Қаракөл қой өнімдерін өндіру және алғашқы өңдеудің тиімді технологиясының ғылыми негіздері
КІРІСПЕ
2 ЖҰМЫС МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
3 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Еркек қаракөл тоқтыларын етке дайындау және күтіп . бағу технологиясы
3.2 Тоқтылардың тірілей салмағының өзгеруі
3.3 Қозылар етінің сойыс сапасы
3.4 Етке дайындау технологиясының тоқтылар майының сапасына әсері
4.0 Кәрі саулықтарды жайып семірту кезеңінде азықтандыру
4.1 Буаз саулықтардың тірілей салмағының өсуі мен етінің сапасы
4.2 Бордақыланған саулықтардан алынған елтірінің тауарлық қасиеттері
5.0 Азотты заттың саулықтарды бордақылау ұзақтығына байланысты ет сапасына тигізетін әсері
5.1 Саулықтарды қосымша карбамидпен азықтандырудың елтірінің тауарлық қасиеттеріне әсері
төлдің өсуі үшін 0,2 азық бірлігі мөлшерінде қосымша азықтандыру керек.
2 ЖҰМЫС МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
3 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Еркек қаракөл тоқтыларын етке дайындау және күтіп . бағу технологиясы
3.2 Тоқтылардың тірілей салмағының өзгеруі
3.3 Қозылар етінің сойыс сапасы
3.4 Етке дайындау технологиясының тоқтылар майының сапасына әсері
4.0 Кәрі саулықтарды жайып семірту кезеңінде азықтандыру
4.1 Буаз саулықтардың тірілей салмағының өсуі мен етінің сапасы
4.2 Бордақыланған саулықтардан алынған елтірінің тауарлық қасиеттері
5.0 Азотты заттың саулықтарды бордақылау ұзақтығына байланысты ет сапасына тигізетін әсері
5.1 Саулықтарды қосымша карбамидпен азықтандырудың елтірінің тауарлық қасиеттеріне әсері
төлдің өсуі үшін 0,2 азық бірлігі мөлшерінде қосымша азықтандыру керек.
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика дамуының басым бағыттарының бірі ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы мал шаруашылығы болып табылады. Республиканың Оңтүстік-Батыс аймағын алып жатқан орасан зор жер көлемінде мал шаруашылығының барлық салалары дамыған. Оның ішінде қаракөл қойы өсірілетін аймағы еліміздің 40 млн. гектардан аса шөл және шөлейт жайылымдықтарын құрайтын, табиғи ауа райы жағдайларына байланысты тек қана қаракөл мен атырау тұқымды қойларды және түйе малын өсіруге жарамды ауыл шаруашылығы жерлері болып табылады.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауылшаруашылық өндірісінің тиімді саласының бірі мал шаруашылығының негізі болып саналатын дүние жүзінде теңдесі жоқ, жоғары сапалы түрлі түсті елтірі өнімін, ет және қылшық жүн беретін бірден-бір елтірі қой тұқымы қаракөл қойы.
Қазіргі кезде қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігін талдау қой еті мен қаракөл елтірісін өндіру шаруашылықтар үшін тиімді екенін көрсетіп отыр.
Бұрынғы ірілендірілген бордақылау кешендерінде малды етке қарқынды даярлау технологиясы жойылып, әртүрлі қожалықтар өзінше ізденіс жасап жатқан уақытта, қолда бар еркек тоқтыларды онша көп шығынсыз жайылым жағдайында семіртіп, етке өткізу – осы саламен айналысып жүрген қожалықтар үшін өте қажетті де, экономикалық тиімді жұмыс екені даусыз.
Қазақстанның кең байтақ табиғи жайылымдарында қойларды жайып семірту барынша кең тараған тәсіл. Бұл тәсіл малдарды семіртуге өте арзанға түсуімен қатар, өндірілетін экологиялық таза еттің сапасын арттырып, алынатын өнімнің мол болуына оң әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта мамандандырылған мал бордақылау кешендері мен алаңдар жойылып, мал басының көпшілігі жеке шаруа қожалықтарында жинақталуына байланысты еркек тоқтыларды етке дайындаудың қолайлы да тиімді жолын табу – қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Қаракөл шикізатын молайтудың ең тиімді жолының бірі қаракөлше елтірісін өндіру. Ол өте көрікті және салмағы жеңіл, жібекті, бедеріннің суреті анық, жоғары тауарлы қасиетімен ұтымды. Бағалылығы оның жеңілдігіне, көрнектілігіне және бұйраларының ғажайып суреттілігіне байланысты, сондықтан ішкі және сыртқы сауда орындарында жоғары сұранысқа ие.
Кейінгі жылдары елдегі экономикалық өзгерістерге байланысты қаракөлше өндірісі күрт төмендеді және қаракөл шаруашылығында кәрі саулықтардан алынатын қаракөлше және қой етін өнеркәсіптік жолмен алу тоқтатылды. Оның басты себебі жаңадан құрылған майда шаруашылық түрлерінің мүмкіндігі болмауы, жалпы мал басының азаюы, оның ішінде қаракөл қойы тұқымының көп жерлерде төмендеп кетуі мен малды азықпен қамтамасыз ету және бағып-күту жағдайының төмендеуі.
Қазіргі кездегі қалыптасқан жағдайға байланысты бұрыннан жиналған тәжірибелерді, ғылыми ізденістерді қорытындылап, саулықтарды күтіп бағудың қаракөл қой шаруашылығы өнімдерін өндіру және алынған елтірі, қой терілерін өңдеудің тиімді технологиясын жасаудың жалпы ел экономикасы мен қаракөл шаруашылығын өрендетудің басты да маңызды мәселелерінің біріне айналды.
Қаракөлше елтірісін өндіруде жайылым жағдайында түрі мен түсі әртүрлі қаракөл саулықтарын азықтандырудың тиімді технологиясын жасаудың маңызы ерекше және өндірістік маңыздылығы үлкен жұмыстардың бірі болып табылады.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауылшаруашылық өндірісінің тиімді саласының бірі мал шаруашылығының негізі болып саналатын дүние жүзінде теңдесі жоқ, жоғары сапалы түрлі түсті елтірі өнімін, ет және қылшық жүн беретін бірден-бір елтірі қой тұқымы қаракөл қойы.
Қазіргі кезде қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігін талдау қой еті мен қаракөл елтірісін өндіру шаруашылықтар үшін тиімді екенін көрсетіп отыр.
Бұрынғы ірілендірілген бордақылау кешендерінде малды етке қарқынды даярлау технологиясы жойылып, әртүрлі қожалықтар өзінше ізденіс жасап жатқан уақытта, қолда бар еркек тоқтыларды онша көп шығынсыз жайылым жағдайында семіртіп, етке өткізу – осы саламен айналысып жүрген қожалықтар үшін өте қажетті де, экономикалық тиімді жұмыс екені даусыз.
Қазақстанның кең байтақ табиғи жайылымдарында қойларды жайып семірту барынша кең тараған тәсіл. Бұл тәсіл малдарды семіртуге өте арзанға түсуімен қатар, өндірілетін экологиялық таза еттің сапасын арттырып, алынатын өнімнің мол болуына оң әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта мамандандырылған мал бордақылау кешендері мен алаңдар жойылып, мал басының көпшілігі жеке шаруа қожалықтарында жинақталуына байланысты еркек тоқтыларды етке дайындаудың қолайлы да тиімді жолын табу – қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Қаракөл шикізатын молайтудың ең тиімді жолының бірі қаракөлше елтірісін өндіру. Ол өте көрікті және салмағы жеңіл, жібекті, бедеріннің суреті анық, жоғары тауарлы қасиетімен ұтымды. Бағалылығы оның жеңілдігіне, көрнектілігіне және бұйраларының ғажайып суреттілігіне байланысты, сондықтан ішкі және сыртқы сауда орындарында жоғары сұранысқа ие.
Кейінгі жылдары елдегі экономикалық өзгерістерге байланысты қаракөлше өндірісі күрт төмендеді және қаракөл шаруашылығында кәрі саулықтардан алынатын қаракөлше және қой етін өнеркәсіптік жолмен алу тоқтатылды. Оның басты себебі жаңадан құрылған майда шаруашылық түрлерінің мүмкіндігі болмауы, жалпы мал басының азаюы, оның ішінде қаракөл қойы тұқымының көп жерлерде төмендеп кетуі мен малды азықпен қамтамасыз ету және бағып-күту жағдайының төмендеуі.
Қазіргі кездегі қалыптасқан жағдайға байланысты бұрыннан жиналған тәжірибелерді, ғылыми ізденістерді қорытындылап, саулықтарды күтіп бағудың қаракөл қой шаруашылығы өнімдерін өндіру және алынған елтірі, қой терілерін өңдеудің тиімді технологиясын жасаудың жалпы ел экономикасы мен қаракөл шаруашылығын өрендетудің басты да маңызды мәселелерінің біріне айналды.
Қаракөлше елтірісін өндіруде жайылым жағдайында түрі мен түсі әртүрлі қаракөл саулықтарын азықтандырудың тиімді технологиясын жасаудың маңызы ерекше және өндірістік маңыздылығы үлкен жұмыстардың бірі болып табылады.
ЖОК 636.933.2517.31 Қолжазба құқында
ПАРЖАНОВ ЖӘНІБЕК ӘНУАРБЕКҰЛЫ
Қаракөл қой өнімдерін өндіру және алғашқы өңдеудің тиімді технологиясының
ғылыми негіздері
06.02.04 - Дербес зоотехния; мал шаруашылығы өнімдері
өндірісінің технологиясы
ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Шымкент, 2007 жыл
Жұмыс Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығында
орындалған
Ғылыми кеңесші: ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор,
Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері,
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының
иегері Омбаев Ә.М.
Ресми оппоненттері: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
профессор
Есқара М.Ә.
ауыл шаруашылығы
ғылымдарының докторы,
профессор
Сабденов Қ.С.
ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы
Аманжолов Қ.
Жетекші ұйым: Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан
аграрлық-
техникалық университеті
Қорғау ____ ____________ 2007 жылы сағат ____ Оңтүстік-Батыс ауыл
шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы ЖШС-нің Д.55.39.01. диссертациялық
кеңесінде өтеді. Мекен – жайы: 160019, Шымкент қаласы, Әль-Фараби алаңы, 3.
Диссертациямен Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік
орталығы ЖШС-нің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ ____________ 2007 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы, ауыл шаруашылығы
ғылымдарының кандидаты, доцент Б.С.Тұрымбетов
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика дамуының басым бағыттарының
бірі ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы мал шаруашылығы болып табылады.
Республиканың Оңтүстік-Батыс аймағын алып жатқан орасан зор жер көлемінде
мал шаруашылығының барлық салалары дамыған. Оның ішінде қаракөл қойы
өсірілетін аймағы еліміздің 40 млн. гектардан аса шөл және шөлейт
жайылымдықтарын құрайтын, табиғи ауа райы жағдайларына байланысты тек қана
қаракөл мен атырау тұқымды қойларды және түйе малын өсіруге жарамды ауыл
шаруашылығы жерлері болып табылады.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауылшаруашылық өндірісінің тиімді саласының
бірі мал шаруашылығының негізі болып саналатын дүние жүзінде теңдесі жоқ,
жоғары сапалы түрлі түсті елтірі өнімін, ет және қылшық жүн беретін бірден-
бір елтірі қой тұқымы қаракөл қойы.
Қазіргі кезде қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігін талдау
қой еті мен қаракөл елтірісін өндіру шаруашылықтар үшін тиімді екенін
көрсетіп отыр.
Бұрынғы ірілендірілген бордақылау кешендерінде малды етке қарқынды
даярлау технологиясы жойылып, әртүрлі қожалықтар өзінше ізденіс жасап
жатқан уақытта, қолда бар еркек тоқтыларды онша көп шығынсыз жайылым
жағдайында семіртіп, етке өткізу – осы саламен айналысып жүрген қожалықтар
үшін өте қажетті де, экономикалық тиімді жұмыс екені даусыз.
Қазақстанның кең байтақ табиғи жайылымдарында қойларды жайып семірту
барынша кең тараған тәсіл. Бұл тәсіл малдарды семіртуге өте арзанға
түсуімен қатар, өндірілетін экологиялық таза еттің сапасын арттырып,
алынатын өнімнің мол болуына оң әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта мамандандырылған мал бордақылау кешендері мен алаңдар
жойылып, мал басының көпшілігі жеке шаруа қожалықтарында жинақталуына
байланысты еркек тоқтыларды етке дайындаудың қолайлы да тиімді жолын табу –
қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өзекті мәселелерінің бірі болып
табылады.
Қаракөл шикізатын молайтудың ең тиімді жолының бірі қаракөлше елтірісін
өндіру. Ол өте көрікті және салмағы жеңіл, жібекті, бедеріннің суреті
анық, жоғары тауарлы қасиетімен ұтымды. Бағалылығы оның жеңілдігіне,
көрнектілігіне және бұйраларының ғажайып суреттілігіне байланысты,
сондықтан ішкі және сыртқы сауда орындарында жоғары сұранысқа ие.
Кейінгі жылдары елдегі экономикалық өзгерістерге байланысты қаракөлше
өндірісі күрт төмендеді және қаракөл шаруашылығында кәрі саулықтардан
алынатын қаракөлше және қой етін өнеркәсіптік жолмен алу тоқтатылды. Оның
басты себебі жаңадан құрылған майда шаруашылық түрлерінің мүмкіндігі
болмауы, жалпы мал басының азаюы, оның ішінде қаракөл қойы тұқымының көп
жерлерде төмендеп кетуі мен малды азықпен қамтамасыз ету және бағып-күту
жағдайының төмендеуі.
Қазіргі кездегі қалыптасқан жағдайға байланысты бұрыннан жиналған
тәжірибелерді, ғылыми ізденістерді қорытындылап, саулықтарды күтіп бағудың
қаракөл қой шаруашылығы өнімдерін өндіру және алынған елтірі, қой
терілерін өңдеудің тиімді технологиясын жасаудың жалпы ел экономикасы мен
қаракөл шаруашылығын өрендетудің басты да маңызды мәселелерінің біріне
айналды.
Қаракөлше елтірісін өндіруде жайылым жағдайында түрі мен түсі әртүрлі
қаракөл саулықтарын азықтандырудың тиімді технологиясын жасаудың маңызы
ерекше және өндірістік маңыздылығы үлкен жұмыстардың бірі болып табылады.
Қаракөл шаруашылығы жағдайында буаз саулықтарды толыққұнды азықтандыру
үшін мал азығы протеинінің мөлшерін анықтап, сапасын арттыру қажеттілігі
жеткілікті дәрежеде дәлелденген.
Сондықтан кейбір зерттеушілердің (Градусов Ю.Н., 1958; Модянов А.В.,
1960; Модянов А.В., Девяткин А.И., 1960) жұмыстарында келтірілгені болмаса
бұл жұмыс буаз қаракөл саулықтарда айтарлықтай зерттелмеген, ал азық
протеинінің орнына қолдануға болатын синтетикалық азотты зат – карбамид
пайдалану мөлшерлерін анықтап, қаракөл қой шаруашылығы өндірісіне енгізудің
маңызы зор.
Қаракөл шаруашылығындағы тағы бір толық зерттеуді қажет ететін бағыт –
алынған қаракөл елтірісі мен қой терісін сапалы алғашқы өңдеудің тиімді
технологиясын жасау және жетілдіру. Бұрыннан қалыптасқан қаракөл өңдеу
зауыттары тоқтап, елтірілерді алғашқы өңдеу іс жүзінде жекелеген өнім
өндірушілердің еншісінде қалғандықтан, қымбат бағаланатын консерванттардың
орнына пайдалануға болатын өсімдік тектес түрлерін тауып, олардың өнім
сапасына тигізетін әсерін анықтап, өндіріске енгізу осы бағыттағы
жұмыстардың маңыздыларғының бірі болып саналады. Оның үстіне Қазақстанда
елтірілік және тондық терілерді алғашқы өңдеу мен бояу процестерінде
айтылған препарат түрлері бұрын-соңды пайдаланылмағанын ескерсек бұл
жұмыстың маңыздылығы арта түспек.
Осы мәселелерге байланысты қаракөл шаруашылығы өнімдерінің өнімін
молайту және олардың сапасын арттыруға бағытталған жаңа тиімді
технологиялар жасау қажеттілігі туындады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институтының және Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік
орталығы РМК 21.03.27 Қаракөл елтірісін алғашқы және өндірістік өңдеудің
тиімділігі жоғары технологиясын жасау (Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0196 РК
00722), 02.01 Әр түрлі қаракөлше өндіретін, тірілей салмағы 50 кг тартатын
кәрі қойларды бордақылаудың технологиялық процестерін жетілдіру,
(Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0196 РК 00719), 08.04.08 Разработать
высокоффективную технологию первичной и промышленной обработки каракуля
(Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0198 РК 00137), 08.10.10 Разработать
технологию переработки каракулевого, мехового и овчинного сырья в меховой
полуфабрикат в условиях сельской индустрии (Мемлекеттік тіркеу нөмірі
0198 РК 00144), 03.02.04.04.Н Қаракөл елтірісін, қой терісін, жүнін және
түйе терісін ұқсату мен сақтаудың тиімді технологиясын жасау (Мемлекеттік
тіркеу нөмірі 0101 РК 00426), 06.02.03.01 Елтірілі қой тұқымдары өнімдерін
өңдеудің тиімді технологиясын жасау (Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0106 РК
01123) тақырыптарына сәйкес жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері - ғылыми жұмыстардың негізгі мақсаты
қаракөл қой өнімдерін өндіру мен алғашқы өңдеудің әдістемелерін жетілдіру
арқылы, ғылыми негізделген тиімді технологиясын жасау.
Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- еркек қаракөл тоқтыларын жайылым жағдайында етке дайындау
технологиясын жетілдіру;
- әртүрлі түсті кәрі саулықтарды бордақылаудың әдістерін зерттеп, оны
жетілдіру;
- әртүрлі түсті кәрі саулықтарды қаракөлше алу үшін дайындаудың
технологиясын жасау;
- синтетикалық азотты зат – карбамидтің алынатын өнімге (ет, қаракөлше
және жүн) тигізетін әсерін анықтау;
- әр түрлі жұптастыру негізінде алынған қаракөлше елтірілерінің
шаруашылыққа пайдалы белгілерінің фенотиптік корреляциясын анықтау;
- қаракөл елтірісі және қой терілерінің алғашқы өңдеу технологиясын
жасау және жетілдіру;
- әртүрлі әдіспен өңделген қаракөл шикізатының зоотехникалық және
тауарлық-техникалық қасиеттерін зерттеу;
- өңдеу барысында қаракөл елтірілері қасиеттерінің өзгеру
заңдылықтарын анықтау;
- зерттеу жұмыстарының экономикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Шөл және шөлейт жайылымдар жағдайында етке
арналған еркек қаракөл тоқтыларын енесінен ажыратылғаннан кейін, туылған
жылы сапалы қой етін өндіруге мүмкіндік беретін жетілдірілген жаңа
технологиясы жасалды.
Шаруашылықтардың жемшөп қорының мүмкіндігіне байланысты еркек
тоқтыларды етке дайындауда пайдаланылатын толық рационды құрама жемшөптің
рецепті жасалып, оның құрамына әрқайсысы 30%-дан табиғи түршөп және жоңышқа
пішені, 10% ақегіс сабаны, жалпы мөлшері 30% арпа жармышы және собығымен
бірге майдаланған жүгері, қажетті мөлшерде макро- және
микроминералдықоспалары бар жалпы қоректілігі 0,60 кг малазық бірлігі, 7,9
МДж алмасу қуаты, 66 г қортылатын протеин мөлшерін құрайтын жемшөп
қоспасының рецепті алғашқы рет ұсынылды.
Әрі қарай пайдалануға болмайтын кәрі қаракөл саулықтарының ет
өнімділігін арттырумен қатар, өндірілетін қаракөлше елтірісінің сапасын
жақсартуға мүмкіндік беретін қой бордақылаудың жаңа әдісі жасалып,
өндіріске ұсынылды.
Сапалы ет және қаракөлше өндіру технологиясында саулықтарды толыққұнды
азықтандыруды жетілдіру барысында протеиндік қоректілігінің маңыздылығы
көрсетіліп, негізгі азық рационы алғашқы рет карбамидпен байытылып, оның
қолайлы нормативі ұсынылды.
Қаракөлше өндіру технологиясында қаракөл қойларын жұптастырудың тиімді
тәсілдері анықталып, шаруашылықтар өндірісіне ұсынылды. Бұл бағыттағы
зерттеу жұмыстарының басты жаңалығы қаракөл шаруашылығы технологиясында
алғашқы рет қошқарлар мен саулықтарды жұптастырғанда олардың барлық түрлі
елтірілік қасиеттері мен сапалық белгілерінің бір-бірімен фенотиптік
корреляциялық өзара байланысы анықталды.
Қаракөл шикізатын алғашқы өңдеудің (консервілеудің) әртүрлі тәсілдерін
зерттеу нәтижесінде ең тиімдісі құрғақтай тұздау тәсілі екені анықталып,
бұл технология бойынша елтірі көлемінің кішіреюі құрғақтай керу мен
тұздықта сақтау тәсілдеріне қарағанда бұл көрсеткіш сәйкесінше 22,6 және
24,4% артық болатыны алғашқы рет дәлелденді.
Елтірі өңдеу технологиясында консервант ретінде алғаш рет экологиялық
таза диаммонийфосфат+натрий кремнефториді (концентрациясы 400(50 гдана)
пайдаланылып, иленген елтірінің көлемін құрғақтай тұздалған күйімен
салыстырғанда 11,4%-ға ұлғайтуға мүмкіндік беретін жетілдірілген технология
жасалды.
Қаракөл елтірілері мен тондық қой терілерін илеу технологиясында бағасы
қымбат, таптыруы қиын болса да қолданылып жүрген минералдық және
синтетикалық иліктерді алмастыратын Қазақстан Республикасы табиғи
флорасынан алынған өсімдік тектес иліктер пайдаланудың жаңа әдісі жасалды
және оның тиімділігі анықталды.
Елтірі консервілеудің нақты мерзімі анықталып, №№ 9296-74, 315-69, 3595-
7 МСТ-дың талаптары мен өлшемдеріне сәйкес келетін илікті қасиеттері бар
өсімдік тектес препараттардың жаңа түрлері анықталып, алғаш рет өндірістік
технологияға ұсынылды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Еркек қаракөл тоқтыларын туылған жылы етке
дайындап өткізудің ұсынылып отырған технологиясын шаруашылықтар өндірісіне
енгізу - жас тоқты етін өндіруді молайтып, жайылым жағдайында
бағылғандықтан, өндірілген еттің өзіндік құнын төмендетіп, жалпы саланың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Қаракөлше өндіруге арналған кәрі қаракөл саулықтарын күтіп-бағу мен
мөлшерлеп азықтандырудың жетілдіріліген технологиясы шаруашылықтарға сапалы
елтірімен қатар жоғары қоңдылықтағы қой етін де өндіруге қажетті жағдай
жасайды.
Қаракөл елтірісі мен қой терісін алғашқы өңдеудің жаңа технологиясының
практикалық құндылығы қолданыстағы қымбат бағаланатын химиялық
консерванттардың орнына қоршаған ортаға залалсыз, илік қасиеті мен қабілеті
жоғары табиғи өсімдік тектес препараттар қолданылуында. Ұсынылған
технология шаруашылықтарға алғашқы өңдеу шығындарын азайтып, өнімнің
сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерінің өндіріске ендірілуі. Жүргізілген ғылыми-зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде жасалған еркек қаракөл тоқтыларын туылған жылы
сапалы ет өндіруге мүмкіндік беретін етке дайындау технологиясы, қаракөл
саулықтарынан ет және сапалы қаракөл елтірісін өндіру технологиясы,
қаракөл елтірісін алғашқы өңдеу мен илеудің жетілдірілген экологиялық таза
технологиялары Қазақстан Республикасының Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда,
Маңғыстау облыстары қаракөл шаруашылықтарының өндірісіне кеңінен
ендірілген.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
- еркек қаракөл тоқтыларын етке дайындау технологиясы бойынша олардың
етке дайындау мерзімдеріндегі өсіп-жетілуі мен ет өнімділігі мен
сапасы;
- түрі мен түсі әртүрлі кәрі саулықтардан сапалы ет өндіру әдістері;
- саулықтар рационындағы карбамидтің тиімді мөлшерімен оның өндірілетін
мал өнімдеріне (ет, қаракөлше жүн) тигізетін әсері;
- қаракөлше елтірісінің сапалы өнім өндіруге қажетті белгілерінің
фенотиптік корреляциялары;
- әртүрлі әдіспен өңделген қаракөл шикізатының зоотехникалық және
тауарлық-техникалық қасиеттері;
-өңдеу барысында қаракөл елтірілері қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары;
- қаракөлді консервілеу әдістемелері;
- өсімдік тектес препараттардың иліктік қасиеті;
- қаракөл елтірісінің физикалық-механикалық қасиеттері;
- зерттеулердің экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың сынақтан өтуі мен жарық көруі. Диссертациялық жұмыстың
нәтижелері Оңтүстік Қазақстан облысы Арыс ауданындағы А.Құлжабаев атындағы
"Задария" Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорыны және Түркістан
ауданы "Ойық" шаруа қожалықтарының мал мамандарының жалпы жиналысында (1996-
1999 жж); Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының және
Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы РМК ғылыми
кеңесінде (1996-2007 жж); Халықаралық ғылыми конференцияларда (Шымкент,
2001 ж.; Улан-Батор, 2001; Самарканд, 2000, 2002, 2005 жж.; Семей, 2002 ж.;
Астана, 2003 ж.; Тараз, 2003 ж.; Алматы, 2000, 2003 жж.; п.Дубровицы,
Моск.обл., 2005 ж.; Барнаул, Ресей, 2005 ж.; Москва, Ресей, 2007 ж.), РМК
"Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының мал
шаруашылығы өнімдері және дәрілік шикізатты өндіруді, өңдеуді және
өлшемдеуді жетілдіру бөлімінің ғылыми қызметкерлері алдында (2007 ж)
баяндалып, мақұлданған.
Диссертация мәліметтері бойынша 49 мақала халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда және ресми журналдарда жарияланған. Зерттеудің ғылыми
жаңалығына төрт авторлық куәлік алынған.
Жұмыстың көлемі мен құрылысы. Диссертация 300 бетке компьютерлік текспен
терілген, 93 кесте және 14 суретпен өрнектелген. Диссертация кіріспе,
әдебиетке шолу, зерттеу орны, жағдайы мен әдістемесі, зерттеу нәтижелері,
қорытынды және өндіріске ұсыныстар, 625 пайдаланған әдебиеттер тізбесінен
және қосымшадан тұрады.
2 Жұмыс материалдары мен зерттеу әдістемелері
Диссертация ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің дәстүрлі әдістемелік
бағыттары мен тәсілдері бойынша жүргізілді. Желі бойынша нақты тәжірибе
жүргізілуі жоғарыда көрсетілген күрделі мәселелерді зерттеуге арналып,
тәжірибедегі мал тобының құрамын айқындау диссертацияда көрсетілген
тараулар мен бөлімдерінде келтірілді.
Жұмыстың мақсатына сәйкес ғылыми-шаруашылық, физиологиялық және
өндіріске енгізу тәжірибелері 1990-2007 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы
Арыс ауданындағы А.Құлжабаев атындағы Задарья мен Ақдала Республикалық
мемлекеттік қазыналық кәсіпорындарында, Сарыағаш ауданындағы Бірлік
Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорындарында, Түркістан ауданындағы
Ойық шаруа шаруашылығында, Созақ ауданындағы Береке колхозында,
Шымкентқаракөл АҚ мен Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-
өндірістік орталығының тәжірибе цехында және Қызылорда облысы Жаңақорған
ауданындағы Қызыл жұлдыз қаракөл қой шаруашылығы жағдайында жүргізілді.
Тәжірибе жұмыстарының жалпы жүйесі 1 суретте келтірілген.
Зерттеудің нысандары қаракөл қойлары, оның терісі, қаракөл елтірісі, ет
өнімдері.
Алға қойылған мақсатты жұмыстарды жүзеге асыру төмендегі негіздерге
сүйене отырып атқарылды.
1. Пайдаланған жайылым отының мөлшері, олардың химиялық құрамы
және жайылым өнімділігі мен азық қорын анықтау жұмыстары аумағы белгілі
(2,5 м х 1 м) алаңқайлар шөбін ору әдісімен анықталды. Жалпы есептелген
аумақ І0 м2 құрады [Кедрова С.И., 1969].
2. Қосымша берілген жемшөптің мөлшері мен қоректілігі зерттелді.
3. Тәжірибе топтарындығы тоқтыларды етке даярлаудың мезгілдеріне
байланысты өлшеу арқылы олардың өсіп-жетілуі мен салмақ қосу
дәрежесі анықталды.
4.Тәжірибедегі еркек тоқтылардың тірі салмағын анықтау енесінен
ажыратылғанда, 5, 6, 7 айлығында және саулықтардың тірі салмағын анықтау
тәжірибе басталар алдында, одан соң тәжірибе аяқталған уақытта таразыға
тарту арқылы жүзеге асырылды.
Тәжірибедегі тоқтылардың өсіп-жетілу қарқынын анықтау үшін С.Бродидың
теңдеуін пайдалану арқылы анықталды.
5. Еркек қозылардың дене тұрқының пішіні мен көлемінің негізгі өлшемдері
(шоқтығының биіктігі, жамбасының биіктігі, тұрқының қиғаш
ұзындығы, кеудесінің енділігі, тереңдігі және орамы, сирақ және дене
тұрқының индекстерін есептеп шығару) жалпы қолданыстағы әдістеме бойынша
[Придорогин М.П., 1949] анықталды.
6. Малдың еттілік өнімділігін анықтау мен сапасын бағалау Бүкілодақтық
малшаруашылығы институтының (БМИ) әдістемелері бойынша жүргізілді [1956,
1970].
Бұлшық еттегі амин қышқылдарының мөлшеріне қарай оның биологиялық
құндылығы қағазды хроматография әдістемесімен [Харатьян А.М., Фейгин Г.А.,
1965] зерттелді.
Етке дайындалған еркек қаракөл тоқтыларының құйрық және іш майының
химиялық құрамы мен қуаттылығы анықталды [БМИ, 1956, 1970].
7. Жүн өнімдері әрбір малдан қырқылған жүні бойынша және жүннің таза
шығымы И.М.Орловтың [1980] әдістемесі бойынша анықталды.
8. Алынған елтірілер Шымкент қаракөл зауытында қалыпты қаракөл
елтірілері 8748-70, қаракөлшеге арналған 10701-63 қатаң стандарт
талаптарына сәйкес сорттаудан өткізілді. Елтірілердің тауарлық
көрсеткіштері И.Н.Дьячков, М.Д.Закиров, Р.Письменнаялардың [1963],
Ә.М.Омбаев, Б.Актуов, Ж.А.Паржановтардың [2006] әдістемелеріне сәйкес
жүргізілді.
9. Елтірілерді өңдеп, боялғаннан кейін эксперттік бағалауда олардың
жұмсақтығы, иілгіштігі, жібектілігі мен түкті қабатының жылтырлығы
айқындалды. Сонымен қатар, Тараз мемлекеттік университетінің тері және көн
технологиясы каферасында тәжірибе жұмыстары жүргізіліп, тері үлгілерінің
физикалық-механикалық қасиеттері сыналды: 22596-77 мемлекеттік стандарт
[1977] бойынша тері үлгілерінің беткі қабатының шытынау салмағы мен
көлденең аумағының ажырау салмағы және 22829-77 [1978] мемлекеттік
стандарт бойынша тері ұлпасының суда жиырылуының рН анықталды.
10. Гематологиялық өзгерістердің көрсеткіштері қан құрамының элементтері
Горяевтың есептеу камерасында, гемоглобиннің мөлшері Салидың гемометрінде
анықталды. Сақталған сілтілік, жалпы ақуыз және оның фракциялары, кальций,
фосфор П.Г.Лебедевтің, А.Т.Усовичтің [1976], В.А.Антоновтың, Т.Н.Блиновтың
[1971] әдістемелері бойынша анықталды. Күре
тамырдан алынған қандағы жалпы ақуыз мөлшері ИРФ рефрактометрмен, ақуыз
фракциялары альбумин мен глобулин ЭФА-1 аппаратында электрофорезбен, бұдан
кейін ФЭК-И аппаратында фотокалориметрлеу арқылы сарапталды.
11. Тоқтылар мен саулықтардан ет, қаракөл елтірілерін және жүн
өндірудің экономикалық тиімділігі алынған өнімдерді сату бағасы мен
өндірудегі шаруашылық шығындары арасындағы айырмашылық арқылы (бір бас
малды етке даярлауға кеткен мал азығы, еңбек және материалдық
шығындар мен олардан алынған өнімдер және олардың сапасына
байланысты) анықталды.
Зерттеу жұмыстары барысында алынған ғылыми мәліметтер Н.А.Плохинскийдің
[1979, 1980] әдістемелері бойынша биометриялық статистиканы пайдаланып,
талдау, өңдеу, есептеу жұмыстарында кейбір жағдайларда микрокалькулятор БЗ-
34 қолданылды.
3 Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
3.1 Еркек қаракөл тоқтыларын етке дайындау және күтіп - бағу
технологиясы
Қазіргі уақытта республика шаруашылықтарында мал басының күрт азаюына
байланысты етке өткізу жоспары жойылып, өсірілуге еркек тоқтылар да
қалдырылып жүр. Жас малдарды жайып семірту технологиясының жетілдірілмеуіне
байланысты тоқтыларды шаруашылықтарда бір жарым жасқа дейін босқа ұстап,
олардан қосымша өнім өндірілмейтіндіктен шаруашылықтардың экономикалық
көрсеткіштеріне үлкен зиян тигізіліп келеді.
Қазіргі уақытта мамандандырылған мал бордақылау кешендері мен алаңдары
жойылып, мал басының көпшілігі жеке шаруа қожалықтарында жинақталуына
байланысты еркек тоқтыларды етке дайындаудың қолайлы да тиімді жолын табу -
қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өзекті мәселелерінің бірі болып
табылады.
Етке арналған еркек қаракөл тоқтылары жайылымда бағылатындықтан, одан
алатын қоректік заттар мөлшері мен жайылым отымен қамтамасыз етілу
деңгейін анықтамай малды қажетті мөлшерде мөлшерлеп азықтандыру мүмкін
емес.
Сондықтан тоқтылар бағылған жайылым түрлерінен қанша жайылым отын
пайдаланатынын анықтау мақсатында арнайы тәжірибелер жүргізілді (1-кесте).
1-кесте – Еркек қаракөл тоқтыларының қоректік заттармен қамтамасыз етілу
деңгейі
Көрсеткіштер Жайылым түрлері
боз қорық жерлердегі астық тектес
жусанды-ұшпа жоңышқа аңызы мен және ұшпа түрлі
түрлі шөпті түрлі шөпті тың шөпті тау
шабындықтар бөктері
жайылымдары
азық өлшемі, % 65,8 82,5 75,8
кг -0,41 -0,21 -0,29
алмасу қуаты, % 70,0 87,2 79,4
МДж -4,05 -1,72 - 2,78
құрғақ заттар, % 104,7 98,0 76,6
МДж +0,07 -0,03 -0,35
шикі протеин, % 83,0 103,5 88,0
г -34 +7 -24
қорытылатын протеин, % 82,1 99,3 88,5
г -25 1 -16
Кестеде көрсетілгендей боз жусанды-ұшпа түрлі шөпті жайылымнан еркек
қаракөл тоқтылары табиғи ылғалдылығы 29,7%, протеині 7,4% жайылым отынан
2,25 кг жайылым отын жейтіні, азық өлшемінен 0,41 кг (65,8%), алмасу қуаты
4,05 МДж (70,0%), шикі және қортылатын протеин 34 және 25 г (83,0 және
82,1%) төмен, ал құрғақ заттар 0,07 МДж немесе 104,7% жоғары болды. Қорық
жерлердегі жоңышқа аңызы мен түрлі шөпті тың шабындық жайылымдарда жайылған
еркек қаракөл тоқтылары табиғи ылғалдылығы 52,5%, протеині 6,7% жайылым
отынан 3,10 кг мөлшерінде пайдаланды, ал азық өлшемі бойынша 0,21 кг
(82,5%), алмасу қуаты 1,72 МДж (87,2%), құрғақ заттар 0,03 МДж (98,0%) және
қортылатын протеин 1 г (99,3%) төмен болса, шикі протеин бойынша 7 г немесе
103,5% шамасында қамтамасыз етілгенін көруге болады.
Астық тектес және ұшпа түрлі шөпті тау бөктері жайылымдарда бағылған
еркек тоқтылар орта есеппен 2,75 кг жайылым азығын пайдаланып, ондағы азық
өлшемі 0,91 (қамтамасыз етілу деңгейі 75,8%), алмасу қуаты бойынша 10,72
МДж (қамтамасыз етілуі 79,4%), шикі және қортылатын протеині бойынша
сәйкесінше 88,0 және 88,5% шамасында қамтамасыз етілетіні анықталды.
3.2 Тоқтылардың тірілей салмағының өзгеруі
Тәжірибедегі тоқтылардың азықты салмағымен өтеуі туралы мәліметтер
пайдаланылған жемшөп мөлшері мен олардың қоректілік құндылығын, сондай-ақ
тоқтылардың қосқан салмағын анықтау арқылы алынды (2-кесте).
2-кесте – Етке дайындау технологиясы мен жасына байланысты тоқтылардың
тірілей және орташа тәуліктік салмақтарының өзгеруі
Тоқтылардың Салмақ Тәжірибе топтары
жасы, ай көрсеткіштері
I бақылау II III IV
тобы тәжірибе тәжірибе тәжірибе
тобы тобы тобы
4 тірілей салмағы, 30,08±0,2429,85±0,1430,35±0,182 9,92±0,22
кг
5 тірілей салмағы, 30,29±0,2730,91±0,1732,02±0,233 2,14±0,23
кг
орташа тәуліктік 7 35 55 74
қосымша салмағы,
г
6 тірілей салмағы, 32,24±0,3034,96±0,1637,72±0,203 8,56±0,26
кг
орташа тәуліктік 65 135 190 214
қосымша салмағы,
г
7 тірілей салмағы, 34,40±0,3239,46±022 44,02±0,2345,31±0,30
кг
орташа тәуліктік 72 150 210 225
қосымша салмағы,
г
бақылау тобына, %100,0 114,71 127,96 131,71
есебімен
Жалпы қосымша салмағы, кг 4,32 9,61 13,67 15,39
Жалпы орташа тәуліктік 48 107 152 171
қосымша салмағы, г
І ғылыми-шаруашылық тәжірибеде барлық топтағы тоқтылардың тірілей
салмағы тамыз айының 1 жұлдызында, (төрт айлығында, енесінен ажыратылған
кезде) 29,85 - 30,35 кг арасында болып, тәжірибе басында салмағы бойынша
тоқтыларын біркелкі болғанын көрсетеді.
Таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып, қосымша толық рационды
құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІV тәжірибе тобындағы 5 айлық
еркек тоқтылардың тірілей салмағы мен орташа тәуліктік қосымша салмағы
32,14 кг және 74 г, ал ІІ, ІІІ тәжірибе тобындағы тоқтылардың бұл
көрсеткіштері сәйкесінше 30,91; 35 және 32,02 кг; 55 г құрады.
Бақылау тобындағы еркек тоқтыларға қарағанда, ІІ,ІІІ,IV тәжірибе
топтарындағы еркек тоқтылардың жалпы қосымша өсімі 9,61-15,39 кг, орташа
тәуліктік қосымша салмағының өсімі 107-171 г, ІІІ-ІV тәжірибе тобындағы
еркек тоқтылар тірілей салмағы өсімінің салыстырмалы көрсеткіші І бақылау
тобына қарағанда, сәйкесінше 222,45; 316,44 және 356,25% жоғары болды
(Р0,01).
Тау бөктері жайылымдарында жүргізілген ІІ ғылыми-шаруашылық тәжірибеде
еркек тоқтылардың 4,5 айлығында салмағының өсу қарқыны мен орташа
тәуліктік салмақ қосу көрсеткіштерінде айтарлықтай айырмашылықтар
байқалмады. ІІ топтағы сақа саулықтардан алынған еркек тоқтылар тірілей
салмағының жалпы өсу мөлшері енесінен ажыратқан кезден 5,5 айлығына дейін
4,0 кг болды, немесе тірілей салмағы мен орташа салмақ қосуы жөнінен тұсақ
саулықтардан алынған І топтағы еркек тоқтылардан 8,1% артық болды.
Жайылымда бағылып, оған қосымша әр басына 200 г жем берілген тұсақ
саулықтардан туған І топтағы еркек тоқтылардың тәжірибе соңындағы тірілей
салмағы 36,9 кг құраса, ІІ топтағы сақа саулықтардан туған еркек
тоқтылардың тірілей салмағы 40,5 кг болды немесе І топқа қарағанда 9,8%
артық шықты.
Жасы 5,5-6,5 айлық арасындағы ІІ топ еркек тоқтылары тірілей салмағының
өсу мөлшері 3,3 кг, орташа тәуліктік салмақ қосуы 110 г; ал І топтағы
еркек тоқтылардың тірілей салмағының өсімі 2,1 кг, тәуліктік салмақ қосуы
70 г құрады.
3.3 Қозылар етінің сойыс сапасы
Тарихи қалыптасқан шөл жайылымдары жағдайында қаракөл тұқымды қойлардан
тек қана бағалы елтірі, қылшықты жүн ғана емес, сонымен қатар жоғары сапалы
ет те өндіріледі. Қаракөл шаруашылығында ет өнімінің негізгі бөлігі
жарамсыз деп танылған саулықтар мен қошқарлардан өндіріледі. Бұлардан
басқа шаруашылықтарда ет өндіруге елтірілерінің сапасы төмен еркек тоқтылар
өсіріледі. Әдетте ондай жас малдарды шаруашылық жағдайында 1,5 жасқа дейін
қолда ұстап және одан да ересек болғанда етке өткізеді. Ол, әрине,
шаруашылық шығындарын көбейтеді, табындағы аналықтардың үлес салмақтарын
төмендетеді. Сонымен қатар, енесінен ажыратылып алынғаннан
бастап 1,5 жасарына дейінгі кезеңде біршама мал шығыны да болады.
Қосымша азықтандырылмай, шаруашылық жағдайында тек жайылымда бағылған
І бақылау тобындағы 7 айлық еркек тоқтылардың сойыс алдындағы салмағы
34,01(0,31 кг, жайылым отына қосымша әр басына 200 г жем берілген ІІ
тәжірибе тобындағы еркек тоқтылар 39,45(0,01 кг және жайылым отына қосымша
толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІІІ тәжірибе
тобындағы еркек тоқтылар 44,02(0,27 кг тартып, І бақылау тобымен
салыстырғанда тиісінше 16,0 және 29,4 % дейін жоғары болды. Тәжірибедегі
тоқтылардың сояр алдындағы салмақ көрсеткіштері бойынша да
статистикалық айырмашылығы нақты болды (Р0,01).
Бақылау тобындағы еркек тоқтыларға қарағанда ІІ, ІІІ және ІV
тәжірибе топтарындағы 6 айлық тоқтылар ұшасының барлық салмағы
сәйкесінше 1,66; 2,56 және 2,81 кг, 7 айлық тоқтыларда тиісінше 2,61;
4,52 және 5,12 кг ауыр тартты.
ІІ ғылыми тәжірибеде жайылым отына қосымша әр басына 200 г жем
берілген ІІ тәжірибе тобындағы 6,5 айлық ересек саулықтардан туған
тоқтылардың сойыс шығымы 45,06(0,79%, ал тұсақ саулықтардан туған еркек
тоқтылардың бұл көрсеткіші 45,18(0,38% болды. Бұл көрсеткіш еркек
тоқтылардың 5,5 айлығында топтар бойынша тиісінше 44,54(1,26 және
45,15(0,45% болып, ет өңдеу өнеркәсібінің жоғары қоңды қойларға қоятын
ең төменгі талабынан 40,2% артық болғанын көрсетті.
5,5 айлығында сойылған ІІ тәжірибе тобындағы еркек тоқтылардың сойыс
көрсеткіштері І тәжірибе тобындағы еркек тоқтыларға қарағанда ұша салмағы
бойынша 3,6%, ет тәріздес өнімдер салмағы бойынша 4,8%, тері және оның
туындылары мен техникалық шикізаттары бойынша тиісінше 6,4 және 8,1%
біршама жоғары болды. 6,5 айлық еркек тоқтыларды сою кезінде бұл
көрсеткіштер тиісінше 4,7; 5,3; 12,4 және 2,3% артық болды.
Шаруашылықта қалыптасқан жайылым жағдайында қосымша азықтандырылмай
бағылған бақылау тобындағы 7 айлық еркек тоқтылардың сойыс алдындағы
салмағы 34,01 кг, жайылымда бағылып, қосымша әр басына 0,2 кг майдаланған
жем берілген II тәжірибе тобындағы тоқтылар 39,45 кг, жайылым отына қосымша
толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған III тәжірибе
тобындағылар 44,02 кг және таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып,
қосымша толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған IV
тәжірибе тобындағы тоқтылардың сойыс алдындағы салмағы 45,08 кг тартып,
бақылау тобымен салыстырғанда сәйкесінше 16; 29,4 және 32,5% жоғары болды.
Бұл айырмашылық есеп санақ бойынша жоғары дәрежеде нақты (Р0,001).
Мал азықтандыру деңгейінің жоғарылауына байланысты тәжірибедегі
тоқтылардың іш және құйрық майлары мөлшері мен сойыс шығымы артып (орта
есеппен 48,5%), ұшасының барлық салмағы да сәйкесінше жоғарылағанын
байқауға болады.
Етке дайындалған еркек қаракөл тоқтыларын үш ай жайылым жағдайында бағу
мерзімінде олардың жұмсақ ет шығымы 4,5-5% артып, керісінше, сүйек шығымы
сондай дәрежеде төмендеуіне байланысты еттілік коэффициенті де орташа 2,15-
тен 2,75-ке дейін көтерілгенін жұмыс нәтижелері көрсетті.
Тәжірибе топтарындағы тоқтылардың ет сапасын анықтау үшін жүргізілген
бақылау сойысының нәтижелері ет өндіруді өнеркәсіптік негізде жүргізуге
арналған мамандандырылған мал бордақылау кешендері қалпына
келтірілмеген кезде қаракөл тоқтыларын таңдаулы жайылымдар мен егіс
аңыздарында бағып, қосымша азықтандыру арқылы жеті айлық жасында
ұшасының салмағы 18 кг, сойыс шығымы 45% асатын сапасы мен құндылығы
жоғары жас қой етін өндіруге болатынын көрсетті.
3.4 Етке дайындау технологиясының тоқтылар майының сапасына әсері
Ет құрамындағы май мал ұшасындағы өте құнды және барынша өзгергіш бөлігі
болып табылады. Ол ет өнімінің жылу қуаттылығын арттырып, дәмділік сапасын
жоғарылатады.
Еркек қаракөл тоқтылардың 4 айлығында құйрық майы 1,09(0,06-1,20(0,06
кг (64,2 - 69,2%), ал іш майы 0,49(0,06 - 0,60(0,05 кг (30,8-35,1%) шамасын
құрады. Бұл көрсеткіштер енесінен ажыратылатын уақытта қаракөл тоқтыларының
құйрық майы барлық майының 23 бөлігін, іш майы 13 бөлігін құрайтынын
көрсетеді.
Таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып, қосымша толық рационды
құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІV тәжірибе тобындағы еркек
қаракөл тоқтыларының тәжірибе соңындағы жалпы май салмағы 3,95(0,07 кг
құрады немесе І бақылау, ІІ және ІІІ тәжірибе топтарымен салыстырғанда
сәйкесінше - 92,7%, 49,7 және 28,3 жоғары болды. Жалпы май салмағы бойынша
тәжірибе топтары арасындағы айырмашылық деңгейі өте жоғары дәрежеде
(Р0,001) болғанын атап өткен жөн.
ІІ ғылыми тәжірибеде 4,5 айлық кезінде сақа саулықтардан туған еркек
тоқтылардың жалпы май салмағы 1,80(0,07 кг, оның 1,50(0,18 кг (83,33%)
құйрық майы, 0,30(0,01 кг (16,67%) іш майы немесе тұсақ саулықтардан туған
еркек қаракөл тоқтыларына қарағанда жалпы май салмағы 0,59 кг немесе 48,8%
артық болды (Р0,01). 5,5 және 6,5 айлық жасында сақа саулықтардан туған
еркек тоқтылардың жалпы май салмағы І бақылау тобындағы еркек тоқтылармен
салыстырғанда сәйкесінше 6,0% және 10,18% жоғары болды (Р0,05).
Тәжірибе басында жүргізілген зертханалық талдаулар нәтижесі қаракөл
тоқтыларын енесінен бөлу кезінде олардың құйрық майының құрамы негізінен
майдан (93,5%), шамалы мөлшерде су (4,0%), ақуыз (2,3%) және күлді
заттардан (0,2%) тұратынын көрсетті.
Құйрық майының химиялық құрамы жасына қарамастан барлық уақытта да
айтарлықтай өзгеріске ұшырамады. Құйрық майының құрамындағы су мөлшері
4,08(0,07-4,37(0,05%, ақуыз 2,26(0,05-2,42(0,04%, майы 93,09(0,09 -
93,31(0,12%, күлі 0,17(0,03-0,21(0,01% шамасында болды. І-ғылыми
тәжірибедегі етке дайындалған еркек қаракөл тоқтыларының 4 айлығында іш
майының құрамындағы су мөлшері барлық топтарда 0,47(0,03-0,55(0,03%,
ақуызы 1,89(0,07 – 2,55(0,05%, майы 96,72(0,10 – 97,49(0,12% және күлі
0,15(0,03 – 0,19(0,04% аралығында болғанын көруге болады.
Шаруашылықта қалыптасқан жайылым жағдайында, қосымша азықтан-дырылмай
жайылған І бақылау тобындағы еркек қаракөл тоқтылардың жеті айлығында іш
май құрамындағы су мөлшері 5 айлық еркек тоқтыларға қарағанда 123,64%, күлі
– 53,33% артық болды, ақуызы – 8,16, майы – 3,47% кем, жайылым отына
қосымша әр басына 200 г жем берілген ІІ тәжірибе тобындағы еркек қаракөл
тоқтыларында сәйкесінше -140,46; 23,53% артық, 15,77, 2,79% кем, жайылым
отына қосымша толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІІІ
тәжірибе тобындағы еркек тоқтыларда – 110,6; 6,25% артық, 37,46; 1,11% кем
және таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып, қосымша толық рационды
құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған VI тәжірибе тобындағы еркек
тоқтыларда тиісінше 82,05, 16,67% артық, 24,62; 0,88% кем болды.
Тәжірибе топтарындағы тоқтылардың іш майындағы су мөлшері тәжірибенің
соңына қарай көтеріліп, іш май құрамындағы ақуыз мөлшері өзгеріссіз (орташа
2,20%) болды, және іш майының мөлшері орташа 4% төмендегені анықталды.
ІІ ғылыми тәжірибеде тоқтылар іш майының химиялық құрамы барлық
топтарда 4,5 айлығынан 6,5 айлығына дейін су мөлшері 3,93(0,09-4,37(0,05,
ақуызы 2,37(0,04 – 2,48-0,03, майы 93,09(0,09 – 93,54(0,15 және күлі
0,16(0,02 – 0,21(0,01% аралығында болып, тоқтылар іш майының химиялық
құрамы олардың жас айырмашылығына қарамастан айтарлықтай өзгеріске
ұшырамайтынын көрсетті (Р0,05).
Жалпы алғанда қаракөл тоқтылары іш майының құрамындағы май мөлшері
олардың құйрық майына қарағанда әсіресе малдардың жас кезінде, едәуір мол
болатынын ескерте кеткен жөн.
Негізінен осы себептен етке дайындалған қаракөл тоқтылары іш майының
қуаттылығы (орташа көрсеткіші 37,50 МДжкг) құйрық майына қарағанда біршама
(1,5-2,0%) жоғары болатыны анықталды.
4.0 Кәрі саулықтарды жайып семірту кезеңінде азықтандыру
Қазақстан Республикасының шөл және шөлейт аймағындағы қаракөл қой
шаруашылығы осы өңір халқын жұмыспен, өмір сүруге қажетті жағдайлармен
қамтамасыз ететін бірден-бір сала болып табылады. Республикада қаракөлдің
қара, көк, сұр, қоңыр, ақ және қызғыш түсті қойлары өсіріледі. Қойдың әр
түрлі түсті болуы олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қаракөл
шаруашылықтарында кәрі саулықтарды бордақылау, қаракөлше елтірілерін өндіру
және нарық сұранысын қанағаттандыру осы күнге дейін мақсатты түрде
жүргізілмей келеді. Сондықтан да нарық сұранысы мен ұсынысын ескере отырып,
жоғары сапалы, әр түрлі түсті қаракөлше елтірісін өндіру арнайы ғылыми
ізденісті қажет етеді.
4.1 Буаз саулықтардың тірілей салмағының өсуі мен
етінің сапасы
Көлемі жағынан бірдей мөлшерде азықтандырғанда малдың тірілей салмағының
өзгеру қоректік заттардың әр түрлі болуына байланысты. Азықтардың
жұғымдылығы малдың түрі мен түсіне байланысты әр түрлі болуы ықтимал.
Сондықтан бұл жұмыста әр түсті буаз саулықтарды азықтандырудың олардың
өніміне тигізетін әсерін тәжірибе арқылы анықтаудың маңызы зор.
Жұмыс нәтижесінде ең жоғары тәуліктік өсім тәжірибедегі саулық қойлардың
V және IV тобында әр малға шаққанда 95±3,6 - 98±3,4 г болды. V-IV топтағы
салыстырмалы көрсеткіш тірілей салмағының өсімі I топқа қарағанда,
тиісінше 2,2 және 5,4% жоғары (Р0,05). III және II топтағы саулықтардың
тәуліктік қосымша салмағы 87±3,7 - 90±2,3 г немесе тиісінше 6,9 және 3,3%
төмен болды. Тірілей салмағы жөнімен II және III топтағы саулықтардың
арасында айтарлықтай өзгеріс байқалмады. V топтағы саулықтардың тірілей
салмағы бордақылау соңынан 49,1±0,2 кг, ал дәлірек айтқанда бақылау
тобындағы саулықтардан (қара қойлар) 0,6% артық, тәжірибеге қойылған басқа
топтар тиісінше 48,4±0,3; 47,8±0,3; 48,6±0,3 кг тартып немесе бақылау
тобына қарағанда 0,8; 2,1; 0,4% төмен болды.
Бордақылауға қойылған кәрі саулықтардың қалған барлық топ малына
қарағанда, олардың ет өнімділігі жоғары болды.
Бақылау сойысын жүргізіп, мал ұшасын мүшелегенде V топтағы қойлар
ұшасының салмағы І және ІІІ топтағыларға қарағанда 0,2 кг немесе 1,06%
жоғары, IV және V-ші топтағы жалпы ұша салмағы бақылау тобынан тиісінше
1,81 және 3,17 пайыз артық болды. Еттілік коэффиценті немесе сүйектің ұшаға
қатынасы барлық топта бірдей болып шықты (2,92-3,04).
3-кесте –Саулықтардың тірілей салмағының өзгеруі мен тәуліктік салмақ қосуы
килограмм есебімен
Тәжірибе Тірілей салмағы Тәуліктік Бақылау
топтары қосымша тобымен
салмағы,г салыстыр-ғанда
, %
тәжірибе тәжірибе
басында соңында
I 43,2±0,2 48,8±0,3 93±3,3 100,0
II 43,0±0,1 48,4±0,3 90±2,3 99,2
III 42,6±0,2 47,8±0,3 87±3,7 98,0
IV 42,7±0,2 48,6±0,3 98±3,4 99,6
V 43,4±0,2 49,1±0,2 95±3,6 100,6
Қызғыш және қоңыр түсті қойлардың құйрық және іш майларының шығымы басқа
топтағы саулықтарға қарағанда басымдау болатыны анықталды.
Кәрі буаз саулықтардың етіндегі құрғақ заттардың құрамында айтарлықтай
айырмашылық жоқ екені анықталды. Ет пен майдың мөлшері V топтағы кәрі буаз
саулықтарға қарағанда ІІ және ІV топтағы саулықтарда бұл көрсеткіш 1,03
және 0,5 % жоғары болды. І топтағы малдың 1 кг етінде 13,57 МДж, ІІ топта
13,45 МДж, ал ІІІ, ІV және V топтарда тиісінше 13,64; 13,55 және 13,63 МДж
алмасатын энергия болатыны анықталды. Алынған деректер көрсеткеніндей, ең
қуаттылығы төмені көк түсті саулықтардың еті болып шықты. Бұл оның басқа
түске қарағанда дене бітімінің босаңдау болатынын көрсетеді. Мұндай жағдай
қоңыр түсті қойларда да қайталанды.
4.2 Бордақыланған саулықтардан алынған елтірінің тауарлық қасиеттері
Елтірінің көлемі. ІІІ – ІV тәжірибе тобындағы жалқы және егіз төлдер
елтірілерінің көлемі бақылау тобымен салыстырғанда біршама артық болды.
Мысалы, жаңа сойылып алынған елтірілердің айырмашылығы 1,2 ден 9,1 пайызға
дейін жетті, ал тұздалған жағдайда 9,2 пайызға дейін, II – ІV тәжірибе
тобынан алынған жалқы және егіз төлдер елтірісінің көлемі бақылау тобындағы
сондай елтірілермен салыстырғанда кем болды. Бақылау тобының салыстырмалы
тобының тұздалған елтірісі 0,4-4,4 пайыз, тұздалмағаны 0,5-6,7 пайызға
дейін айырмашылық көрсетті.
Тұздалмай өңдеген кезде бақылау тобындағы елтірілердің көлемі түсіне
байланысты 16,6 және 17,8 пайызға кішірейгенін байқауға болады.
Айырмашылық айтарлықтай емес, бірақ егіз төлдің жалқы төлдердің
елтірілеріне қарағанда көбірек кішірейетін заңдылығы байқалды. Ал бұл
көрсеткіш қара саулықтардан алынған төлдер арасында 2,2 пайыз, көк
саулықтардан алынған төлдер арасында – 5,5 пайыз, сұрда – 3,2 пайыз,
қызғылтта 3,3 пайыз және қоңыр түстіде 3,5 пайыз болды.
Шелінің қалыңдығы. Тері негізгі тері қабатынан, терінің өркен қабықтық
қалыңдығынан және тері дәнекері топтарынан тұрады. Бұл көрсеткіштер
елтіріні бағалауда ескеріледі. Ол негізінен шикізат түріне, түсіне және
өндірістік жағдайға байланысты.
Алынған қаракөлше елтірілерінің шелдері жұқа болды. Жалпы бұл көрсеткіш
қаракөлше елтірісіне тән қасиет. Тәжірибедегі малдан алынған терілер
шелінің қалыңдығы арасында айтарлықтай өзгерістер байқалған жоқ.
Елтірінің салмағы – шикізат құндылығының тауарлық көрсеткіштерінің бірі.
Ол негізінен елтірінің көлемі, тері ұлпаларының дымқылдығы, тығыздығы,
бұйраларының орналасуы, елтірідегі тұздар және олардың қоспасының
сақталуына, сондай-ақ терінің шығу тегіне байланысты.
ІV және V тәжірибе топтарындағы жалқы төлдер елтірісінің салмағы
бақылау тобындағы төлдер елтірісінен артық болды және олардың артықшылығы
жаңа сойылып алынған тері жағдайында 3,4-тен 15,1 пайызға дейін, құрғақ
тұздалған жағдайда 8,3 пайызға дейін жетті.
II тәжірибе тобындағы жалқы қозылар елтірісінің салмағы бақылау тобымен
салыстырғанда жаңа сойылған тері жағдайында 0,2 пайызға кем, ал бақылау
тобындағы жалқы қозы елтірілері III, ІV және V –ші топтағы саулықтардан
алынған төлдердің елтірісінің салмағынан тиісінше 6,3; 11,4 және 2,6 пайыз
артық болды. Ал III тәжірибе тобындағы егіз қозылар елтірісінің салмағы
тәжірибе тобындағы елтірілерге қарағанда жаңа сойылған тері кезінде 1,7
пайызға кем, ал ІV және V тәжірибе тобындағы егіз қозылардың елтірісі
тиісінше 5,6 және 3,1 пайыз артық болды.
ІV топтағы қызғылт түсті жалқы қозылар елтірісінің басқа топтағы
елтірілер салмағымен ұқсастығы байқалды (Р0,05). Көпшілік жағдайда бұл
көрсеткіштің саулық түсіне байланыстылығы айқындалмады және статистикалық
дәлдікке сәйкес келмеді.
Жүн талшығының ұзындығы. Қаракөл өнімдерінің оның ішінде іштен сойып
алынған төлдерді қаракөлшеге не қаракөл-қаракөлшеге немесе қаракөлге
жатқызуға негіз болатын басты ықпал - жүн талшағының ұзындығы.
II және IV тәжірибе топтарындағы жалқы және егіз қозылардың жүні,
бақылау тобына қарағанда, ұзынырақ болды. Жалқы төлдер жүнінің ұзындығы
0,26 мм-ден 0,48 мм-ге дейін ұзын (5,2-9,6 пайыз), егіз төлдердің жүн
талшығының ұзындығы 0,43-0,53 мм артық болды. Ал бұл барлық ұзындықтың 10,1-
12,5 пайызын құрайды. III тәжірибе тоьындағы жалқы және егіз төлдер
терісінің түгі бақылау тобындағыларға қарағанда 0,05-0,25 мм немесе 5,0-
11,2 пайызға кем болды.
V тәжірибе тобындағы қойлардан алынған жалқы және егіз төлдер жүнінің
ұзындығы, бақылау тобындағыларымен салыстырғанда ұзындығы 0,02-0,25 мм-ге
кем (0,4-5,9 пайыз). Көптеген жағдайда жүн талшығы ұзындығындағы өзгеріс
айтарлықтай болмады. Дегенмен алынған елтірінің сапалық көрсеткішіне кері
әсерін тигізген жоқ.
Түктің жіңішкелігі – бұйраның ең басты белгісі, демек елтірінің де басты
көрсеткіші. Неғұрлым жүн талшығы біркелкі де жіңішке болса, соғұрлым
бұйраның бағалы болып, түрлене түсуіне де жағдай жасалынады.
II және IV тәжірибе топтарында жалқы және егіз төлдер түгінің
ұзындығы, бақылау тобындағы төлдерге қарағанда, біраз жіңішке, жалқылардың
айырмашылығы 0,95-1,68 мм-ге (немесе 1,8-3,2%), ал енгіздердің айырмашы-
лығы 0,56-1,76 миллиметрге артық болды (тиісінше 1,1-3,5%). III тәжірибе
тобы түгінің жіңішкелігі бақылау тобындағы төлмен салыстырғанда 0,15-0,22
мм дейін немесе 0,3-0,4 пайызын құрады. Жалқы төлдер түгінің жіңішкелігі
V-тәжірибе тобындағылар мен бақылау тобын салыстырғанда 0,29 мк
артық болды. Мұның өзі 0,5 пайыз құрайды. Ал егіз түгінің жіңішкелігі
бақылау тобында жіңішкелеу, мұның мөлшері 0,02 мк немесе 0,1 пайыз.
Елтірінің жылтырақтығы мен жібектілігі. Елтірінің жылтырақтығы мен
жібектілігі оның сапалық дәрежесін анықтаудағы негізгі көрсеткіштер болып
табылады. Елтірі түгінің сапасы қанша жоғары болғанымен оның жылтырақтығы
мен жібектілігі төмен болса, бұл елтірілер төменгі дәрежеде бағаланады.
Елтірілердің көрсетілген қасиеттері негізінен төлдің түр-түсіне байланысты
болады (85,9-90,9%). Елтірілердің жылтырақтығы мен жібектілігі өте
жетілген, жібектілігі жақсы жетілген елтірілердің үлес салмағы 27,1-32,7
пайызға дейін болды. Елтірісінің сапасы жоғары елтірілер негізінен қызғылт
түсті саулықтардан алынды (3,9%), олардың жібектілігі өте жетілген
(61,0%), шамалы бөлігінің жібектілігі төмен болды (9,1%).
Елтірілердің ассортименті. Қаракөл қой шаруашылығы өндірісінде қаракөлше
елтірісінің пайдалы көлемінің 75% муарлы өрнектердің үлесіне тиеді және
мұндай елтірі тобы I сортқа жатады. Елтірі жүнінің сипатамасы жібектілігіне
және бағалы болып есептелетін жылтырлық қасиеттеріне байланысты келеді.
4-кесте – Қаракөлше елтірісінің I сортындағы пайдалы муарлы өрнектердің
орналасуы
Тобы Есептелген Муарлылығы, пайдалы көлеміне есептегенде
қаракөл-ше
елтірісінің саны,
дана
75-80% 80-90% 90-100%
I 45 6,7 80,0 13,3
II 42 2,4 83,2 14,4
III 42 4,8 85,6 9,6
IV 42 2,4 80,8 16,8
V 43 4,6 83,8 11,6
4-кестеде көрсетілгендей, барлық тәжірибе тобындағы қаракөлше
елтірілері, оның ата-енесінің түсіне қарамастан, муарлы өрнектердің
дәрежесіне қарай бірінші сортқа жатқызылды. Бұл көрсеткіштер 75 пайыздан
кем болған жоқ. II және IV топтағы саулықтардан алынған елтірілердің муарлы
өрнектерінің оның пайдалы көлеміндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПАРЖАНОВ ЖӘНІБЕК ӘНУАРБЕКҰЛЫ
Қаракөл қой өнімдерін өндіру және алғашқы өңдеудің тиімді технологиясының
ғылыми негіздері
06.02.04 - Дербес зоотехния; мал шаруашылығы өнімдері
өндірісінің технологиясы
ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Шымкент, 2007 жыл
Жұмыс Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығында
орындалған
Ғылыми кеңесші: ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор,
Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері,
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының
иегері Омбаев Ә.М.
Ресми оппоненттері: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
профессор
Есқара М.Ә.
ауыл шаруашылығы
ғылымдарының докторы,
профессор
Сабденов Қ.С.
ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы
Аманжолов Қ.
Жетекші ұйым: Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан
аграрлық-
техникалық университеті
Қорғау ____ ____________ 2007 жылы сағат ____ Оңтүстік-Батыс ауыл
шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы ЖШС-нің Д.55.39.01. диссертациялық
кеңесінде өтеді. Мекен – жайы: 160019, Шымкент қаласы, Әль-Фараби алаңы, 3.
Диссертациямен Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік
орталығы ЖШС-нің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат ____ ____________ 2007 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы, ауыл шаруашылығы
ғылымдарының кандидаты, доцент Б.С.Тұрымбетов
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика дамуының басым бағыттарының
бірі ауыл шаруашылығының дәстүрлі саласы мал шаруашылығы болып табылады.
Республиканың Оңтүстік-Батыс аймағын алып жатқан орасан зор жер көлемінде
мал шаруашылығының барлық салалары дамыған. Оның ішінде қаракөл қойы
өсірілетін аймағы еліміздің 40 млн. гектардан аса шөл және шөлейт
жайылымдықтарын құрайтын, табиғи ауа райы жағдайларына байланысты тек қана
қаракөл мен атырау тұқымды қойларды және түйе малын өсіруге жарамды ауыл
шаруашылығы жерлері болып табылады.
Шөл және шөлейт аймақтарда ауылшаруашылық өндірісінің тиімді саласының
бірі мал шаруашылығының негізі болып саналатын дүние жүзінде теңдесі жоқ,
жоғары сапалы түрлі түсті елтірі өнімін, ет және қылшық жүн беретін бірден-
бір елтірі қой тұқымы қаракөл қойы.
Қазіргі кезде қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндіру тиімділігін талдау
қой еті мен қаракөл елтірісін өндіру шаруашылықтар үшін тиімді екенін
көрсетіп отыр.
Бұрынғы ірілендірілген бордақылау кешендерінде малды етке қарқынды
даярлау технологиясы жойылып, әртүрлі қожалықтар өзінше ізденіс жасап
жатқан уақытта, қолда бар еркек тоқтыларды онша көп шығынсыз жайылым
жағдайында семіртіп, етке өткізу – осы саламен айналысып жүрген қожалықтар
үшін өте қажетті де, экономикалық тиімді жұмыс екені даусыз.
Қазақстанның кең байтақ табиғи жайылымдарында қойларды жайып семірту
барынша кең тараған тәсіл. Бұл тәсіл малдарды семіртуге өте арзанға
түсуімен қатар, өндірілетін экологиялық таза еттің сапасын арттырып,
алынатын өнімнің мол болуына оң әсерін тигізеді.
Қазіргі уақытта мамандандырылған мал бордақылау кешендері мен алаңдар
жойылып, мал басының көпшілігі жеке шаруа қожалықтарында жинақталуына
байланысты еркек тоқтыларды етке дайындаудың қолайлы да тиімді жолын табу –
қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өзекті мәселелерінің бірі болып
табылады.
Қаракөл шикізатын молайтудың ең тиімді жолының бірі қаракөлше елтірісін
өндіру. Ол өте көрікті және салмағы жеңіл, жібекті, бедеріннің суреті
анық, жоғары тауарлы қасиетімен ұтымды. Бағалылығы оның жеңілдігіне,
көрнектілігіне және бұйраларының ғажайып суреттілігіне байланысты,
сондықтан ішкі және сыртқы сауда орындарында жоғары сұранысқа ие.
Кейінгі жылдары елдегі экономикалық өзгерістерге байланысты қаракөлше
өндірісі күрт төмендеді және қаракөл шаруашылығында кәрі саулықтардан
алынатын қаракөлше және қой етін өнеркәсіптік жолмен алу тоқтатылды. Оның
басты себебі жаңадан құрылған майда шаруашылық түрлерінің мүмкіндігі
болмауы, жалпы мал басының азаюы, оның ішінде қаракөл қойы тұқымының көп
жерлерде төмендеп кетуі мен малды азықпен қамтамасыз ету және бағып-күту
жағдайының төмендеуі.
Қазіргі кездегі қалыптасқан жағдайға байланысты бұрыннан жиналған
тәжірибелерді, ғылыми ізденістерді қорытындылап, саулықтарды күтіп бағудың
қаракөл қой шаруашылығы өнімдерін өндіру және алынған елтірі, қой
терілерін өңдеудің тиімді технологиясын жасаудың жалпы ел экономикасы мен
қаракөл шаруашылығын өрендетудің басты да маңызды мәселелерінің біріне
айналды.
Қаракөлше елтірісін өндіруде жайылым жағдайында түрі мен түсі әртүрлі
қаракөл саулықтарын азықтандырудың тиімді технологиясын жасаудың маңызы
ерекше және өндірістік маңыздылығы үлкен жұмыстардың бірі болып табылады.
Қаракөл шаруашылығы жағдайында буаз саулықтарды толыққұнды азықтандыру
үшін мал азығы протеинінің мөлшерін анықтап, сапасын арттыру қажеттілігі
жеткілікті дәрежеде дәлелденген.
Сондықтан кейбір зерттеушілердің (Градусов Ю.Н., 1958; Модянов А.В.,
1960; Модянов А.В., Девяткин А.И., 1960) жұмыстарында келтірілгені болмаса
бұл жұмыс буаз қаракөл саулықтарда айтарлықтай зерттелмеген, ал азық
протеинінің орнына қолдануға болатын синтетикалық азотты зат – карбамид
пайдалану мөлшерлерін анықтап, қаракөл қой шаруашылығы өндірісіне енгізудің
маңызы зор.
Қаракөл шаруашылығындағы тағы бір толық зерттеуді қажет ететін бағыт –
алынған қаракөл елтірісі мен қой терісін сапалы алғашқы өңдеудің тиімді
технологиясын жасау және жетілдіру. Бұрыннан қалыптасқан қаракөл өңдеу
зауыттары тоқтап, елтірілерді алғашқы өңдеу іс жүзінде жекелеген өнім
өндірушілердің еншісінде қалғандықтан, қымбат бағаланатын консерванттардың
орнына пайдалануға болатын өсімдік тектес түрлерін тауып, олардың өнім
сапасына тигізетін әсерін анықтап, өндіріске енгізу осы бағыттағы
жұмыстардың маңыздыларғының бірі болып саналады. Оның үстіне Қазақстанда
елтірілік және тондық терілерді алғашқы өңдеу мен бояу процестерінде
айтылған препарат түрлері бұрын-соңды пайдаланылмағанын ескерсек бұл
жұмыстың маңыздылығы арта түспек.
Осы мәселелерге байланысты қаракөл шаруашылығы өнімдерінің өнімін
молайту және олардың сапасын арттыруға бағытталған жаңа тиімді
технологиялар жасау қажеттілігі туындады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институтының және Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік
орталығы РМК 21.03.27 Қаракөл елтірісін алғашқы және өндірістік өңдеудің
тиімділігі жоғары технологиясын жасау (Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0196 РК
00722), 02.01 Әр түрлі қаракөлше өндіретін, тірілей салмағы 50 кг тартатын
кәрі қойларды бордақылаудың технологиялық процестерін жетілдіру,
(Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0196 РК 00719), 08.04.08 Разработать
высокоффективную технологию первичной и промышленной обработки каракуля
(Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0198 РК 00137), 08.10.10 Разработать
технологию переработки каракулевого, мехового и овчинного сырья в меховой
полуфабрикат в условиях сельской индустрии (Мемлекеттік тіркеу нөмірі
0198 РК 00144), 03.02.04.04.Н Қаракөл елтірісін, қой терісін, жүнін және
түйе терісін ұқсату мен сақтаудың тиімді технологиясын жасау (Мемлекеттік
тіркеу нөмірі 0101 РК 00426), 06.02.03.01 Елтірілі қой тұқымдары өнімдерін
өңдеудің тиімді технологиясын жасау (Мемлекеттік тіркеу нөмірі 0106 РК
01123) тақырыптарына сәйкес жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері - ғылыми жұмыстардың негізгі мақсаты
қаракөл қой өнімдерін өндіру мен алғашқы өңдеудің әдістемелерін жетілдіру
арқылы, ғылыми негізделген тиімді технологиясын жасау.
Осы мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- еркек қаракөл тоқтыларын жайылым жағдайында етке дайындау
технологиясын жетілдіру;
- әртүрлі түсті кәрі саулықтарды бордақылаудың әдістерін зерттеп, оны
жетілдіру;
- әртүрлі түсті кәрі саулықтарды қаракөлше алу үшін дайындаудың
технологиясын жасау;
- синтетикалық азотты зат – карбамидтің алынатын өнімге (ет, қаракөлше
және жүн) тигізетін әсерін анықтау;
- әр түрлі жұптастыру негізінде алынған қаракөлше елтірілерінің
шаруашылыққа пайдалы белгілерінің фенотиптік корреляциясын анықтау;
- қаракөл елтірісі және қой терілерінің алғашқы өңдеу технологиясын
жасау және жетілдіру;
- әртүрлі әдіспен өңделген қаракөл шикізатының зоотехникалық және
тауарлық-техникалық қасиеттерін зерттеу;
- өңдеу барысында қаракөл елтірілері қасиеттерінің өзгеру
заңдылықтарын анықтау;
- зерттеу жұмыстарының экономикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Шөл және шөлейт жайылымдар жағдайында етке
арналған еркек қаракөл тоқтыларын енесінен ажыратылғаннан кейін, туылған
жылы сапалы қой етін өндіруге мүмкіндік беретін жетілдірілген жаңа
технологиясы жасалды.
Шаруашылықтардың жемшөп қорының мүмкіндігіне байланысты еркек
тоқтыларды етке дайындауда пайдаланылатын толық рационды құрама жемшөптің
рецепті жасалып, оның құрамына әрқайсысы 30%-дан табиғи түршөп және жоңышқа
пішені, 10% ақегіс сабаны, жалпы мөлшері 30% арпа жармышы және собығымен
бірге майдаланған жүгері, қажетті мөлшерде макро- және
микроминералдықоспалары бар жалпы қоректілігі 0,60 кг малазық бірлігі, 7,9
МДж алмасу қуаты, 66 г қортылатын протеин мөлшерін құрайтын жемшөп
қоспасының рецепті алғашқы рет ұсынылды.
Әрі қарай пайдалануға болмайтын кәрі қаракөл саулықтарының ет
өнімділігін арттырумен қатар, өндірілетін қаракөлше елтірісінің сапасын
жақсартуға мүмкіндік беретін қой бордақылаудың жаңа әдісі жасалып,
өндіріске ұсынылды.
Сапалы ет және қаракөлше өндіру технологиясында саулықтарды толыққұнды
азықтандыруды жетілдіру барысында протеиндік қоректілігінің маңыздылығы
көрсетіліп, негізгі азық рационы алғашқы рет карбамидпен байытылып, оның
қолайлы нормативі ұсынылды.
Қаракөлше өндіру технологиясында қаракөл қойларын жұптастырудың тиімді
тәсілдері анықталып, шаруашылықтар өндірісіне ұсынылды. Бұл бағыттағы
зерттеу жұмыстарының басты жаңалығы қаракөл шаруашылығы технологиясында
алғашқы рет қошқарлар мен саулықтарды жұптастырғанда олардың барлық түрлі
елтірілік қасиеттері мен сапалық белгілерінің бір-бірімен фенотиптік
корреляциялық өзара байланысы анықталды.
Қаракөл шикізатын алғашқы өңдеудің (консервілеудің) әртүрлі тәсілдерін
зерттеу нәтижесінде ең тиімдісі құрғақтай тұздау тәсілі екені анықталып,
бұл технология бойынша елтірі көлемінің кішіреюі құрғақтай керу мен
тұздықта сақтау тәсілдеріне қарағанда бұл көрсеткіш сәйкесінше 22,6 және
24,4% артық болатыны алғашқы рет дәлелденді.
Елтірі өңдеу технологиясында консервант ретінде алғаш рет экологиялық
таза диаммонийфосфат+натрий кремнефториді (концентрациясы 400(50 гдана)
пайдаланылып, иленген елтірінің көлемін құрғақтай тұздалған күйімен
салыстырғанда 11,4%-ға ұлғайтуға мүмкіндік беретін жетілдірілген технология
жасалды.
Қаракөл елтірілері мен тондық қой терілерін илеу технологиясында бағасы
қымбат, таптыруы қиын болса да қолданылып жүрген минералдық және
синтетикалық иліктерді алмастыратын Қазақстан Республикасы табиғи
флорасынан алынған өсімдік тектес иліктер пайдаланудың жаңа әдісі жасалды
және оның тиімділігі анықталды.
Елтірі консервілеудің нақты мерзімі анықталып, №№ 9296-74, 315-69, 3595-
7 МСТ-дың талаптары мен өлшемдеріне сәйкес келетін илікті қасиеттері бар
өсімдік тектес препараттардың жаңа түрлері анықталып, алғаш рет өндірістік
технологияға ұсынылды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Еркек қаракөл тоқтыларын туылған жылы етке
дайындап өткізудің ұсынылып отырған технологиясын шаруашылықтар өндірісіне
енгізу - жас тоқты етін өндіруді молайтып, жайылым жағдайында
бағылғандықтан, өндірілген еттің өзіндік құнын төмендетіп, жалпы саланың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Қаракөлше өндіруге арналған кәрі қаракөл саулықтарын күтіп-бағу мен
мөлшерлеп азықтандырудың жетілдіріліген технологиясы шаруашылықтарға сапалы
елтірімен қатар жоғары қоңдылықтағы қой етін де өндіруге қажетті жағдай
жасайды.
Қаракөл елтірісі мен қой терісін алғашқы өңдеудің жаңа технологиясының
практикалық құндылығы қолданыстағы қымбат бағаланатын химиялық
консерванттардың орнына қоршаған ортаға залалсыз, илік қасиеті мен қабілеті
жоғары табиғи өсімдік тектес препараттар қолданылуында. Ұсынылған
технология шаруашылықтарға алғашқы өңдеу шығындарын азайтып, өнімнің
сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелерінің өндіріске ендірілуі. Жүргізілген ғылыми-зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде жасалған еркек қаракөл тоқтыларын туылған жылы
сапалы ет өндіруге мүмкіндік беретін етке дайындау технологиясы, қаракөл
саулықтарынан ет және сапалы қаракөл елтірісін өндіру технологиясы,
қаракөл елтірісін алғашқы өңдеу мен илеудің жетілдірілген экологиялық таза
технологиялары Қазақстан Республикасының Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда,
Маңғыстау облыстары қаракөл шаруашылықтарының өндірісіне кеңінен
ендірілген.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
- еркек қаракөл тоқтыларын етке дайындау технологиясы бойынша олардың
етке дайындау мерзімдеріндегі өсіп-жетілуі мен ет өнімділігі мен
сапасы;
- түрі мен түсі әртүрлі кәрі саулықтардан сапалы ет өндіру әдістері;
- саулықтар рационындағы карбамидтің тиімді мөлшерімен оның өндірілетін
мал өнімдеріне (ет, қаракөлше жүн) тигізетін әсері;
- қаракөлше елтірісінің сапалы өнім өндіруге қажетті белгілерінің
фенотиптік корреляциялары;
- әртүрлі әдіспен өңделген қаракөл шикізатының зоотехникалық және
тауарлық-техникалық қасиеттері;
-өңдеу барысында қаракөл елтірілері қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары;
- қаракөлді консервілеу әдістемелері;
- өсімдік тектес препараттардың иліктік қасиеті;
- қаракөл елтірісінің физикалық-механикалық қасиеттері;
- зерттеулердің экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың сынақтан өтуі мен жарық көруі. Диссертациялық жұмыстың
нәтижелері Оңтүстік Қазақстан облысы Арыс ауданындағы А.Құлжабаев атындағы
"Задария" Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорыны және Түркістан
ауданы "Ойық" шаруа қожалықтарының мал мамандарының жалпы жиналысында (1996-
1999 жж); Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының және
Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы РМК ғылыми
кеңесінде (1996-2007 жж); Халықаралық ғылыми конференцияларда (Шымкент,
2001 ж.; Улан-Батор, 2001; Самарканд, 2000, 2002, 2005 жж.; Семей, 2002 ж.;
Астана, 2003 ж.; Тараз, 2003 ж.; Алматы, 2000, 2003 жж.; п.Дубровицы,
Моск.обл., 2005 ж.; Барнаул, Ресей, 2005 ж.; Москва, Ресей, 2007 ж.), РМК
"Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығының мал
шаруашылығы өнімдері және дәрілік шикізатты өндіруді, өңдеуді және
өлшемдеуді жетілдіру бөлімінің ғылыми қызметкерлері алдында (2007 ж)
баяндалып, мақұлданған.
Диссертация мәліметтері бойынша 49 мақала халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда және ресми журналдарда жарияланған. Зерттеудің ғылыми
жаңалығына төрт авторлық куәлік алынған.
Жұмыстың көлемі мен құрылысы. Диссертация 300 бетке компьютерлік текспен
терілген, 93 кесте және 14 суретпен өрнектелген. Диссертация кіріспе,
әдебиетке шолу, зерттеу орны, жағдайы мен әдістемесі, зерттеу нәтижелері,
қорытынды және өндіріске ұсыныстар, 625 пайдаланған әдебиеттер тізбесінен
және қосымшадан тұрады.
2 Жұмыс материалдары мен зерттеу әдістемелері
Диссертация ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің дәстүрлі әдістемелік
бағыттары мен тәсілдері бойынша жүргізілді. Желі бойынша нақты тәжірибе
жүргізілуі жоғарыда көрсетілген күрделі мәселелерді зерттеуге арналып,
тәжірибедегі мал тобының құрамын айқындау диссертацияда көрсетілген
тараулар мен бөлімдерінде келтірілді.
Жұмыстың мақсатына сәйкес ғылыми-шаруашылық, физиологиялық және
өндіріске енгізу тәжірибелері 1990-2007 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы
Арыс ауданындағы А.Құлжабаев атындағы Задарья мен Ақдала Республикалық
мемлекеттік қазыналық кәсіпорындарында, Сарыағаш ауданындағы Бірлік
Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорындарында, Түркістан ауданындағы
Ойық шаруа шаруашылығында, Созақ ауданындағы Береке колхозында,
Шымкентқаракөл АҚ мен Оңтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы ғылыми-
өндірістік орталығының тәжірибе цехында және Қызылорда облысы Жаңақорған
ауданындағы Қызыл жұлдыз қаракөл қой шаруашылығы жағдайында жүргізілді.
Тәжірибе жұмыстарының жалпы жүйесі 1 суретте келтірілген.
Зерттеудің нысандары қаракөл қойлары, оның терісі, қаракөл елтірісі, ет
өнімдері.
Алға қойылған мақсатты жұмыстарды жүзеге асыру төмендегі негіздерге
сүйене отырып атқарылды.
1. Пайдаланған жайылым отының мөлшері, олардың химиялық құрамы
және жайылым өнімділігі мен азық қорын анықтау жұмыстары аумағы белгілі
(2,5 м х 1 м) алаңқайлар шөбін ору әдісімен анықталды. Жалпы есептелген
аумақ І0 м2 құрады [Кедрова С.И., 1969].
2. Қосымша берілген жемшөптің мөлшері мен қоректілігі зерттелді.
3. Тәжірибе топтарындығы тоқтыларды етке даярлаудың мезгілдеріне
байланысты өлшеу арқылы олардың өсіп-жетілуі мен салмақ қосу
дәрежесі анықталды.
4.Тәжірибедегі еркек тоқтылардың тірі салмағын анықтау енесінен
ажыратылғанда, 5, 6, 7 айлығында және саулықтардың тірі салмағын анықтау
тәжірибе басталар алдында, одан соң тәжірибе аяқталған уақытта таразыға
тарту арқылы жүзеге асырылды.
Тәжірибедегі тоқтылардың өсіп-жетілу қарқынын анықтау үшін С.Бродидың
теңдеуін пайдалану арқылы анықталды.
5. Еркек қозылардың дене тұрқының пішіні мен көлемінің негізгі өлшемдері
(шоқтығының биіктігі, жамбасының биіктігі, тұрқының қиғаш
ұзындығы, кеудесінің енділігі, тереңдігі және орамы, сирақ және дене
тұрқының индекстерін есептеп шығару) жалпы қолданыстағы әдістеме бойынша
[Придорогин М.П., 1949] анықталды.
6. Малдың еттілік өнімділігін анықтау мен сапасын бағалау Бүкілодақтық
малшаруашылығы институтының (БМИ) әдістемелері бойынша жүргізілді [1956,
1970].
Бұлшық еттегі амин қышқылдарының мөлшеріне қарай оның биологиялық
құндылығы қағазды хроматография әдістемесімен [Харатьян А.М., Фейгин Г.А.,
1965] зерттелді.
Етке дайындалған еркек қаракөл тоқтыларының құйрық және іш майының
химиялық құрамы мен қуаттылығы анықталды [БМИ, 1956, 1970].
7. Жүн өнімдері әрбір малдан қырқылған жүні бойынша және жүннің таза
шығымы И.М.Орловтың [1980] әдістемесі бойынша анықталды.
8. Алынған елтірілер Шымкент қаракөл зауытында қалыпты қаракөл
елтірілері 8748-70, қаракөлшеге арналған 10701-63 қатаң стандарт
талаптарына сәйкес сорттаудан өткізілді. Елтірілердің тауарлық
көрсеткіштері И.Н.Дьячков, М.Д.Закиров, Р.Письменнаялардың [1963],
Ә.М.Омбаев, Б.Актуов, Ж.А.Паржановтардың [2006] әдістемелеріне сәйкес
жүргізілді.
9. Елтірілерді өңдеп, боялғаннан кейін эксперттік бағалауда олардың
жұмсақтығы, иілгіштігі, жібектілігі мен түкті қабатының жылтырлығы
айқындалды. Сонымен қатар, Тараз мемлекеттік университетінің тері және көн
технологиясы каферасында тәжірибе жұмыстары жүргізіліп, тері үлгілерінің
физикалық-механикалық қасиеттері сыналды: 22596-77 мемлекеттік стандарт
[1977] бойынша тері үлгілерінің беткі қабатының шытынау салмағы мен
көлденең аумағының ажырау салмағы және 22829-77 [1978] мемлекеттік
стандарт бойынша тері ұлпасының суда жиырылуының рН анықталды.
10. Гематологиялық өзгерістердің көрсеткіштері қан құрамының элементтері
Горяевтың есептеу камерасында, гемоглобиннің мөлшері Салидың гемометрінде
анықталды. Сақталған сілтілік, жалпы ақуыз және оның фракциялары, кальций,
фосфор П.Г.Лебедевтің, А.Т.Усовичтің [1976], В.А.Антоновтың, Т.Н.Блиновтың
[1971] әдістемелері бойынша анықталды. Күре
тамырдан алынған қандағы жалпы ақуыз мөлшері ИРФ рефрактометрмен, ақуыз
фракциялары альбумин мен глобулин ЭФА-1 аппаратында электрофорезбен, бұдан
кейін ФЭК-И аппаратында фотокалориметрлеу арқылы сарапталды.
11. Тоқтылар мен саулықтардан ет, қаракөл елтірілерін және жүн
өндірудің экономикалық тиімділігі алынған өнімдерді сату бағасы мен
өндірудегі шаруашылық шығындары арасындағы айырмашылық арқылы (бір бас
малды етке даярлауға кеткен мал азығы, еңбек және материалдық
шығындар мен олардан алынған өнімдер және олардың сапасына
байланысты) анықталды.
Зерттеу жұмыстары барысында алынған ғылыми мәліметтер Н.А.Плохинскийдің
[1979, 1980] әдістемелері бойынша биометриялық статистиканы пайдаланып,
талдау, өңдеу, есептеу жұмыстарында кейбір жағдайларда микрокалькулятор БЗ-
34 қолданылды.
3 Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
3.1 Еркек қаракөл тоқтыларын етке дайындау және күтіп - бағу
технологиясы
Қазіргі уақытта республика шаруашылықтарында мал басының күрт азаюына
байланысты етке өткізу жоспары жойылып, өсірілуге еркек тоқтылар да
қалдырылып жүр. Жас малдарды жайып семірту технологиясының жетілдірілмеуіне
байланысты тоқтыларды шаруашылықтарда бір жарым жасқа дейін босқа ұстап,
олардан қосымша өнім өндірілмейтіндіктен шаруашылықтардың экономикалық
көрсеткіштеріне үлкен зиян тигізіліп келеді.
Қазіргі уақытта мамандандырылған мал бордақылау кешендері мен алаңдары
жойылып, мал басының көпшілігі жеке шаруа қожалықтарында жинақталуына
байланысты еркек тоқтыларды етке дайындаудың қолайлы да тиімді жолын табу -
қаракөл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өзекті мәселелерінің бірі болып
табылады.
Етке арналған еркек қаракөл тоқтылары жайылымда бағылатындықтан, одан
алатын қоректік заттар мөлшері мен жайылым отымен қамтамасыз етілу
деңгейін анықтамай малды қажетті мөлшерде мөлшерлеп азықтандыру мүмкін
емес.
Сондықтан тоқтылар бағылған жайылым түрлерінен қанша жайылым отын
пайдаланатынын анықтау мақсатында арнайы тәжірибелер жүргізілді (1-кесте).
1-кесте – Еркек қаракөл тоқтыларының қоректік заттармен қамтамасыз етілу
деңгейі
Көрсеткіштер Жайылым түрлері
боз қорық жерлердегі астық тектес
жусанды-ұшпа жоңышқа аңызы мен және ұшпа түрлі
түрлі шөпті түрлі шөпті тың шөпті тау
шабындықтар бөктері
жайылымдары
азық өлшемі, % 65,8 82,5 75,8
кг -0,41 -0,21 -0,29
алмасу қуаты, % 70,0 87,2 79,4
МДж -4,05 -1,72 - 2,78
құрғақ заттар, % 104,7 98,0 76,6
МДж +0,07 -0,03 -0,35
шикі протеин, % 83,0 103,5 88,0
г -34 +7 -24
қорытылатын протеин, % 82,1 99,3 88,5
г -25 1 -16
Кестеде көрсетілгендей боз жусанды-ұшпа түрлі шөпті жайылымнан еркек
қаракөл тоқтылары табиғи ылғалдылығы 29,7%, протеині 7,4% жайылым отынан
2,25 кг жайылым отын жейтіні, азық өлшемінен 0,41 кг (65,8%), алмасу қуаты
4,05 МДж (70,0%), шикі және қортылатын протеин 34 және 25 г (83,0 және
82,1%) төмен, ал құрғақ заттар 0,07 МДж немесе 104,7% жоғары болды. Қорық
жерлердегі жоңышқа аңызы мен түрлі шөпті тың шабындық жайылымдарда жайылған
еркек қаракөл тоқтылары табиғи ылғалдылығы 52,5%, протеині 6,7% жайылым
отынан 3,10 кг мөлшерінде пайдаланды, ал азық өлшемі бойынша 0,21 кг
(82,5%), алмасу қуаты 1,72 МДж (87,2%), құрғақ заттар 0,03 МДж (98,0%) және
қортылатын протеин 1 г (99,3%) төмен болса, шикі протеин бойынша 7 г немесе
103,5% шамасында қамтамасыз етілгенін көруге болады.
Астық тектес және ұшпа түрлі шөпті тау бөктері жайылымдарда бағылған
еркек тоқтылар орта есеппен 2,75 кг жайылым азығын пайдаланып, ондағы азық
өлшемі 0,91 (қамтамасыз етілу деңгейі 75,8%), алмасу қуаты бойынша 10,72
МДж (қамтамасыз етілуі 79,4%), шикі және қортылатын протеині бойынша
сәйкесінше 88,0 және 88,5% шамасында қамтамасыз етілетіні анықталды.
3.2 Тоқтылардың тірілей салмағының өзгеруі
Тәжірибедегі тоқтылардың азықты салмағымен өтеуі туралы мәліметтер
пайдаланылған жемшөп мөлшері мен олардың қоректілік құндылығын, сондай-ақ
тоқтылардың қосқан салмағын анықтау арқылы алынды (2-кесте).
2-кесте – Етке дайындау технологиясы мен жасына байланысты тоқтылардың
тірілей және орташа тәуліктік салмақтарының өзгеруі
Тоқтылардың Салмақ Тәжірибе топтары
жасы, ай көрсеткіштері
I бақылау II III IV
тобы тәжірибе тәжірибе тәжірибе
тобы тобы тобы
4 тірілей салмағы, 30,08±0,2429,85±0,1430,35±0,182 9,92±0,22
кг
5 тірілей салмағы, 30,29±0,2730,91±0,1732,02±0,233 2,14±0,23
кг
орташа тәуліктік 7 35 55 74
қосымша салмағы,
г
6 тірілей салмағы, 32,24±0,3034,96±0,1637,72±0,203 8,56±0,26
кг
орташа тәуліктік 65 135 190 214
қосымша салмағы,
г
7 тірілей салмағы, 34,40±0,3239,46±022 44,02±0,2345,31±0,30
кг
орташа тәуліктік 72 150 210 225
қосымша салмағы,
г
бақылау тобына, %100,0 114,71 127,96 131,71
есебімен
Жалпы қосымша салмағы, кг 4,32 9,61 13,67 15,39
Жалпы орташа тәуліктік 48 107 152 171
қосымша салмағы, г
І ғылыми-шаруашылық тәжірибеде барлық топтағы тоқтылардың тірілей
салмағы тамыз айының 1 жұлдызында, (төрт айлығында, енесінен ажыратылған
кезде) 29,85 - 30,35 кг арасында болып, тәжірибе басында салмағы бойынша
тоқтыларын біркелкі болғанын көрсетеді.
Таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып, қосымша толық рационды
құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІV тәжірибе тобындағы 5 айлық
еркек тоқтылардың тірілей салмағы мен орташа тәуліктік қосымша салмағы
32,14 кг және 74 г, ал ІІ, ІІІ тәжірибе тобындағы тоқтылардың бұл
көрсеткіштері сәйкесінше 30,91; 35 және 32,02 кг; 55 г құрады.
Бақылау тобындағы еркек тоқтыларға қарағанда, ІІ,ІІІ,IV тәжірибе
топтарындағы еркек тоқтылардың жалпы қосымша өсімі 9,61-15,39 кг, орташа
тәуліктік қосымша салмағының өсімі 107-171 г, ІІІ-ІV тәжірибе тобындағы
еркек тоқтылар тірілей салмағы өсімінің салыстырмалы көрсеткіші І бақылау
тобына қарағанда, сәйкесінше 222,45; 316,44 және 356,25% жоғары болды
(Р0,01).
Тау бөктері жайылымдарында жүргізілген ІІ ғылыми-шаруашылық тәжірибеде
еркек тоқтылардың 4,5 айлығында салмағының өсу қарқыны мен орташа
тәуліктік салмақ қосу көрсеткіштерінде айтарлықтай айырмашылықтар
байқалмады. ІІ топтағы сақа саулықтардан алынған еркек тоқтылар тірілей
салмағының жалпы өсу мөлшері енесінен ажыратқан кезден 5,5 айлығына дейін
4,0 кг болды, немесе тірілей салмағы мен орташа салмақ қосуы жөнінен тұсақ
саулықтардан алынған І топтағы еркек тоқтылардан 8,1% артық болды.
Жайылымда бағылып, оған қосымша әр басына 200 г жем берілген тұсақ
саулықтардан туған І топтағы еркек тоқтылардың тәжірибе соңындағы тірілей
салмағы 36,9 кг құраса, ІІ топтағы сақа саулықтардан туған еркек
тоқтылардың тірілей салмағы 40,5 кг болды немесе І топқа қарағанда 9,8%
артық шықты.
Жасы 5,5-6,5 айлық арасындағы ІІ топ еркек тоқтылары тірілей салмағының
өсу мөлшері 3,3 кг, орташа тәуліктік салмақ қосуы 110 г; ал І топтағы
еркек тоқтылардың тірілей салмағының өсімі 2,1 кг, тәуліктік салмақ қосуы
70 г құрады.
3.3 Қозылар етінің сойыс сапасы
Тарихи қалыптасқан шөл жайылымдары жағдайында қаракөл тұқымды қойлардан
тек қана бағалы елтірі, қылшықты жүн ғана емес, сонымен қатар жоғары сапалы
ет те өндіріледі. Қаракөл шаруашылығында ет өнімінің негізгі бөлігі
жарамсыз деп танылған саулықтар мен қошқарлардан өндіріледі. Бұлардан
басқа шаруашылықтарда ет өндіруге елтірілерінің сапасы төмен еркек тоқтылар
өсіріледі. Әдетте ондай жас малдарды шаруашылық жағдайында 1,5 жасқа дейін
қолда ұстап және одан да ересек болғанда етке өткізеді. Ол, әрине,
шаруашылық шығындарын көбейтеді, табындағы аналықтардың үлес салмақтарын
төмендетеді. Сонымен қатар, енесінен ажыратылып алынғаннан
бастап 1,5 жасарына дейінгі кезеңде біршама мал шығыны да болады.
Қосымша азықтандырылмай, шаруашылық жағдайында тек жайылымда бағылған
І бақылау тобындағы 7 айлық еркек тоқтылардың сойыс алдындағы салмағы
34,01(0,31 кг, жайылым отына қосымша әр басына 200 г жем берілген ІІ
тәжірибе тобындағы еркек тоқтылар 39,45(0,01 кг және жайылым отына қосымша
толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІІІ тәжірибе
тобындағы еркек тоқтылар 44,02(0,27 кг тартып, І бақылау тобымен
салыстырғанда тиісінше 16,0 және 29,4 % дейін жоғары болды. Тәжірибедегі
тоқтылардың сояр алдындағы салмақ көрсеткіштері бойынша да
статистикалық айырмашылығы нақты болды (Р0,01).
Бақылау тобындағы еркек тоқтыларға қарағанда ІІ, ІІІ және ІV
тәжірибе топтарындағы 6 айлық тоқтылар ұшасының барлық салмағы
сәйкесінше 1,66; 2,56 және 2,81 кг, 7 айлық тоқтыларда тиісінше 2,61;
4,52 және 5,12 кг ауыр тартты.
ІІ ғылыми тәжірибеде жайылым отына қосымша әр басына 200 г жем
берілген ІІ тәжірибе тобындағы 6,5 айлық ересек саулықтардан туған
тоқтылардың сойыс шығымы 45,06(0,79%, ал тұсақ саулықтардан туған еркек
тоқтылардың бұл көрсеткіші 45,18(0,38% болды. Бұл көрсеткіш еркек
тоқтылардың 5,5 айлығында топтар бойынша тиісінше 44,54(1,26 және
45,15(0,45% болып, ет өңдеу өнеркәсібінің жоғары қоңды қойларға қоятын
ең төменгі талабынан 40,2% артық болғанын көрсетті.
5,5 айлығында сойылған ІІ тәжірибе тобындағы еркек тоқтылардың сойыс
көрсеткіштері І тәжірибе тобындағы еркек тоқтыларға қарағанда ұша салмағы
бойынша 3,6%, ет тәріздес өнімдер салмағы бойынша 4,8%, тері және оның
туындылары мен техникалық шикізаттары бойынша тиісінше 6,4 және 8,1%
біршама жоғары болды. 6,5 айлық еркек тоқтыларды сою кезінде бұл
көрсеткіштер тиісінше 4,7; 5,3; 12,4 және 2,3% артық болды.
Шаруашылықта қалыптасқан жайылым жағдайында қосымша азықтандырылмай
бағылған бақылау тобындағы 7 айлық еркек тоқтылардың сойыс алдындағы
салмағы 34,01 кг, жайылымда бағылып, қосымша әр басына 0,2 кг майдаланған
жем берілген II тәжірибе тобындағы тоқтылар 39,45 кг, жайылым отына қосымша
толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған III тәжірибе
тобындағылар 44,02 кг және таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып,
қосымша толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған IV
тәжірибе тобындағы тоқтылардың сойыс алдындағы салмағы 45,08 кг тартып,
бақылау тобымен салыстырғанда сәйкесінше 16; 29,4 және 32,5% жоғары болды.
Бұл айырмашылық есеп санақ бойынша жоғары дәрежеде нақты (Р0,001).
Мал азықтандыру деңгейінің жоғарылауына байланысты тәжірибедегі
тоқтылардың іш және құйрық майлары мөлшері мен сойыс шығымы артып (орта
есеппен 48,5%), ұшасының барлық салмағы да сәйкесінше жоғарылағанын
байқауға болады.
Етке дайындалған еркек қаракөл тоқтыларын үш ай жайылым жағдайында бағу
мерзімінде олардың жұмсақ ет шығымы 4,5-5% артып, керісінше, сүйек шығымы
сондай дәрежеде төмендеуіне байланысты еттілік коэффициенті де орташа 2,15-
тен 2,75-ке дейін көтерілгенін жұмыс нәтижелері көрсетті.
Тәжірибе топтарындағы тоқтылардың ет сапасын анықтау үшін жүргізілген
бақылау сойысының нәтижелері ет өндіруді өнеркәсіптік негізде жүргізуге
арналған мамандандырылған мал бордақылау кешендері қалпына
келтірілмеген кезде қаракөл тоқтыларын таңдаулы жайылымдар мен егіс
аңыздарында бағып, қосымша азықтандыру арқылы жеті айлық жасында
ұшасының салмағы 18 кг, сойыс шығымы 45% асатын сапасы мен құндылығы
жоғары жас қой етін өндіруге болатынын көрсетті.
3.4 Етке дайындау технологиясының тоқтылар майының сапасына әсері
Ет құрамындағы май мал ұшасындағы өте құнды және барынша өзгергіш бөлігі
болып табылады. Ол ет өнімінің жылу қуаттылығын арттырып, дәмділік сапасын
жоғарылатады.
Еркек қаракөл тоқтылардың 4 айлығында құйрық майы 1,09(0,06-1,20(0,06
кг (64,2 - 69,2%), ал іш майы 0,49(0,06 - 0,60(0,05 кг (30,8-35,1%) шамасын
құрады. Бұл көрсеткіштер енесінен ажыратылатын уақытта қаракөл тоқтыларының
құйрық майы барлық майының 23 бөлігін, іш майы 13 бөлігін құрайтынын
көрсетеді.
Таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып, қосымша толық рационды
құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІV тәжірибе тобындағы еркек
қаракөл тоқтыларының тәжірибе соңындағы жалпы май салмағы 3,95(0,07 кг
құрады немесе І бақылау, ІІ және ІІІ тәжірибе топтарымен салыстырғанда
сәйкесінше - 92,7%, 49,7 және 28,3 жоғары болды. Жалпы май салмағы бойынша
тәжірибе топтары арасындағы айырмашылық деңгейі өте жоғары дәрежеде
(Р0,001) болғанын атап өткен жөн.
ІІ ғылыми тәжірибеде 4,5 айлық кезінде сақа саулықтардан туған еркек
тоқтылардың жалпы май салмағы 1,80(0,07 кг, оның 1,50(0,18 кг (83,33%)
құйрық майы, 0,30(0,01 кг (16,67%) іш майы немесе тұсақ саулықтардан туған
еркек қаракөл тоқтыларына қарағанда жалпы май салмағы 0,59 кг немесе 48,8%
артық болды (Р0,01). 5,5 және 6,5 айлық жасында сақа саулықтардан туған
еркек тоқтылардың жалпы май салмағы І бақылау тобындағы еркек тоқтылармен
салыстырғанда сәйкесінше 6,0% және 10,18% жоғары болды (Р0,05).
Тәжірибе басында жүргізілген зертханалық талдаулар нәтижесі қаракөл
тоқтыларын енесінен бөлу кезінде олардың құйрық майының құрамы негізінен
майдан (93,5%), шамалы мөлшерде су (4,0%), ақуыз (2,3%) және күлді
заттардан (0,2%) тұратынын көрсетті.
Құйрық майының химиялық құрамы жасына қарамастан барлық уақытта да
айтарлықтай өзгеріске ұшырамады. Құйрық майының құрамындағы су мөлшері
4,08(0,07-4,37(0,05%, ақуыз 2,26(0,05-2,42(0,04%, майы 93,09(0,09 -
93,31(0,12%, күлі 0,17(0,03-0,21(0,01% шамасында болды. І-ғылыми
тәжірибедегі етке дайындалған еркек қаракөл тоқтыларының 4 айлығында іш
майының құрамындағы су мөлшері барлық топтарда 0,47(0,03-0,55(0,03%,
ақуызы 1,89(0,07 – 2,55(0,05%, майы 96,72(0,10 – 97,49(0,12% және күлі
0,15(0,03 – 0,19(0,04% аралығында болғанын көруге болады.
Шаруашылықта қалыптасқан жайылым жағдайында, қосымша азықтан-дырылмай
жайылған І бақылау тобындағы еркек қаракөл тоқтылардың жеті айлығында іш
май құрамындағы су мөлшері 5 айлық еркек тоқтыларға қарағанда 123,64%, күлі
– 53,33% артық болды, ақуызы – 8,16, майы – 3,47% кем, жайылым отына
қосымша әр басына 200 г жем берілген ІІ тәжірибе тобындағы еркек қаракөл
тоқтыларында сәйкесінше -140,46; 23,53% артық, 15,77, 2,79% кем, жайылым
отына қосымша толық рационды құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған ІІІ
тәжірибе тобындағы еркек тоқтыларда – 110,6; 6,25% артық, 37,46; 1,11% кем
және таңдаулы жайылымдар мен жоңышқа аңызында жайып, қосымша толық рационды
құрама жемшөппен мөлшерлеп азықтандырылған VI тәжірибе тобындағы еркек
тоқтыларда тиісінше 82,05, 16,67% артық, 24,62; 0,88% кем болды.
Тәжірибе топтарындағы тоқтылардың іш майындағы су мөлшері тәжірибенің
соңына қарай көтеріліп, іш май құрамындағы ақуыз мөлшері өзгеріссіз (орташа
2,20%) болды, және іш майының мөлшері орташа 4% төмендегені анықталды.
ІІ ғылыми тәжірибеде тоқтылар іш майының химиялық құрамы барлық
топтарда 4,5 айлығынан 6,5 айлығына дейін су мөлшері 3,93(0,09-4,37(0,05,
ақуызы 2,37(0,04 – 2,48-0,03, майы 93,09(0,09 – 93,54(0,15 және күлі
0,16(0,02 – 0,21(0,01% аралығында болып, тоқтылар іш майының химиялық
құрамы олардың жас айырмашылығына қарамастан айтарлықтай өзгеріске
ұшырамайтынын көрсетті (Р0,05).
Жалпы алғанда қаракөл тоқтылары іш майының құрамындағы май мөлшері
олардың құйрық майына қарағанда әсіресе малдардың жас кезінде, едәуір мол
болатынын ескерте кеткен жөн.
Негізінен осы себептен етке дайындалған қаракөл тоқтылары іш майының
қуаттылығы (орташа көрсеткіші 37,50 МДжкг) құйрық майына қарағанда біршама
(1,5-2,0%) жоғары болатыны анықталды.
4.0 Кәрі саулықтарды жайып семірту кезеңінде азықтандыру
Қазақстан Республикасының шөл және шөлейт аймағындағы қаракөл қой
шаруашылығы осы өңір халқын жұмыспен, өмір сүруге қажетті жағдайлармен
қамтамасыз ететін бірден-бір сала болып табылады. Республикада қаракөлдің
қара, көк, сұр, қоңыр, ақ және қызғыш түсті қойлары өсіріледі. Қойдың әр
түрлі түсті болуы олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қаракөл
шаруашылықтарында кәрі саулықтарды бордақылау, қаракөлше елтірілерін өндіру
және нарық сұранысын қанағаттандыру осы күнге дейін мақсатты түрде
жүргізілмей келеді. Сондықтан да нарық сұранысы мен ұсынысын ескере отырып,
жоғары сапалы, әр түрлі түсті қаракөлше елтірісін өндіру арнайы ғылыми
ізденісті қажет етеді.
4.1 Буаз саулықтардың тірілей салмағының өсуі мен
етінің сапасы
Көлемі жағынан бірдей мөлшерде азықтандырғанда малдың тірілей салмағының
өзгеру қоректік заттардың әр түрлі болуына байланысты. Азықтардың
жұғымдылығы малдың түрі мен түсіне байланысты әр түрлі болуы ықтимал.
Сондықтан бұл жұмыста әр түсті буаз саулықтарды азықтандырудың олардың
өніміне тигізетін әсерін тәжірибе арқылы анықтаудың маңызы зор.
Жұмыс нәтижесінде ең жоғары тәуліктік өсім тәжірибедегі саулық қойлардың
V және IV тобында әр малға шаққанда 95±3,6 - 98±3,4 г болды. V-IV топтағы
салыстырмалы көрсеткіш тірілей салмағының өсімі I топқа қарағанда,
тиісінше 2,2 және 5,4% жоғары (Р0,05). III және II топтағы саулықтардың
тәуліктік қосымша салмағы 87±3,7 - 90±2,3 г немесе тиісінше 6,9 және 3,3%
төмен болды. Тірілей салмағы жөнімен II және III топтағы саулықтардың
арасында айтарлықтай өзгеріс байқалмады. V топтағы саулықтардың тірілей
салмағы бордақылау соңынан 49,1±0,2 кг, ал дәлірек айтқанда бақылау
тобындағы саулықтардан (қара қойлар) 0,6% артық, тәжірибеге қойылған басқа
топтар тиісінше 48,4±0,3; 47,8±0,3; 48,6±0,3 кг тартып немесе бақылау
тобына қарағанда 0,8; 2,1; 0,4% төмен болды.
Бордақылауға қойылған кәрі саулықтардың қалған барлық топ малына
қарағанда, олардың ет өнімділігі жоғары болды.
Бақылау сойысын жүргізіп, мал ұшасын мүшелегенде V топтағы қойлар
ұшасының салмағы І және ІІІ топтағыларға қарағанда 0,2 кг немесе 1,06%
жоғары, IV және V-ші топтағы жалпы ұша салмағы бақылау тобынан тиісінше
1,81 және 3,17 пайыз артық болды. Еттілік коэффиценті немесе сүйектің ұшаға
қатынасы барлық топта бірдей болып шықты (2,92-3,04).
3-кесте –Саулықтардың тірілей салмағының өзгеруі мен тәуліктік салмақ қосуы
килограмм есебімен
Тәжірибе Тірілей салмағы Тәуліктік Бақылау
топтары қосымша тобымен
салмағы,г салыстыр-ғанда
, %
тәжірибе тәжірибе
басында соңында
I 43,2±0,2 48,8±0,3 93±3,3 100,0
II 43,0±0,1 48,4±0,3 90±2,3 99,2
III 42,6±0,2 47,8±0,3 87±3,7 98,0
IV 42,7±0,2 48,6±0,3 98±3,4 99,6
V 43,4±0,2 49,1±0,2 95±3,6 100,6
Қызғыш және қоңыр түсті қойлардың құйрық және іш майларының шығымы басқа
топтағы саулықтарға қарағанда басымдау болатыны анықталды.
Кәрі буаз саулықтардың етіндегі құрғақ заттардың құрамында айтарлықтай
айырмашылық жоқ екені анықталды. Ет пен майдың мөлшері V топтағы кәрі буаз
саулықтарға қарағанда ІІ және ІV топтағы саулықтарда бұл көрсеткіш 1,03
және 0,5 % жоғары болды. І топтағы малдың 1 кг етінде 13,57 МДж, ІІ топта
13,45 МДж, ал ІІІ, ІV және V топтарда тиісінше 13,64; 13,55 және 13,63 МДж
алмасатын энергия болатыны анықталды. Алынған деректер көрсеткеніндей, ең
қуаттылығы төмені көк түсті саулықтардың еті болып шықты. Бұл оның басқа
түске қарағанда дене бітімінің босаңдау болатынын көрсетеді. Мұндай жағдай
қоңыр түсті қойларда да қайталанды.
4.2 Бордақыланған саулықтардан алынған елтірінің тауарлық қасиеттері
Елтірінің көлемі. ІІІ – ІV тәжірибе тобындағы жалқы және егіз төлдер
елтірілерінің көлемі бақылау тобымен салыстырғанда біршама артық болды.
Мысалы, жаңа сойылып алынған елтірілердің айырмашылығы 1,2 ден 9,1 пайызға
дейін жетті, ал тұздалған жағдайда 9,2 пайызға дейін, II – ІV тәжірибе
тобынан алынған жалқы және егіз төлдер елтірісінің көлемі бақылау тобындағы
сондай елтірілермен салыстырғанда кем болды. Бақылау тобының салыстырмалы
тобының тұздалған елтірісі 0,4-4,4 пайыз, тұздалмағаны 0,5-6,7 пайызға
дейін айырмашылық көрсетті.
Тұздалмай өңдеген кезде бақылау тобындағы елтірілердің көлемі түсіне
байланысты 16,6 және 17,8 пайызға кішірейгенін байқауға болады.
Айырмашылық айтарлықтай емес, бірақ егіз төлдің жалқы төлдердің
елтірілеріне қарағанда көбірек кішірейетін заңдылығы байқалды. Ал бұл
көрсеткіш қара саулықтардан алынған төлдер арасында 2,2 пайыз, көк
саулықтардан алынған төлдер арасында – 5,5 пайыз, сұрда – 3,2 пайыз,
қызғылтта 3,3 пайыз және қоңыр түстіде 3,5 пайыз болды.
Шелінің қалыңдығы. Тері негізгі тері қабатынан, терінің өркен қабықтық
қалыңдығынан және тері дәнекері топтарынан тұрады. Бұл көрсеткіштер
елтіріні бағалауда ескеріледі. Ол негізінен шикізат түріне, түсіне және
өндірістік жағдайға байланысты.
Алынған қаракөлше елтірілерінің шелдері жұқа болды. Жалпы бұл көрсеткіш
қаракөлше елтірісіне тән қасиет. Тәжірибедегі малдан алынған терілер
шелінің қалыңдығы арасында айтарлықтай өзгерістер байқалған жоқ.
Елтірінің салмағы – шикізат құндылығының тауарлық көрсеткіштерінің бірі.
Ол негізінен елтірінің көлемі, тері ұлпаларының дымқылдығы, тығыздығы,
бұйраларының орналасуы, елтірідегі тұздар және олардың қоспасының
сақталуына, сондай-ақ терінің шығу тегіне байланысты.
ІV және V тәжірибе топтарындағы жалқы төлдер елтірісінің салмағы
бақылау тобындағы төлдер елтірісінен артық болды және олардың артықшылығы
жаңа сойылып алынған тері жағдайында 3,4-тен 15,1 пайызға дейін, құрғақ
тұздалған жағдайда 8,3 пайызға дейін жетті.
II тәжірибе тобындағы жалқы қозылар елтірісінің салмағы бақылау тобымен
салыстырғанда жаңа сойылған тері жағдайында 0,2 пайызға кем, ал бақылау
тобындағы жалқы қозы елтірілері III, ІV және V –ші топтағы саулықтардан
алынған төлдердің елтірісінің салмағынан тиісінше 6,3; 11,4 және 2,6 пайыз
артық болды. Ал III тәжірибе тобындағы егіз қозылар елтірісінің салмағы
тәжірибе тобындағы елтірілерге қарағанда жаңа сойылған тері кезінде 1,7
пайызға кем, ал ІV және V тәжірибе тобындағы егіз қозылардың елтірісі
тиісінше 5,6 және 3,1 пайыз артық болды.
ІV топтағы қызғылт түсті жалқы қозылар елтірісінің басқа топтағы
елтірілер салмағымен ұқсастығы байқалды (Р0,05). Көпшілік жағдайда бұл
көрсеткіштің саулық түсіне байланыстылығы айқындалмады және статистикалық
дәлдікке сәйкес келмеді.
Жүн талшығының ұзындығы. Қаракөл өнімдерінің оның ішінде іштен сойып
алынған төлдерді қаракөлшеге не қаракөл-қаракөлшеге немесе қаракөлге
жатқызуға негіз болатын басты ықпал - жүн талшағының ұзындығы.
II және IV тәжірибе топтарындағы жалқы және егіз қозылардың жүні,
бақылау тобына қарағанда, ұзынырақ болды. Жалқы төлдер жүнінің ұзындығы
0,26 мм-ден 0,48 мм-ге дейін ұзын (5,2-9,6 пайыз), егіз төлдердің жүн
талшығының ұзындығы 0,43-0,53 мм артық болды. Ал бұл барлық ұзындықтың 10,1-
12,5 пайызын құрайды. III тәжірибе тоьындағы жалқы және егіз төлдер
терісінің түгі бақылау тобындағыларға қарағанда 0,05-0,25 мм немесе 5,0-
11,2 пайызға кем болды.
V тәжірибе тобындағы қойлардан алынған жалқы және егіз төлдер жүнінің
ұзындығы, бақылау тобындағыларымен салыстырғанда ұзындығы 0,02-0,25 мм-ге
кем (0,4-5,9 пайыз). Көптеген жағдайда жүн талшығы ұзындығындағы өзгеріс
айтарлықтай болмады. Дегенмен алынған елтірінің сапалық көрсеткішіне кері
әсерін тигізген жоқ.
Түктің жіңішкелігі – бұйраның ең басты белгісі, демек елтірінің де басты
көрсеткіші. Неғұрлым жүн талшығы біркелкі де жіңішке болса, соғұрлым
бұйраның бағалы болып, түрлене түсуіне де жағдай жасалынады.
II және IV тәжірибе топтарында жалқы және егіз төлдер түгінің
ұзындығы, бақылау тобындағы төлдерге қарағанда, біраз жіңішке, жалқылардың
айырмашылығы 0,95-1,68 мм-ге (немесе 1,8-3,2%), ал енгіздердің айырмашы-
лығы 0,56-1,76 миллиметрге артық болды (тиісінше 1,1-3,5%). III тәжірибе
тобы түгінің жіңішкелігі бақылау тобындағы төлмен салыстырғанда 0,15-0,22
мм дейін немесе 0,3-0,4 пайызын құрады. Жалқы төлдер түгінің жіңішкелігі
V-тәжірибе тобындағылар мен бақылау тобын салыстырғанда 0,29 мк
артық болды. Мұның өзі 0,5 пайыз құрайды. Ал егіз түгінің жіңішкелігі
бақылау тобында жіңішкелеу, мұның мөлшері 0,02 мк немесе 0,1 пайыз.
Елтірінің жылтырақтығы мен жібектілігі. Елтірінің жылтырақтығы мен
жібектілігі оның сапалық дәрежесін анықтаудағы негізгі көрсеткіштер болып
табылады. Елтірі түгінің сапасы қанша жоғары болғанымен оның жылтырақтығы
мен жібектілігі төмен болса, бұл елтірілер төменгі дәрежеде бағаланады.
Елтірілердің көрсетілген қасиеттері негізінен төлдің түр-түсіне байланысты
болады (85,9-90,9%). Елтірілердің жылтырақтығы мен жібектілігі өте
жетілген, жібектілігі жақсы жетілген елтірілердің үлес салмағы 27,1-32,7
пайызға дейін болды. Елтірісінің сапасы жоғары елтірілер негізінен қызғылт
түсті саулықтардан алынды (3,9%), олардың жібектілігі өте жетілген
(61,0%), шамалы бөлігінің жібектілігі төмен болды (9,1%).
Елтірілердің ассортименті. Қаракөл қой шаруашылығы өндірісінде қаракөлше
елтірісінің пайдалы көлемінің 75% муарлы өрнектердің үлесіне тиеді және
мұндай елтірі тобы I сортқа жатады. Елтірі жүнінің сипатамасы жібектілігіне
және бағалы болып есептелетін жылтырлық қасиеттеріне байланысты келеді.
4-кесте – Қаракөлше елтірісінің I сортындағы пайдалы муарлы өрнектердің
орналасуы
Тобы Есептелген Муарлылығы, пайдалы көлеміне есептегенде
қаракөл-ше
елтірісінің саны,
дана
75-80% 80-90% 90-100%
I 45 6,7 80,0 13,3
II 42 2,4 83,2 14,4
III 42 4,8 85,6 9,6
IV 42 2,4 80,8 16,8
V 43 4,6 83,8 11,6
4-кестеде көрсетілгендей, барлық тәжірибе тобындағы қаракөлше
елтірілері, оның ата-енесінің түсіне қарамастан, муарлы өрнектердің
дәрежесіне қарай бірінші сортқа жатқызылды. Бұл көрсеткіштер 75 пайыздан
кем болған жоқ. II және IV топтағы саулықтардан алынған елтірілердің муарлы
өрнектерінің оның пайдалы көлеміндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz