылдаумен
басталды. Бұл заңның негізі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы қабылданған
Жер туралы кодексінің жаңа редакциясында жатыр. Осы кодекстің 3-бабында
бекітілгендей, Қазақстан Республикасының жері тек қана, республика меншігі
болып танылады делінген. Бұл өте анық, прогрессивтік шешім болып есептелді.
Себебі, бұл шешім, бұрыңғы одақтық заңға қайшы келетін, ол заңда жер “сол
территорияда өмір сүріп жатқан халықтың байлығы” деп көрсетілген. Бұндай
“еркіндікке” бұрын жол берілмеген. Жер туралы кодекс Қазақстан
Респуликасында жер қатынастарын 1995 жылдың 22 желтоқсанына дейін, яғни жер
туралы Жарлық күшіне енгенге дейін реттеді.
Жер туралы кодекс, респуликадағы жер құрылымына реформа жасады,
жүргізілген өзгерістердің айтарлықтай маңызы болды және ол төмендегідей
мәселелерде айқын көрініс тапты:
- республика азаматтарына жер учаскелерін алу құқығы берілді және жеке
қожалық шаруашылығына алған жерін, жеке үй маңындағы жерін, бау-бақша мен
мал шаруашылығын, құрылыс және үйін, саяжай, т.б. дәстүрлі еңбектен
тапқан дүниесін мәңгілік мұра арқылы ұрпағына беруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ЖЕРГЕ МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ БАҒЫТТАРЫ
1. Жерді меншіктену құқығының дамуындағы
негізгі заңдылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. Жерге меншіктікті құқықтық реттеудің жалпы сипаттамасы және жерге
меншіктіктің арнайы құқықтық нормалары ... ... ... ... .25
2. ЖЕРГЕ ЖЕКЕ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ІС ЖҮЗІНЕ АСЫРУДЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТЕТІКТЕРІ
1. Жерге жеке меншік құқығының объектілері ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Жерге жеке меншік құқығының субъектілері ... ... ... ... ... ... 54
2.3 Нарықтық жағдайындағы жерге жеке меншіктік қатнастар және жер
иелерінің құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға біртіндеп өту кезеңінде,
жерге жеке меншік құқығын өз мәнінде зерттеу, оның ғылыми жетістіктерін,
қазіргі қабылданып жатқан заңдарда қолдану - құқық жүйесіндегі ең маңызды
мәселелердің бірі. Мемлекет жер қатынастарын заңды реттеуде, жер
ресурстарын тиімді пайдалану мен қорғауда арнайы зерттелген ғылыми
жетістіктерге сүйенетін болады және оны алдыңғы қатардағы ең маңызды мәселе
деп есептейді.
Осы саладағы арнайы ғылыми зерттеулер, жерге жеке меншік құқығын
реттейтін нормативті-құқықтық актілердің өрісін жетілдіріп, еліміздегі
нарықтық қатынастардың дамуына өз ықпалын тигізуі сөзсіз.
Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан реформалар,
шаруашылық жүргізудің еркіндігі мен көптеген меншік түрлерінің дамуын,
жердің меншік иелері мен жерді өз мәнінде пайдаланушылардың құқықтары мен
бостандықтарын арнайы заңдармен қамтамасыз етуді талап етеді. Осы тұрғыдан
қарасақ, жерге жеке меншік құқығын ғылыми түрде зерттеудің маңызының
зорлығын байқаймыз.
Жер-барлық тірі жан иелерінің мекені екендігі, өмір азығының негізі
екендігі белгілі болғандықтан эволюциялық дамудың барысында, “ішім-
жем”өнімдерін өндіру ісіне шексіз дерлік үстем болуға, барлық жан иелерінің
ішінен адамның ғана қолы жетті 1,21.
Жер сияқты, сол аумақта тұратын халықтардың өмірі мен іс әрекеттерінің,
негізі болатын басқа табиғи ресурстардың жойылуы және қалпына келтірілуі
мүмкін, ал жер қойнауларының энергетикалық қорлары қайта қалпына келмейді,
бірақ, олардың, жел атом энергиясы сияқты баламалары бар. Бірақ жердің,
адамның тіршілік ету орны ретінде, орны толмайды.
Жердің басты қасиеті—адам қоғамының тіршілік ортасы ретінде, оның іс-
әрекет қызметінің негізі болып қалады. Сонымен қатар, жер өзіне деген
субьективтік заттық құқықтардың іске асырылу ерекшеліктерін қатаң сақтауды
талап етеді және мемлекет органдарының жерді бөлу, ұтымды пайдалану және
қорғауға байланысты іс әрекетінің маңызына сай болады.
Жерге меншіктікті құқықтық реттеу проблемасы маңызды және маңызды бола
бермек, сондықтан Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” деп аталатын Жолдауында: “Жеке меншік
институттары жерге деген құқықтың, сондай-ақ меншік құқықтарын және келісім-
шарттардың орындалуын қорғайтын заң жүйесін құрудың есебінен нығайтылады”
деп атап көрсетті 3,63.
“Ғылыми зерттеулер - деп жазады профессор Ә.Е.Бектұрғанов жер
қатынастарын реттейтін нормалардың өрісін жетілдірумен шектелмей, ол
нормалардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігін де анықтап беруге
тиіс”4,3.
Жоғарыдағы актуальды проблемалар магистрлық диссертация тақырыбының
таңдалуына және онда зерттелетін мәселелер аумағының анықталуына себеп
болатыны ескерілді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Қазақстан Республикасындағы жерге жеке меншік құқығының
ерекшеліктерін зерттеуге арналған еңбектер аса көп емес, олар негізінен
жерге меншік құқығын құқықтық реттеудің жалпы мәселелерін қарастырады.
Мәселен, Ә.Ерәлидің ”Жер меншігінің құқықтық негіздері” монографиясын
атауға болады.
Дегенменде, осы тақырыпқа қатысы бар Қазақстандық ғалымдардың құнды
ғылыми еңбектері бар. Олардың ішінен Ә.Е.Еренов, Ә.С.Стамкулов,
С.Б.Байсалов, К.А.Шайбеков, Н.Б.Мухитдинов, Ә.Е.Бектұрғанов,
Д.Л.Байдельдинов, Л.К.Еркінбаева, Ж.Х.Қосанов, А.Х.Хаджиев, С.Т.Культелеев,
Б.Ж.Абдіраимов, Е.Ш.Дүсіпов, Ә.Ерәли, Н.Батырбаев, Б.Бегалиев, С.Мұстафаев
және т.б. бөліп айтуға болады.
Жерге меншік құқығын, белгілі ресейлік ғалымдар зерттеген, Иконицкая
И.А., Краснов Н.И., Ерофеев Б.В., Фомина Л.П., Карамышева О.В., Топорнин
Б.Н., Сыроедов Н.А., Быстров К.Е., Боголюбов С.А., Волков Г.А., Крассов
О.И., Камышанский В.П., Козырь О.М.
Жер құқығында сонымен қатар әлі зерттелмеген мынадай маңызды
мәселелерді атап айтуға болады:
- азаматтық құқықтар обьектісі тұрғысынан жерді құқықтық реттеу;
- жермен азаматтық мәмілелер жасау;
- жерге жеке меншік институтының жер құқығы саласында алатын орнын
белгілеу;
- жерге жеке меншік құқығы объектілерінің ерекшеліктерін ескеру;
- жерге жеке меншік субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін
айқындау;
- жерге жеке меншік құқығының мазмұнын жаңа экономикалық-әлеуметтік
тұрғыдан зерттеу;
- ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерге жеке меншік институтын енгізу
қажеттілігі және бұл мәселе бойынша мемлекеттің қатысу шектері;
Зерттеу обьектісі мен пәні
Диссертацияның зерттеу объектісі - республикамыздағы нарықтық
экономиканың орнығуына байланысты, жекешелендіру саясатының жүзеге асырылуы
және құқық реформасының жүргізілуі жағдайындағы жердің құқықтық реттелуі,
жерге жеке меншік құқығы, онымен тығыз байланыстағы жер және азаматтық-
құқықтық қатынастар. Ал, зерттеу пәніне - жерге жеке меншік құқығы туралы
ұғым, жерге жеке меншік құқығының объектілері, субъектілері мен құқықтық
негіздері, жерге жеке меншік құқығын іске асырудағы негізгі құқықтық
нысандары және жерге байланысты жасалатын келісімдер жүйесін бір қалыпқа
келтіру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Нарықтық қатынастардың қазіргі кездегі қарқынды даму жағдайындағы,
жерге жеке меншік құқығының, құқықтық реттелу тәжірибесін талдап, қорыту
және заңдардағы кейбір кемшіліктерді, жетіспеушіліктерді айқындау, соған
сай теориялық қорытындыларды негіздеу және жерге жеке меншік құқықтарды
реттейтін жер заңдарын жетілдіруге бағытталған, мынандай кейбір тәжірибелік
ұсыныстарды жасауға ұмтылыс жасау:
-жерге жеке меншік қатынастарын құқықтық реттеуге байлансты негізгі
теориялық мәселелерді талдау;
-жерге құқықтық қатынастардың өзгеруінің тарихи заңдылықтарын зерттей
келіп, жеке меншік құқығының ұғымын анықтау;
-басқа елдердің үлгісіне тиімді үлгісіне байланысты ауылшаруашылық
мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын енгізудің салдарын зерттеу;
-жоғарыда көрсетілген мәселелер бойынша, мемлекеттік органдардың
қызметін, жетілдірумен дамытуға, оның тиімділігін барынша арттыруға
бағытталған теориялық принциптермен тәжірибелік ұсыныстарды жасау және
негіздеу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі
Ғылыми зерттеудің әдістемелік негізін, жалпы диалектикалық танымдық
әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи, салыстырмалы,
және әлеуметтік ғылыми әдістер құрайды. Зерттеудің теориялық негізін
еліміздегі белгілі заңгер-ғалымдардың жер құқығына арналған арнайы ғылыми
еңбектері мен ұсыныстары, сонымен қатар нормативті-құқықтық деректер,
негізінде жазылған жалпы құқық теориясы, Кеңестер Одағы және басқа шетелдік
ғалымдардың теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектері құрайды.
Сондай-ақ, мерзімді басылымдарда жарияланған жер туралы арнайы ғылыми
мақалалар мен материалдар да назарға алынды.
Зерттеудің нормативтік базасы
Қазақстан Республикасының Конституциясы, жер туралы қабылданған
еліміздің арнайы заңдары, Азаматтық заң актілері, Президент Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, сонымен бірге, бұрынғы
Кеңестер Одағы мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің
нормативті-құқықтық актілерде зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын ғылыми жаңалығы
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу кезіндегі жерге
жеке меншіктік қатынастарды, құқықтық реттеудің теориялық және тәжірибелік
мәселелерін зерттеу, еңбектің негізгі нәтижелерінң бірі. Жұмыста жаңа
материалдарға сүйеніп жаңашылдық сипаттағы өзіндік қорытынды, қағидалармен
ұсыныстар беріледі.
-жерге меншік қатынастарының дамуының тарихи заңдылықтарын зерттеу
нәтижесінде және осыған байланысы бар, теориялық пікір нәтижесінде, жерге
жеке меншік құқық ұғымы жоғарғы дәрежеде дәлелденіп анықталған;
-жердің азаматтық және құқықтық қатынастарында жер учаскесі мен жер
үлесі түрінде көрсетілген, меншік құқығының обьектілері мен белгілері нақты
айқындалып, негізделген
-жердің табиғи ерекшеліктерін есепке ала отырып, азаматтық құқықтың
басқа да обьектілеріне қолданылатын нормаларды жердің жеке меншік
қатынастарын реттеу кезіндеде, оның барлық жағдайларына қолдану мүмкін
еместігі, көрсетіліп, жердің өзіндік ерекшелігі негізделген және қажетті
негізде дәлелдемелер көрсетіліп, келтірілген.
-Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне барлық, жылжымайтын
мүлікті, оның ішінде жер учаскелерін сату-сатып алу тәртібін жаңаша
реттейтін қосымша тарауды кіргізу қажеттілігі көрсетіледі;
-келесі қағидаларды ескере отырып, жерге меншік құқығын қолайлы және
біртіндеп енгізуді реттейтін құжаттар пакетін жасауды ұсынады;
-жоғарыда көрсетілген мәселелер бойынша мемлекеттік органдардың
қызметін жетілдіру мақсатында, оның тиімділігін арттыруға бағытталған
теориялық қағидалар мен тәжірибелік ұсыныстардың қажеттігі негізделген;
-жер учаскесінің белгілі талаптарға жауап беретін субьектіге берілу
мүмкіндігін анықтауда, жауапкершілікті күшейту көзделген.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы мынада:
- зерттеу нәтижесінде жасалынған кейбір қорытынды тұжырымдар Қазақстан
Республикасының жер туралы заңдарын жетілдіруде пайдаланылуы сөзсіз;
- жерге меншіктік қатынастарды құқықтық реттеу мәселелерін ғылыми
зерттеуді дамыту үшін қажетті деректер ретінде;
- құқықты жетілдіру және оны қолданатын органдардың қызметін
жетілдіріп жауапкершілігін арттыру қажеттігі көзделген;
- жер және азаматтық құқық курсы бойынша оқу процесінде тәжірибелік
материалдарды молынан қолдану ұсынылады;
Диссертацияның сыннан өтуі
Жұмыстың негізгі теориялық қағидалары мен тәжірибелік ұсыныстары
диссертация негізінде жарияланған мақалаларда баяндалған және олар
халықаралық конференцияларда жасалған баяндамалардың зерттеу нысанына
айналды.
Жұмыс құрылымы мен көлемі
Магистрлік диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЖЕРГЕ МЕНШІКТІК ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЖАЛПЫ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Жерді меншіктену қатынастарының дамуындағы негізі заңдылықтар
Жердің жеке тұлғаның меншікте болуы, оның экономикалық, әлеуметтік
жағдайына әсер етіп, аса маңызды рөл атқарғаны қоғамдық даму үрдісінің
тарихынан белгілі. Сондықтан, барлық кезеңде және барлық халықтар арасында
жерге иелік ету құқығы үшін күрес әр кезеңде толастаған емес. Бұл күрес
әлемдегі көптеген оқиғалардың, кей кезде жер үшін күрестің негізі болды.
Адам баласының жерге деген, оған билік етуге деген құштарлығы белгілі
дәрежедегі қажетті процесс.
Қоғамдық қатынастар жүйесінде жерге деген құқықтық қатынас адамзат
қоғамының алғашқы даму кезеңдерінен басталды. Яғни, құл иеленуші қоғамда
да, сондай-ақ, феодалдық қоғамда да жерге деген құқықтық қатынас болған
және сол қоғамға сай құқықтық нормалармен реттелген.
Сондықтан да жер құрылымы туралы мәселе, жерге меншік формасының
мәселелері, жерге қауымдық иелік формасы, жерге жеке меншіктіктің маңызы
мен ерекшелігі – көне дәуір мен феодализм кезінде де аса маңызды орын алды.
Біздің ойымызша, құлиеленуші қоғамдағы жер қатынастарының екі типін – көне
Шығыстағы жер қатынастары мен антикалық дәуірдегі жер қатынастарын ажырата
білу қажет. Құл иеленуші қоғамындағы жер қатынастарының қалай реттелгені
туралы, мысал ретінде көне Вавилондағы жер қатынастары мен антикалық
Римдегі жер қатынастарын арнайы келтіруге болады.
Көне Вавилондағы жерге иелік етудің құқықтық қатынастары. Көне
Вавилондағы мемлекет пен құқық жер қатынастарын реттеуде, ерекше мәлімет
беретін ерекшелігімен, өзіне назар аудартады. Вавилон көнешығыс құл
иеленуші қоғамының типтік мысалы бола алады. Бұл құл иеленушілік қоғамның,
сол қоғамға сай, антикалық құл иеленуші қоғамнан өзінің өзгешілігін
көрсететін бірқатар, өзіне тән ерекшелігі бар (Грекия, Рим).
Көне Қосөзендегі мемлекеттің қалыптасу ерекшелігі сонда, бұл процестің
сыртқы формасы жағынан алып қарағанда, жеке қоғамдардың бірлесуінен
қалыптасты. Олардың үстінен қараған патша, жердің ең жоғарғы иесі боп
есептелді. Шындығына, кейбір жеке қауымда мұра етіп қалдырған жерге ол
жалғыз өзі, жеке дара барлық меншікке иелік етті. Кейіннен біртіндеп
қауымдық меншік, мемлекеттік меншікке айналып, нақтылап айтқанда, соған
бірігіп, сіңіп, тұтасып кетеді. Осының негізінде біртіндеп, Сарай (Орда
патшалық) шаруашылығы үшін арнайы жер, және патша үшін – патшалық жер
бөлінеді, және, әдетте оған, храмдық жер де қосылады. Патша мен храмдарға
қарасты жерлер, мемлекеттің қол астындағы құлдардың күшімен өңделіп, соның
нәтижесінде, ұжымдық құл иеленудің өзі, жоғарғыдағы азғана топтың пайдасына
қызмет етті. Сол ортадан, пайдаланып отырған азғана топтың арасынан құл
иеленуші таптың өкілдері шықты, солар алғашқы жекеменшік жер иелері болып
есептелді.
Көне вавилондық патшалықтағы жерлер мынандай арнайы категорияларға
бөлінді:
- сарай иелігіндегі жерлер;
- храм иелігіндегі жерлер;
- қауымдық иеліктегі жерлер;
- жекеменшік иелігіндегі жерлер.
Жеке меншіктегі жерлер өз кезегінде, іштей бірнеше түрге бөлінді.
Жоғарыда көрсетілген түрлі категориялық жерлер өзіндік арнайы құқықтық
режимге бағынды. Барлық бұл категориялар Хаммурапи Кодексінде бекітілген.
Кодексте, дамыған мемлекеттің, құл иеленуші шаруашылығының негізінде, ақша-
тауар қатынасы мен тауар айналымының дамуына байланысты, дамыған жерге
жекеменшіктің болуына байланысты мәселелерді тереңдетіп қарастырған.
Хаммураби дәуіріндегі түрлі категориядағы жерлерге құқықтық режим
арнайы ережелерге сай болған.
Сарай иелігіндегі жерлер сол сарай шаруашылығын қамтамасыз ететін,
тікелей патша иелігіндегі жерлер болды, оны қалай пайдалану керек екенін
патша өзі шешкен. Бірақ, оны тікелей мемлекет те пайдаланды және бұл жерлер
тікелей мемлекет шенеуніктерінің бақылауында болып, құлдар күшімен
өңделген. Хаммурапи дәуірінде, сарай иелігіндегі жерлер аса мол кеңістікті
алып жатты, әсіресе оңтүстік аймақта. Храм иелігіндегі жерлер де, құқықтың
талабына сай және ұжымдық құл иеленушіліктің көмегі арқылы, жерді пайдалану
жүйесі жағынан да сарай иелігіндегі жерлерді пайдалану үрдісіне ұқсас
келеді. Храм иелігіне тиген жерлер сол храм шаруашылығын ұйымдастыруға
қызмет еткен. Осыған байланысты, атап айтатын мәселе, көптеген храмдар
патша иелігінде болды және патша храмдары деп есептелетін. Храм иелігіндегі
жерлер жалпымемлекеттік иелікке жатпаған.
Қоғамдық иеліктегі жерлер, ерекше категориядағы жерлер болып
есептелген. Яғни, бұрынғы рулық-тайпалық қауымдар территориялық қауымға
айналып біртіндеп, жерді бірігіп пайдаланудан жекеше пайдалануға
көшкендігін байқаймыз. Қауым ішіндегі жерлерде жекелеген үлкен отбастарының
бөліктері болды. Бұл қауымда, жерді жекеше пайдалану үшін, бөлу кезінде
үстем таптың ролі жоғары болып, теңсіздік пайда болды.
Соған қарамастан қауымдық байланыс сақталды. Қауымдық байланысты сақтап
қалуға маңызды рөл атқарған, ортақ суды пайдалану жүйесі болды. Суармалы
жүйені шаруашылықта бірігіп пайдалану және бірігіп су бөлінісін жүргізу де
қауымдық байланысты сақтаудың негізі тіректері ретінде көрінді.
Хаммурапи дәуіріндегі жерге меншіктігі бар, жер иеліктері жердің ерекше
категориясы ретінде, аса маңызға ие болды. Қалай болғанда да Хаммураби
Кодексі жердің бұл категориясына ерекше көңіл бөлгендігін көреміз, атап
айтар болсақ, одан ертеректе болған суммерлік Кодекске қарағанда жеке жер
иеліктерінің құқықтық нормаларын кеңітіп, оны дамытуға барынша күш салынды.
Сонымен қатар, жекеменшіктегі жер иелігі құрамына түрлі құқықтық режімдегі
жер иеліктері де кіретін болды.
Жекеменшік жер иелігі құрамындағы ең үлкен категорияны, сыйға берген
жер құрайды. Бұл жерлер, патшаның шенеуніктері мен әскери қызметкерлерге
“өзін асырауға” деп арнайы бөлінген жерлерге жатады. Олардың иелік жүргізу
құқығы Хаммурапи Кодексінде толығымен көрсетіліп бекітілген. Бұл жекеменшік
иелігі шартты болып есептелген. Себебі, бұл жеке меншік иелігі оның әскери
қызметімен тікелей байланысты болды. Әскери қызметкердің ұлы, бұрыңғы
әскери қызметте өз әкесінің қызметін жалғастырса ғана, аталған құқық
сақталған. Сонымен қатар, жоғарыда көрсетілген жағдайға қатысты иелікке
берілген жерлер, толығымен азаматтық айналымға жаттапаған, одан шығарылып
тасталған. Әскери қызметінің өтеуіне қатысты алған жерде өскен бау-бақшасы,
сондай-ақ, мүліктері “илка” деп аталатын, сатуға, немесе басқа да жағдайда
пайдаға асыруға әскери қызметкер құқылы емес еді. Жер иелігін шеттететін
кез-келген мәміле заңсыз және жарамсыз деп танылды.
Жеке иеліктегі жерлердің екінші түрі – бұл салық алуға арналған жерлер,
яғни мемлекеттік салық алу үшін жерге иелік жасатқан. Бұл жерлер де,
иеліктен шығарылып, жоғарыдағы әскери қызметкер мен шенеуніктердің “илка”
жеріне қатысты жасалған құқықтық ережелерге бағындырылған. Олар да әскери
қызметкерлер мен шенеуніктер жерлеріне қатысты, Кодекстегі баптармен
реттелген. Екеуінің айырмашылығы сол, арнайы көрсетілген мақсатта ғана
болған. Біріншісінде, патшалық қызметтегі адалдығы үшін, яғни соны дұрыс
атқарғаны жатса, екіншісі, салықтық жердің мақсаты, патша қазынасына
салықтың дұрыс, уақытында түсіп тұруын қамтамасыз ету. Салықтық жерлер –
бұл шаруа-қауымдастың жеке иелігіне арнайы бөлінген, жерлер және салық алу
үшін анықталған жерлер. Ал соңында, жекеменшік иелігіндегі жерлерді түрін
еркін сатуға болатын жер категориялары құрайды. Бұл жерлерді салықтық
жерлерге қарама-қарсы қоюға болады. Себебі, міндетті етіп берілген жерге
жеке меншіктік иелік етумен міндетті етіп берілмеген еркін жерге иелік ету,
көп айырмашылығымен ерекшеленеді. Біріншісі азаматтық иеліктен тіптен
шығарылмайды, ал екіншісі азаматтық айналымда болып еркін жүреді. Бұның
барлығы, әскери қызметкердің әскери қызметі үшін, алған жерлерін және басқа
да мүліктерін сатуға тыйым салатын Кодекс баптарында арнайы көрсетілген.
Алайда, аталған субъектілер сатып алу және сату шарты арқылы, алған
жерлерін еркін пайдалануға құқылы болған, оған Кодекстің өзінде де рұқсат
берілген арнайы баптар бар.
Жерге байланысты құқықтық қатынастар, көне Вавилондағы жерге
мемлекеттік меншіктің экономикалық мазмұнына байланысты айқындауға болады.
Онда жерге мемлекеттік меншікті пайдаланудың арнайы экономикалық нысаны
анықталып, оның басында Вавилон патшасының өзі тұрған. Мұндай жағдай
ұжымдық құл иеленуге тікелей байланысты болды және жеке меншік құл иелену
мен ұжымдық құл иеленудің тығыз байланысын көрсетеді. Сонымен қатар,
көрсетілген экономикалық мазмұнға байланысты жер қатынастарының құқықтық
мазмұны да толық айқындалды. Жоғарғы меншік иесі, шындығына келгенде жалғыз
жеке меншік иесі, тек вавилон патшасы еді. Ал жекелеген қауымдастықтың және
басқа да жер иелерінің жерге меншіктік құқығы мүлдем болмады, олар тек сол
жерді арнайы рұқсатпен пайдалануға құқылы болды.
Сонымен, барлық мәселе жерге иелік ету жайында болып отыр, ал біздің
пікірімізше жерді пайдалану құқығы ғана көрініс тапқан. Олай дейтініміз
жерге билік, иелік жүргізу мәселесі арнай көрсетілмеген, тек қана жердің
пайдалы қасиетін пайдалану мен одан кіріс кіргізу мәселесі ғана айтылған.
Жерге меншік құқығының субъектісі тек вавилон патшасы, болғандықтан жерге
қатысты барлық реттеу жүйесі, иелік ету құқығы соның қолында болды. Жер
рентасы, соған сәйкес үстеме еңбектің пайдасына иелік жасап, оны жұмсау
мүмкіншілігі де вавилон патшасының қолында болған.
Жекелеген жер иеленушілердің құқықтық мүмкіндігі,сондай-ақ қатар
қауымдастықтың, храмдардың, жерге құқықтық мүмкіндігі жерді пайдаланудан
ары аспайтын. Олар жерге жеке меншік құқығына ие болмайтын. Соның
нәтижесінде жерге жеке меншік иеліктері барлар, өз қалауымен жерді
пайдалануға құқықтары болмаған.
Тауар-ақша қатынасының прогрессивті дамуы, шаруалардың жерден біртіндеп
айырылуы және дифференцияланып, таптардың ара жігінің айқындалуы – көне
вавилон патшалығында арендалық (жалға беру) қатынастың дамуына ықпал
жасады. Хаммураби Кодексіде жерді жалға беру туралы көптеген өзінің
баптарын арнаған, онда екі жақтың құқықтық қарым-қатынасы кеңінен
айтылған. Соның өзінде де, Кодекс әр уақытта жерді жалға беруші, үстем тап
өкілдерінің мүддесін қорғауға ықыласты екенін көрсетіп отырды. Кодекс жерді
жалға берудің түрлі формасын ұсынды.
Хаммурапи Кодексінің жер мәселесін талдауы және оны ертедегі заңдарымен
салыстыра зерттеуі, сөз жоқ, көне вавилон патшалығы дәуірінде жеке меншік
жер иелігінің қарқынды дамығанын көрсетеді. Тауар-ақша қатынасы мен жалға
берудің өсуімен қатар, көне шығыс құл иелену қоғамының негізі ретінде,
жерге мемлекеттік меншікті де сақтады.
Көне Римдегі жерге құқықтық қатынас.
Жерге жеке меншік нысаны рим құқығында қалай реттелді және оның
ерекшелігі неде, деген заңды сұраққа жауап берместен бұрын,осы мемлекеттің
тарихына шолу жасайық. Көне Римдегі жер құрылымын оның ерекшелігін,
“классикалық-антикалық” формада көрсету үшін, алдымен рим қауымдастығы мен
оның өзіне тән ерекшелігін танып, білу қажет. Мемлекет-
қала құру жағдайындағы, рим қауымдастығының өзіндік ерекшелігі бар, атап
айтар болсақ, ол – рим қауымдастығы өзіндік саяси ұйым ретінде көрінді,
яғни, қауымдастық жері, рим жері ретінде екі нысанда көрініс тапты:
мемлекеттік жер ретінде, сондай-ақ, жеке меншік жер ретінде. Себебі, рим
азаматы – ақсүйек, мемлекет-қала қауымдастығының мүшесі ретінде, рим
азаматы ретінде жеке меншік иесі боп танылды.
Көне римдегі рулық қауымдастықтың ыдырауына байланысты, жер патрицийлар
қауымдастығына өтті және ұжымдық жерге иелік етуден жерді жеке дара өңдеуге
өткен кезде, жекелеген, ақсүйек отбасына алғашында жеке иелік етуге, тек
қана үйінің жанындағы жер ғана бөлінген. Алғашында тек осы үйлерінің
жанындағы жер ғана мұра (heredіum) ретінде ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Барлық
қалған жер түгелімен, ақсүйек қауымдастығы иелігінде болды, яғни ager
publіcus деп аталатын жерге иелік түрін қалыптастырды.
Бұл қауымдастықтардың жерлері мемлекеттік меншік болып есептелді. Бұл
жерден әрбір рим азаматы (алғашында тек қана патрицийлер) өзіне қанша жер
қажет, қанша жерді алып өңдей алады,соған байланысты иемденген. Мұндай
“басып алуға” рұқсат етілгендер: жерге иелік еткендер ғана иелік
(possessіo) құқығына ие болды. Олардың жерге иелік етуі заңмен қорғалды.
Иелікке алынған жерлер ерекше категорияға жатып ager occupatorіus
қалыптастырды. Рим өзінің бұдан кейінгі, тарихи жағдайында, әрбір жаңа
басып алған жерлерін рим жері, яғни рим мемлекетінің жері – ager publіcus
деп жариялады. Рим мемлекетінің жерді – ager publіcus пайдалануы, рим
республикасындағы жер қатынастарының дамуының тарихы болып есептеледі.
Римдіктер әркез өздері жаулап алған территорияның үштен бірін жаулап алып
отырғаен. Ең жақсы өңделген жерлерді мемлекет өзіне қалдырып (ager
lіmіtatі), тек қана, кейін колония тұрғындары үшін жер арнайы бөлінген
(ager quaestorіі). Өңделген жерлер, алым (ager vestіdales) түрінде жалға
берілген және еркін жаулап алуға мүмкіндік берілді (ager occupatosіі)
5,110.
Ager occupatosіus – бұл атаумен, римдіктер ертеден ager publіcus
бөлігін атады, яғни өңделмеген жерлерді, олар бөлініске де түспеген,
сатылмаған, жалға да берілмеген. Бұл жерлерді, кім қанша мөлшерде өңдей
алады, сол мөлшерде ғана еркін иелік ету мүмкіншілігі берілген. Бұл
жерлердің иелері, формалды түрде бұл жерге иелік еткені туралы, меншік
құқығын иемденбеген, олар тек қана оны пайдалануға иелік ету (possessіo)
құқығына ғана ие болған, ал меншік иесі ретіндегі құқық тек мемлекеттің
өзінде болды. Алайда, жерді пайдалану мүмкіндігі белгілі бір мерзіммен
шектелмей, жер учаскілері атадан балаға мұра ретінде өтетін болды және
еркін сатылатын болды. Ager publіcus құрамында ager occupatosіus
категориясы рим жер категориясындағы ерекше – ager compascuus бар, бұл жер
де мемлекеттік болса да, жеке иелік ету үшін арнайы бөлінген.
Барлық жерлер, ager publіcus құрайтын қағида ретінде, рим халқының
иелігіндегі (popul us romanus), жерлердің өзіндік ерекшелігі болды.
Плебейлер жеке меншік құқығында жер учаскесіне иелік етті және бұл
квириттік меншік болды. Бұл алғашқы квириттік жерге иелік етудің бастамасы
ретінде, азғана плебейлік, крестяндық жер бөліктері еді, плебейлерге
берілген жерлер немесе оларға күнкөріс үшін ғана, берілген жерлер болды.
Сонымен, рим республикасы тарихының алғашқы кезеңінде жер қатынастары
сол кездегі жерге иелік етудің екі нысанында арнайы көрсетілді:
а) жаулап алу арқылы, ірі жерлерге иелік ету, б) квириттік меншік құқығы
аясында шағын және орташа жерлерге иелік ету рұқсат етілді.
Рим заңгерлерінің ізімен барлық батыс заң ғылымында жер қатынастарына
байланысты алғашқы нысанын, “иелік ету құқығы” (possessіo) деп атады, тек
қана екінші нысандағы, жеке меншік құқығын бұрынғы кеңес заңгерлері,мұндай
қағиданы да дұрыс емес деп таныған. Бірінші және екінші нысандары да,
олардың пікірінше, бұрыңғы Римдегі құл иелену кезіндегі жерге меншіктік
құқығының екі нысаны ғана деп таныды. Таратып айтар болсақ, жерге иелік
етудің бірінші формасы, ірі жер иелерінің билік табының қалыптасуына негіз
болып, соған қызмет етті. Ал, жерге иелік етудің екінші нысаны бойынша, жер
иелері крестяндар болғандықтан, олар негізінен римнің әскери құрамына
қызмет етуді қамтамасыз етті, себебі рим әскерінің көбісі крестьяндардан
болатын 6,96.
Гракхов жер реформасы арқылы ager occupatosіus жер иелігі түрлерінің
болуын тоқтатты, сонымен қатар, ager publіcus жер иелігі түрі де жойылып,
бұл жерлердің бәрі, квирттік меншік түріне айналды. Одан әрі қарай жерді
жаулап алу тоқтатылды және ager publіcus жер иелігі, ендігіде, ерекше
тұрақты төлем, салық - vectіdal алу арқылы тек қана жалға берілетін болды.
Рим империясының кейінгі даму кезеңдерінде, эмфитевзис, жалға берудің
мұралық ерекше нысаны ретінде кеңінен таралды. Эмфитевзис, аты айтып
тұрғандай, өзінің пайда болу жағынан, эллинистік Шығыстан шыққандықтан тек,
астықтық шығымы мол жерлері бар аймақтарда ғана қолданылған. Эмфитевзис,
жалға берудің түрі болды, сондықтан, ірі кәсіпкерлер өз жерлерін жекелеген
ұсақ шаруаларға жалға беру үшін қолданатын болды.
Көшпелі - қазақтардың жер қатынастары.
Қазақстанның тарих ғылымында көшпелі - қазақтардың экономикалық негізін
малға жекеменшік құрады, ал жерге жекеменшік алғашқыда болмаған. Бұл
саладағы өткір қадамды отандық ғалым, Әбдуәли Еренұлы Еренов жасады.
Ғалымның дәлелдеуі бойынша, көшпелі-малшылардың өндірістік қатынастар
жүйесіндегі анықтаушы орынды жерге жекеменшік қатынастары айқындайды
7,46.
Қоғамдық меншіктен жеке меншікке айналған жердің объектісіне көңіл
аударсақ, сол жерде өскен төрт түлік мал болды. Жердің табиғи өнімі (мал)
алғашында рудың, тайпаның ұжымдық меншігі болса, кейіннен жекелеген бай
феодалдардың қолына еркін өтіп, жеке меншікке айналды. Отбасы, тек қана
тұрмыстық қатынастарда ғана бөлінбеді, иелік ету салалары да дараланды
8,23.
Малы көп, бай отбасының пайда болуы, малға жеке меншіктіктің бастауы
болып, соның негізін қалады. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек малға жеке
меншік иелік құқығының белгісі ретінде, малға соғылатын түрлі таңбаның
пайда болғанын байқаймыз 9,3.
Төрт түлік малдың жеке меншік объектісіне айналуы, сол кездегі
қалыптасып, орныққан жерге меншіктіктің қауымдық түрімен қарама-қайшы
келді. Өйткені, жерге меншіктің бұндай түрі дараланып, жекеленген мал
шаруашылығының дамуына белгілі мөлшерде кедергі жасады. Бұл күресте жеңіс
үстем тап иелері бай феодалдардың жағында болды. Себебі, феодалдар өз
малдарын жайылыммен қамтамасыз ету мақсатында жайылым жерлерді іздеді. Мал
басының қарқындап өсуі және мал шаруашылығының дамуына байланысты феодалдар
жайылымды кеңейтіп, жақсы жерлерді өздерінің қарамағына алуға үнемі әрекет
жасады. Ескеретініміз, кезең-кезеңімен, әлсін-әлсін қайталанып отырған жұт,
табиғи апаттар, малдың жаппай қырылуына әкеп соғып, мал шаруашылығының ауыр
жағдайда болған кездерін айтуға болады. Сондықтан, мал иелері феодалдар
табиғи апат, жұттан мал басын аман сақтап қалудың ең оңтайлы жолы, малға
жайлы, құнарлы жайылым мен (жайлау, қыстақ, күзеу) жыл он екі ай қамтамасыз
ету керек екенін ескеріп, соны өзі иелігіне айналдыруға ұмтылды.
Қауымдық жер қатынастарының ыдырауына объектінің жеке меншікке айналуы
ықпал етті. Бұл бағдарда, “ең бастысы қысқы жайылымға ие болу” дейді,
көшпенді түркілердің көне тарихын зерттеуші-ғалым 10,126.
Қыстақты, қысқы жайылым жерлерінен кейінгі маңызды жер ретінде, жазғы
жайылым, болатын шөбі құнарлы құнарлы жайлауды жеке меншікке айналдыру ірі
байлардың, белгілі адамдардың құзырында болды.
Белгілі ру, тайпадан шыққан ірі мал иелері, қауымдық жерлерді өзіне
қарату арқылы, қарапайым қауым мүшелерін ығыстырып, басқа нашар жерлерге
ауысуына мәжбүр етті. Аздаған қауымдық иелігіндегі жерлер біртіндеп, сол
байлардың қолына көшті. Бұның өзі, дала феодалдарының көшпелі мал
шаруашылығын жеке дара дамытуға арналған материалдық негізді құру мақсатына
сай келді.
Кейбір кеңес дәуірі ғалымдарының пікірі бойынша, Қазақстанның көшпелі
жағдайында ХХ ғасырға дейін жерге феодалдық меншіктің қалыптасуы мүмкін
емес деп таниды. Бұл көзқараспен, академик С.З. Зиманов келіспейтінін
айтады. Оның пікірінше, бұл көзқарас тарихи шындыққа қайшы келеді 11,151.
Көшпелілердің кеңестік төңкеріске дейінгі жерге иелік ету туралы
мәліметтің аздығына қарамастан, жерге феодалдық жеке меншіктің болғаны,
оның өзі бастауын орта ғасырдан алатыны жөнінде деректер жеткілікті. Тарих
ғылымында, қоғамның феодалдық қатынасқа көшуі Орталық және Шығыс Қазақстан,
сондай-ақ Батыс Қазақстанға қарағанда, Оңтүстік Қазақстанда қарқынды жүріп,
ертерек қалыптасқан деген пікір. Біздің ойымызша сол өңірде тұратын
тайпалардың экономикалық және саяси даму деңгейінің тұрақты даму процесінің
нәтижесіне байланысты туындаған.
Сондай-ақ, ерекше атап өтетін мәселе, бұл аймақтың адамдары жерге
тұрақты болғандықтан таза көшпелілерге жатпайды. Яғни, мұндағы халықтың
белгілі мөлшері отырықшы күн кешті, немесе жартылай отырықшы еді. Халықтың
отырықшы бөлігі жер өңдеумен айналысты. Олар, табиғи өнім жинамай,
еңбектеніп суармалы жерлер арқылы, соны өңдеуді үйренді және бұл
еңбектерімен қатар мал шаруашылығымен де шұғылданды.
Жер шаруашылығы үстем болып, жерді пайдалану төңірегіндегі мәселелер
алға шығып, дамыды. Суармалы жерлерде жерге иелік етуді, жекешелендіруді
жүргізу аса маңызды мәнге ие болды. Қолдан өңделіп, суармалы жерлерге
айналған жер шаруашылығында, сол жерлерге әкелінетін судың рөлі де, ерекше
орын алады. Өйткені, суармалы, жерлерді суландыру көздері өнімнің негізгі,
басты құралы болып табылады. Қауымдық жерлерді узурпациялау, тартып алу,
суармалы жерлерді де иемденуге апарып соқтырды 7,23.
Сонымен, бұл процесс жерге феодалдық меншіктің қалыптасуын көрсетіп
берді.
Қазақстандағы жер қатынастарының қалыптасуы туралы айта келіп кезде,
моңғол шапқыншылығын айтпай кетуге болмайды. Сол шапқыншылық салдарынан
Қазақстан территориясының көбісі дерлік және әлемнің үлкен бөлігі Шыңғыс
тұқымдарының қол астында қалды.
Б.Я.Владимирцев моңғолдардың феодалдық қарым қатынасының негізін
олардан қалған, құқық нормалары мен жазу түрінде қалған қолжазбалар арқылы
зерттеген. Шыңғыс хан өз әмірін жүргізіп тұрған кезде көшіп-қонуға жарамды
жердің иесі кім болды деген сұраққа жауап бере отырып, ол былай деп жазды:
“Біздің, зерттеп тапқан деректеріміз бойынша көшіп-қонуға жарайтын nutug
(yurt), яғни жер кеңістігіне ие – мырза, немесе патша баласы, ханзада
(Kobegun), сондай-ақ, мыңбасы, жүзбасылар иелік етті. Сеньор-мырза,
адамдарға иелік етіп, билік жүргізгендіктен, олардың көшіп-қонып жүрген
жеріне де иелік етті. Сондықтан да, әрбір сеньор-мырза өзінің иелігіне не
басқаруына халық-ulus алған кезде міндетті түрде онымен қатар, өз билігіне
берілген көшпенділердің өмір сүруіне қажетті жерді, яғни nutyg (жұртты)
қатар алды. Xubі негізінен екі бөлімнен тұрады: белгілі бір мөлшердегі
көшпенділер отбасын (ulus) және солардың өмір сүру қабілетіне қажетті
жайылым мен аң аулайтын жер (nutug)” 12,101.
Феодальдық жер қатынастарын моңғолдар, өздері жаулап алған
мемлекеттерге күштеп енгізгені тарихтан белгілі.
Хlll-ХlҮ ғасырларда Қазақстанның барлық жерінде негізінен феодальдық
жер қатынастары пайда болып бекітілді: егерде көшпелі-қазақтар өмірінде
малға меншіктік қатынас, алғашқы қауымдық құрылымның ыдырауына әкеп соқса,
ал жерге феодальдық меншіктің қалыптасуы феодальдық құрылымның қалыптасуына
ықпал етті.
Кеңестік дәуірдегі жер қатынастары.
Социалистік жер қатынастары Ресейде 1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін
орнықты. Большевиктердің, помещиктер жерін конфискациалау және барлық жерді
мемлекет мүлкіне айналдыру туралы бағдарламалық талаптар 1917 жылдың 26
қарашасында (8 қазанда) қабылданған жер туралы Декретінде нақтылы жүзеге
асты 13,15.
Декреттің негізгі ережелері жерге жеке меншікті жоюға бағытталды және
жерді бүкіл халықтық ортақ меншігіне айналдырамыз деген ұранмен жүргізілді.
Сөйтіп, Декретте жер туралы мыналар ресми жарияланды:
- жерге помещиктік меншік ешқандай төлемсіз бірден жойылсын.
- помещиктік имение (иелігіндегі жер), соған тең монастыр, шіркеу
иелігіндегі жерлер, барлық жанды және жансыз инвентарьлары, усадьбалық
құрылыстар, ішіндегі барлық мүлігімен болыстық жер комитеттері мен
крестьян депутаттары уездік Кеңестеріне, жер туралы мәселені Құрылтай
жиналысында шешкенге дейін өтеді.
- қандай да бір тәркіленген мүлік, бұдан былай барлық халықтың ортақ
байлығы болып есептелетіндіктен, оны бүлдіру, жарамсыз ету ауыр қылмыс
деп танылып, төңкеріс сотымен жазаланады. Крестьян депутаттарының Уездік
Кеңесі помещиктерді имениелерін тәркілеу барысында тәртіптің болып,
барлық қажетті шаралардың қатаң сақталуы талап етіледі. Бұның бәрі қайсы
мүлік тәркілеуге жатады және олардың барлығын нақтылы хаттау, ондағы мал,
мүлік, тамақ, құрылыс бәрін қатаң төңкеріс күзеті сақтайды.
1918 жылдың 27 қаңтарында жұмысшы, солдат және крестянь депутаттарының
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті “Жерді социализациялау туралы”
Декретті қабылдап, онда мынадай міндеттерді белгіледі:
- Ресей Федерациясы Кеңес Республикасы шеңберіндегі жерге, жер
қойнауындағы байлыққа, суға, орманға және табиғатта тіршілік ететін барлық
байлыққа деген қандай да болмасын меншік мүлде жойылсын.
- Жер ешқандай төлемсіз (ашық немесе жабық) барлық еңбекші халықтың
пайдалануына өтеді.
- Жерді пайдалану құқы, кім сол жерді өз еңбегімен өңдейді, соның
пайдалануына беріледі, тек қана сол заңда көрсетілген ерекше жағдайда
болмаса ғана.
- Құнарлы жерден алған өнімнің артығы және рынокқа өткізуге ыңғайлы
жерде орналасқандардың артық өнімі Кеңес үкіметі ұйымдарына ортақ қоғамдық
қажетке пайдалану үшін өткізіледі.
- Ауылшаруашылық машиналары мен тұқыммен сауда жасауға Кеңес үкіметінің
ұйымдары монополиялық иелік жасайды.
- Астықпен сауда жасау, іште және сыртқа шығаруда мемлекет
монополиясында болмақ...
Бұл ережелер КСРО-да жер қатынастарын реттеуде барлық кеңес заңдарының
негізін құрайды. Жер қатынастарына байланысты, ірі өзгерістер жүргізіліп,
жерді халық иелігіне айналдырды және оны социализациалаудың теориялық
негізін жасауды талап етті.
Көрнекті орыс ғалымы, экономист-аграрник Н.Д.Кондратьев жерді
социализациалаудың негізгі ережелерін төмендегідей тұжырымдайды:
Жерге жеке меншік жойылып, ол ортақ байлыққа айналады. Бұның өзі жерге қол
жеткізуді жеңілдетеді, тұрақты пайдалануға жол ашылады, сондай-ақ басы
артық жер бір адамның қолына өтуіне жол бермейді - деді 14,82. Сонымен,
арнайы мынандай талаптар белгіленеді:
1) Әркім жерді пайдалануға еңбек құқы бар, тек қана оны сатуға, біреуге
беруге, жалға өткізуге, кепілдікке қоюға басқа да еңбексіз пайда табуға
апаратын әрекеттерге жол берілмейді.
2) Жерді шаруашылыққа пайдалану мен одан өнім алуға сырттан кедергі
келтіріп, ешкімнің араласуына құқы жоқ.
3) Жерді пайдаланудан алынған өнімнің барлығына меншік құқығы сақталады.
4) Жерді тегін пайдалану барысында, ерекше салық түрінде жер рентасы
алынады.
5) Жерді бөлуді жүзеге асырушы халық атынан өкілеттілігі бар
мемлекеттік жоғарғы басқарма және ол өзін-өзі басқаратын ұйым болып
табылады.
Тағы бір көрнекті ғалым, экономист-аграрник А.В.Чаянов жерді мемлекет
мүлкіне айналдырудың негізгі қағидаларын айта келіп, жерді мемлекет мүлкіне
айналдыру барысында жер меншік ретінде жалғыз меншік иесі - мемлекетке
қарайтындығын көрсетті 15,65. Жалпы мемлекеттің мүддесін қорғау
мақсатында, мемлекет барлық мемлекет жерін басқарып, билік ету құқына ие
болды. Мемлекет өз құқығына сүйене отырып, барлық жерді еңбек адамдарына,
жалға беру түрінде, жақын нысанда пайдалануға береді. Сонымен қатар,
мемлекет шаруашылықтың негізгі ішкі мәселесіне араласпайды. Жерге жоғарғы
иелік ету мемлекеттік өкіметтің қолында, ал жергілікті жерді бөлу жұмысымен
жергілікті жер ұйымдары айналысады. Олар өзін-өзі басқару қағидасымен
құрылған 16-35,36.
Көрсетілген қағидаларды саралап, қарастырудан байқағанымыз жерді
мемлекеттік меншікке беру, ұлттандыру мен социализациялауға кедергі емес.
Сесбебі, олардың арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ.
Көрсетілген жер құрылымы жүйелерінің басты өзгешеліктері оны негіздеу
мен түйіндеудегі көзқарастардан көрінеді, ал нақтылы жерді пайдалану туралы
айырмашылық жоқ десе де болады.
Аталған, алғашқы жер туралы қағидалар оны пайдалану барысында өрескел
өзгеріске ұшыраған. 1927 жылдың желтоқсанында ВКП(б) ХҮ съезіндегі селоны
коллективтендіру туралы шешімінен байқаймыз. Сол шешімге сәйкес, аграрлық
саясатта әскери-әкімшілік жолы таңдалып, шаруалар өздеріне бөлінген
жерлерімен қоса күштеген колхоздарға біріктірілді. Енді өндірілген өнім
колхоздың әрбір мүшесінің меншігі емес колхоздың меншігі болды. Өнімге
иелік ету, оны бөлу процесі толығымен жергілікті мемлекет органдарының
қолына өтті.
Сонымен, Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде, жер туралы заңдарда жерді
пайдаланудың негізгі құқықтары мен оған кепілдік жасау формалды түрде ғана
жарияланды. Ал шындығына келсек, күштеп енгізген колхоз-совхоз құрылымының
нәтижесінде, жеке отбасы жерді пайдаланудан өзінің негізгі өндіріс
құралдарынан алшақтатылады. Сондай-ақ, өз еңбегінің нәтижесін жалпы
колхоздың жалпы өнімінен арнайы алып тұратын болды.
Қазан төңкерісінен кейінгі, кезеңдерде Қазақстандағы жер қатынастары
туралы үлкен өзгерістер төмендегі жағдайларға байланысты болды.
Жер және жер-су жөніндегі, арнайы құрылған комитеттер, жер мәселесі
бойынша 1920 жылдың қазанында Кеңестің 1-ші жалпықазақстандық құрылтай
съезінде қабылданған арнайы шешімдерді басшылыққа ала отырып,
шаруашылықаралық жерді орналастыру бойынша ірі жұмыстар жүргізді.
Негізінен, байлар мен помещиктерден, тәркілеу арқылы алынған жерлер, шаруа
мен малшыларға теңдей бөлініп берілді, сондай-ақ, жер-суды пайдаланудағы
ала-құлалықтарды жүйелеуге күш салынды. Келесі кезегінде, көшпелі және
жартылай көшпелі қазақтардың отырықшы өмірге көшіру мақсаты тұрды.
ВКП(б)-ның ХҮсъезі (1927 жыл, желтоқсан) лениндік кооператив жоспарын
басшылыққа ала отырып, коллективтендіруді өрістету туралы шешім қабылдады.
Жеке шаруа қожалықтарын біріктіру арқылы, ірі коллективтік шаруашылықтар
құру қолға алынды. 1928-1935 жылдары жерге орналастыру ұйымдарының алдында
соған сәйкес, күрделі мәселелер тұрды. Оған, әлемдік тәжірибеде бұрын
болмаған, жерді пайдаланудағы бірден бір ірі социалистік, бірегей басқару
жүйесін құру болды.
Осы кезеңде ВКП(б) Орталық Комитетінің шілде Пленумының және ВКП(б) ХҮ
съезінің (1930) шешіміне сәйкес республикада астық және мал шаруашылығы
совхоздарын құру жұмысыда қолға алынды. “Астық және мал шаруашылығы
совхоздарына бөлінген жерлер барлық жоспарланған ұсыныстардан түскендігін
көреміз. Яғни, 1928 жыл мен 1931 жылдар арасында ауыл шаруашылығына
пайдалануға 40 млн. гектардан астам жер бөлінді”17,41.
Одан әрі колхоз және совхоз шаруашылығын дамыту 1935-1941 жылдар
арасында жүрді. 1935 жылдың ақпанында өткен 11-ші Жалпыодақтық үздік-
колхозшылар съезі, жаңа Үлгілі ауыл шаруашылық артелі туралы жарғысын
бекітіп, ауыл шаруашылық артелі алып отырған жер оларға тегін, мәңгілік
пайдалануға берілетіндігін айтылған. Жерді пайдалану құқығын айқындайтын
заңды құжат ретінде мемлекеттік акт жасалды. Ол актіні әрбір ауыл
шаруашылық артелдеріне еңбекшілер депутаттарының аудандық Кеңесінің атқару
комитеті беретін болды.
Бұл саяси міндетті жүзеге асыруды соғыс алдындағы жылдардағы жерге
орналастыру комитеттері жүргізді.
Мемлекеттік актіні колхоз бен совхоздарға арнайы тапсыра отырып, жерге
орналастыру ұйымдары сол жерлерді дүрыс пайдалану жұмыстарына араласып
отырды. Жердің алыстығы, ала-құлалығы, ерекшеліктері ескеріліп, әлсіз
колхоздар біріктіріліп, күшейтілді. Сөйтіп,1937-1940 жылдар арасында колхоз
саны 7653-тен 6841-ге дейін қысқарып, іріленді.
Ұлы Отан соғысы жылдары, Қазақстанның ауыл шаруашылығының салаларына
әскер мен халықты тамақпен қамтамасыз ету жауапкершілігі жүктелді. Соғыс
жылдары, елімізге ет, сүт, жүн көп мөлшерде қажет болды. Республикада мал
шаруашылығын тез көтеруге шынайы мүмкіндіктер болмады: техника, жұмыс күші
жетпеді, шөп дайындаумен айналысатын жұмыс күші аз болды, малға жем-шөп
дайындау да оңай болған жоқ.
Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті сол кездегі
қалыптасқан қиын жағдайды ескере отырып, мал шаруашылығын сырт жайылым
арқылы тез дамытуды қолға алды. Соғыс жылдары 20 млн. гектар жер мал
шаруашылығына арналған сырт жайылымдар, жайлаулар мен, қысқа шөп
дайындайтын жер ретінде игерілді. Соғыс жылдарынан кейінгі қалпына келтіру
кезеңінде, жерге орналастыру жұмыстары әртүрлі бағытта жүргізілді.
Экономикалық тұрғыдан әлсіз колхоздар біріктіріліп, ірілендірілді, сондай-
ақ, сырт жайылымға, жайлауға, қыстауға жерді ұзақ мерзімге пайдалануға
беріліп, мал шаруашылығының дамуына қолдау көрсетілді. Сондықтан да 1945
жылдан 1953 жылдар арасында колхоздар саны республикада 6758-ден 3092-ге
дейін қысқарып, біріктіріліп, ірілендірілді.
Жер құрылымын реттеудегі, одан кейінгі реформаларда колхоздарды
таратып, оларды біріктіріп мемлекеттік шаруашылық-совхоздарға айналдыру
процесі жүзеге асырылды. Бұл процесс, әсіресе Қазақстанда ерекше қарқынмен
жүрді, оған дәйекті дәлел ретінде 1990 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметке
сүйенсек, мемлекеттік ауыл шаруашылығы ұйымдарына бекітіліп берілген жер
көлемі 205 млн. гектар болды. Бұл басқаша айтқанда, республиканың барлық
жерінің 92,2% процентін құрады. Социалистік дәуірдегі жер қатынастарын
реттеудегі мемлекеттік - әкімшілік әдіс КСРО мен одақ респуликасының, жер
туралы заңдарымен ережелерінде толық, жан-жақты жазылып, бекітілді. Одақтас
республикалардың әрқайсысында жер туралы кодексті дайындау үшін, базалық
(негізгі) қызмет атқарды. Жер туралы заңда, ірі мемлекеттік ауыл
шаруашылығында, жерді пайдалануға басым мүмкіншілік беріліп, соны негізгі
бағыт ретінде қарады. Жер қатынастарына сырттан біреудің араласуына
мүмкіндік берілмеді. Барлық жер мемлекеттің иелігінде болғандықтан, жеке
адамдарға берілген учаскенің көлемі, аз болды.
КСРО және Одақтас республикалардың жер туралы заңдарына сай, Қазақ КСР
жер туралы кодексі, жер қатынастарын 1990 жылға дейін реттеп отырды. Бірақ,
халық шаруашылығын жүргізудің социалистік қағидалары, қоғам дамуының әрі
қарай, объективті заңдылықтарына қайшы келді. Яғни, қалыптасқан қоғамдық
құрылымға түбегейлі өзгеріс жасау, қоғамдық демократизациялау, нарықтық
қатынастарды енгізу күн тәртібінде тұрды.
Сол кезеңде КСРО-дағы жер қатынастарын қиын жағдайдан құтқару
мақсатында жасалған талпыныс 1990 жылы болды. Яғни еліміздің жаңа
экономикалық саясатының болуы. КСРО Жоғарғы Кеңесі, сол жылы жер туралы
заңдардың жаңа жобаларын қабылдап, онда жердің әлеуметтік қағидасы қалпына
келтірілді.
Жоғарыдағы көрсетілген шаралар, Кеңес республикасындағы жер туралы
заңдарға өз ықпалын тигізді. Сүйтіп, Тәуелсіз егеменді Қазақстанның
тарихында жер қатынастарының жаңа дәуірі басталды.
Егеменді Қазақстанның жер қатынастары
Еліміздегі, қатынастарының жаңа кезеңі, ресми түрде 1991 жылдың 16
желтоқсанында Қазақстан Республикасының “Қазақстан Респуликасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” конститутциялық заңын қабылдаумен
басталды. Бұл заңның негізі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы қабылданған
Жер туралы кодексінің жаңа редакциясында жатыр. Осы кодекстің 3-бабында
бекітілгендей, Қазақстан Республикасының жері тек қана, республика меншігі
болып танылады делінген. Бұл өте анық, прогрессивтік шешім болып есептелді.
Себебі, бұл шешім, бұрыңғы одақтық заңға қайшы келетін, ол заңда жер “сол
территорияда өмір сүріп жатқан халықтың байлығы” деп көрсетілген. Бұндай
“еркіндікке” бұрын жол берілмеген. Жер туралы кодекс Қазақстан
Респуликасында жер қатынастарын 1995 жылдың 22 желтоқсанына дейін, яғни жер
туралы Жарлық күшіне енгенге дейін реттеді.
Жер туралы кодекс, респуликадағы жер құрылымына реформа жасады,
жүргізілген өзгерістердің айтарлықтай маңызы болды және ол төмендегідей
мәселелерде айқын көрініс тапты:
- республика азаматтарына жер учаскелерін алу құқығы берілді және жеке
қожалық шаруашылығына алған жерін, жеке үй маңындағы жерін, бау-бақша мен
мал шаруашылығын, құрылыс және үйін, саяжай, т.б. дәстүрлі еңбектен
тапқан дүниесін мәңгілік мұра арқылы ұрпағына беруге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz