Қр-да қонақ үй бизнесiн басқару
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Тарау I. ҚР қонақ үй бизнесiн басқарудың әдiстемелiк
және iлiмдiк негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I.I. Қонақ үй кәсiпорнын басқару туралы жалпы
Түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
I.II. Әлемдегi қонақжайлық индустриясының
тарихи дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
I.III. ҚР.ғы қонақ үй бизнесiнiң қазiргi жағдайы ... ... 13
Тарау II. Қонақ үй бизнесiн басқару негiздерiн талдау ... 21
II.I. Қонақ үй бизнесiн басқару әдiстерi ... ... ... ... ... 21
II.II. Қонақ үй бизнесiн басқару функциялары ... ... . 36
II.III. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару құрылымы.. 43
II.IV. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару түрлерi ... . 48
Тарау III. Қонақ үй бизнесiн басқарудың даму жолдары.. 52
III.I. Қонақ үй кәсiпорнындағы ұйымдастыру тиiмдiлiгiн
арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
III.II. Қонақ үй кәсiпорнының өнiмдiлiгiне әсер етушi
факторлар және өнiмдiлiктi арттыру жолдар ... ... ... 55
III.III. Жүргiзiлген зерттеу талдаулары және сол
бойынша қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Тарау I. ҚР қонақ үй бизнесiн басқарудың әдiстемелiк
және iлiмдiк негiздерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
I.I. Қонақ үй кәсiпорнын басқару туралы жалпы
Түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
I.II. Әлемдегi қонақжайлық индустриясының
тарихи дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
I.III. ҚР.ғы қонақ үй бизнесiнiң қазiргi жағдайы ... ... 13
Тарау II. Қонақ үй бизнесiн басқару негiздерiн талдау ... 21
II.I. Қонақ үй бизнесiн басқару әдiстерi ... ... ... ... ... 21
II.II. Қонақ үй бизнесiн басқару функциялары ... ... . 36
II.III. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару құрылымы.. 43
II.IV. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару түрлерi ... . 48
Тарау III. Қонақ үй бизнесiн басқарудың даму жолдары.. 52
III.I. Қонақ үй кәсiпорнындағы ұйымдастыру тиiмдiлiгiн
арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
III.II. Қонақ үй кәсiпорнының өнiмдiлiгiне әсер етушi
факторлар және өнiмдiлiктi арттыру жолдар ... ... ... 55
III.III. Жүргiзiлген зерттеу талдаулары және сол
бойынша қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 68
Қазақстан қонақ үй бизнесiн қарқынды дамыту үшiн барлық мүмкiншiлiктерге ие. Республикамыздың бай тарихы, сирек кездесетiн тарихи ескерткiштер, өзiне тән мәдениетi, саяси тұрақтылық, сыртқа деген ашықтық және оның ынтымақтастыққа әрдайым дайын болуы туристтiк секторды болсын қонақ үй секторын болсын қарқынды дамытуға жағдай тудырады.
ҚРдағы Қонақ үй бизнесiнiң дамуы мен қалыптасуын талдау және зерттеу жұмысы келесi қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкiндiк бердi:
1. кәсiпкерлiк iс-әрекет ретiндегi қонақ үй қызметiнiң бизнесi нарықтың ұсынысы мен сұранысына өте жақын болды. Қонақ үй қызметiн көрсететiн жеке кәсiпорындар үшiн нарықтағы қызмет бойынша бағалау жүйесiн өңдеуу мүмкiншiлiгi туындады.
2. Алматы қаласындағы қонақ үй кешенiнiнiң жұмысын талдау нәтижесiнде қонақ үй бизнесiнiң тиiмдiлiгi ең алдымен менеджмент тиiмдiлiлiгiнiң деңгейiмен байланысты екендiгi анықталады.
3. Басқару инфрақұрылымын қалыптаыстыру үлкен инвестиция қажет етпейдi, ол ең алдымен жоғары кәсiби басқарушыларды талап етедi.
4. Қонақ үй бизнесiн басқару бойынша келесi үш бағыттар қарастырылады:
А. Қонақ үйлердi толтыру және қонақ үй қызметiн максималды атқару 22 пайыз.
В. Диверсификациялық менеджмент 56 пайын.
С. Бiрiншi және екiншi бағыттардың араласқан түрi 22 пайыз
Соңғы он жылдың iшiнде ғана анықталған Қазақстандағы қонақ үй индустриясын дамытудың негiзгi бағыттарына келесiлердi жатқызуға болады:
- қонақ үй және ресторан специализациясын тереңдету
- халықаралық қонақ үй және ресторан жолдарын қалыптастыру
- кiшi кәсiпорын желiсiн дамыту
- қонақ үй индустриясына жаңа компютерлiк технологияны енгiзу.
Соңғы жылдары дәстүрлi отелдер мен ресторандардың орнына туристтiк нарықтың белгiлi өкiлдерiне қызмет ететiн таңдаулы қызмет пен тамақ өнiмдерiн ұсынатын арнайы кәсiпорындар пайда бола бастады.
Кәсiпорындар мамандануының тереңдеуi жоғарғы қызмет стандарттарының iргерiлеуi мен қалыптасуында үлкен рөл атқаратын халықаралық буындардың қалыптасуы сияқты маңызды дамулармен өзара байланысты. Көптеген басқа да дамулар сияқты қонақ үй буындарының қалыптасуы өз дамуын алғаш рет АҚШта бастады.
ҚРдағы Қонақ үй бизнесiнiң дамуы мен қалыптасуын талдау және зерттеу жұмысы келесi қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкiндiк бердi:
1. кәсiпкерлiк iс-әрекет ретiндегi қонақ үй қызметiнiң бизнесi нарықтың ұсынысы мен сұранысына өте жақын болды. Қонақ үй қызметiн көрсететiн жеке кәсiпорындар үшiн нарықтағы қызмет бойынша бағалау жүйесiн өңдеуу мүмкiншiлiгi туындады.
2. Алматы қаласындағы қонақ үй кешенiнiнiң жұмысын талдау нәтижесiнде қонақ үй бизнесiнiң тиiмдiлiгi ең алдымен менеджмент тиiмдiлiлiгiнiң деңгейiмен байланысты екендiгi анықталады.
3. Басқару инфрақұрылымын қалыптаыстыру үлкен инвестиция қажет етпейдi, ол ең алдымен жоғары кәсiби басқарушыларды талап етедi.
4. Қонақ үй бизнесiн басқару бойынша келесi үш бағыттар қарастырылады:
А. Қонақ үйлердi толтыру және қонақ үй қызметiн максималды атқару 22 пайыз.
В. Диверсификациялық менеджмент 56 пайын.
С. Бiрiншi және екiншi бағыттардың араласқан түрi 22 пайыз
Соңғы он жылдың iшiнде ғана анықталған Қазақстандағы қонақ үй индустриясын дамытудың негiзгi бағыттарына келесiлердi жатқызуға болады:
- қонақ үй және ресторан специализациясын тереңдету
- халықаралық қонақ үй және ресторан жолдарын қалыптастыру
- кiшi кәсiпорын желiсiн дамыту
- қонақ үй индустриясына жаңа компютерлiк технологияны енгiзу.
Соңғы жылдары дәстүрлi отелдер мен ресторандардың орнына туристтiк нарықтың белгiлi өкiлдерiне қызмет ететiн таңдаулы қызмет пен тамақ өнiмдерiн ұсынатын арнайы кәсiпорындар пайда бола бастады.
Кәсiпорындар мамандануының тереңдеуi жоғарғы қызмет стандарттарының iргерiлеуi мен қалыптасуында үлкен рөл атқаратын халықаралық буындардың қалыптасуы сияқты маңызды дамулармен өзара байланысты. Көптеген басқа да дамулар сияқты қонақ үй буындарының қалыптасуы өз дамуын алғаш рет АҚШта бастады.
1. В.В.Багалдин-Малых, “Маркетинг и управление в сфере туризма”, Москва-Воронеж 2004.
2. Ю.Ф.Волков, “Экономика Гостиничного бизнеса” Ростов на Дону 2003.
3. К.С.Абдиева, Агенство РК по статистике, Алматы 2005.
4. Под ред. А.А.Смайлова “Регионы Казахстана”, статистический сборник, Алматы 2005.
5. Доц. Док. Бурхан Шенер “Конаклама ишлетмелеринде өнбуро йонетими”, Анкара 2001.
6. Проф.док. Хасан Олалы “Отел ишлетмежилиги”, Стамбул 1989.
7. Доц. Док. Бурхан Шенер “Модерн отел ишлетмелеринде йонетим”, Анкара 2001.
8. С. Медлик, “Отел ишлетмежилиги”, Бурса 1997.
9. Знак качества определяет критерий человеческих ресурсов, журнал “Деньги”, Стамбул, 25 февраля 1996.
10. Эрол Эрен, “Стратегическое планирование и управление на предприятий”, Стамбул 1987.
11. Кемал Тосун, “Управление предприятием”, Стамбул 1999.
12. Маркетинг. Гостеприимство и туризм. Учебник для вузов/Пер. с англ. под ред. Р.Б. Ноздревой. — М.: ЮНИТИ, 1998.
13. Кабушкин Н.И., Бондаренко Г.А., Менеджмент гостиниц и ресторанов: Учеб. Новое знание, 2001.
14. Филипповский Е. Е., Шмарова Л. В., Экономика и организация гостиничного хозяйства. - М.: Финансы и статистика, 2003.
15. www.site.kz
16. www.Wdb.com
17. www.google.com
2. Ю.Ф.Волков, “Экономика Гостиничного бизнеса” Ростов на Дону 2003.
3. К.С.Абдиева, Агенство РК по статистике, Алматы 2005.
4. Под ред. А.А.Смайлова “Регионы Казахстана”, статистический сборник, Алматы 2005.
5. Доц. Док. Бурхан Шенер “Конаклама ишлетмелеринде өнбуро йонетими”, Анкара 2001.
6. Проф.док. Хасан Олалы “Отел ишлетмежилиги”, Стамбул 1989.
7. Доц. Док. Бурхан Шенер “Модерн отел ишлетмелеринде йонетим”, Анкара 2001.
8. С. Медлик, “Отел ишлетмежилиги”, Бурса 1997.
9. Знак качества определяет критерий человеческих ресурсов, журнал “Деньги”, Стамбул, 25 февраля 1996.
10. Эрол Эрен, “Стратегическое планирование и управление на предприятий”, Стамбул 1987.
11. Кемал Тосун, “Управление предприятием”, Стамбул 1999.
12. Маркетинг. Гостеприимство и туризм. Учебник для вузов/Пер. с англ. под ред. Р.Б. Ноздревой. — М.: ЮНИТИ, 1998.
13. Кабушкин Н.И., Бондаренко Г.А., Менеджмент гостиниц и ресторанов: Учеб. Новое знание, 2001.
14. Филипповский Е. Е., Шмарова Л. В., Экономика и организация гостиничного хозяйства. - М.: Финансы и статистика, 2003.
15. www.site.kz
16. www.Wdb.com
17. www.google.com
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ МИНИСТРЛIГI
Қ.А.ЯССАУИ атындағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРIК УНИВЕРСИТЕТI
ТҮРКIСТАН ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ БИЗНЕС ИНСТИТУТЫ
Экономика және Заң факультетi
Туризм кафедрасы
Абдуллаев Марат
Тақырыбы: ҚР-да қонақ үй бизнесiн басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық шифрi: 080140 “Туризм”
Ғылыми жетекшi: Туризм каф.мең. ғ.т.д., проф. Бауржан Исабеков
Түркiстан 2007
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3
Тарау I. ҚР қонақ үй бизнесiн басқарудың әдiстемелiк
және iлiмдiк
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
I.I. Қонақ үй кәсiпорнын басқару туралы жалпы
Түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... . 5
I.II. Әлемдегi қонақжайлық индустриясының
тарихи
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
I.III. ҚР-ғы қонақ үй бизнесiнiң қазiргi жағдайы ... ... 13
Тарау II. Қонақ үй бизнесiн басқару негiздерiн талдау ... 21
II.I. Қонақ үй бизнесiн басқару әдiстерi ... ... ... ... ... 21
II.II. Қонақ үй бизнесiн басқару функциялары ... ... . 36
II.III. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару құрылымы.. 43
II.IV. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару түрлерi ... . 48
Тарау III. Қонақ үй бизнесiн басқарудың даму жолдары.. 52
III.I. Қонақ үй кәсiпорнындағы ұйымдастыру тиiмдiлiгiн
арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
III.II. Қонақ үй кәсiпорнының өнiмдiлiгiне әсер етушi
факторлар және өнiмдiлiктi арттыру жолдар ... ... ... 55
III.III. Жүргiзiлген зерттеу талдаулары және сол
бойынша қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 68
Кiрiспе
Қазақстан қонақ үй бизнесiн қарқынды дамыту үшiн барлық
мүмкiншiлiктерге ие. Республикамыздың бай тарихы, сирек кездесетiн тарихи
ескерткiштер, өзiне тән мәдениетi, саяси тұрақтылық, сыртқа деген ашықтық
және оның ынтымақтастыққа әрдайым дайын болуы туристтiк секторды болсын
қонақ үй секторын болсын қарқынды дамытуға жағдай тудырады.
ҚРдағы Қонақ үй бизнесiнiң дамуы мен қалыптасуын талдау және зерттеу жұмысы
келесi қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкiндiк бердi:
1. кәсiпкерлiк iс-әрекет ретiндегi қонақ үй қызметiнiң бизнесi нарықтың
ұсынысы мен сұранысына өте жақын болды. Қонақ үй қызметiн көрсететiн жеке
кәсiпорындар үшiн нарықтағы қызмет бойынша бағалау жүйесiн өңдеуу
мүмкiншiлiгi туындады.
2. Алматы қаласындағы қонақ үй кешенiнiнiң жұмысын талдау нәтижесiнде қонақ
үй бизнесiнiң тиiмдiлiгi ең алдымен менеджмент тиiмдiлiлiгiнiң деңгейiмен
байланысты екендiгi анықталады.
3. Басқару инфрақұрылымын қалыптаыстыру үлкен инвестиция қажет етпейдi, ол
ең алдымен жоғары кәсiби басқарушыларды талап етедi.
4. Қонақ үй бизнесiн басқару бойынша келесi үш бағыттар қарастырылады:
А. Қонақ үйлердi толтыру және қонақ үй қызметiн максималды атқару 22 пайыз.
В. Диверсификациялық менеджмент 56 пайын.
С. Бiрiншi және екiншi бағыттардың араласқан түрi 22 пайыз
Соңғы он жылдың iшiнде ғана анықталған Қазақстандағы қонақ үй индустриясын
дамытудың негiзгi бағыттарына келесiлердi жатқызуға болады:
- қонақ үй және ресторан специализациясын тереңдету
- халықаралық қонақ үй және ресторан жолдарын қалыптастыру
- кiшi кәсiпорын желiсiн дамыту
- қонақ үй индустриясына жаңа компютерлiк технологияны енгiзу.
Соңғы жылдары дәстүрлi отелдер мен ресторандардың орнына туристтiк нарықтың
белгiлi өкiлдерiне қызмет ететiн таңдаулы қызмет пен тамақ өнiмдерiн
ұсынатын арнайы кәсiпорындар пайда бола бастады.
Кәсiпорындар мамандануының тереңдеуi жоғарғы қызмет стандарттарының
iргерiлеуi мен қалыптасуында үлкен рөл атқаратын халықаралық буындардың
қалыптасуы сияқты маңызды дамулармен өзара байланысты. Көптеген басқа да
дамулар сияқты қонақ үй буындарының қалыптасуы өз дамуын алғаш рет АҚШта
бастады.
Кез келген кәсiпорын қандай-да бiр мақсаттарға жету үшiн, және қандай-
да бiр мiндеттердi орындау үшiн арнайы құрылады. Оларды басқарушылардың
негiзгi мiндетi – мiндеттердi орындау мен мақсаттарға жетудiң ең жоғары
деңгейде iстеу. Басқарушылар үшiн табыстың қалай көрiнетiнi ұйымдық құрылым
деңгейiмен анықталады. Бүкiл кәсiпорынның тiршiлiк етуi сияқты,
басқарушылықтың да тiршiлiк етуi басқарушылыққа табыс қалай көрiнетiнiне
тiкелей байланысты болады.
Мекеменiң пайда болуы және оның қызметкерлерге қатынасы мекеменiң
iшiнде де, сыртында да қызметкерлердiң өздерiнiң жүрiс-тұрысына байланысты
болады, және оның үстiне бұл адамдардың өздерi қоршаған ортаның уәкiлдерi
болып табылады, бұл оларды мекеменiң тиiмдiлiгiн анықтайтын факторлар
қылады.
Ғаламдану шарттарындағы аяусыз бәсекелестiкке қарамастан, аяғынан
тұруға және дамуға әрекеттене отырып, қонақ үй кәсiпорны үздiксiз қозғалыс
пен өзгерiсте болады. Бұл өзгерiстер тек ұйымдық емес, сонымен қатар саяси
және экономикалық.
Ғаламдық бәсекелестiк тек жекелеген адамдардың өзгерiсi ғана емес,
сонымен қатар қоғамдағы өзгерiстердiң де маңыздылығын байыпты түсiндiредi.
Қазiргi күнi әлем көптеген кәсiпорындардағы жұмыс әдiстерiнiң өзгерулерiн
талап етедi, және өзгерiстер үздiксiз жүрiп жатуы керек. Мұндай шарттарға
сәйкес келмейтiн адамдар, тамақ өнiмдерi, кәсiпорындар ойыннан тез шығып
кетедi.
Бұл өзгерiстер бәсекелестiкпен күресуге ғылыми жақындауды талап етедi.
Ғаламдану процесi ауырлықтың бiр бөлiгiн өнiм шығару саласының экономикалық
iс-әрекетiнен қызметтер саласына ауыстырды. Осының нәтижесiнде, қызметтердi
өндiру туарларды өндiруге қарағанда дүние жүзiнде бiрнеше есе өстi.
Ғаламданудың басқа нәтижесi – жеке адамның бағасының артуы. Жеке адам
құндылығының бiрi – бұл оның тұтынушы болып табылатыны, ал басқа құндылығы
– оның өндiрiске қатысушы болып табылатыны.
Ғаламданумен бiрге бәсекелестiк жағдайы қатаңырақ бола түседi, өз өнiмiн
басқалардан бөлiп шығару үшiн жұмысшы күшiнiң сапасы мен өнiмдiлiгiн көтеру
қажет болды. Өндiрiстiк процесте технологияны кез-келген жерде және ең
жақсы сапамен қолдануға болады. Қонақ үй кәсiпорны көзқарасымен жаңа
технологияны қолдану мен жоғары сапалы жұмысшы күшiн пайдалану ғана қызмет
пен өндiрiстiң жаңа стандарттарына әкелуi мүмкiн.
I.тарау. ҚР қонақ үй бизнесiн басқарудың әдiстемелiк және iлiмдiк негiздерi
I.I. Қонақ үй кәсiпорнын басқару туралы жалпы түсiнiк
Адам қоғамда, ұжымда өмiр сүре бастағаннан бастап, оған өзiнiң жеке
және қоғамдық мақсаттарын жүзеге асыруы үшiн, оның басқарушы болуы қажет
және сонымен бiр мезгiлде басқа адамдарға бағынуы да қажет болды. Түрлiше
мақсаттарды өзiнiң жеке мақсаты сияқты жүзеге асырудағы қиындықтарға
қарамастан, адам өзiнiң барлық күшi мен мүмкiндiгiн қосып, неге де болса
жете алады. Бұл қиындықтар кейбiреулерге түйсiк сияқты болып қалады, және
олар бұдан бас тарта алмай қалады. Ғаламның дамуымен байланысты алға қойған
мақсаттарға жету үшiн нақтылы ғылыми жолдар қолданылады. Басқарудың негiзгi
ерекшелiгi – бұл әртүрлi ғылымды жинақтау жолымен алынған бiлiмнiң
көмегiмен және ғылыми әдiстер және технологияны қолдана отырып оны жүзеге
асыру.
Алғашқы кездерi осыған байланысты белгiленген мақсаттарға жету үшiн
басқаруды жүзеге асыра алатын қабiлет қажет деген пiкiр туындады, және бұл
қабiлеттiң кейбiр адам да ғана болатыны және ол туа бiткен қасиет екенi
айтылды, және бұл қабiлеттi адамдар тәжiрибенi бiртiндеп үйренедi, бiлiмдi
белгiленген бағыттар бойынша кейiннен алады. Дегенмен, басқару механизмiнiң
күшеюi және жаңа мiндеттердiң туындауы басқару туралы түрлiше бағытта жұмыс
iстейтiн зерттеушiлердiң ықыласының күшеюiне себеп болды. Осының
нәтижесiнде экономика, социология және психология сияқты ғылымдардың
есебiнен басқару молырақ перспективаға ие болды. Және осы жұмыста сiздер
қонақ үй кәсiпорнын басқаруды түсiне алатын боласыздар.
Басқару ұғымы көне заманда-ақ пайда болғанына қарамастан, оның
қазiргi заманғы трактовкасын және ғылыми зерттеудiң бастамасын 1900 жылдың
басында Фредерик Тейлор мен Генри Файол жүзеге асырды.
Қазiргi күнi “басқару ұғымы” туралы ғаламдық көлемде бiрыңғай пiкiрге
тоқталса да, оны әлi де түрлiше түсiндiредi.
Басқару – бұл “адамдардың өзара iскер жұмыс iстеуiн жүзеге асыруға
бағытталған тырысулар мен әрекеттер жиынтығы және осы мақсатты жүзеге асыру
үшiн олардың бағыттары”.
Басқару – бұл “кәсiпорын мақсаттарына жету үшiн жеке немесе топтық iс-
әрекеттердi үйлестiру процесi”. Басқару – бұл “кәсiпорынның мақсаттарына
сәйкес бiрлестiк құру және жұмысты ұйымдастыру”.
Басқару – “басқа адамдардың тырысулары есебiнен табысты мақсаттарға
жету процесi”. Экономикалық ғылым докторы, профессор Хасан Олаймның
пiкiрiнше, “басқару – бұл беделi бар және жауапкершiлiктi алып жүретiн,
оларды қандай да бiр өнiмдi жасау үшiн және кәсiпорынның басқа мақсаттары
үшiн қолданатын адамдардың бiрлiгi”. Барлық осы анықтамалардан кейiн және
қонақ үй бизнесi ерекшелiктерiн ескере отырып, бiз анықтамалардан қорытынды
шығара аламыз: “Басқару – бұл тәжiрибемен, үйлестiкпен және iс-әрекеттердi
ұйымдастыру және жоспарлаумен байланысты, әлеуметтiк ортада кәсiпорынның
жағымды имиджiн құрумен; қызметкерлер мақсатының кәсiпорын мақсатымен
бiрiгуi есебiнен мотивацияның күшеюiмен және кәсiпорының белгiленген
мақсаттарына жетуi үшiн ең жоғары пайда табумен байланысты iс-әрекеттер
жиынтығы”.
Басқару – бұл кәсiпорынның әртүрлi мақсаттарына жету үшiн адамдар
тобының iскер iстесулерiн жүйелi ұйымдастыру арқылы жүзеге асатын процесс.
Қонақ үй бизнесiн ұйымдастыру өте күрделi болғандықтан және өте әртүрлi
қызметтер ұсынатындықтан оларды басқарудың өзiндiк ерекшелiктерi болады.
Бұл ерекшелiктердi былайша бөлуге болады.
Басқару, мақсатты iс-әрекет ретiнде - бұл белгiленген мақсатқа жету
үшiн немесе оны жүзеге асыру үшiн бағытталған iс-әрекет. Басқару табысы
мақсатқа жету немесе оны жүзеге асыру санасымен өлшенедi. Қонақ үй
бизнесiнде мақсаттарға жету үшiн ең алдымен қажеттiлер:
- Жоғарғы стандартқа сәйкес келетiн сапалы өнiмдi қонақтарға қолайлы
бағада ұсыну, соған сәйкес
- Қызметкерлердiң жұмысжағдайын жақсарту және қанағаттанарлық жалақы
төлеу,
- Қоршаған әлеуметтiк ортаның, ұжымның сүйiспеншiлiгiн жеңiп алу және
сол арқылы кәсiпорын табысын көбейте түсу.
- Бұлардың бәрiне жету үшiн кәсiпорын мақсаттарын қызметкерлер
мақсаттарымен және қоршаған ортамен үйлестiру қажет.
Басқару топтық iс-әрекет ретiнде - бiр адамнан көп адам iс-әрекет еткенде
ғана туындайды. Тек бiр адамның мақсатына жету үшiн бағытталған iс-әрекет –
бұл экономикалық пайда табуға бағытталған iс-әрекет. Сонымен басқару
дегенiмiз топтық iс-әрекет болып табылады.
Басқару, адам үшiн жасалған iс-әрекет ретiнде – адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынас процесi. Басқашалап айтқанда, басқарушы да, басқарылушы
да адамдар болып табылады. Қонақ үй бизнесiнде барлық деңгейдегi
қызметкерлердiң негiзгi мiндетi – клиенттерге қызмет ұсыну. Бұдан басқа,
басқа кәсiпорындардан ерекше қонақ үй бизнесiнде басқару эшелоны
қызметкерлермен де, осы кәсiпорынның қызметтерiн алуға келген клиенттермен
де бiрдей маңызды жұмыс iстеуi қажет.
Басқару, жұмыстарды бөлу және мамандану ретiнде - Ұйымдастыру
әрекеттерi басқарушылықта қызметкерлердiң iскерлiгiне сәйкес бөлiмдерге
бөлiнуi керек және осы бөлiмдерге мамандана отыра отырып, өнiмдiлiктi
ұлғайту керек. Адамдар мiнезiндегi айырмашылықтар қызметтердi бөлудi
бiршама қиындатады, егер қонақ үй бизнесiндегi мiндеттер мен iс-әрекеттердi
тиянақты жiктесе, және оларды қызметкерлердiң қабiлеттерiне сай бөлсе,
басқару табысы бiрден көзге көрiнедi.
Басқару, үйлесiмдi iс-әрекет ретiнде - жұмысты жеңiлдету үшiн және
бөлiмдер арасында табысқа жету үшiн, үйлесiмдiктi қамтамасыз ету қажет.
Бiрақ бұл тек топтық күш салуларды жүзеге асыру арқылы және жалпы бiр
мақсатқа беттеген бiрнеше адамдардың iс-әрекетiн бiрiктiру арқылы ғана
мүмкiн болады. Үйлесiмдiктiң мәнi де осы болып табылады. Себебi қонақ үй
кәсiпорынның бiр бөлiмiнiң қызметкерлерi өз жұмыстарының кәсiпорынның ортақ
мақсатына әсер ететiнiн өте жақсы түсiнген кезде ғана үйлесiмдiк өте тамаша
болып табылады. Егер де бұл әсер екi ұшты болса, мақсатқа жету
қызметкерлерге қиындықтар туындатады, өйткенi топтық iс-әрекетте қоғамдық,
психологиялық және экономикалық себептер бойынша жетелеген өзара қатынастар
көпшiлiк жағдайда ортақ мақсатқа жетуге бағытталуға кедергi жасайды,
өйткенi әркiм өз пiкiрiн, өзiнiң iс-әрекетiн барынша дұрыс деп санайды.
Мiне сондықтан да басқару үйлесiмдiктi қажет етедi.
Басқару, уәкiлдiк және жауапкершiлiк ретiнде - Кәсiпорында белгiленген
мiндеттердi орындаушы қызметкерлер үшiн мұны өз қалауларына сай iстеу
бiршама қиын болатындықтан, басқарушылардың мiндетi - өз уәкiлдiктерiн
қолдана отырып осы қалауға түрткi болу.
Егер уәкiлдiкке заң арқылы қарасақ, онда олар бұйрықтық билiктi көрсетедi.
Бұл қатынастар ұйымдастыру құрылымына психологиялық және әлеуметтiк
айырмашылықтар енгiзедi. Ал бұл айырмашылықтар, өз кезегiнде,
қызметкерлердi екi лагерге бөледi – басқарушы және басқарылушы.
I.II. Әлемдегi қонақжайлық индустриясының тарихи дамуы
Қонақжайлық индустриясы кәсiпорындарының эволюциясын қарастыра
отырып, адам қоғамының даму кезеңдерiне сәйкес келетiн кезеңдердi атап
кетуге болады:
( көне
( ортағасырлық
( жаңа кезең
( Қазiргi замаңғы кезең
Көне кезең (б.э.д 4 мыңжылдық – б.ғ. 476 ж.)
Тарихшылардың көпшiлiгi қоғамдық дамудың бұл кезеңiне көбiне алғашқы
қонақтық кәсiпорындарды – қазiргi заманғы қонақ үйлер мен мейрамханалардың
алғашқы үлгiлерiн жатқызады. Бұл сияқты кәсiпорындар – тавернарлар – туралы
ескерту көне манускрипталарда кездеседi, солардың бiрi б.ғ.д. 1700ж.
жазылған Вавилония Хамупапи патшаның көдексi болып табылады.
Б.ғ.д. 1 мыңжылдарда Көне Грекияда таверналар әлеуметтiк және дiни
тiршiлiктiң маңызды элементi болып табылды. Таверналарда жолаушыларды
жайғастыратын орындар болса да, олар көбiне тек тамақ беру қызметiн
атқаратын. Сауданың дамуы және сонымен байланысты ұзақ сапарлар тек тамақ
берудi ғана емес, сонымен қатар жатар орынды да қажет еттi. Осы жағдай
кәсiпорынның басқа түрi – керуен сарайлардың шығуына әкелдi.
Рим империясының аумағында керуен сарайлар ең көп таралған болып
саналды. Көне заманғы римдiк керуен сарайлар қалалармен деревняларының
негiзгi жолдарының бойында бiр-бiрiнен шамамен 25 миль (40,225 км)
қашықтықта орналасты.
Рим мемлекетiнiң негiзiнде жатқан қатаң классикалық құрылым сол
кездегi қонақжайлық кәсiпорындарының қызметтерiне әсерiн тигiздi. Атап
айтқанда, жолаушыларды орналастыру бұл жерде топтық белгiлер бойынша
жүргiзiлдi. Қарапайым халықтан шыққан көпестер мен саудагерлер және басқа
саяхатшыларды ешқашан мемлекет қызметкерлерi және үкiмет хабаршыларымен
бiрге орналастырмайтын. Бұл жағдай керуен сарайлардың санасына әсерiн
тигiздi. Яғни, аристократ уәкiлдерi мен мемлекет шенеулiктерi тоқтайтын
сарайлар архитектуралық өнердiң барлық ережелерi бойынша салынды және сол
кезеңдегi ең жоғарғы қызметтер түрiн ұсынды. Марко Поло былай дедi: мұндай
керуен сарайда “корол де тоқтап өтсе ұят болмайды”.
Төменгi тап азаматтарына қызмет етуге арналған таверналар мен керуен
сарайлар жатын орын мен демалыс үшiн ең төмен жағдайлар ұсынды. Мысалы, көп
жағдайларда жолаушылар сабан үстiнде ұйықтайтын және суық күндерi тоңып
қалмауы үшiн өз аттарымен бүйiр тiрiсе жататын. Қосымша жағдай жасау туралы
сөз де қозғамайтын.
Қонақжайлық кәсiпорындардың пайда болуында Таяу Шығыста, Азияда және
Закавказьядағы сауда байланыстарының дамуы аса зор маңыз ойнады. Бұл
аймақтармен ең iрi сауда жолдары өттi, және бұл жолдармен тауарға толы
керуендер ағылып жатты. Керуеншiлердiң жатын орнын ұйымдастыру үшiн сауда
жолдарының бойымен арнаулы орналастыру пункттерi – керуен-сарайлар құрылды,
онда адамдар орналасты және түйе мен аттар үшiн де қашалар дайындалды. Және
олардың бәрiн қорған қабырғалармен қоршады, қорған табиғат сұрапылдарынан
(жел, жаңбыр, дауыл) және ұрылар мен қарақшылардан қорғады.
Рим империясы құлаған соң б.э. 476 жылы қонақжай кәсiпорнының дамуында
жаңа кезең басталды.
Орта ғасыр (б.э. 5-15 ғғ.)
Орта ғасырда қонақжай кәсiпорындарының дамуына дiни дәстүрлер үлкен
әсерiн тигiздi. Бұл кезеңде киелi орындарға қажылық iстейтiн адамдар саны
бiрден көтерiлдi. Шiркеу монастырларға қажылық жасаушыларға қонақжайлық
көрсетудi мiндеттедi, оларға жатын жер тауып берудi, тамақ бергiзудi
мiндеттедi. Осы кездерi осындай қызмет көрсететiн басқа да орындар пайда
болды. Мысалы, франк королi, кейiннен император Карл Великий (742-814)
шiркеулерге қамқорлық жасай отырып, 8 ғасырда қажылық етушiлердiң демалуы
үшiн арнаулы үйлердi салғызды. Осындай үйлердiң бiрi, Ронсельваль
аңғарындағы аббаттық саяхатшыларды қуана қарсы алады, тегiн нан бердi,
шаштараз, етiкшi қызметтерi тегiн және аббаттық қамбасынан жаңғақтар мен
жемiстер және басқалар тегiн берiлдi.
Монастырлердiң саяхатшыларға осыншалықты тегiн қызмет көрсетулерi жеке
орналастыру кәсiпорындарының дамуына кедергi жасады. Англияда жеке керуен
сарайлар мен таверналардың дамуына үлкен түрткi тек Ортағасырдың соңғы
кездерiнен бастап басталды. Әсiресе ағылшын королi Генрих 8 монастырлердi
секулязациялаған кездегi Реформация кезiнде бұл айқын байқалды. Бұл кезде
саяхатшылар монастырлерге ақысыз тоқтауға үмiттене алмады, сөйтiп жеке
керуен сарайларға тоқтауға мәжбүр болды.
7-8 ғасырларда керуен сарайлар – алғашқы қонақ үйдiң негiзiн
қалаушылар – Ресейде де пайда болды. Ол кезде оларды “шұңқырлар” деп
атайтын және олар бiр-бiрiнен атасуындай жерлерге орналасты. 15 ғасырда
керуен сарайлар жәмшiк бұйрығының жүргiзуiнде болатын патшалық станцияларда
құрылды. 15 ғасырда Ресейдiң үлкен қалаларында қонақ үй аулалары салына
бастады. Олардың керуен сарайдан айырмашылығы, тамақ және жатын орыннан
басқа сауда орындары да болды, яғни мұнда мебелмен жабдықталған бөлмелер,
сауда қатарлары, сәкiлерi және складтары болды. Бұлар дуалмен қоршалды және
қақпамен бекiтiлдi. Шетелдiктердi қонақ үй ауласына орналастыру ұлты
бойынша жүргiзiлдi. Новгородта 15-17 ғасырларда “немiс” және “голланд”
қонақ жайлары, Москвада “ағылшын”, “грек”, “армян” және басқа да қонақ
жайлары болды.
13 ғасырда қонақ жайлар Витебскiде, Гроднода, Бресте, Слонимде және
басқа да белорус қалаларында пайда бола бастады. 15-16 ғасырларда белорус
көкестерi үшiн Бренскiде, Москвада арнаулы қонақ жайлар салынды.
Қонақжайлық кәсiпорындары қызметiнiң дамушы бағыты алғашқы кәсiпшiлiк
ассоциациялардың құрылуы болып табылды. Осылай, 1282 жылы Италияда
Флоренция қаласының трактирщиктерi өздерiнiң гильдияларын құрды.
Жаңа кезең (16ғ – 20ғ. басы).
Сол кездегi мәдени және әдеби өмiрдiң орталығы болып табылған алғашқы
кофеханалардың ашылуы 16 ғасырға жатады. Олардың пайда болуына Батыс
Европада кофе және шай сияқты экзотикалық сусындардың таралуы себеп болды.
Алғашқы европалық кофеханалар 1652ж. Лондонда және 1683ж. Венада ашылды.
Атап айтсақ, Венада бiрiншi рет бал және сүт қосылған кофе ұсынылды. 17
ғасырдың соңында кофеханалар Европа континентiндегi көп таралған құбылыс
болып саналды. Iрi қалаларда олар ондап саналды.
1953 жылы Парижде бiрiншi менйрамхана “Тур д(Аржанның” ашылуы да осы
кезеңге жатады, мейрамхана бұдан кейiнгi екi жүз жылдықта да тамаша қонақ
жай болып саналады, себебi оның ең негiзгi қызметi тамақ беру болып
саналды. “Ресторан” деген термин кейiннен 18 ғасырдың екiншi жартысынан
бастап қолданылды. “Ресторантес” сөзiмен (французша “нығайтушы, қалпына
келтiрушi” дегендi бiлдiредi) Буланже төренiң тәулiк бойы жұмыс iстейтiн
париждiк тавернасының ең негiзгi тағамы болып табылатын сорпаны атайтын, ал
Буланженi қазiр бүкiл дүние жүзiнде “қазiргi заман ресторанының әкесi” деп
атайды. Ол 1767 жылы гильдияларды азық-түлiкпен жабдықтаушы ет тағамдары
монополиясын иемденушiлерге қарсы iстi Жоғарғы сотта жеңiп шығады, ол
клиенттерге алғаш болып тамаша дайындалған тағамдар ұсынады. Ең әйгiлiсi
вино соусында қой етiнен дайындалған сорпа болып саналды және Буланже
кортошкасы да әйгiлi болып саналды (дөңгелек болып кесiлген, ащы, өткiр
сорпамен пеште дайындалады).
1789-1799 жылғы Ұлы француз революциясының кезеңiнде француз шеф-
аспаздарының басқа елдерге жер аударылуымен байланысты, мейрамхана идеясы
бүкiл дүние жүзiне кеңiнен таралды, себебi аспаздар барған жерлерiнде
мейрамхана бизнесiмен айналысты.
1800 жылдары ағылшындар өз көршiлерiнiң мейрамханалық концепцияларына
елiктей бастады. Ағылшын мейрамханасы ұлы мекеме болып саналды – жоғарғы ас
үй, жоғарғы декорум, жоғарғы сервис әлемi болды.
19 ғасырдың ортасына қарай “а ла карте” менюiн қолдану басталды.
Клиент өзiне ұсынған тiзiмнiң iшiнен өзiне ұнаған кез келген тағамды таңдай
алады.
1898ж. Лондонда “Савой” отелi ашылды. Оның басқарушысы белгiлi Цезарь
Ритц (қазiр Ритц-Карлтон отелдерi оның атымен аталады), ал бас аспазы –
Жорж Агност Эскофье болды. Бұл екеуi қонақ үйлерде мейрамханаларды
ұйымдастыруда нағыз революция жасады. Эскофье өз кезеңiндегi ең атақты
аспаздардың бiрi болатын. Оған әйгiлiлiктi аспазшылық туралы кiтапша
шығарғаны әкелдi, сонымен қатар оның ас үйде бригадалық жұмысты
ұйымдастырғаны да әйгiлiлiк әкелдi.
Қонақжайлық кәсiпорнын дамытудағы ерекше рөл АҚШ-қа тиесiлi.
Тарихшылардың ойынша, бұл жерде бiрiншi қонақ жайлар Европаға қарағанда
кештеу, тек 1607 жылдары ғана пайда болды. Алғашқы таверналардың бiрi
Бостонда 1634ж. ашылды. Нью-Йоркте (ол кезде ол Жаңа Амстердам деп
аталатын) 1642ж. тавернаны голландықтар ашты. Сол кезден бастап таверналар
қоғамдық өмiр орталығы, солдаттар мен бизнесмендердiң кездесу орындары
болды. Олар тек қала iшiнде ғана емес, сонымен қатар жол бойларында және
әсiресе жол айырықтарында ерекше дами бастады.
Америка континентiнiң жерiне аяқ басқан европалық ауғындар қонақ жай
және таверналарды салу және басқару бойынша өздерiнiң жүздеген жылдар бойы
жинаған тәжiрибелерiн өздерiмен бiрге ала келдi. Архитектурасы, орналасуы
және ұсынатын қызметтерi жағынан қарағанда америкалық таверналар мен қонақ
жайлар көпшiлiк жерлерiнде европалықтарға ұқсайтын, тек аздап қана
ерекшеленетiн. Мысалы, адамды орналастыруда бұл жерде таптық белгiлердi
ескермейтiн едi. Көбiнесе әлеуметтiк қызметтердi орындайтын европалық
кәсiпорындарға қарағанда, америкалық кәсiпорындар өздерiнiң алғаш жұмыс
iстеуiнен бастап-ақ коммерциялық бағыттанушылықты ұстады, яғни пайда табу
мақсатында құрылды.
Құрама Штаттарында ең бiрiншi ашылған қонақ үйi – Нью-Йорктегi
Бродвейде орналасқан 70-бөлмелi “Сити - отель” болды. Бұл әйгiлi оқиға
1794ж. болды. 1829ж. Бостонда АҚШ-тағы ең бiрiншi класты отель – “Тремонт”
отелi ашылды, оның коридоршылары, регистрациясы болды және бөлмелер
құлыптанатын болды, тiптi тегiн сабын да берiлдi. Бұл ашылу АҚШ-тың
көптеген қалаларында, Шығыс жағалауларда, сонан соң Батыс пен Оңтүстiкте
отелдердiң салынуына негiз болды. 19 ғасырдың аяғында бұл жерде екi типтегi
қонақ үйлер көптен таралды. Бiрiншiлерi үлкен және сәндi болатын – олардың
кейбiрi тiптi архитектуралық шедевр болатын, оларда кең вестибюльдер, бал
үшiн залдар, лифт, сантехник, электрлiк жарықтандыру және басқа да жақсы
жақтар болды. Ал басқалары – кiшкентай және тозығы жеткендер едi,
қызметтерiн төмен бағада ұсынатын.
АҚШ-тағы бiрiншi мейрамхана 1831 жылы Нью-Йоркте ашылған әйгiлi
мейрамхана “Дельмонико” болып саналды. Көп кешiкпей бұл атау таңдаулы тамақ
пен мiнсiз қызметтiң синомимi болып табылды.
Сол кездерi АҚШ-тағы мейрамханалық iстiң дамуына француздық дәстүрлер
үлкен әсерiн тигiздi. 1852 жылдарда әрбiр бiрiншi кластық америкалық
отельдiң өз француз-бас аспазы болды. Менюдi де француз тiлiнде жазып
қоятын, бұл ағылшын тiлдiк келушiлерге қиындық туғызатын. “Дельмонико”
мейрамханаларының иелерiнiң бiрi Джон Дельмониконың арқасында меню екi
түрлi тiлде жазылатын болды. Бұл дәстүр жыл өткен сайын дүние жүзiне
кеңiнен таралды.
19-20 ғасырларда қонақ жайлық индустриясы маңызды салаға айналды.
Қонақ үйлердi салумен, кадрларды дайындаумен, бағаны тағайындау
сұрақтарымен қонақ үй бiрлестiктерi, синдикаттар, акционерлiк қоғамдар,
корпорациялар айналыса бастады. 20 ғасырдың басында олардың iшiндегi ең
әйгiлiсi қонақ үй иемденушiлерi ең әйгiлiсi қонақ үй иемденушiлердi Лондон
синдикаты және француздық “Қонақ үй қожайындарының одағы” болды. 1906 жылы
дүние жүзiнiң әртүрлi елдерiндегi 1700 қонақ үйдiң қожайындарын бiрiктiрген
қонақ үй қожайындарының Халықаралық одағы ұйымдастырылды.
1910 жылы Ресейде қонақ жайлар мен трактирлердi есепке алмағанда, жеке
иеленуде тұрған 4865 қонақ үйiнiң барлығы белгiлi болды. Олардың iшiндегi
ең әйгiлiлерi – Петербург акционерлiк қоғамымен Москвада 1897-1907 жылдары
салынған “Метрополь” қонақ үйi; “Люке” қонақ үйi (негiзiн қалаған –
москвалық нан пiсiрушi Филиппов); Гран-отель (қожайыны – көпес, миллионер
Корзинкин); Шевалдышевтiң “Европа”, “Париж” қонақ үйлерi және басқалар.
20 ғасырдың басында Минскiде 30 таяу жекеше қонақ үйлер жұмыс iстедi.
Олардың кейбiреулерi 10-15 бөлмелiк жай ғана мебельмен жабдықталған үйлер
едi. Сонымен қатар Минскiде Солтүстiк-Батыстағы ең iрi қонақ үйi “Европа”
жұмыс iстедi, ол 30 нөмiрден құралды, сол кездегi ең үлкен қызметтер түрiн
көрсеттi, әйелдер және ерлер шаштаразысы, мейрамханасы, кiтапханасы,
лифтiсi, вокзалға дейiн жеткiзетiн автомобилi болды.
I.III. ҚР-ғы қонақ үй бизнесiнiң қазiргi жағдайы
Қазақстанда қонақ үй секторы ұзақ уақыт бойы көбiрек сұраныста болатын
жылжымайтын коммерциялық офистiк және сауда секторларының көлеңкесiнде
қалды. Инвесторлар мен девелоперларды жобалардың ұзақ мерзiмдi орны
толушылығы және қонақ үй бизнесiнiң ерекшелiктерi қызықтырмады. Бiрақ соңғы
бiрнеше жылдарда Алматыға келушi шетелдiк қонақтар саны жыл сайын өсуде.
Сондықтан қазiргi уақытта Қазақстанда қонақ үй комплексi секторы дамып
келедi. Шетелдiк және отандық салушылар елiмiздiң қолайлылығын дамытуға
инвестицияларын белсендi сала бастады.
Алматыдағы қонақ үй бизнесi өте тиiмдi және солай болып қалады да.
Қонақ үй комплексi секторларына инвестициялар салу пайдалы. Алайда,
жұлдызды отелдер санының өсуiне қарамастан, қонақ үй нөмiрлерiнiң тапшылығы
маңызды болып қалады, және тек екi алматылық отель ғана халықаралық қонақ
үй шынжырына кiредi және бесжұлдыздық статустары бар.
Қазақстанға келушi туристердiң басым көпшiлiгi iскер немесе конгрестiк
туризм саласына жатады. Қазақстандағы iскер және әкiмшiлiк орталықтың
динамикалық дамуы осы бағытқа жағдай жасайды. Туристердiң жалпы санының 80%-
i бизнес-қонақтар үлесiне тиедi. Сондықтан да, Алматы мен Астанада қонақ үй
бизнесi жоғары дамыңқыраған – деп қонақ үйлер мен мейрамханалардың
Қазақстандық ассоциациясының директоры Рашида Шайкенова мәлiмет бередi.
Қосымша 1: Кесте-1, ҚР-да қонақ үй санының өсу жағдайы
Қонақ үй саны (бiрлiк)
2001ж 2002ж 2003ж 2004ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 165 195 239 273
Ақмола обл. 5 5 6 11
Ақтобе обл. 5 4 4 6
Алматы обл. 12 11 14 12
Атырау обл. 4 9 27 31
Шығыс-Қазақстан обл. 17 26 34 40
Жамбыл обл. 8 8 12 11
Батыс-Қазақстан обл. 5 4 3 6
Қарағанды обл. 18 26 24 31
Қостанай обл. 3 4 3 3
Қызылорда обл. 9 11 12 11
Маңғыстау обл. 4 6 9 10
Павлодар обл. 7 6 11 15
Солт.-Қазақстан обл. 2 5 4 5
Оңт.-Қазақстан обл. 12 12 14 13
Астана қ. 19 22 26 28
Алматы қ. 35 36 36 40
*Дерек көзi: ҚР статистикалық мәлiметi.
Ал 2006 жылдың 1-шi тоқсанында республикада 415 қонақ үйi тiркелдi,
оның iшiндегi 52 – Алматыда (жалпы санның 12,5%-i).
Орналастыру (қонақ үй) объектiлерiн пайдаланудан түскен табыс 5 млрд.
теңгеден артықты құрады, Алматыда – 2,6 млрд. теңгенi (жалпы елдiң 52%-iн).
Сарапшылардың мәлiметтерi бойынша қонақ үй бизнесiнiң барлық потенциалдық
табысының шамамен 25%-iн жеке пәтер үй секторы алып қояды. Әйтсе де нарыққа
қатысушылардың өзi бұл көрсеткiштi төмен деп санайды.
ҚР келетiн туристтер саны да жылдан-жылға артқанын байқаймыз.
Статистикалық мәлiметтер бойынша ҚР-да тiркелген қонақ үйлерге келген
қонақтар санын мына кестеден кере аламыз.
Қосымша 2: Кесте-2, ҚР-на келген адам санының өсу жағдайы.
Келген қонақ саны (адам)
2001ж 2002ж 2003ж 2004ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 597852 773985 887493 1034168
Ақмола обл. 32317 29579 25371 33123
Ақтобе обл. 30386 38931 48906 51133
Алматы обл. 26126 49266 56884 73101
Атырау обл. 2746 45143 57644 97737
Шығыс-Қазақстан обл. 58490 73454 98538 118366
Жамбыл обл. 14244 14325 19730 20313
Батыс-Қазақстан обл. 17316 18232 18443 21886
Қарағанды обл. 46963 64127 58506 76474
Қостанай обл. 25618 25358 49576 27449
Қызылорда обл. 8714 10735 8622 9340
Маңғыстау обл. 5635 13730 25941 31446
Павлодар обл. 19389 20751 25083 31079
Солт.-Қазақстан обл. 19807 16788 10990 15650
Оңт.-Қазақстан обл. 33960 41881 51260 49807
Астана қ. 86032 108415 110527 128041
Алматы қ. 170109 203270 221472 249223
*Дерек көзi: ҚР статистикалық мәлiметi.
Зертеушiлердiң көпшiлiгi қонақ үйлер деп аталатын көлеңкелi
секторларды есепке алмайды. Оларға ешқандай жұлдыз беру мүмкiн емес – деп
Алматы қонақ үйлерiнiң маркетинг және брондау бөлiмiнiң бастығы Руслан
Қозбағаров айтады.
Ресми емес мәлiметтер бойынша, Қазақстанда 573 кәсiпорын қонақ үй
бизнесi мен айналысады, олардың айналымы 2005 жылы 130 млн. доллар құрады.
Қаланың әлеуметтiк-экономикалық көптеген мәселелерiн шешуге дұрыс
әсерiн тигiзуге қабiлеттi факторларды туризм саласында көре отырып, Алматы
қаласының әкiмшiлiк аппараты оның дамуына ерекше маңыз бердi. Алматы
қаласының географиялық және әкiмшiлiк-саяси жағдайы оңтүстiк астанаға шетел
туристерiнiң көптеп келуiн ұлғайту үшiн және бүтiндей туризм индустриясын
дамыту үшiн қосымша мүмкiндiктер бередi. Бәсеке қабiлеттi және пайдалы
қонақжайлық индустриясын құру жөнiндегi потенциалдық мүмкiндiктердi жүзеге
асыру үшiн Алматының жөнге салынған халықаралық байланыстарының үлкен
маңызы бар. Туризм департаментi бұл бағытта бiрқатар шараларды жүзеге
асырды. Осы уақытқа дейiн елiмiздiң экономикасында туристiк сала
маңыздылығы қаржылық қолдау көрмедi. Бұл себептер туристiк саланы
дамытудағы кейiнгi жоспарға керi итермеледi.
Бұдан басқа, он жыл мөлшерi аралығындағы кезеңде өмiр сүру деңгейiнiң
төмендеуi және бұрынғы Совет Одағымен аймақтық байланыстардың үзiлуi,
бұрынғы туристiк кеңiстiктiң бұзылуы Қазақстандық туризм қорын елеулi
қысқартты. Туристiк индустрия үшiн нақтылы приоритеттiк экономикалық және
құқықтық даму жағдайларының жасалмағандығы байқалатын мемлекеттiк құрылым
жақтан бұл салаға деген ықыластың аздығы туристiк саланы дамытуға ықыластың
жоқтығымен емес, тарихи экономикалық және басқа себептермен түсiндiрiледi.
Алматы қаласының статусы өзгерген жағдайда және әлеуметтiк-
экономикалық бағыттардың дамуы жағдайында әкiмшiлiк туризмдi қала
экономикасын дамытудың приоритеттiк бағыты деп санайды.
Көптеген дүние жүзiнiң елдерiнде тұрақты экономикалық дамудың ең
қолайлы бағыты туризм болып табылады. Қазiргi заманғы барлық туристiк
бағдарламалардың негiзiне салынған тұрақты даму принциптерi туристiк
комплекстердi құру жөнiндегi iс-әрекеттердi табиғатты қорғау шараларымен,
туризмнiң оларсыз болуы мүмкiн емес аймақтың мәдени және тарихи мұрасымен
үйлестiрудi талап етедi.
Оңтүстiк астанада туризмнiң тұрақты дамитынына ставка жасай отырып,
Алматы әкiмшiлiгi қабылданып жатқан шаралар жинағы осы үшiн қажеттi
жағдайлармен қамтамасыз ете алады деп санайды.
ҚР орналасқан қонақ үйлердiң көп бөлiгi жекеменшiк иелерiнде
болғандықтан бұл қонақ үйлер кiшi болып келедi.
Қосымша 3: Кесте-3, ҚР жекеменшiк иелерiне байланысты статистикалық
мәлiметтер.
Қонақ үйлер мен ресторандар 2003-2006ж аралығы
2003ж 2004ж 2005ж 2006ж
Барлығы 2351 2457 2596 2724
мемлекеттiк 39 39 36 36
жекменшiк 2191 2292 2416 2519
мемлекеттiң қатысуымен (шет 14 14 12 10
елдердiң қатысуынсыз)
Бiрiккен кәсiпорындар (шет 86 93 101 103
елдердiң қатысуымен)
Шет елдiк кәсiпорындар 121 126 144 169
*Дерек көзi: ҚР статистикалық мәлiметi.
Қонақ үйлiк бизнестiң динамикалық дамуы қажет. 2006 жылдан бастап-ақ
Алматыдағы туристер ағымы 1.5 есеге дейiн өседi. Бұл қаланың аймақтық қаржы
орталығы ретiнде дамуымен байланысты болады, және соған сәйкес бизнес-
командировкалардың едәуiр өсуiмен де байланысты. Осыған байланысты
бесжұлдызды отелдер мен туристiк класс отелдерiнiң құрылыс жобаларын жүзеге
асыруды бастау мақсатқа сәйкес болады, - деп Алматы қаласының әкiмi
Иманғали Тасмағамбетов атап көрсеттi.
Жоғарыда көрсетiлген проблемаларға қарамастан, Алматының қонақ үйлiк-
туристiк комплексi нарықтың жоғары табысты және тұрақты сегментi болып
қалады. Алматының қонақ үйлiк-туристiк комплексiнiң қазiргi жағдайы қызмет
көрсету, демалу және туризм саласының халықаралық стандарттарынан
талаптарына толық жауап бере алмайды. Ең жаңа экологиялық туризмдi енгiзу
және қала шеңберiнде және қала маңында туризм инфрақұрылымын жете дамыту
елеулi инвестицияларды қажет етедi. Республиканың iшкi инвесторлары қонақ-
үйлiк-туристiк инфрақұрылымның дамуына, негiзiнен санаториялық-курорттық
комплекстердi қайта қалпына келтiруге және спорт объектiлерi құрылыстарына
ендi ғана қаражаттар құя бастады.
Қонақ үйлер құрылысын аяқтаған соң жақын жылдарда бұл алшақтық екi
есеге дейiн өседi. Егер Алматыда “бес жұлдыздық” деңгейдегi отелдер бестен
асса, ал эконом-класс қонақ үйлерi көбiнесе орташадан төмен сервис ұсынса,
онда қонақтар ақшасын көптеп шығарып, қымбат отелдерге тоқтауға мәжбүр
болады. Сонда тiптi шетелдiк туристердiң пiкiрiнше де “люкс” кластағы
отелдерге тұру бағасы, соларға ұқсас шетел отелдерiнен де қымбат болады
екен. Соңғы кездерге дейiн Алматыда жұмыс iстеп жатқан үш бесжұлдыздық
отел, нарықтағы шектеулi ұсынысты пайдалана отырып, бағаларын көтердi.
Қонақ үй шаруашылығын табысты дамыту үшiн Қазақстанда барлық мүмкiндiктер
бар. Республиканың бай тарихы, сирек кездесетiн көне ескерткiштер, ерекше
мәдениет, саяси тұрақтылық, салыстырмалы ашықтық және бiрге iстесуге оның
дайын екендiгi – осының бәрi туристiк саланың да, қонақ үйлiк саланың да
қарқынды дамуына жағдай жасайды.
ҚР-дағы қонақ үй бизнесiнiң пайда болуы мен дамуын зерттеу және талдау
келесi қорытындылар мен ұсыныстарды iстеуге мүмкiндiк бердi.
1. Қонақ үйлiк қызметтер бизнесi кәсiпкершiлiк iс-әрекеттiң бiр түрi
ретiнде сұраныс пен ұсыныстың нарықтық ауытқуларына барынша жақын
болып шықты. Қонақ үйлiк қызмет көрсететiн тәуелсiз кәсiпорындар үшiн
нарықтағы сервис бойынша баға жүйесiн жасау мүмкiндiгi пайда болады.
2. Алматы қонақ үй комплекстерiнiң “жүзу” және “шарықтау” жағдайындағы
жұмыс iстеулерiндегi қалыптасқан жағдайды талдау қонақ үй бизнесiнiң
тиiмдiлiгi ең алдымен менеджменттiң тиiмдiлiк деңгейiмен байланысты
болатынына толық негiз бердi.
3. Басқарушылық инфрақұрылымын құру iрi инвестициялармен байланысты емес,
ол ең алдымен жоғары мамандықты басқару кадрлерiндегi басқарушылық
потенциялын қажет етедi, ал олардың тапшылығы қонақ үй бизнесiнде
өткiр сезiледi және осыған сәйкес осы саладағы проблемалар өткiрлiгiне
өз iзiн қалдырады.
4. Қонақ үй бизнесiн басқаруда үш бағыт айқын қарастырылады:
а) қонақ үйдi толтыруға және таза қонақ үй қызметтерiн барынша көрсетуге
(барлық қонақ үйлердiң 22%);
б) диверсифицияланған менеджмент (56%);
в) айқын емес басқару, бiрiншi және екiншi бағыттағы симбиоздар (22%).
Қазақстандағы қонақжайлық индустриясы кәсiпорындарының соңғы он
жылдықта жеткiлiктi айқын қалыптасқан негiзгi даму тенденцияларына
келесiлердi жатқызуға болады:
- қонақ үйлiк және мейрамханалық ұсыныстарды мамандандыруды тереңдету;
- халықаралық қонақ үй және мейрамханалық жолдарды құру;
- кiшiгiрiм кәсiпорындар тармағын дамыту;
- қонақжайлық индустриясына жаңа компьютерлiк технологияны енгiзу.
Қонақжайлық кәсiпорындарын мамандандыруды тереңдету жоғары стандартты
қызметтердi дайындау мен алға жылжытуда аса зор рөл атқаратын халықаралық
шынжырларды құру сияқты маңызды тенденциялармен өзара байланысты. Басқа
көптеген тенденциялар сияқты, қонақ үй шынжырларын құру да өзiнiң дамуын
АҚШ-та бастады.
Орналастыру – туризмдегi ең маңызды элемент. Қонақ үйлiк индустрия –
қонақжайлық жүйесiнiң мәнi. Ол адамзат тарихындағы көне дәстүрлерден пайда
болады – қонақты құрметтеу, оны қабылдау мен қызмет көрсетудiң
салтанаттылығы.
Орналастыру құралдары мен жүйелерi – бұл уақытша келушiлердi қабыл алу
және оларды жатқызу үшiн әртүрлi сервис денгейiнде арнаулы дайындалып
iстелген әртүрлi типтер мен түрлердегi ғимараттар (күркеден бастап ең күштi
отелге дейiн).
Қазiргi күнi қонақжайлық индустриясы аймақтың ең күштi шаруашылық
жүйесi немесе туристiк орталығы болып табылады және туризм экономикасының
маңызды құрамы болып табылады. Қонақжайлық индустриясын ұжымдық және жеке
орналасқан әртүрлi құрал-жабдықтар құрайды: отелдер, қонақ үйлер, мотелдер,
жастар кемпингтерi және жатақханалары, апартаменттер, туристiк баспаналар,
сонымен бiрге туристердi орналастыруға қатысатын жекеменшiк секторлары.
Экономикалық iс-әрекеттiң түрi ретiнде қонақжайлық индустриясы өзiне
қонақ үйлерге, мотелдерге, кемпингтерге және басқа да орналасу орындарында
ақы төлеп қысқа мерзiмге тұруды ұйымдастыруды және қызмет көрсетулердi
енгiзедi. Ең тартымды және маңызды объектiлер республиканың оңтүстiгiнде,
елдi мекендерде орналасқан: Түркiстан, Отырар, Баба-ата, Испиджап (Сайрам),
Тараз, Мерке, Талхиз (Талғар), Қойлық (Талдықорған).
Көптеген мәселелер шешiлуге жақын тұр, ал одан да көбiн алдағы уақытта
шешу керек. Қазiргi күнi айқын белгiлеу керек: барлық қажеттi атрибуттары
бар – жарнамасы, сауда қызметтерi, транспорттары, орналастыруы,
тамақтандыруы, қамтамасыз етiлуi бар туризмнiң бiртұтас саласы әлi
Қазақстанда жоқ.
Негiзгi себептер – республиканың экономикалық және әлеуметтiк дамуының
төмен деңгейi, мұны туризмнiң экспорттық елдер тобына жатқызуға болады -
өздерiнiкiн шетелге жiбергеннен гөрi, шетелдiктердi өздерiне қабылдаған
пайдалырақ. Халықаралық стандарттар деңгейiндегi сервистi тек жеке жоғары
кластық Алматы отелдерi ғана қамтамасыз ете алады: 5 –
Құмбел отелi – Алмаарасанның өте көркем аңғарларының бiрiнде
орналасқан және Астанада орналасқан 5-жұлдызды отел Астана-
Интерконтиненталь, алайда олардың қызметтерi өте қымбат, және оларға
шетелдiк қонақтардың аз саны ғана барады.
Практикада қонақ үйлердi төрт iрi категорияларға бөлу қабылданған:
кiшiгiрiм қонақ үйлер (150 нөмiрге дейiн), орташа (151-ден 300 нөмiрге
дейiн), iрi қонақ үйлер (301-ден 600 нөмiрге дейiн) және аса iрi, алып
қонақ үйлер (600 нөмiрден жоғарғылар). Елдерге байланысты жақша iшiндегi
сандар да елеулi айрықшаланатынын айта кету керек. Европа өзiнiң тығыз
шекараларымен және қарапайым өлшемдерiмен АҚШ-тың алыптығына қарама-қайшы
келедi. Бұл жерде Майами жағалауында тығыз орналасқан және Флорида мен Лос-
Вегастағы бiрнеше мың нөмiрлiк қонақ үйлер ешкiмдi таңқалдырмайды. Әдетте,
европалық кiнкентай қонақ үйлерде 50 нөмiрден көп болмайды, ол АҚШ-та ең
кiшкентай қонақ үйлерде 150 нөмiр болады. Бұл жағынан қарағанда Ресей
Европаға жақындау тұрады, әйтсе де ол да алыптық ауруымен ауырып шықты.
Қазiр Қазақстанда кiшiгiрiм қонақ үйлерге 10нан 100-ге дейiн нөмiрлi қонақ
үйлер жатады (10 нөмiрден төменгiлерi қонақ үй болып есептелмейдi). Қазiргi
күнi жұмыс iстейтiн кiшiгiрiм отелдер өте қарапайым орын алады: Алматыда
олардың үлесiне 4% сәл көбiрегi ғана тиесiлi.
Қонақ үйлiк-туристiк қызмет саласында ойын ережесiне әмiрiн жүргiзетiн
көпшiлiк туризмi көптеген қалдық қалдырды, солардың бiрi – қонақ үй
өнiмiнiң ұқсастығы.
Дегенмен қонақ үйлiк бизнес ұйымдарының кiшiгiрiм түрлерiне
қызығушылық тек Қазақстанда ғана байқалмайды. Ол қонақ үй қызметтерiн
негiзгi тұтынатын туристердiң мiнез-құлқындағы өзгерiстермен анықталады.
Кiшiгiрiм қонақ үйлер әрбiр клиентке оңай бейiмделедi, үйден алыс жерде үй
жағдайын жасайды, бұл қонақтар тұрмысына ұлттық ерекшелiктердi енгiзудi
жоққа шығармайды.
II.тарау. Қонақ үй бизнесiн басқару негiздерiн талдау.
II.I. Қонақ үй бизнесiн басқару әдiстерi
Қонақ үй бизнесiнде басқарудың ғылыми әдiсi 20 ғасырдың ортасында
қолданыла бастады. Бұған дейiн бұл сияқты кәсiпорындар кiшкентай және
негiзiнен отбасылық типте болатын, ал басқару технологиясын қолдануда олар
басқа өнеркәсiптен өте алыста қалған едi. Бұл кезеңде қонақ үйдi басқару өз
жұмыстарын гарсон немесе аспаз болып бастаған және соңынан шефтiң немесе
директордың қызметiне дейiн көтерiлген қызметкерлерiнен құралды. Қазiргi
күнде мұндай жағдай өткен уақытта қалды және қазiр тұтас халықаралық қонақ
үй тармақтарын құраушы ұйымдар бар.
Экономикалық және әлеуметтiк жағдайлардың өзгеруiмен қатар қонақ үй
кәсiпорындары 20 ғасырдың 50 жылдарынан бастап өнiмдiлiктiң елеулi
көтерiлуiне және клиенттердiң көбеюiне, және сонымен қатар мүмкiндiктердiң
молаюына байланысты құрылымда және iс-әрекеттерiнде маңызды өзгерiстерге ие
болды. Осы дамудың нәтижесi ретiнде қонақ үй бизнесiн басқару мен
ұйымдастыру жүйесiне жаңа ғылыми әдiстер мен басқару теориялары енгiзiле
бастады.
Классикалық басқару әдiсi.
Классикалық әдiс басқаруға ғылыми жақындаудың бастамасы болып
табылады. Бұл қозғалысты бастаушы Фредерик Уинслоу Тэйлор өз кәсiпорынында
қызметкерлердi бақылауды өткiзе отырып, оларды екi топқа бөлдi. Бұл
зерттеулер өте үлкен қызығушылық туындатты және оның нәтижелерiн қолданған
кәсiпорындар адам сенгiсiз өнiмдiлiкке ие болды. Бұдан басқа, бұл басқару
әдiсiн қолданған кәсiпорындарда табыс табуға кететiн шығынды азайтқанда
табыстың өсетiнiн атап көрсеттi.
Тейлор мұндай тәсiлдiң көмегiмен басқарушылар мен бригадирлерге мол
уәкiлдiк пен жауапкершiлiк бере отырып, өзiндiк функционалдық ұйымдастыру
жүйесiн кұрды.
Классикалық басқару әдiсi екi негiзгi идеяға шоғырланады. Бiрiншiсi –
ескiшiлдiкке негiзделген күнделiктi жұмыста машинаның жұмысында адам
жұмысын барынша тиiмдi етiп қалай пайдалану, ал екiншiсi – формальды
ұйымдық құрылым құру. Классикалық басқару әдiсi кәсiпорындағы ұйымдық
құрылымның ашық анықталу мүмкiндiгiн және өнiмдiлiктi ұлғайту және
командалық қатынастар әдiсiн қарастырады. Бұл кезеңде “еңбегi үшiн еңбек
ақы” және “жекеменшiктiк” ұйымдары пайда болды. Осыған байланысты жоғары
өнiмдi жұмыста жоғары еңбек ақы алу, кәсiпорынның табысын ұлғайту, ал оның
ұлғаюымен – жұмыссыздық мәселесiн шешу мүмкiндiгi туды.
Тейлор көзқарасының жалғыз негiзгi кемшiлiгi – адамға жеткiлiксiз
көңiл бөлу болды. Адамдардың өзара қатынастары мен ой-пiкiрлерiне назар
аудармау үздiксiз жұмыс жүйесiнде қиыншылықтарға әкелiп соқтырады.
Дуглас Макгрегор өз зерттеулерiнде ең алдымен Тейлор мен Файолдың
классикалық теорияларына көңiл бөлдi және басқару тобы өкiлiнiң қатынасын
басқа қызметкерлер қалай қабылдайтынын көрсететiн өз көзқарасын жасап
шығарды, және оны “10 Теория” деп атады, ал оны толық сынайтын, тiптен де
қарама-қарсы ойлар мен пiкiрлердi “5 Теориясы” бiрiктiрдi, сөйтiп
“Неоклассикалық басқару” принциптерiн ұсынды.
Маркгрегордың 10 және 5 теориялары былай айтылады:
10 Теориясы.
( Шындығына келгенде адамдар жалқау және жұмыс iстегiлерi келмейдi,
олар өздерiн басқарғанды дұрыс көредi, кәсiпорынның мақсатына жету үшiн
олардың әрқайсысын жұмыс iстеуге мәжбүрлеу керек, бақылау керек және қажет
болса жазалау да керек,
( Адамдар жауапкершiлiктен қашады, оларды бағыттап отырғанын дұрыс
санайды және сенiмге ерекше мән бермейдi,
( Мотивация тек қана психологиялық және сенiмдiлiк деңгейiнде пайда
болады,
( Адамдардың көпшiлiгi эгоистер, өз қалауы мен ұмтылыстарын бәрiнен
жоғары бағалайды, тiптi кәсiпорын мақсаттарынан да жоғары бағалайды.
5 Теориясы.
Жұмысшылар мақсаты ұйым мақсатымен бiрiккеннен кейiн ғана жүзеге аса
алады деп сендiредi Маркгрегор. Бұл теорияның негiзгi идеясы адамдық
потенциалды жүзеге асыру үшiн сәйкес келушi жағдайларды дамытумен және ұйым
мақсаттарына жетуге апаратын жұмысшылардың жоғары өнiмдiлiгiн алу үшiн
себептердiң барлығындағы басқарушы топтың өте қатал бақылауының жоқтығымен
қорытындалады.
5 Теорисының негiзгi ережелерi:
( Жұмыс адамдар үшiн ойын сияқты табиғи нәрсе, егер қажеттi жағдайлар
жасалса, жұмыс рахаттануға айналуы мүмкiн,
( Көрсетiлген мақсаттарға сай жұмысшылар жұмыстарын бағыттай және
реттей алады,
( Егер адамдар үшiн барлық қажеттi жағдайлар жасалса, олар
жауапкершiлiктi алуға келiседi,
( Адамдар өздерiнiң шығарғыш ақыл-ой мүмкiндiктерiнiң тек бiр бөлiгiн
ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯССАУИ атындағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРIК УНИВЕРСИТЕТI
ТҮРКIСТАН ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ЖӘНЕ БИЗНЕС ИНСТИТУТЫ
Экономика және Заң факультетi
Туризм кафедрасы
Абдуллаев Марат
Тақырыбы: ҚР-да қонақ үй бизнесiн басқару
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық шифрi: 080140 “Туризм”
Ғылыми жетекшi: Туризм каф.мең. ғ.т.д., проф. Бауржан Исабеков
Түркiстан 2007
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 3
Тарау I. ҚР қонақ үй бизнесiн басқарудың әдiстемелiк
және iлiмдiк
негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
I.I. Қонақ үй кәсiпорнын басқару туралы жалпы
Түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... . 5
I.II. Әлемдегi қонақжайлық индустриясының
тарихи
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 8
I.III. ҚР-ғы қонақ үй бизнесiнiң қазiргi жағдайы ... ... 13
Тарау II. Қонақ үй бизнесiн басқару негiздерiн талдау ... 21
II.I. Қонақ үй бизнесiн басқару әдiстерi ... ... ... ... ... 21
II.II. Қонақ үй бизнесiн басқару функциялары ... ... . 36
II.III. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару құрылымы.. 43
II.IV. Қонақ үй кәсiпорындарын басқару түрлерi ... . 48
Тарау III. Қонақ үй бизнесiн басқарудың даму жолдары.. 52
III.I. Қонақ үй кәсiпорнындағы ұйымдастыру тиiмдiлiгiн
арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
III.II. Қонақ үй кәсiпорнының өнiмдiлiгiне әсер етушi
факторлар және өнiмдiлiктi арттыру жолдар ... ... ... 55
III.III. Жүргiзiлген зерттеу талдаулары және сол
бойынша қорытындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 64
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 68
Кiрiспе
Қазақстан қонақ үй бизнесiн қарқынды дамыту үшiн барлық
мүмкiншiлiктерге ие. Республикамыздың бай тарихы, сирек кездесетiн тарихи
ескерткiштер, өзiне тән мәдениетi, саяси тұрақтылық, сыртқа деген ашықтық
және оның ынтымақтастыққа әрдайым дайын болуы туристтiк секторды болсын
қонақ үй секторын болсын қарқынды дамытуға жағдай тудырады.
ҚРдағы Қонақ үй бизнесiнiң дамуы мен қалыптасуын талдау және зерттеу жұмысы
келесi қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкiндiк бердi:
1. кәсiпкерлiк iс-әрекет ретiндегi қонақ үй қызметiнiң бизнесi нарықтың
ұсынысы мен сұранысына өте жақын болды. Қонақ үй қызметiн көрсететiн жеке
кәсiпорындар үшiн нарықтағы қызмет бойынша бағалау жүйесiн өңдеуу
мүмкiншiлiгi туындады.
2. Алматы қаласындағы қонақ үй кешенiнiнiң жұмысын талдау нәтижесiнде қонақ
үй бизнесiнiң тиiмдiлiгi ең алдымен менеджмент тиiмдiлiлiгiнiң деңгейiмен
байланысты екендiгi анықталады.
3. Басқару инфрақұрылымын қалыптаыстыру үлкен инвестиция қажет етпейдi, ол
ең алдымен жоғары кәсiби басқарушыларды талап етедi.
4. Қонақ үй бизнесiн басқару бойынша келесi үш бағыттар қарастырылады:
А. Қонақ үйлердi толтыру және қонақ үй қызметiн максималды атқару 22 пайыз.
В. Диверсификациялық менеджмент 56 пайын.
С. Бiрiншi және екiншi бағыттардың араласқан түрi 22 пайыз
Соңғы он жылдың iшiнде ғана анықталған Қазақстандағы қонақ үй индустриясын
дамытудың негiзгi бағыттарына келесiлердi жатқызуға болады:
- қонақ үй және ресторан специализациясын тереңдету
- халықаралық қонақ үй және ресторан жолдарын қалыптастыру
- кiшi кәсiпорын желiсiн дамыту
- қонақ үй индустриясына жаңа компютерлiк технологияны енгiзу.
Соңғы жылдары дәстүрлi отелдер мен ресторандардың орнына туристтiк нарықтың
белгiлi өкiлдерiне қызмет ететiн таңдаулы қызмет пен тамақ өнiмдерiн
ұсынатын арнайы кәсiпорындар пайда бола бастады.
Кәсiпорындар мамандануының тереңдеуi жоғарғы қызмет стандарттарының
iргерiлеуi мен қалыптасуында үлкен рөл атқаратын халықаралық буындардың
қалыптасуы сияқты маңызды дамулармен өзара байланысты. Көптеген басқа да
дамулар сияқты қонақ үй буындарының қалыптасуы өз дамуын алғаш рет АҚШта
бастады.
Кез келген кәсiпорын қандай-да бiр мақсаттарға жету үшiн, және қандай-
да бiр мiндеттердi орындау үшiн арнайы құрылады. Оларды басқарушылардың
негiзгi мiндетi – мiндеттердi орындау мен мақсаттарға жетудiң ең жоғары
деңгейде iстеу. Басқарушылар үшiн табыстың қалай көрiнетiнi ұйымдық құрылым
деңгейiмен анықталады. Бүкiл кәсiпорынның тiршiлiк етуi сияқты,
басқарушылықтың да тiршiлiк етуi басқарушылыққа табыс қалай көрiнетiнiне
тiкелей байланысты болады.
Мекеменiң пайда болуы және оның қызметкерлерге қатынасы мекеменiң
iшiнде де, сыртында да қызметкерлердiң өздерiнiң жүрiс-тұрысына байланысты
болады, және оның үстiне бұл адамдардың өздерi қоршаған ортаның уәкiлдерi
болып табылады, бұл оларды мекеменiң тиiмдiлiгiн анықтайтын факторлар
қылады.
Ғаламдану шарттарындағы аяусыз бәсекелестiкке қарамастан, аяғынан
тұруға және дамуға әрекеттене отырып, қонақ үй кәсiпорны үздiксiз қозғалыс
пен өзгерiсте болады. Бұл өзгерiстер тек ұйымдық емес, сонымен қатар саяси
және экономикалық.
Ғаламдық бәсекелестiк тек жекелеген адамдардың өзгерiсi ғана емес,
сонымен қатар қоғамдағы өзгерiстердiң де маңыздылығын байыпты түсiндiредi.
Қазiргi күнi әлем көптеген кәсiпорындардағы жұмыс әдiстерiнiң өзгерулерiн
талап етедi, және өзгерiстер үздiксiз жүрiп жатуы керек. Мұндай шарттарға
сәйкес келмейтiн адамдар, тамақ өнiмдерi, кәсiпорындар ойыннан тез шығып
кетедi.
Бұл өзгерiстер бәсекелестiкпен күресуге ғылыми жақындауды талап етедi.
Ғаламдану процесi ауырлықтың бiр бөлiгiн өнiм шығару саласының экономикалық
iс-әрекетiнен қызметтер саласына ауыстырды. Осының нәтижесiнде, қызметтердi
өндiру туарларды өндiруге қарағанда дүние жүзiнде бiрнеше есе өстi.
Ғаламданудың басқа нәтижесi – жеке адамның бағасының артуы. Жеке адам
құндылығының бiрi – бұл оның тұтынушы болып табылатыны, ал басқа құндылығы
– оның өндiрiске қатысушы болып табылатыны.
Ғаламданумен бiрге бәсекелестiк жағдайы қатаңырақ бола түседi, өз өнiмiн
басқалардан бөлiп шығару үшiн жұмысшы күшiнiң сапасы мен өнiмдiлiгiн көтеру
қажет болды. Өндiрiстiк процесте технологияны кез-келген жерде және ең
жақсы сапамен қолдануға болады. Қонақ үй кәсiпорны көзқарасымен жаңа
технологияны қолдану мен жоғары сапалы жұмысшы күшiн пайдалану ғана қызмет
пен өндiрiстiң жаңа стандарттарына әкелуi мүмкiн.
I.тарау. ҚР қонақ үй бизнесiн басқарудың әдiстемелiк және iлiмдiк негiздерi
I.I. Қонақ үй кәсiпорнын басқару туралы жалпы түсiнiк
Адам қоғамда, ұжымда өмiр сүре бастағаннан бастап, оған өзiнiң жеке
және қоғамдық мақсаттарын жүзеге асыруы үшiн, оның басқарушы болуы қажет
және сонымен бiр мезгiлде басқа адамдарға бағынуы да қажет болды. Түрлiше
мақсаттарды өзiнiң жеке мақсаты сияқты жүзеге асырудағы қиындықтарға
қарамастан, адам өзiнiң барлық күшi мен мүмкiндiгiн қосып, неге де болса
жете алады. Бұл қиындықтар кейбiреулерге түйсiк сияқты болып қалады, және
олар бұдан бас тарта алмай қалады. Ғаламның дамуымен байланысты алға қойған
мақсаттарға жету үшiн нақтылы ғылыми жолдар қолданылады. Басқарудың негiзгi
ерекшелiгi – бұл әртүрлi ғылымды жинақтау жолымен алынған бiлiмнiң
көмегiмен және ғылыми әдiстер және технологияны қолдана отырып оны жүзеге
асыру.
Алғашқы кездерi осыған байланысты белгiленген мақсаттарға жету үшiн
басқаруды жүзеге асыра алатын қабiлет қажет деген пiкiр туындады, және бұл
қабiлеттiң кейбiр адам да ғана болатыны және ол туа бiткен қасиет екенi
айтылды, және бұл қабiлеттi адамдар тәжiрибенi бiртiндеп үйренедi, бiлiмдi
белгiленген бағыттар бойынша кейiннен алады. Дегенмен, басқару механизмiнiң
күшеюi және жаңа мiндеттердiң туындауы басқару туралы түрлiше бағытта жұмыс
iстейтiн зерттеушiлердiң ықыласының күшеюiне себеп болды. Осының
нәтижесiнде экономика, социология және психология сияқты ғылымдардың
есебiнен басқару молырақ перспективаға ие болды. Және осы жұмыста сiздер
қонақ үй кәсiпорнын басқаруды түсiне алатын боласыздар.
Басқару ұғымы көне заманда-ақ пайда болғанына қарамастан, оның
қазiргi заманғы трактовкасын және ғылыми зерттеудiң бастамасын 1900 жылдың
басында Фредерик Тейлор мен Генри Файол жүзеге асырды.
Қазiргi күнi “басқару ұғымы” туралы ғаламдық көлемде бiрыңғай пiкiрге
тоқталса да, оны әлi де түрлiше түсiндiредi.
Басқару – бұл “адамдардың өзара iскер жұмыс iстеуiн жүзеге асыруға
бағытталған тырысулар мен әрекеттер жиынтығы және осы мақсатты жүзеге асыру
үшiн олардың бағыттары”.
Басқару – бұл “кәсiпорын мақсаттарына жету үшiн жеке немесе топтық iс-
әрекеттердi үйлестiру процесi”. Басқару – бұл “кәсiпорынның мақсаттарына
сәйкес бiрлестiк құру және жұмысты ұйымдастыру”.
Басқару – “басқа адамдардың тырысулары есебiнен табысты мақсаттарға
жету процесi”. Экономикалық ғылым докторы, профессор Хасан Олаймның
пiкiрiнше, “басқару – бұл беделi бар және жауапкершiлiктi алып жүретiн,
оларды қандай да бiр өнiмдi жасау үшiн және кәсiпорынның басқа мақсаттары
үшiн қолданатын адамдардың бiрлiгi”. Барлық осы анықтамалардан кейiн және
қонақ үй бизнесi ерекшелiктерiн ескере отырып, бiз анықтамалардан қорытынды
шығара аламыз: “Басқару – бұл тәжiрибемен, үйлестiкпен және iс-әрекеттердi
ұйымдастыру және жоспарлаумен байланысты, әлеуметтiк ортада кәсiпорынның
жағымды имиджiн құрумен; қызметкерлер мақсатының кәсiпорын мақсатымен
бiрiгуi есебiнен мотивацияның күшеюiмен және кәсiпорының белгiленген
мақсаттарына жетуi үшiн ең жоғары пайда табумен байланысты iс-әрекеттер
жиынтығы”.
Басқару – бұл кәсiпорынның әртүрлi мақсаттарына жету үшiн адамдар
тобының iскер iстесулерiн жүйелi ұйымдастыру арқылы жүзеге асатын процесс.
Қонақ үй бизнесiн ұйымдастыру өте күрделi болғандықтан және өте әртүрлi
қызметтер ұсынатындықтан оларды басқарудың өзiндiк ерекшелiктерi болады.
Бұл ерекшелiктердi былайша бөлуге болады.
Басқару, мақсатты iс-әрекет ретiнде - бұл белгiленген мақсатқа жету
үшiн немесе оны жүзеге асыру үшiн бағытталған iс-әрекет. Басқару табысы
мақсатқа жету немесе оны жүзеге асыру санасымен өлшенедi. Қонақ үй
бизнесiнде мақсаттарға жету үшiн ең алдымен қажеттiлер:
- Жоғарғы стандартқа сәйкес келетiн сапалы өнiмдi қонақтарға қолайлы
бағада ұсыну, соған сәйкес
- Қызметкерлердiң жұмысжағдайын жақсарту және қанағаттанарлық жалақы
төлеу,
- Қоршаған әлеуметтiк ортаның, ұжымның сүйiспеншiлiгiн жеңiп алу және
сол арқылы кәсiпорын табысын көбейте түсу.
- Бұлардың бәрiне жету үшiн кәсiпорын мақсаттарын қызметкерлер
мақсаттарымен және қоршаған ортамен үйлестiру қажет.
Басқару топтық iс-әрекет ретiнде - бiр адамнан көп адам iс-әрекет еткенде
ғана туындайды. Тек бiр адамның мақсатына жету үшiн бағытталған iс-әрекет –
бұл экономикалық пайда табуға бағытталған iс-әрекет. Сонымен басқару
дегенiмiз топтық iс-әрекет болып табылады.
Басқару, адам үшiн жасалған iс-әрекет ретiнде – адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынас процесi. Басқашалап айтқанда, басқарушы да, басқарылушы
да адамдар болып табылады. Қонақ үй бизнесiнде барлық деңгейдегi
қызметкерлердiң негiзгi мiндетi – клиенттерге қызмет ұсыну. Бұдан басқа,
басқа кәсiпорындардан ерекше қонақ үй бизнесiнде басқару эшелоны
қызметкерлермен де, осы кәсiпорынның қызметтерiн алуға келген клиенттермен
де бiрдей маңызды жұмыс iстеуi қажет.
Басқару, жұмыстарды бөлу және мамандану ретiнде - Ұйымдастыру
әрекеттерi басқарушылықта қызметкерлердiң iскерлiгiне сәйкес бөлiмдерге
бөлiнуi керек және осы бөлiмдерге мамандана отыра отырып, өнiмдiлiктi
ұлғайту керек. Адамдар мiнезiндегi айырмашылықтар қызметтердi бөлудi
бiршама қиындатады, егер қонақ үй бизнесiндегi мiндеттер мен iс-әрекеттердi
тиянақты жiктесе, және оларды қызметкерлердiң қабiлеттерiне сай бөлсе,
басқару табысы бiрден көзге көрiнедi.
Басқару, үйлесiмдi iс-әрекет ретiнде - жұмысты жеңiлдету үшiн және
бөлiмдер арасында табысқа жету үшiн, үйлесiмдiктi қамтамасыз ету қажет.
Бiрақ бұл тек топтық күш салуларды жүзеге асыру арқылы және жалпы бiр
мақсатқа беттеген бiрнеше адамдардың iс-әрекетiн бiрiктiру арқылы ғана
мүмкiн болады. Үйлесiмдiктiң мәнi де осы болып табылады. Себебi қонақ үй
кәсiпорынның бiр бөлiмiнiң қызметкерлерi өз жұмыстарының кәсiпорынның ортақ
мақсатына әсер ететiнiн өте жақсы түсiнген кезде ғана үйлесiмдiк өте тамаша
болып табылады. Егер де бұл әсер екi ұшты болса, мақсатқа жету
қызметкерлерге қиындықтар туындатады, өйткенi топтық iс-әрекетте қоғамдық,
психологиялық және экономикалық себептер бойынша жетелеген өзара қатынастар
көпшiлiк жағдайда ортақ мақсатқа жетуге бағытталуға кедергi жасайды,
өйткенi әркiм өз пiкiрiн, өзiнiң iс-әрекетiн барынша дұрыс деп санайды.
Мiне сондықтан да басқару үйлесiмдiктi қажет етедi.
Басқару, уәкiлдiк және жауапкершiлiк ретiнде - Кәсiпорында белгiленген
мiндеттердi орындаушы қызметкерлер үшiн мұны өз қалауларына сай iстеу
бiршама қиын болатындықтан, басқарушылардың мiндетi - өз уәкiлдiктерiн
қолдана отырып осы қалауға түрткi болу.
Егер уәкiлдiкке заң арқылы қарасақ, онда олар бұйрықтық билiктi көрсетедi.
Бұл қатынастар ұйымдастыру құрылымына психологиялық және әлеуметтiк
айырмашылықтар енгiзедi. Ал бұл айырмашылықтар, өз кезегiнде,
қызметкерлердi екi лагерге бөледi – басқарушы және басқарылушы.
I.II. Әлемдегi қонақжайлық индустриясының тарихи дамуы
Қонақжайлық индустриясы кәсiпорындарының эволюциясын қарастыра
отырып, адам қоғамының даму кезеңдерiне сәйкес келетiн кезеңдердi атап
кетуге болады:
( көне
( ортағасырлық
( жаңа кезең
( Қазiргi замаңғы кезең
Көне кезең (б.э.д 4 мыңжылдық – б.ғ. 476 ж.)
Тарихшылардың көпшiлiгi қоғамдық дамудың бұл кезеңiне көбiне алғашқы
қонақтық кәсiпорындарды – қазiргi заманғы қонақ үйлер мен мейрамханалардың
алғашқы үлгiлерiн жатқызады. Бұл сияқты кәсiпорындар – тавернарлар – туралы
ескерту көне манускрипталарда кездеседi, солардың бiрi б.ғ.д. 1700ж.
жазылған Вавилония Хамупапи патшаның көдексi болып табылады.
Б.ғ.д. 1 мыңжылдарда Көне Грекияда таверналар әлеуметтiк және дiни
тiршiлiктiң маңызды элементi болып табылды. Таверналарда жолаушыларды
жайғастыратын орындар болса да, олар көбiне тек тамақ беру қызметiн
атқаратын. Сауданың дамуы және сонымен байланысты ұзақ сапарлар тек тамақ
берудi ғана емес, сонымен қатар жатар орынды да қажет еттi. Осы жағдай
кәсiпорынның басқа түрi – керуен сарайлардың шығуына әкелдi.
Рим империясының аумағында керуен сарайлар ең көп таралған болып
саналды. Көне заманғы римдiк керуен сарайлар қалалармен деревняларының
негiзгi жолдарының бойында бiр-бiрiнен шамамен 25 миль (40,225 км)
қашықтықта орналасты.
Рим мемлекетiнiң негiзiнде жатқан қатаң классикалық құрылым сол
кездегi қонақжайлық кәсiпорындарының қызметтерiне әсерiн тигiздi. Атап
айтқанда, жолаушыларды орналастыру бұл жерде топтық белгiлер бойынша
жүргiзiлдi. Қарапайым халықтан шыққан көпестер мен саудагерлер және басқа
саяхатшыларды ешқашан мемлекет қызметкерлерi және үкiмет хабаршыларымен
бiрге орналастырмайтын. Бұл жағдай керуен сарайлардың санасына әсерiн
тигiздi. Яғни, аристократ уәкiлдерi мен мемлекет шенеулiктерi тоқтайтын
сарайлар архитектуралық өнердiң барлық ережелерi бойынша салынды және сол
кезеңдегi ең жоғарғы қызметтер түрiн ұсынды. Марко Поло былай дедi: мұндай
керуен сарайда “корол де тоқтап өтсе ұят болмайды”.
Төменгi тап азаматтарына қызмет етуге арналған таверналар мен керуен
сарайлар жатын орын мен демалыс үшiн ең төмен жағдайлар ұсынды. Мысалы, көп
жағдайларда жолаушылар сабан үстiнде ұйықтайтын және суық күндерi тоңып
қалмауы үшiн өз аттарымен бүйiр тiрiсе жататын. Қосымша жағдай жасау туралы
сөз де қозғамайтын.
Қонақжайлық кәсiпорындардың пайда болуында Таяу Шығыста, Азияда және
Закавказьядағы сауда байланыстарының дамуы аса зор маңыз ойнады. Бұл
аймақтармен ең iрi сауда жолдары өттi, және бұл жолдармен тауарға толы
керуендер ағылып жатты. Керуеншiлердiң жатын орнын ұйымдастыру үшiн сауда
жолдарының бойымен арнаулы орналастыру пункттерi – керуен-сарайлар құрылды,
онда адамдар орналасты және түйе мен аттар үшiн де қашалар дайындалды. Және
олардың бәрiн қорған қабырғалармен қоршады, қорған табиғат сұрапылдарынан
(жел, жаңбыр, дауыл) және ұрылар мен қарақшылардан қорғады.
Рим империясы құлаған соң б.э. 476 жылы қонақжай кәсiпорнының дамуында
жаңа кезең басталды.
Орта ғасыр (б.э. 5-15 ғғ.)
Орта ғасырда қонақжай кәсiпорындарының дамуына дiни дәстүрлер үлкен
әсерiн тигiздi. Бұл кезеңде киелi орындарға қажылық iстейтiн адамдар саны
бiрден көтерiлдi. Шiркеу монастырларға қажылық жасаушыларға қонақжайлық
көрсетудi мiндеттедi, оларға жатын жер тауып берудi, тамақ бергiзудi
мiндеттедi. Осы кездерi осындай қызмет көрсететiн басқа да орындар пайда
болды. Мысалы, франк королi, кейiннен император Карл Великий (742-814)
шiркеулерге қамқорлық жасай отырып, 8 ғасырда қажылық етушiлердiң демалуы
үшiн арнаулы үйлердi салғызды. Осындай үйлердiң бiрi, Ронсельваль
аңғарындағы аббаттық саяхатшыларды қуана қарсы алады, тегiн нан бердi,
шаштараз, етiкшi қызметтерi тегiн және аббаттық қамбасынан жаңғақтар мен
жемiстер және басқалар тегiн берiлдi.
Монастырлердiң саяхатшыларға осыншалықты тегiн қызмет көрсетулерi жеке
орналастыру кәсiпорындарының дамуына кедергi жасады. Англияда жеке керуен
сарайлар мен таверналардың дамуына үлкен түрткi тек Ортағасырдың соңғы
кездерiнен бастап басталды. Әсiресе ағылшын королi Генрих 8 монастырлердi
секулязациялаған кездегi Реформация кезiнде бұл айқын байқалды. Бұл кезде
саяхатшылар монастырлерге ақысыз тоқтауға үмiттене алмады, сөйтiп жеке
керуен сарайларға тоқтауға мәжбүр болды.
7-8 ғасырларда керуен сарайлар – алғашқы қонақ үйдiң негiзiн
қалаушылар – Ресейде де пайда болды. Ол кезде оларды “шұңқырлар” деп
атайтын және олар бiр-бiрiнен атасуындай жерлерге орналасты. 15 ғасырда
керуен сарайлар жәмшiк бұйрығының жүргiзуiнде болатын патшалық станцияларда
құрылды. 15 ғасырда Ресейдiң үлкен қалаларында қонақ үй аулалары салына
бастады. Олардың керуен сарайдан айырмашылығы, тамақ және жатын орыннан
басқа сауда орындары да болды, яғни мұнда мебелмен жабдықталған бөлмелер,
сауда қатарлары, сәкiлерi және складтары болды. Бұлар дуалмен қоршалды және
қақпамен бекiтiлдi. Шетелдiктердi қонақ үй ауласына орналастыру ұлты
бойынша жүргiзiлдi. Новгородта 15-17 ғасырларда “немiс” және “голланд”
қонақ жайлары, Москвада “ағылшын”, “грек”, “армян” және басқа да қонақ
жайлары болды.
13 ғасырда қонақ жайлар Витебскiде, Гроднода, Бресте, Слонимде және
басқа да белорус қалаларында пайда бола бастады. 15-16 ғасырларда белорус
көкестерi үшiн Бренскiде, Москвада арнаулы қонақ жайлар салынды.
Қонақжайлық кәсiпорындары қызметiнiң дамушы бағыты алғашқы кәсiпшiлiк
ассоциациялардың құрылуы болып табылды. Осылай, 1282 жылы Италияда
Флоренция қаласының трактирщиктерi өздерiнiң гильдияларын құрды.
Жаңа кезең (16ғ – 20ғ. басы).
Сол кездегi мәдени және әдеби өмiрдiң орталығы болып табылған алғашқы
кофеханалардың ашылуы 16 ғасырға жатады. Олардың пайда болуына Батыс
Европада кофе және шай сияқты экзотикалық сусындардың таралуы себеп болды.
Алғашқы европалық кофеханалар 1652ж. Лондонда және 1683ж. Венада ашылды.
Атап айтсақ, Венада бiрiншi рет бал және сүт қосылған кофе ұсынылды. 17
ғасырдың соңында кофеханалар Европа континентiндегi көп таралған құбылыс
болып саналды. Iрi қалаларда олар ондап саналды.
1953 жылы Парижде бiрiншi менйрамхана “Тур д(Аржанның” ашылуы да осы
кезеңге жатады, мейрамхана бұдан кейiнгi екi жүз жылдықта да тамаша қонақ
жай болып саналады, себебi оның ең негiзгi қызметi тамақ беру болып
саналды. “Ресторан” деген термин кейiннен 18 ғасырдың екiншi жартысынан
бастап қолданылды. “Ресторантес” сөзiмен (французша “нығайтушы, қалпына
келтiрушi” дегендi бiлдiредi) Буланже төренiң тәулiк бойы жұмыс iстейтiн
париждiк тавернасының ең негiзгi тағамы болып табылатын сорпаны атайтын, ал
Буланженi қазiр бүкiл дүние жүзiнде “қазiргi заман ресторанының әкесi” деп
атайды. Ол 1767 жылы гильдияларды азық-түлiкпен жабдықтаушы ет тағамдары
монополиясын иемденушiлерге қарсы iстi Жоғарғы сотта жеңiп шығады, ол
клиенттерге алғаш болып тамаша дайындалған тағамдар ұсынады. Ең әйгiлiсi
вино соусында қой етiнен дайындалған сорпа болып саналды және Буланже
кортошкасы да әйгiлi болып саналды (дөңгелек болып кесiлген, ащы, өткiр
сорпамен пеште дайындалады).
1789-1799 жылғы Ұлы француз революциясының кезеңiнде француз шеф-
аспаздарының басқа елдерге жер аударылуымен байланысты, мейрамхана идеясы
бүкiл дүние жүзiне кеңiнен таралды, себебi аспаздар барған жерлерiнде
мейрамхана бизнесiмен айналысты.
1800 жылдары ағылшындар өз көршiлерiнiң мейрамханалық концепцияларына
елiктей бастады. Ағылшын мейрамханасы ұлы мекеме болып саналды – жоғарғы ас
үй, жоғарғы декорум, жоғарғы сервис әлемi болды.
19 ғасырдың ортасына қарай “а ла карте” менюiн қолдану басталды.
Клиент өзiне ұсынған тiзiмнiң iшiнен өзiне ұнаған кез келген тағамды таңдай
алады.
1898ж. Лондонда “Савой” отелi ашылды. Оның басқарушысы белгiлi Цезарь
Ритц (қазiр Ритц-Карлтон отелдерi оның атымен аталады), ал бас аспазы –
Жорж Агност Эскофье болды. Бұл екеуi қонақ үйлерде мейрамханаларды
ұйымдастыруда нағыз революция жасады. Эскофье өз кезеңiндегi ең атақты
аспаздардың бiрi болатын. Оған әйгiлiлiктi аспазшылық туралы кiтапша
шығарғаны әкелдi, сонымен қатар оның ас үйде бригадалық жұмысты
ұйымдастырғаны да әйгiлiлiк әкелдi.
Қонақжайлық кәсiпорнын дамытудағы ерекше рөл АҚШ-қа тиесiлi.
Тарихшылардың ойынша, бұл жерде бiрiншi қонақ жайлар Европаға қарағанда
кештеу, тек 1607 жылдары ғана пайда болды. Алғашқы таверналардың бiрi
Бостонда 1634ж. ашылды. Нью-Йоркте (ол кезде ол Жаңа Амстердам деп
аталатын) 1642ж. тавернаны голландықтар ашты. Сол кезден бастап таверналар
қоғамдық өмiр орталығы, солдаттар мен бизнесмендердiң кездесу орындары
болды. Олар тек қала iшiнде ғана емес, сонымен қатар жол бойларында және
әсiресе жол айырықтарында ерекше дами бастады.
Америка континентiнiң жерiне аяқ басқан европалық ауғындар қонақ жай
және таверналарды салу және басқару бойынша өздерiнiң жүздеген жылдар бойы
жинаған тәжiрибелерiн өздерiмен бiрге ала келдi. Архитектурасы, орналасуы
және ұсынатын қызметтерi жағынан қарағанда америкалық таверналар мен қонақ
жайлар көпшiлiк жерлерiнде европалықтарға ұқсайтын, тек аздап қана
ерекшеленетiн. Мысалы, адамды орналастыруда бұл жерде таптық белгiлердi
ескермейтiн едi. Көбiнесе әлеуметтiк қызметтердi орындайтын европалық
кәсiпорындарға қарағанда, америкалық кәсiпорындар өздерiнiң алғаш жұмыс
iстеуiнен бастап-ақ коммерциялық бағыттанушылықты ұстады, яғни пайда табу
мақсатында құрылды.
Құрама Штаттарында ең бiрiншi ашылған қонақ үйi – Нью-Йорктегi
Бродвейде орналасқан 70-бөлмелi “Сити - отель” болды. Бұл әйгiлi оқиға
1794ж. болды. 1829ж. Бостонда АҚШ-тағы ең бiрiншi класты отель – “Тремонт”
отелi ашылды, оның коридоршылары, регистрациясы болды және бөлмелер
құлыптанатын болды, тiптi тегiн сабын да берiлдi. Бұл ашылу АҚШ-тың
көптеген қалаларында, Шығыс жағалауларда, сонан соң Батыс пен Оңтүстiкте
отелдердiң салынуына негiз болды. 19 ғасырдың аяғында бұл жерде екi типтегi
қонақ үйлер көптен таралды. Бiрiншiлерi үлкен және сәндi болатын – олардың
кейбiрi тiптi архитектуралық шедевр болатын, оларда кең вестибюльдер, бал
үшiн залдар, лифт, сантехник, электрлiк жарықтандыру және басқа да жақсы
жақтар болды. Ал басқалары – кiшкентай және тозығы жеткендер едi,
қызметтерiн төмен бағада ұсынатын.
АҚШ-тағы бiрiншi мейрамхана 1831 жылы Нью-Йоркте ашылған әйгiлi
мейрамхана “Дельмонико” болып саналды. Көп кешiкпей бұл атау таңдаулы тамақ
пен мiнсiз қызметтiң синомимi болып табылды.
Сол кездерi АҚШ-тағы мейрамханалық iстiң дамуына француздық дәстүрлер
үлкен әсерiн тигiздi. 1852 жылдарда әрбiр бiрiншi кластық америкалық
отельдiң өз француз-бас аспазы болды. Менюдi де француз тiлiнде жазып
қоятын, бұл ағылшын тiлдiк келушiлерге қиындық туғызатын. “Дельмонико”
мейрамханаларының иелерiнiң бiрi Джон Дельмониконың арқасында меню екi
түрлi тiлде жазылатын болды. Бұл дәстүр жыл өткен сайын дүние жүзiне
кеңiнен таралды.
19-20 ғасырларда қонақ жайлық индустриясы маңызды салаға айналды.
Қонақ үйлердi салумен, кадрларды дайындаумен, бағаны тағайындау
сұрақтарымен қонақ үй бiрлестiктерi, синдикаттар, акционерлiк қоғамдар,
корпорациялар айналыса бастады. 20 ғасырдың басында олардың iшiндегi ең
әйгiлiсi қонақ үй иемденушiлерi ең әйгiлiсi қонақ үй иемденушiлердi Лондон
синдикаты және француздық “Қонақ үй қожайындарының одағы” болды. 1906 жылы
дүние жүзiнiң әртүрлi елдерiндегi 1700 қонақ үйдiң қожайындарын бiрiктiрген
қонақ үй қожайындарының Халықаралық одағы ұйымдастырылды.
1910 жылы Ресейде қонақ жайлар мен трактирлердi есепке алмағанда, жеке
иеленуде тұрған 4865 қонақ үйiнiң барлығы белгiлi болды. Олардың iшiндегi
ең әйгiлiлерi – Петербург акционерлiк қоғамымен Москвада 1897-1907 жылдары
салынған “Метрополь” қонақ үйi; “Люке” қонақ үйi (негiзiн қалаған –
москвалық нан пiсiрушi Филиппов); Гран-отель (қожайыны – көпес, миллионер
Корзинкин); Шевалдышевтiң “Европа”, “Париж” қонақ үйлерi және басқалар.
20 ғасырдың басында Минскiде 30 таяу жекеше қонақ үйлер жұмыс iстедi.
Олардың кейбiреулерi 10-15 бөлмелiк жай ғана мебельмен жабдықталған үйлер
едi. Сонымен қатар Минскiде Солтүстiк-Батыстағы ең iрi қонақ үйi “Европа”
жұмыс iстедi, ол 30 нөмiрден құралды, сол кездегi ең үлкен қызметтер түрiн
көрсеттi, әйелдер және ерлер шаштаразысы, мейрамханасы, кiтапханасы,
лифтiсi, вокзалға дейiн жеткiзетiн автомобилi болды.
I.III. ҚР-ғы қонақ үй бизнесiнiң қазiргi жағдайы
Қазақстанда қонақ үй секторы ұзақ уақыт бойы көбiрек сұраныста болатын
жылжымайтын коммерциялық офистiк және сауда секторларының көлеңкесiнде
қалды. Инвесторлар мен девелоперларды жобалардың ұзақ мерзiмдi орны
толушылығы және қонақ үй бизнесiнiң ерекшелiктерi қызықтырмады. Бiрақ соңғы
бiрнеше жылдарда Алматыға келушi шетелдiк қонақтар саны жыл сайын өсуде.
Сондықтан қазiргi уақытта Қазақстанда қонақ үй комплексi секторы дамып
келедi. Шетелдiк және отандық салушылар елiмiздiң қолайлылығын дамытуға
инвестицияларын белсендi сала бастады.
Алматыдағы қонақ үй бизнесi өте тиiмдi және солай болып қалады да.
Қонақ үй комплексi секторларына инвестициялар салу пайдалы. Алайда,
жұлдызды отелдер санының өсуiне қарамастан, қонақ үй нөмiрлерiнiң тапшылығы
маңызды болып қалады, және тек екi алматылық отель ғана халықаралық қонақ
үй шынжырына кiредi және бесжұлдыздық статустары бар.
Қазақстанға келушi туристердiң басым көпшiлiгi iскер немесе конгрестiк
туризм саласына жатады. Қазақстандағы iскер және әкiмшiлiк орталықтың
динамикалық дамуы осы бағытқа жағдай жасайды. Туристердiң жалпы санының 80%-
i бизнес-қонақтар үлесiне тиедi. Сондықтан да, Алматы мен Астанада қонақ үй
бизнесi жоғары дамыңқыраған – деп қонақ үйлер мен мейрамханалардың
Қазақстандық ассоциациясының директоры Рашида Шайкенова мәлiмет бередi.
Қосымша 1: Кесте-1, ҚР-да қонақ үй санының өсу жағдайы
Қонақ үй саны (бiрлiк)
2001ж 2002ж 2003ж 2004ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 165 195 239 273
Ақмола обл. 5 5 6 11
Ақтобе обл. 5 4 4 6
Алматы обл. 12 11 14 12
Атырау обл. 4 9 27 31
Шығыс-Қазақстан обл. 17 26 34 40
Жамбыл обл. 8 8 12 11
Батыс-Қазақстан обл. 5 4 3 6
Қарағанды обл. 18 26 24 31
Қостанай обл. 3 4 3 3
Қызылорда обл. 9 11 12 11
Маңғыстау обл. 4 6 9 10
Павлодар обл. 7 6 11 15
Солт.-Қазақстан обл. 2 5 4 5
Оңт.-Қазақстан обл. 12 12 14 13
Астана қ. 19 22 26 28
Алматы қ. 35 36 36 40
*Дерек көзi: ҚР статистикалық мәлiметi.
Ал 2006 жылдың 1-шi тоқсанында республикада 415 қонақ үйi тiркелдi,
оның iшiндегi 52 – Алматыда (жалпы санның 12,5%-i).
Орналастыру (қонақ үй) объектiлерiн пайдаланудан түскен табыс 5 млрд.
теңгеден артықты құрады, Алматыда – 2,6 млрд. теңгенi (жалпы елдiң 52%-iн).
Сарапшылардың мәлiметтерi бойынша қонақ үй бизнесiнiң барлық потенциалдық
табысының шамамен 25%-iн жеке пәтер үй секторы алып қояды. Әйтсе де нарыққа
қатысушылардың өзi бұл көрсеткiштi төмен деп санайды.
ҚР келетiн туристтер саны да жылдан-жылға артқанын байқаймыз.
Статистикалық мәлiметтер бойынша ҚР-да тiркелген қонақ үйлерге келген
қонақтар санын мына кестеден кере аламыз.
Қосымша 2: Кесте-2, ҚР-на келген адам санының өсу жағдайы.
Келген қонақ саны (адам)
2001ж 2002ж 2003ж 2004ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 597852 773985 887493 1034168
Ақмола обл. 32317 29579 25371 33123
Ақтобе обл. 30386 38931 48906 51133
Алматы обл. 26126 49266 56884 73101
Атырау обл. 2746 45143 57644 97737
Шығыс-Қазақстан обл. 58490 73454 98538 118366
Жамбыл обл. 14244 14325 19730 20313
Батыс-Қазақстан обл. 17316 18232 18443 21886
Қарағанды обл. 46963 64127 58506 76474
Қостанай обл. 25618 25358 49576 27449
Қызылорда обл. 8714 10735 8622 9340
Маңғыстау обл. 5635 13730 25941 31446
Павлодар обл. 19389 20751 25083 31079
Солт.-Қазақстан обл. 19807 16788 10990 15650
Оңт.-Қазақстан обл. 33960 41881 51260 49807
Астана қ. 86032 108415 110527 128041
Алматы қ. 170109 203270 221472 249223
*Дерек көзi: ҚР статистикалық мәлiметi.
Зертеушiлердiң көпшiлiгi қонақ үйлер деп аталатын көлеңкелi
секторларды есепке алмайды. Оларға ешқандай жұлдыз беру мүмкiн емес – деп
Алматы қонақ үйлерiнiң маркетинг және брондау бөлiмiнiң бастығы Руслан
Қозбағаров айтады.
Ресми емес мәлiметтер бойынша, Қазақстанда 573 кәсiпорын қонақ үй
бизнесi мен айналысады, олардың айналымы 2005 жылы 130 млн. доллар құрады.
Қаланың әлеуметтiк-экономикалық көптеген мәселелерiн шешуге дұрыс
әсерiн тигiзуге қабiлеттi факторларды туризм саласында көре отырып, Алматы
қаласының әкiмшiлiк аппараты оның дамуына ерекше маңыз бердi. Алматы
қаласының географиялық және әкiмшiлiк-саяси жағдайы оңтүстiк астанаға шетел
туристерiнiң көптеп келуiн ұлғайту үшiн және бүтiндей туризм индустриясын
дамыту үшiн қосымша мүмкiндiктер бередi. Бәсеке қабiлеттi және пайдалы
қонақжайлық индустриясын құру жөнiндегi потенциалдық мүмкiндiктердi жүзеге
асыру үшiн Алматының жөнге салынған халықаралық байланыстарының үлкен
маңызы бар. Туризм департаментi бұл бағытта бiрқатар шараларды жүзеге
асырды. Осы уақытқа дейiн елiмiздiң экономикасында туристiк сала
маңыздылығы қаржылық қолдау көрмедi. Бұл себептер туристiк саланы
дамытудағы кейiнгi жоспарға керi итермеледi.
Бұдан басқа, он жыл мөлшерi аралығындағы кезеңде өмiр сүру деңгейiнiң
төмендеуi және бұрынғы Совет Одағымен аймақтық байланыстардың үзiлуi,
бұрынғы туристiк кеңiстiктiң бұзылуы Қазақстандық туризм қорын елеулi
қысқартты. Туристiк индустрия үшiн нақтылы приоритеттiк экономикалық және
құқықтық даму жағдайларының жасалмағандығы байқалатын мемлекеттiк құрылым
жақтан бұл салаға деген ықыластың аздығы туристiк саланы дамытуға ықыластың
жоқтығымен емес, тарихи экономикалық және басқа себептермен түсiндiрiледi.
Алматы қаласының статусы өзгерген жағдайда және әлеуметтiк-
экономикалық бағыттардың дамуы жағдайында әкiмшiлiк туризмдi қала
экономикасын дамытудың приоритеттiк бағыты деп санайды.
Көптеген дүние жүзiнiң елдерiнде тұрақты экономикалық дамудың ең
қолайлы бағыты туризм болып табылады. Қазiргi заманғы барлық туристiк
бағдарламалардың негiзiне салынған тұрақты даму принциптерi туристiк
комплекстердi құру жөнiндегi iс-әрекеттердi табиғатты қорғау шараларымен,
туризмнiң оларсыз болуы мүмкiн емес аймақтың мәдени және тарихи мұрасымен
үйлестiрудi талап етедi.
Оңтүстiк астанада туризмнiң тұрақты дамитынына ставка жасай отырып,
Алматы әкiмшiлiгi қабылданып жатқан шаралар жинағы осы үшiн қажеттi
жағдайлармен қамтамасыз ете алады деп санайды.
ҚР орналасқан қонақ үйлердiң көп бөлiгi жекеменшiк иелерiнде
болғандықтан бұл қонақ үйлер кiшi болып келедi.
Қосымша 3: Кесте-3, ҚР жекеменшiк иелерiне байланысты статистикалық
мәлiметтер.
Қонақ үйлер мен ресторандар 2003-2006ж аралығы
2003ж 2004ж 2005ж 2006ж
Барлығы 2351 2457 2596 2724
мемлекеттiк 39 39 36 36
жекменшiк 2191 2292 2416 2519
мемлекеттiң қатысуымен (шет 14 14 12 10
елдердiң қатысуынсыз)
Бiрiккен кәсiпорындар (шет 86 93 101 103
елдердiң қатысуымен)
Шет елдiк кәсiпорындар 121 126 144 169
*Дерек көзi: ҚР статистикалық мәлiметi.
Қонақ үйлiк бизнестiң динамикалық дамуы қажет. 2006 жылдан бастап-ақ
Алматыдағы туристер ағымы 1.5 есеге дейiн өседi. Бұл қаланың аймақтық қаржы
орталығы ретiнде дамуымен байланысты болады, және соған сәйкес бизнес-
командировкалардың едәуiр өсуiмен де байланысты. Осыған байланысты
бесжұлдызды отелдер мен туристiк класс отелдерiнiң құрылыс жобаларын жүзеге
асыруды бастау мақсатқа сәйкес болады, - деп Алматы қаласының әкiмi
Иманғали Тасмағамбетов атап көрсеттi.
Жоғарыда көрсетiлген проблемаларға қарамастан, Алматының қонақ үйлiк-
туристiк комплексi нарықтың жоғары табысты және тұрақты сегментi болып
қалады. Алматының қонақ үйлiк-туристiк комплексiнiң қазiргi жағдайы қызмет
көрсету, демалу және туризм саласының халықаралық стандарттарынан
талаптарына толық жауап бере алмайды. Ең жаңа экологиялық туризмдi енгiзу
және қала шеңберiнде және қала маңында туризм инфрақұрылымын жете дамыту
елеулi инвестицияларды қажет етедi. Республиканың iшкi инвесторлары қонақ-
үйлiк-туристiк инфрақұрылымның дамуына, негiзiнен санаториялық-курорттық
комплекстердi қайта қалпына келтiруге және спорт объектiлерi құрылыстарына
ендi ғана қаражаттар құя бастады.
Қонақ үйлер құрылысын аяқтаған соң жақын жылдарда бұл алшақтық екi
есеге дейiн өседi. Егер Алматыда “бес жұлдыздық” деңгейдегi отелдер бестен
асса, ал эконом-класс қонақ үйлерi көбiнесе орташадан төмен сервис ұсынса,
онда қонақтар ақшасын көптеп шығарып, қымбат отелдерге тоқтауға мәжбүр
болады. Сонда тiптi шетелдiк туристердiң пiкiрiнше де “люкс” кластағы
отелдерге тұру бағасы, соларға ұқсас шетел отелдерiнен де қымбат болады
екен. Соңғы кездерге дейiн Алматыда жұмыс iстеп жатқан үш бесжұлдыздық
отел, нарықтағы шектеулi ұсынысты пайдалана отырып, бағаларын көтердi.
Қонақ үй шаруашылығын табысты дамыту үшiн Қазақстанда барлық мүмкiндiктер
бар. Республиканың бай тарихы, сирек кездесетiн көне ескерткiштер, ерекше
мәдениет, саяси тұрақтылық, салыстырмалы ашықтық және бiрге iстесуге оның
дайын екендiгi – осының бәрi туристiк саланың да, қонақ үйлiк саланың да
қарқынды дамуына жағдай жасайды.
ҚР-дағы қонақ үй бизнесiнiң пайда болуы мен дамуын зерттеу және талдау
келесi қорытындылар мен ұсыныстарды iстеуге мүмкiндiк бердi.
1. Қонақ үйлiк қызметтер бизнесi кәсiпкершiлiк iс-әрекеттiң бiр түрi
ретiнде сұраныс пен ұсыныстың нарықтық ауытқуларына барынша жақын
болып шықты. Қонақ үйлiк қызмет көрсететiн тәуелсiз кәсiпорындар үшiн
нарықтағы сервис бойынша баға жүйесiн жасау мүмкiндiгi пайда болады.
2. Алматы қонақ үй комплекстерiнiң “жүзу” және “шарықтау” жағдайындағы
жұмыс iстеулерiндегi қалыптасқан жағдайды талдау қонақ үй бизнесiнiң
тиiмдiлiгi ең алдымен менеджменттiң тиiмдiлiк деңгейiмен байланысты
болатынына толық негiз бердi.
3. Басқарушылық инфрақұрылымын құру iрi инвестициялармен байланысты емес,
ол ең алдымен жоғары мамандықты басқару кадрлерiндегi басқарушылық
потенциялын қажет етедi, ал олардың тапшылығы қонақ үй бизнесiнде
өткiр сезiледi және осыған сәйкес осы саладағы проблемалар өткiрлiгiне
өз iзiн қалдырады.
4. Қонақ үй бизнесiн басқаруда үш бағыт айқын қарастырылады:
а) қонақ үйдi толтыруға және таза қонақ үй қызметтерiн барынша көрсетуге
(барлық қонақ үйлердiң 22%);
б) диверсифицияланған менеджмент (56%);
в) айқын емес басқару, бiрiншi және екiншi бағыттағы симбиоздар (22%).
Қазақстандағы қонақжайлық индустриясы кәсiпорындарының соңғы он
жылдықта жеткiлiктi айқын қалыптасқан негiзгi даму тенденцияларына
келесiлердi жатқызуға болады:
- қонақ үйлiк және мейрамханалық ұсыныстарды мамандандыруды тереңдету;
- халықаралық қонақ үй және мейрамханалық жолдарды құру;
- кiшiгiрiм кәсiпорындар тармағын дамыту;
- қонақжайлық индустриясына жаңа компьютерлiк технологияны енгiзу.
Қонақжайлық кәсiпорындарын мамандандыруды тереңдету жоғары стандартты
қызметтердi дайындау мен алға жылжытуда аса зор рөл атқаратын халықаралық
шынжырларды құру сияқты маңызды тенденциялармен өзара байланысты. Басқа
көптеген тенденциялар сияқты, қонақ үй шынжырларын құру да өзiнiң дамуын
АҚШ-та бастады.
Орналастыру – туризмдегi ең маңызды элемент. Қонақ үйлiк индустрия –
қонақжайлық жүйесiнiң мәнi. Ол адамзат тарихындағы көне дәстүрлерден пайда
болады – қонақты құрметтеу, оны қабылдау мен қызмет көрсетудiң
салтанаттылығы.
Орналастыру құралдары мен жүйелерi – бұл уақытша келушiлердi қабыл алу
және оларды жатқызу үшiн әртүрлi сервис денгейiнде арнаулы дайындалып
iстелген әртүрлi типтер мен түрлердегi ғимараттар (күркеден бастап ең күштi
отелге дейiн).
Қазiргi күнi қонақжайлық индустриясы аймақтың ең күштi шаруашылық
жүйесi немесе туристiк орталығы болып табылады және туризм экономикасының
маңызды құрамы болып табылады. Қонақжайлық индустриясын ұжымдық және жеке
орналасқан әртүрлi құрал-жабдықтар құрайды: отелдер, қонақ үйлер, мотелдер,
жастар кемпингтерi және жатақханалары, апартаменттер, туристiк баспаналар,
сонымен бiрге туристердi орналастыруға қатысатын жекеменшiк секторлары.
Экономикалық iс-әрекеттiң түрi ретiнде қонақжайлық индустриясы өзiне
қонақ үйлерге, мотелдерге, кемпингтерге және басқа да орналасу орындарында
ақы төлеп қысқа мерзiмге тұруды ұйымдастыруды және қызмет көрсетулердi
енгiзедi. Ең тартымды және маңызды объектiлер республиканың оңтүстiгiнде,
елдi мекендерде орналасқан: Түркiстан, Отырар, Баба-ата, Испиджап (Сайрам),
Тараз, Мерке, Талхиз (Талғар), Қойлық (Талдықорған).
Көптеген мәселелер шешiлуге жақын тұр, ал одан да көбiн алдағы уақытта
шешу керек. Қазiргi күнi айқын белгiлеу керек: барлық қажеттi атрибуттары
бар – жарнамасы, сауда қызметтерi, транспорттары, орналастыруы,
тамақтандыруы, қамтамасыз етiлуi бар туризмнiң бiртұтас саласы әлi
Қазақстанда жоқ.
Негiзгi себептер – республиканың экономикалық және әлеуметтiк дамуының
төмен деңгейi, мұны туризмнiң экспорттық елдер тобына жатқызуға болады -
өздерiнiкiн шетелге жiбергеннен гөрi, шетелдiктердi өздерiне қабылдаған
пайдалырақ. Халықаралық стандарттар деңгейiндегi сервистi тек жеке жоғары
кластық Алматы отелдерi ғана қамтамасыз ете алады: 5 –
Құмбел отелi – Алмаарасанның өте көркем аңғарларының бiрiнде
орналасқан және Астанада орналасқан 5-жұлдызды отел Астана-
Интерконтиненталь, алайда олардың қызметтерi өте қымбат, және оларға
шетелдiк қонақтардың аз саны ғана барады.
Практикада қонақ үйлердi төрт iрi категорияларға бөлу қабылданған:
кiшiгiрiм қонақ үйлер (150 нөмiрге дейiн), орташа (151-ден 300 нөмiрге
дейiн), iрi қонақ үйлер (301-ден 600 нөмiрге дейiн) және аса iрi, алып
қонақ үйлер (600 нөмiрден жоғарғылар). Елдерге байланысты жақша iшiндегi
сандар да елеулi айрықшаланатынын айта кету керек. Европа өзiнiң тығыз
шекараларымен және қарапайым өлшемдерiмен АҚШ-тың алыптығына қарама-қайшы
келедi. Бұл жерде Майами жағалауында тығыз орналасқан және Флорида мен Лос-
Вегастағы бiрнеше мың нөмiрлiк қонақ үйлер ешкiмдi таңқалдырмайды. Әдетте,
европалық кiнкентай қонақ үйлерде 50 нөмiрден көп болмайды, ол АҚШ-та ең
кiшкентай қонақ үйлерде 150 нөмiр болады. Бұл жағынан қарағанда Ресей
Европаға жақындау тұрады, әйтсе де ол да алыптық ауруымен ауырып шықты.
Қазiр Қазақстанда кiшiгiрiм қонақ үйлерге 10нан 100-ге дейiн нөмiрлi қонақ
үйлер жатады (10 нөмiрден төменгiлерi қонақ үй болып есептелмейдi). Қазiргi
күнi жұмыс iстейтiн кiшiгiрiм отелдер өте қарапайым орын алады: Алматыда
олардың үлесiне 4% сәл көбiрегi ғана тиесiлi.
Қонақ үйлiк-туристiк қызмет саласында ойын ережесiне әмiрiн жүргiзетiн
көпшiлiк туризмi көптеген қалдық қалдырды, солардың бiрi – қонақ үй
өнiмiнiң ұқсастығы.
Дегенмен қонақ үйлiк бизнес ұйымдарының кiшiгiрiм түрлерiне
қызығушылық тек Қазақстанда ғана байқалмайды. Ол қонақ үй қызметтерiн
негiзгi тұтынатын туристердiң мiнез-құлқындағы өзгерiстермен анықталады.
Кiшiгiрiм қонақ үйлер әрбiр клиентке оңай бейiмделедi, үйден алыс жерде үй
жағдайын жасайды, бұл қонақтар тұрмысына ұлттық ерекшелiктердi енгiзудi
жоққа шығармайды.
II.тарау. Қонақ үй бизнесiн басқару негiздерiн талдау.
II.I. Қонақ үй бизнесiн басқару әдiстерi
Қонақ үй бизнесiнде басқарудың ғылыми әдiсi 20 ғасырдың ортасында
қолданыла бастады. Бұған дейiн бұл сияқты кәсiпорындар кiшкентай және
негiзiнен отбасылық типте болатын, ал басқару технологиясын қолдануда олар
басқа өнеркәсiптен өте алыста қалған едi. Бұл кезеңде қонақ үйдi басқару өз
жұмыстарын гарсон немесе аспаз болып бастаған және соңынан шефтiң немесе
директордың қызметiне дейiн көтерiлген қызметкерлерiнен құралды. Қазiргi
күнде мұндай жағдай өткен уақытта қалды және қазiр тұтас халықаралық қонақ
үй тармақтарын құраушы ұйымдар бар.
Экономикалық және әлеуметтiк жағдайлардың өзгеруiмен қатар қонақ үй
кәсiпорындары 20 ғасырдың 50 жылдарынан бастап өнiмдiлiктiң елеулi
көтерiлуiне және клиенттердiң көбеюiне, және сонымен қатар мүмкiндiктердiң
молаюына байланысты құрылымда және iс-әрекеттерiнде маңызды өзгерiстерге ие
болды. Осы дамудың нәтижесi ретiнде қонақ үй бизнесiн басқару мен
ұйымдастыру жүйесiне жаңа ғылыми әдiстер мен басқару теориялары енгiзiле
бастады.
Классикалық басқару әдiсi.
Классикалық әдiс басқаруға ғылыми жақындаудың бастамасы болып
табылады. Бұл қозғалысты бастаушы Фредерик Уинслоу Тэйлор өз кәсiпорынында
қызметкерлердi бақылауды өткiзе отырып, оларды екi топқа бөлдi. Бұл
зерттеулер өте үлкен қызығушылық туындатты және оның нәтижелерiн қолданған
кәсiпорындар адам сенгiсiз өнiмдiлiкке ие болды. Бұдан басқа, бұл басқару
әдiсiн қолданған кәсiпорындарда табыс табуға кететiн шығынды азайтқанда
табыстың өсетiнiн атап көрсеттi.
Тейлор мұндай тәсiлдiң көмегiмен басқарушылар мен бригадирлерге мол
уәкiлдiк пен жауапкершiлiк бере отырып, өзiндiк функционалдық ұйымдастыру
жүйесiн кұрды.
Классикалық басқару әдiсi екi негiзгi идеяға шоғырланады. Бiрiншiсi –
ескiшiлдiкке негiзделген күнделiктi жұмыста машинаның жұмысында адам
жұмысын барынша тиiмдi етiп қалай пайдалану, ал екiншiсi – формальды
ұйымдық құрылым құру. Классикалық басқару әдiсi кәсiпорындағы ұйымдық
құрылымның ашық анықталу мүмкiндiгiн және өнiмдiлiктi ұлғайту және
командалық қатынастар әдiсiн қарастырады. Бұл кезеңде “еңбегi үшiн еңбек
ақы” және “жекеменшiктiк” ұйымдары пайда болды. Осыған байланысты жоғары
өнiмдi жұмыста жоғары еңбек ақы алу, кәсiпорынның табысын ұлғайту, ал оның
ұлғаюымен – жұмыссыздық мәселесiн шешу мүмкiндiгi туды.
Тейлор көзқарасының жалғыз негiзгi кемшiлiгi – адамға жеткiлiксiз
көңiл бөлу болды. Адамдардың өзара қатынастары мен ой-пiкiрлерiне назар
аудармау үздiксiз жұмыс жүйесiнде қиыншылықтарға әкелiп соқтырады.
Дуглас Макгрегор өз зерттеулерiнде ең алдымен Тейлор мен Файолдың
классикалық теорияларына көңiл бөлдi және басқару тобы өкiлiнiң қатынасын
басқа қызметкерлер қалай қабылдайтынын көрсететiн өз көзқарасын жасап
шығарды, және оны “10 Теория” деп атады, ал оны толық сынайтын, тiптен де
қарама-қарсы ойлар мен пiкiрлердi “5 Теориясы” бiрiктiрдi, сөйтiп
“Неоклассикалық басқару” принциптерiн ұсынды.
Маркгрегордың 10 және 5 теориялары былай айтылады:
10 Теориясы.
( Шындығына келгенде адамдар жалқау және жұмыс iстегiлерi келмейдi,
олар өздерiн басқарғанды дұрыс көредi, кәсiпорынның мақсатына жету үшiн
олардың әрқайсысын жұмыс iстеуге мәжбүрлеу керек, бақылау керек және қажет
болса жазалау да керек,
( Адамдар жауапкершiлiктен қашады, оларды бағыттап отырғанын дұрыс
санайды және сенiмге ерекше мән бермейдi,
( Мотивация тек қана психологиялық және сенiмдiлiк деңгейiнде пайда
болады,
( Адамдардың көпшiлiгi эгоистер, өз қалауы мен ұмтылыстарын бәрiнен
жоғары бағалайды, тiптi кәсiпорын мақсаттарынан да жоғары бағалайды.
5 Теориясы.
Жұмысшылар мақсаты ұйым мақсатымен бiрiккеннен кейiн ғана жүзеге аса
алады деп сендiредi Маркгрегор. Бұл теорияның негiзгi идеясы адамдық
потенциалды жүзеге асыру үшiн сәйкес келушi жағдайларды дамытумен және ұйым
мақсаттарына жетуге апаратын жұмысшылардың жоғары өнiмдiлiгiн алу үшiн
себептердiң барлығындағы басқарушы топтың өте қатал бақылауының жоқтығымен
қорытындалады.
5 Теорисының негiзгi ережелерi:
( Жұмыс адамдар үшiн ойын сияқты табиғи нәрсе, егер қажеттi жағдайлар
жасалса, жұмыс рахаттануға айналуы мүмкiн,
( Көрсетiлген мақсаттарға сай жұмысшылар жұмыстарын бағыттай және
реттей алады,
( Егер адамдар үшiн барлық қажеттi жағдайлар жасалса, олар
жауапкершiлiктi алуға келiседi,
( Адамдар өздерiнiң шығарғыш ақыл-ой мүмкiндiктерiнiң тек бiр бөлiгiн
ғана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz