Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
Кіріспе
1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу.
1.1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу түсінігі мен оның құқықтық жүйесі.
1.2 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу сатылары.
2 Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу.
2.1 Қылмыстық іс қозғау сатысы, оның негіздері мен себептері және іс жүргізу тәртібі.
2.2 Алдын ала тергеу мен анықтаудың жалпы шарттары мен талаптары және олардың айырмашылықтары жайлы.
2.3 Тергеу іс.әрекетінің тәртібі мен түрлері, сараптамалар түсінігі оның маңыздылығы.
1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу.
1.1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу түсінігі мен оның құқықтық жүйесі.
1.2 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу сатылары.
2 Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу.
2.1 Қылмыстық іс қозғау сатысы, оның негіздері мен себептері және іс жүргізу тәртібі.
2.2 Алдын ала тергеу мен анықтаудың жалпы шарттары мен талаптары және олардың айырмашылықтары жайлы.
2.3 Тергеу іс.әрекетінің тәртібі мен түрлері, сараптамалар түсінігі оның маңыздылығы.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында көрсетілгендей мемлекеттің ең басты байлығы адам болып табылады[1]. Сол себепті Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының міндетіне адам және азаматтардың құқықтары мен бұзылған мүдделерін қорғау мен қалпына келтіру болып табылады.
Қоғам мен азаматтардың мүдделерін қылмыстық қиянаттардан қорғау және құқықтық тәртіпті нығайту үшін мемлекет жүзеге асыратын шараларды орындауда басты роль атқаратын құқық қорғау органдары (прокуратура, алдын ала тергеу және анықтама жүргізетін органдар) мен сот болып табылады. Бұл мемлекеттік құқық қорғау органдары мен соттың атқаратын қызметтері бірдей емес болғанмен, олардың қызметтерін сипаттайтын негізгі мәселелерге, жалпы алғанда, мыналар жатады: қылмыстарды ашу, қылмыс істеген адамдарды толық әшкерелеу, кінәлі адамдарға заңмен көзделген ықпал ету шараларын қолдану, айыбы жоқ адамдарды ақтау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу шараларын жүргізу.
Аталған органдардың қызметтері бір-бірімен байланысты болса да, олардың өкілеттіктері бірдей емес. Мысалы, алдын ала тергеу органы істелген қылмысты ашып, оны істеген адамдарды әшкерелейтін дәлелдемелер жинағанының өзінде айыпталушының кінәлілігі жөнінде мәселені шешуге және оған жаза тағайындауға құқылы емес. Яғни, заңмен орнатылған тәртіп бойынша, алдын ала тергеу аяқталған соң қылмыстық іс заңдылықтың сақталуын қадағалайтын прокурорға жіберіледі. Ал прокурор өз құзыреті шегінде жедел іздестіру қызметінің, сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізудің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын лауазымды тұлға[2, 25 б]. (Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 62-бап). Сонымен қатар тергеу органының жасаған тұжырымдарымен келіскен жағдайда бұл қылмыстық істі тиісті сотқа жіберуге міндетті. Содан кейін сот алдын ала тергеу жүргізу барысында жиналған дәлелдемелердің және айыптаушы мен қорғаушы жақтарының келтірілген дәлелдемелерінің негізінде сотталушының кінәлі немесе кінәсіздігі және оған жаза қолдану немесе қолданбау жөнінде шешім шығарады. Сөйтіп, бұл қызмет тек қана заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады және қылмыс жөнінде заңды қолданумен байланысты болғандықтан қылмыстық процесс, яғни қылмыстық іс жүргізу деп аталады.
Конституцияда қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі өндірістік сатыда адамды тұтқынға алу және қамауда ұстау прокуратураның құзырында деп белгіленген.
Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі сұрақтары, оның ішінде қылмыстық іс бойынша кездесетін ахуалдары, қылмыстық қудалауды жүзеге асыру, іс жүргізуде тергеу әрекеттерінің, тоқтамға алудағы аспектілері, іс жүргізудің қалыптары және алдын ала тергеудің аяқталуы, прокурордың қадағалауының ролі және қылмыстық іс жүргізу бойынша сотқа дейінгі сот бақылауы.
Қылмыстық iс қозғауға қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi болдырмайтын мән-жайлар болмай, қылмыс белгiлерiн көрсететiн жеткiлiктi деректердiң болуы негiз болып табылады.
Қоғам мен азаматтардың мүдделерін қылмыстық қиянаттардан қорғау және құқықтық тәртіпті нығайту үшін мемлекет жүзеге асыратын шараларды орындауда басты роль атқаратын құқық қорғау органдары (прокуратура, алдын ала тергеу және анықтама жүргізетін органдар) мен сот болып табылады. Бұл мемлекеттік құқық қорғау органдары мен соттың атқаратын қызметтері бірдей емес болғанмен, олардың қызметтерін сипаттайтын негізгі мәселелерге, жалпы алғанда, мыналар жатады: қылмыстарды ашу, қылмыс істеген адамдарды толық әшкерелеу, кінәлі адамдарға заңмен көзделген ықпал ету шараларын қолдану, айыбы жоқ адамдарды ақтау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу шараларын жүргізу.
Аталған органдардың қызметтері бір-бірімен байланысты болса да, олардың өкілеттіктері бірдей емес. Мысалы, алдын ала тергеу органы істелген қылмысты ашып, оны істеген адамдарды әшкерелейтін дәлелдемелер жинағанының өзінде айыпталушының кінәлілігі жөнінде мәселені шешуге және оған жаза тағайындауға құқылы емес. Яғни, заңмен орнатылған тәртіп бойынша, алдын ала тергеу аяқталған соң қылмыстық іс заңдылықтың сақталуын қадағалайтын прокурорға жіберіледі. Ал прокурор өз құзыреті шегінде жедел іздестіру қызметінің, сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізудің, анықтаудың, тергеудің және сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің барлық сатыларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын лауазымды тұлға[2, 25 б]. (Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 62-бап). Сонымен қатар тергеу органының жасаған тұжырымдарымен келіскен жағдайда бұл қылмыстық істі тиісті сотқа жіберуге міндетті. Содан кейін сот алдын ала тергеу жүргізу барысында жиналған дәлелдемелердің және айыптаушы мен қорғаушы жақтарының келтірілген дәлелдемелерінің негізінде сотталушының кінәлі немесе кінәсіздігі және оған жаза қолдану немесе қолданбау жөнінде шешім шығарады. Сөйтіп, бұл қызмет тек қана заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады және қылмыс жөнінде заңды қолданумен байланысты болғандықтан қылмыстық процесс, яғни қылмыстық іс жүргізу деп аталады.
Конституцияда қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі өндірістік сатыда адамды тұтқынға алу және қамауда ұстау прокуратураның құзырында деп белгіленген.
Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі сұрақтары, оның ішінде қылмыстық іс бойынша кездесетін ахуалдары, қылмыстық қудалауды жүзеге асыру, іс жүргізуде тергеу әрекеттерінің, тоқтамға алудағы аспектілері, іс жүргізудің қалыптары және алдын ала тергеудің аяқталуы, прокурордың қадағалауының ролі және қылмыстық іс жүргізу бойынша сотқа дейінгі сот бақылауы.
Қылмыстық iс қозғауға қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi болдырмайтын мән-жайлар болмай, қылмыс белгiлерiн көрсететiн жеткiлiктi деректердiң болуы негiз болып табылады.
Сілтеме
1. [1]- Ү. Нұрмашев «Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы», Алматы,«Жеті жарғы», 2008 5 б
2. [1-1]- С. Д. Оспанов «Уголовный процесс Республики Казахстан», (часть общая), Алматы, 2002, 11 б
3. [3]- Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Алматы, 2011, 7 б
4. [9]- Толеубекова Б. Х. Уголовно - процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Учебник. – Алматы, 1999, 9-13 б
5. [11]- Рыжаков А. П. Уголовный процесс: Возбуждение и отказ в возбуждении уголовного дела. Тула, 1996, 9 б
6. [11-1]- Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975, 60 б
7. [11-2]- Терентьев Д. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе Социалистическая законность, 1951, 30 б
8. [12]- Строгович М. С. Материальная истина или судебные доказательства в советском уголовном процессе М., 1955, 84 б
9. [12-1]- Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975, 10 б
10. [12-2]- Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса. М., 1970, 1-том, 12 б
11. [13]- Ремнев В. И. Право жалобы в СССР. М., 1964, 23 б
12. [13-1]- Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975, 30 б
13. [13]- М. Оразалиев, С. Еркінов, Ғ. Есболаев «Тергеушіге арналған анықтамалық кітап», Алматы, «Жеті жарғы», 2009, 6 б
14. [31]- М. Оразалиев, С. Еркінов, Ғ. Есболаев «Тергеушіге арналған анықтамалық кітап», Алматы, «Жеті жарғы», 2009, 76 б
15. [16]- Химичева Г. П. Расмотрение милицией заявлений и сообщений о преступлении. М.: ЮИ МВД РФ, 1997, 27 б
16. [17]- Учебник уголовного процесса, М.: Спарк, 1995, 134 б
17. [17-1]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 5 б
18. [28]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 281 б
19. [33]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 289 б
20. [37]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 295 б
21. [38]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 291 б
22. [48]- П.Әлмағанбетов «Қылмыстық іс жүргізуде сот сараптамасын тағайындау», Алматы, «Жеті жарғы», 2004, 6 б
23. [48-1]-C.Ф.Бычкова, Е.С.Бычкова, А.С.Қалимова «Сот экспертологиясы », Алматы,«Жеті жарғы», 2006, 90 б
24. [48-2]- Значение экспертизы в расследовании преступлений /Под ред. Л. В. Винницкого, Караганда, 1991, 9 б
25. [50]- Бычкого Е. С. Проблемы развития института специальных значений в гражданском судопроизводстве. Дисс. ...канд. юрид. наук. Алматты, 2004, 94 б
26. [50-1]- Белкин Р. С. Криминалистика. Проблемы, тенденции перспективы. От теории – к практике. М., 1988, 94- б
27. [52]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 10 б
28. [54]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 15 б
29. [54-1]- Е. Алауханов, М. Оразәлиев «Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу», Алматы, 2003, «Нұрлы әлем» баспасы, 72 б
30. [59]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 28 б
31. [63]Мәрзия Сейтқазықызы «Қазақстан Республикесындағы прокурорлық қадағалау курсы», Алматы, 2006, 60-64, 72 б
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2005
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 1997
3. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан. - Алматы, «Жеті жарғы», 2000. Институт специальных научных знаний. Научно-практический комментарий. Выпуск 2. Алматы, 2000
4. Ү. Нұрмашев «Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы», Алматы,«Жеті жарғы», 2008
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 1997
6. Закон Республики Казахстан. От 6 января 2006 г. № 121-III. О присяжных заседателях. Введен в действие с 1 января 2007 г
7. Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда Казахской ССР, Пленума Верховного Суда Республики Казахстан, Нормативных Постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968-2006 г.г.). Алматы, 2007
8. Нормативное Постановлений Верховного суда РК от 13 декабря 2001 г. № 19. О возвращении судами уголовных дел для дополнительного расследования.
9. Уголовное - процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть. Академический курс: книга первая и вторая. Под редакцией Толеубековой Б. Х. Алматы, 2004
10. Безлепкин Б. Т. Уголовнй процесс России. Учебное пособие. М., 2006
11. Гелдибаев М. Х. Уголовный процесс, Санкт-Петербург, 2001
12. Рыжаков А. П. Уголовный процесс. Учебник для вузов. М., 1999
13. Толеубекова Б. Х. Уголовно - процессуальное право Республики Казахстан. Особенная часть. Алматы, 1999
14. Якупов Р. Х. Уголовный процесс; учебник для вузов, М., 1999
15. Организация и методика работы прокурора в судебных стадиях уголовного судопроизводства. М., 1996.
16. Алексеева Л. Б. и др. Суд присяжных (пособие для судей). М., 1994
17. Алексеева Л. Б. Защитник в суде присяжных. М., 1997
18. Боботов С. В., Чистяков Н. Ф. Суд присяжных: история и современность. М., 2002
19. Мухаммеджанулы Н., Байбатыров С. Сборник образцов судебных документов по уголовном делам. Алматы, 2000
20. Немытина М. В. Российской суд присяжных: учебно - методическое пособие. М., 1995.
21. Прокурор в суде присяжных //Отв. Ред. В. В. Воскресенский. М., 1995
22. Радушная Я. В. Зачем нам нужен суд присяжных. М., 1995
23. Уильям Бернейм. Суд присяжных заседателей. М., 1996
24. Каиржанов Е. И. Понятие, структура и виды профилактики преступлений. Караганда, 1986
25. Нарикбаев М. Н. Правовая охрана детства. Алматы, 1996
26. Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975
27. Химичева Г. П. Расмотрение милицией заявлений и сообщений о преступлении. М.: ЮИ МВД РФ, 1997
28. Учебник уголовного процесса, М.: Спарк, 1995
29. Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004
30. Е. Алауханов, М. Оразәлиев «Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу», Алматы, 2003, «Нұрлы әлем» баспасы
31. П.Әлмағанбетов «Қылмыстық іс жүргізуде сот сараптамасын тағайындау», Алматы, «Жеті жарғы», 2004
32. Қазақстан Республикасының «Сот сараптамасы туралы» Заңы. – Алматы, «Жеті жарғы», 1998
33. C.Ф.Бычкова, Е.С.Бычкова, А.С.Қалимова «Сот экспертологиясы », Алматы,«Жеті жарғы», 2006
34. Значение экспертизы в расследовании преступлений /Под ред. Л. В. Винницкого, Караганда, 1991
35. Бычкого Е. С. Проблемы развития института специальных значений в гражданском судопроизводстве. Дисс. ...канд. юрид. наук. Алматты, 2004
36. Мәрзия Сейтқазықызы «Қазақстан Республикесындағы прокурорлық қадағалау курсы», Алматы, 2006
37. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика: Оқу құралы. Алматы, «Жеті жарғы», 1997
38. С. Д. Оспанов «Уголовный процесс Республики Казахстан», (часть общая), Алматы, 2002
39. Белкин Р. С. Криминалистика. Проблемы, тенденции перспективы. От теории – к практике. М., 1988
40. Эксперт. Руководство для экспертов органов внутренних дел и юстиции /Под ред. Аверьяновой Т. В. И Стактуса В. Ф. М., 2003
41. Рыжаков А. П. Уголовный процесс: Возбуждение и отказ в возбуждении уголовного дела. Тула, 1996
42. Терентьев Д. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе Социалистическая законность, 1951
43. Строгович М. С. Материальная истина или судебные доказательства в советском уголовном процессе М., 1955
44. Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса. М., 1970, 1-том
45. Ремнев В. И. Право жалобы в СССР. М., 1964
1. [1]- Ү. Нұрмашев «Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы», Алматы,«Жеті жарғы», 2008 5 б
2. [1-1]- С. Д. Оспанов «Уголовный процесс Республики Казахстан», (часть общая), Алматы, 2002, 11 б
3. [3]- Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Алматы, 2011, 7 б
4. [9]- Толеубекова Б. Х. Уголовно - процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Учебник. – Алматы, 1999, 9-13 б
5. [11]- Рыжаков А. П. Уголовный процесс: Возбуждение и отказ в возбуждении уголовного дела. Тула, 1996, 9 б
6. [11-1]- Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975, 60 б
7. [11-2]- Терентьев Д. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе Социалистическая законность, 1951, 30 б
8. [12]- Строгович М. С. Материальная истина или судебные доказательства в советском уголовном процессе М., 1955, 84 б
9. [12-1]- Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975, 10 б
10. [12-2]- Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса. М., 1970, 1-том, 12 б
11. [13]- Ремнев В. И. Право жалобы в СССР. М., 1964, 23 б
12. [13-1]- Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975, 30 б
13. [13]- М. Оразалиев, С. Еркінов, Ғ. Есболаев «Тергеушіге арналған анықтамалық кітап», Алматы, «Жеті жарғы», 2009, 6 б
14. [31]- М. Оразалиев, С. Еркінов, Ғ. Есболаев «Тергеушіге арналған анықтамалық кітап», Алматы, «Жеті жарғы», 2009, 76 б
15. [16]- Химичева Г. П. Расмотрение милицией заявлений и сообщений о преступлении. М.: ЮИ МВД РФ, 1997, 27 б
16. [17]- Учебник уголовного процесса, М.: Спарк, 1995, 134 б
17. [17-1]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 5 б
18. [28]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 281 б
19. [33]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 289 б
20. [37]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 295 б
21. [38]- Жәкішев Е. Ғ., «Криминалистика», Алматы, «Жеті жарғы», 2006, 291 б
22. [48]- П.Әлмағанбетов «Қылмыстық іс жүргізуде сот сараптамасын тағайындау», Алматы, «Жеті жарғы», 2004, 6 б
23. [48-1]-C.Ф.Бычкова, Е.С.Бычкова, А.С.Қалимова «Сот экспертологиясы », Алматы,«Жеті жарғы», 2006, 90 б
24. [48-2]- Значение экспертизы в расследовании преступлений /Под ред. Л. В. Винницкого, Караганда, 1991, 9 б
25. [50]- Бычкого Е. С. Проблемы развития института специальных значений в гражданском судопроизводстве. Дисс. ...канд. юрид. наук. Алматты, 2004, 94 б
26. [50-1]- Белкин Р. С. Криминалистика. Проблемы, тенденции перспективы. От теории – к практике. М., 1988, 94- б
27. [52]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 10 б
28. [54]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 15 б
29. [54-1]- Е. Алауханов, М. Оразәлиев «Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу», Алматы, 2003, «Нұрлы әлем» баспасы, 72 б
30. [59]- Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004, 28 б
31. [63]Мәрзия Сейтқазықызы «Қазақстан Республикесындағы прокурорлық қадағалау курсы», Алматы, 2006, 60-64, 72 б
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2005
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 1997
3. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан. - Алматы, «Жеті жарғы», 2000. Институт специальных научных знаний. Научно-практический комментарий. Выпуск 2. Алматы, 2000
4. Ү. Нұрмашев «Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы», Алматы,«Жеті жарғы», 2008
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 1997
6. Закон Республики Казахстан. От 6 января 2006 г. № 121-III. О присяжных заседателях. Введен в действие с 1 января 2007 г
7. Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда Казахской ССР, Пленума Верховного Суда Республики Казахстан, Нормативных Постановлений Верховного суда Республики Казахстан (1968-2006 г.г.). Алматы, 2007
8. Нормативное Постановлений Верховного суда РК от 13 декабря 2001 г. № 19. О возвращении судами уголовных дел для дополнительного расследования.
9. Уголовное - процессуальное право Республики Казахстан. Общая часть. Академический курс: книга первая и вторая. Под редакцией Толеубековой Б. Х. Алматы, 2004
10. Безлепкин Б. Т. Уголовнй процесс России. Учебное пособие. М., 2006
11. Гелдибаев М. Х. Уголовный процесс, Санкт-Петербург, 2001
12. Рыжаков А. П. Уголовный процесс. Учебник для вузов. М., 1999
13. Толеубекова Б. Х. Уголовно - процессуальное право Республики Казахстан. Особенная часть. Алматы, 1999
14. Якупов Р. Х. Уголовный процесс; учебник для вузов, М., 1999
15. Организация и методика работы прокурора в судебных стадиях уголовного судопроизводства. М., 1996.
16. Алексеева Л. Б. и др. Суд присяжных (пособие для судей). М., 1994
17. Алексеева Л. Б. Защитник в суде присяжных. М., 1997
18. Боботов С. В., Чистяков Н. Ф. Суд присяжных: история и современность. М., 2002
19. Мухаммеджанулы Н., Байбатыров С. Сборник образцов судебных документов по уголовном делам. Алматы, 2000
20. Немытина М. В. Российской суд присяжных: учебно - методическое пособие. М., 1995.
21. Прокурор в суде присяжных //Отв. Ред. В. В. Воскресенский. М., 1995
22. Радушная Я. В. Зачем нам нужен суд присяжных. М., 1995
23. Уильям Бернейм. Суд присяжных заседателей. М., 1996
24. Каиржанов Е. И. Понятие, структура и виды профилактики преступлений. Караганда, 1986
25. Нарикбаев М. Н. Правовая охрана детства. Алматы, 1996
26. Михайленко А. Р. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе. Саратов, 1975
27. Химичева Г. П. Расмотрение милицией заявлений и сообщений о преступлении. М.: ЮИ МВД РФ, 1997
28. Учебник уголовного процесса, М.: Спарк, 1995
29. Арықбай Ағыбаев, Есберген Алауханов,«Алдын ала тергеудің аяқталуы»,Алматы,«Жеті жарғы»,2004
30. Е. Алауханов, М. Оразәлиев «Айып тағу және айыптау қорытындысын түзу», Алматы, 2003, «Нұрлы әлем» баспасы
31. П.Әлмағанбетов «Қылмыстық іс жүргізуде сот сараптамасын тағайындау», Алматы, «Жеті жарғы», 2004
32. Қазақстан Республикасының «Сот сараптамасы туралы» Заңы. – Алматы, «Жеті жарғы», 1998
33. C.Ф.Бычкова, Е.С.Бычкова, А.С.Қалимова «Сот экспертологиясы », Алматы,«Жеті жарғы», 2006
34. Значение экспертизы в расследовании преступлений /Под ред. Л. В. Винницкого, Караганда, 1991
35. Бычкого Е. С. Проблемы развития института специальных значений в гражданском судопроизводстве. Дисс. ...канд. юрид. наук. Алматты, 2004
36. Мәрзия Сейтқазықызы «Қазақстан Республикесындағы прокурорлық қадағалау курсы», Алматы, 2006
37. Жәкішев Е.Ғ. Криминалистік тактика: Оқу құралы. Алматы, «Жеті жарғы», 1997
38. С. Д. Оспанов «Уголовный процесс Республики Казахстан», (часть общая), Алматы, 2002
39. Белкин Р. С. Криминалистика. Проблемы, тенденции перспективы. От теории – к практике. М., 1988
40. Эксперт. Руководство для экспертов органов внутренних дел и юстиции /Под ред. Аверьяновой Т. В. И Стактуса В. Ф. М., 2003
41. Рыжаков А. П. Уголовный процесс: Возбуждение и отказ в возбуждении уголовного дела. Тула, 1996
42. Терентьев Д. Возбуждение уголовного дела в советском уголовном процессе Социалистическая законность, 1951
43. Строгович М. С. Материальная истина или судебные доказательства в советском уголовном процессе М., 1955
44. Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса. М., 1970, 1-том
45. Ремнев В. И. Право жалобы в СССР. М., 1964
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Конституциясының
1-бабында көрсетілгендей мемлекеттің ең басты байлығы адам болып
табылады[1]. Сол себепті Қазақстан Республикасының құқық қорғау
органдарының міндетіне адам және азаматтардың құқықтары мен бұзылған
мүдделерін қорғау мен қалпына келтіру болып табылады.
Қоғам мен азаматтардың мүдделерін қылмыстық қиянаттардан қорғау және
құқықтық тәртіпті нығайту үшін мемлекет жүзеге асыратын шараларды орындауда
басты роль атқаратын құқық қорғау органдары (прокуратура, алдын ала тергеу
және анықтама жүргізетін органдар) мен сот болып табылады. Бұл мемлекеттік
құқық қорғау органдары мен соттың атқаратын қызметтері бірдей емес
болғанмен, олардың қызметтерін сипаттайтын негізгі мәселелерге, жалпы
алғанда, мыналар жатады: қылмыстарды ашу, қылмыс істеген адамдарды толық
әшкерелеу, кінәлі адамдарға заңмен көзделген ықпал ету шараларын қолдану,
айыбы жоқ адамдарды ақтау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу шараларын
жүргізу.
Аталған органдардың қызметтері бір-бірімен байланысты болса да, олардың
өкілеттіктері бірдей емес. Мысалы, алдын ала тергеу органы істелген
қылмысты ашып, оны істеген адамдарды әшкерелейтін дәлелдемелер жинағанының
өзінде айыпталушының кінәлілігі жөнінде мәселені шешуге және оған жаза
тағайындауға құқылы емес. Яғни, заңмен орнатылған тәртіп бойынша, алдын ала
тергеу аяқталған соң қылмыстық іс заңдылықтың сақталуын қадағалайтын
прокурорға жіберіледі. Ал прокурор өз құзыреті шегінде жедел іздестіру
қызметінің, сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізудің, анықтаудың,
тергеудің және сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық
процестің барлық сатыларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде
жүзеге асыратын лауазымды тұлға[2, 25 б]. (Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі 62-бап). Сонымен қатар тергеу органының
жасаған тұжырымдарымен келіскен жағдайда бұл қылмыстық істі тиісті сотқа
жіберуге міндетті. Содан кейін сот алдын ала тергеу жүргізу барысында
жиналған дәлелдемелердің және айыптаушы мен қорғаушы жақтарының келтірілген
дәлелдемелерінің негізінде сотталушының кінәлі немесе кінәсіздігі және оған
жаза қолдану немесе қолданбау жөнінде шешім шығарады. Сөйтіп, бұл қызмет
тек қана заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады және қылмыс
жөнінде заңды қолданумен байланысты болғандықтан қылмыстық процесс, яғни
қылмыстық іс жүргізу деп аталады.
Конституцияда қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі өндірістік сатыда
адамды тұтқынға алу және қамауда ұстау прокуратураның құзырында деп
белгіленген.
Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі сұрақтары, оның ішінде қылмыстық іс
бойынша кездесетін ахуалдары, қылмыстық қудалауды жүзеге асыру, іс
жүргізуде тергеу әрекеттерінің, тоқтамға алудағы аспектілері, іс жүргізудің
қалыптары және алдын ала тергеудің аяқталуы, прокурордың қадағалауының ролі
және қылмыстық іс жүргізу бойынша сотқа дейінгі сот бақылауы.
Қылмыстық iс қозғауға қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi болдырмайтын
мән-жайлар болмай, қылмыс белгiлерiн көрсететiн жеткiлiктi деректердiң
болуы негiз болып табылады.
1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу.
1.1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу түсінігі мен оның құқықтық
жүйесі.
Қылмыстық іс жүргізу – заңға негізделген, құқықтық қатынастар түріне
айналдырылған, қылмыстық істі жүргізетін органдардың, сонымен қатар ерекше
қылмыстық іс ретінде жүзеге асырылатын және қылмыстың жылдам әрі толық
ашылуына қол жеткізуге, оған кінәлі адамдарды анықтап, оларды жазаға
тартуға әділ сот шешімін шығарып, қылмыстық заңның дұрыс қолданылуы үшін
қызмет ететін тұлғалардың іс-әрекеті[3, 5 б].
Процесс (лат. Procedure - ілгері жылжу), яғни бұл қылмыстық процеске
тән, қылмыстық істің бірінші кезеңнен екінші кезеңге өту, істі қозғаудан
үкім шығаруға дейін болатын, т.б. қозғалыс әрекеті[4, 5 б].
Әдебиеттерде қылмыстық процесс және қылмыстық сот ісін жүргізу
ұғымдары ұқсас сәйкестендіріле анықталған, дегенмен, соңғысы қылмыстық
процесс ұғымын толық қамти алмайды және қылмыстық істі қозғауға, алдын ала
тергеу барысында төменгі сатыда жүзеге асады.
Осы пікірге әбден келісуге болады, себебі, бұл терминдерді ұқсас,
сәйкес, қатар қолдана отырып, заң шығарушы мынадай қорытындыға келеді: іс
жүргізу қылмыстық процестер ішінде негізгі орталық звено болып табылады. Ал
барлық басқа іс жүргізу кезеңдері (істі қозғау және тергеу) қылмыстық істі
сотта қарау кезеңдерімен тығыз байланыста болады.
Қылмыстық іс жүргізу қызметі анықтау органдары, тергеуші, прокурор,
сот, сондай-ақ жеке (азаматтық) және занды түлғалар арасындағы өзара
қүқықтық қатынас нысанында жүзеге асырылады.
Қылмыстық іс жүргізу - бұл анықтау органдарының қызметі, прокурордың
алдын ала тергеу, қарау, шешім шығару, сот төрелігінің міндетін тарату
әрекеті болып саналады.
Сот органдарының іс жүргізу кезендері үнемі қылмыстық іс қозғау
әрекеттері мен қылмыстық істің жолын кесу, тыю, ұстау, тінту, қамау,
мәжбүрлеу сияқты түрлі шараларды іс жүргізуде қолдану әрекеттерімен тығыз
байланысты.
Әрбір аталған шара, яғни осы қызмет әрекеттері адамның бостандығы мен
конституциялық құқығына нұқсан келтіреді және әрқашан қылмыстық іс жүргізу
нормаларының мүлтіксіз және қатаң сақталуын талап етеді. Себебі, бүл
нормалар сот төрелігі органдарының заңды әрекеттерінің кепілі болып
табылады.
Қылмыстық процестің басқа процестерден (азаматтық, арбитраждық
(төрелік), т.б.) айрықша белгісі мынадай жағдайларда көрініс табады:
— тек жасалған қылмысқа байланысты;
— қылмыстық істерді тергеу және ашу үшін;
— мемлекеттік орган және лауазымды тұлға атағына арнайы қүқық алған
жағдайда;
— қылмыстық іс жүргізу заңдық нормаларының қатаң тәртібінің сақталуы
мен оны мүлтіксіз орындалу жағдайында;
Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық процесс бұл қылмыстық іс жүргізу
зандарында қарастырылған, яғни қылмыс жасаудағы тұлғаның кінәсі бар не жоқ
екендігін белгілейтін сот төрелігі субъектілерінің атқаратын қызметтерінің
жиынтығы (жауап алу, тергеу, жолын кесу, тыю шаралары, қылмысты ашу, сот
тергеуі, үкім шығару, т.б.).
Қылмыстық процестің міндеттері - қылмыстық іс жүргізу кодексінің
8-бабында былай айтылады: қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды
тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық
жауапқа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып
табылады[2, 7 б].
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі адамды
және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың қүқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда — оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуі,
сондай-ақ заңдылық пен қүқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
қүқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс. Жалпы
алғанда, қылмыстық процесс кінәлі адамды әділ жазалау және кінәсіз адамды
толық айыптау міндеттерін шешуге негізделген.
Бүл міндеттер бір-бірімен өзара тығыз байланысты және бірінен екіншісі
туындап отырады, нәтижесінде олар занды сот шешімін қамтамасыз етуге және
жазалау шарасын әділ тағайындауға бағытталады.
Уақытқа, кеңістікке, тұлғаның айналасына қатысты қылмыстық іс жүргізу
заңының әрекеті.
Қылмыстық іс жүргізу процесінің қайнар көзі (бастамасы) Қазақстан
Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 1-бабында айқындалған. Онда
Қазақстан Республикасы аумағына қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібі
Қазақстан Республикасының Конституциясымен, конституциялық зандарымен,
Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы
жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделген Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен айқындалады деп
көрсетілген. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі қайнар көзі заңды күші
бар Қылмыстық іс жүргізу кодексі болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларына мынадай нормативтік актілердің жиынтығы енеді:
- Қазақстан Республикасы Конституциясы (онда қылмыстық құқық негіздері,
яғни адам мен азаматтың бостандығы мен құқығы, жеке тұлғалық қол
сұқпаушылық, кінәсіздік презумпциясы, т.б. белгіленген).
- Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
Конституциялық заңды күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы:
— Қазақстан Республикасындағы сот пен сот мәртебесі туралы;
— Казақстан Республикасының прокуратурасы;
— Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы;
— Жедел іздестіру қызметі туралы;
— Адвокат қызметі туралы, т.б.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот пленумының Қаулысы қылмыстық іс
жүргізу құқығының негіздеріне жатпайды, бұл Қаулы оның нормаларына сот
талқылауын береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының негіздеріне сондай-ақ заңға тәуелді
нормативтік құқықтық актілер де, ведомстволық нормативтік актілер де (ҚР
Бас прокурорының бұйрықтары, Әділет министрлігінің нормативтік актілері,
Ішкі істер министрінің бұйрықтары, т.б.) жатпайды. Олар қылмыстық іс
жүргізу нормаларының таратылуы мен орындалуы тұрғысынан қолданылады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексі — бұл қылмыстық іс жүргізу құқығының
жүйеленген негізі, ол 1997 жылдың 13 желтоқсанында қабылданып, 1998 жылдың
1 қаңтарында күшіне енді. Негізінен Кодекс Адам мен азамат құқығы
Декларациясының идеясын танытады және қылмыстық процеске қатысатын
тұлғалардың занды мүддесі мен құқығын қорғауға бағытталады. Ол жалпы және
Ерекше бөлімдерден тұрады.
Жалпы бөлім 5 бөлімнен (1-5), 21 тараудан және 176 баптан тұрады.
Ерекше бөлімде 8 бөлім (6—13), 40 тарау, 400 бап (177— 577) енеді.
Ескерте кету керек, 2007 жыддың 1 қаңтарында Қылмыстық іс жүргізу
кодексіне Алқабилердің қатысуымен істер бойынша іс жүргізу деп аталатын,
57—62 тараулардан, 542—577-баптардан тұратын жаңа 13-бөлім еңгізілді.
Бірінші бөлім жалпы (негізгі )ережелерді сипаттайды, екінші бөлім
қылмыстық іске қатысушы субъектілер мен олардың құқықтары мен міндеттерін,
процесс субъектісі ұғымын айқындайды, үшінші бөлім дәлелдемелер мен
дәлелдеу ұғымдарын, төртінші бөлім іс жүргізулік мәжбүрлеу шаралары мен
тәртібін анықтайды, бесінші бөлімде қылмыстық процестегі мүліктік
мәселелерді шешу ережелері белгіленген.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің Ерекше бөлімі алтыншы бөлімнен
басталады, онда қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу ережелері
реттелініп берілген, жетінші бөлімде бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу
әрекеттері көрсетілген, сегізінші бөлім соттың заңды күшіне енбеген
үкімдері мен қаулыларын қайта қарау мәселелерін шешеді, тоғызыншы бөлімде
сот шешімдерін орындау мәселелері қарастырылады. Оныншы бөлім соттың заңды
күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде іс жүргізу тәртібі туралы
түсінік береді, он бірінші бөлімде қылмыстық істердің жекелеген санаттары
бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері (кәмелетке толмағандардың,
артықшылықтары мен қылмыстық ізге түсуден иммунитеттері бар адамдардың,
яғни Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттары, соттар, дипломаттар,
т.б.) берілген. Он екінші бөлім ессіз күйдегі адамдарға медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер бойынша сот ісін жүргізу
тәртібін және шет мемлекеттердің қылмыстық істер бойынша құзыретті
мекемелермен, лауазымды адамдармен өзара іс-қимылының тәртібін анықтауға
арналған. Соңында жаңадан енген он үшінші бөлім алқабилердің қатысуымен іс
жүргізу тәртібін көрсетеді.
Қылмыстық іс қозғау себептері мен негіздері деп қылмыстық іс жүргізу
заңында көзделген, анықтау және тергеу органдарының болған, болып жатқан
және әзірленіп жатқан қылмыстар туралы мәлімет алыну қөздері түсініледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 177-бабына сәйкес қылмыстық іс қозғауға
себептер мен негіздер болып мыналар табылады:
1) азаматтардың арыздары;
2) кінәсін мойындап келу;
3) мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе үйымда басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы;
4) бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар;
5) лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға құқық берілген
органдардың қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтауы.
2. Қылмыстық іс қозғауға қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді болдырмайтын
мән-жайлар болмай, қылмыс белгілерін көрсететін жеткілікті деректердің
болуы негіз болып табылады.
Арыз түскеннен бастап ҚІЖК-нің 37-бабына сәйкес процесуалдық әрекеттер
жүргізіледі. Қылмыстық ізге түсуді болдырмайтын жағдайларға мыналар жатады:
1.Қылмыстық іс қозғауға болмайтын, ал қозғалған іс тоқтатылуға тиіс
жағдайлар:
1) қылмыс оқиғасы болмауы;
2) әрекетте қылмыс құрамының болмауы;
3) егер ол жасаған әрекет үшін жаза қолдануды жойса, рақымшылық ету
актісінің салдары;
4)мерзімінің ескіруіне байланысты;
5) осы Кодекстің 33-бабының екінші бөлігінде және 34-бабының екінші
бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстің ЗЗ-бабының
бірінші бөлігіңде және 34-бабының бірінші бөлігінде көзделген қылмыстар
туралы істер бойынша жәбірленуші шағымының болмауы;
6) жеке айыптаушының — осы Кодекстің 33-бабының екінші бөлігінде
көзделген жағдайларды қоспағанда, осы баптың бірінші бөлігінде көзделген
қылмыстар туралы істер бойынша айыптаудан бас тартуы;
7) өзі туралы белгілі бір айыптау бойынша соттың заңды күшіне енген
укімі не қылмыстық ізге түсудің мумкін еместігін белгілейтін соттың күшін
жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
8) белгілі бір айыптау бойынша қылмыстық ізге түсу органының қылмыстық
ізге түсуден бас тарту туралы күшін жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
9) қылмыстық іс қозғау оған медициналық сипаттағы мәжбурлеу шараларын
қолдану үшін қажет жағдайларды қоспағанда, қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті есі кіресілі-шығасылы жағдайда жасаған адамға катысты;
10) әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық жүктеу
мүмкін болатын жасқа толмаған адамға қатысты;
11) іс бойынша іс жургізу кайтыс болған адамды ақтау немесе істі басқа
адамдарға қатысты тергеу үшін қажет ағдайларды қоспағанда, қайтыс болған
адамға қатысты;
12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ережелеріне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға қатысты.
2. Қылмыстық іс қылмысты оқиғаның жоқтығы немесе қылмыс құрамы жоқтығы
делелденген кезде де, егер қосымша дәлелдер жинау ушін барлық мумкіндіктер
сарқылса, олардың бар екендгі дәлелденбеген кезде де осы баптың брінш
бөлігінің 1 және 2-тармақтарында көзделген негіздер бойынша қысқартылады.
3. Қылмыстық іс айыпталушының (сезіктінің) зиян келтіруі заңцы болып
табылатын не әрекетті айыпталушы (сезікті) Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексіне сәйкес оның қылмыстылығы мен қылмыстық жауаптылығын
жоққа шығаратын жағдаятта жасаған жағдайларда осы баптың бірінші бөлігінің
2-тармағында көзделген негіздер бойынша қысқартылуға тиіс.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің 3 және 4-тармақтарында көрсетілген
негіздер бойынша іс қысқартуға, егер айыпталушы қарсылық білдірсе, жол
берілмейді. Бұл жағдайда іс бойынша іс жургізу жалғастырылады және оған
негіз болған кезде сотталған адамды жазадан босату арқылы айыптау үкімінің
қаулысымен аяқталады.
5. Қылмыстық ізге тусу органы қылмыстық ізге түсуді жоққа шығаратын
жағдайды байқағаннан кейін сотқа дейінгі іс жургізудің кез келген сатысында
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы немесе қылмыстық істі қысқарту
туралы қаулы шығарады. Прокурор істі соттың басты талқылауында қарау
басталғанға дейін оны соттан кері қайтарып алуға және осы бапта көзделген
негіздер бойынша қысқартуға да құқылы.
6. Сотта қылмыстық ізге тусуді жоққа шығаратын мән-жайды байкаған
мемлекеттік айыптаушы айыптаудан бас тарту туралы мәлімдеуге міндетті.
Мемлекеттік айыптаушының айыптаудан бас тарту туралы мәлімдемесі, егер жеке
айыптаушы айыптауды қолдауын жалғастырса, қылмыстық істі қараудың
жалғастырылуына кедергі келтірмейді.
7. Қылмыстық ізге тусуді жоққа шығаратын мән-жайларды байқаған сот
қылмыстық істі қысқарту туралы мәселені шешуге міндетті.
ҚР ҚІЖК-нің 37-баптың екінші тармағына сәйкес қылмыс оқиғасының, құрамы
жоқтығы дәлелдеген кезде де осы баптың бірінші бөлігінің 1 және 2-
тармақтарында көзднлген негіздер бойынша қысқартылады немесе жинақталған
материалдар бойынша қылмыстық іс қозғаудан бас тартылады. Қаулы
қабылдағаннан кейін аяқталады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 52-бабына сәйкес, қылмыстық іс бойынша
іс жүргізуді аяқтау мыналар болып табылады:
1) қылмыстық іс бойынша іс жургізу толық қысқартылғандығы туралы
қаулының кушіне енуі бойынша;
2) үкімнің немесе іс бойынша басқа да түпкілікті шешімнің күшіне енуі
бойынша — егер ол оны атқару жөнінде арнаулы шаралар қабылдауды қажет
етпесе;
3)үкімнің немесе іс бойынша басқа да түпкілікті шешімнің орындалғандығы
туралы, растау алынуы бойынша — егер ол оны атқару жөнінде арнаулы шаралар
қабылдауды қажет ететін болса, аяқталады.
1.2 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу сатылары.
Қылмыстық процесс сатыларының түрлері мен үғымдары.
Іс жүргізу әрекеттері өзіндік жеке және бірінен-біріне өтіп отыратын
кезекті кезендік сатылардан тұрады. Олар теорияда қылмыстық процесс
сатылары деп аталатын іс жүргізу әрекеттерінің жиынтығын құрайды.
Қылмыстық іс жүргізу кодексі осы сатылардың көмегімен арнайы жүйе
ретінде құрылды. Қылмыстық процестің әрбір сатысында (этапында) субъектілер
өзіндік жеке міндеттерін шешеді, алынған дәлелдемелердің растығын
тексереді, оларға баға береді және осыған сәйкес шешім қабылданады.
Осылайша, бір сатыдан екінші сатыға өту арқылы келе-келе дәлелдемелер
жинақталады, тексеріледі, бағаланады және іс жөніндегі шынайы ақиқатқа қол
жеткізеді. Бұл кезендер жүйесі процеске қатысушыларға тергеу және сот
кезіндегі қателіктер үшін шағымдануға немесе негізделмеген шешімдерді
жөндеуге мүмкіндік береді. Іс жүргізу заңын өрескел бұзу кезінде қылмыстық
іс қосымша тергеуге немесе сотта жаңадан қарауға қайтарылады.
Әдебиеттерде қылмыстық процестің қарапайым алты сатысын ажырату
көрсетілген. Осы сатылы кезендерге мыналар жатады:
— қылмыстық істі қозғау
— алдын ала тергеу (алдын ала іс жүргізу және анықтау);
— істі сотта талқылауға дайындық;
— істі сотта қарау;
— заңдық күшіне енбеген сот үкімі мен қаулысын қайта қарауға қатысты
апелляциялық саты;
— сот шешімінің орындалуы (үкім мен қаулы).
Қылмыстық істі қозғау кезеңі. Қылмыстық істі қозғау кезеңіне мынадай
мәселелерді шешу тән:
— анықтау органына, аңықтаушыға, тергеушіге немесе прокурорға келіп
түскен өтініштер мен арыздарды, хабарламаларды, қылмыс туралы материалдарды
қарастыру (бұл әрекеттер қылмыстық процестің туындауынын, бастамасы деп
саналады);
— түсініктемені қабылдау, оқиға орнын тексеру, куәландыру, т.б. (ҚР
ҚІЖК 221-бабы);
— күдіктіні ұстау, тұтқындау, тінту, ешқайда кетпеу туралы қол қойдыру
және басқа да бұлтартпау шаралары;
— қылмыстық істі қозғау — алдын ала тергеудің бастамасы;
— қылмыстық істі қозғаудан бас тарту (алдын ала тергеудің соңы,
тоқтатылуы).
Алдын ала тергеу кезеңі. Алдын ала тергеу кезеңі қылмыс жасаудың мән-
жайларын анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинақтаудан, зерттеуден,
дәлелдемелерді пайдаланудан тұрады (ҚР ҚІЖК 124-бабы). Бұл кезеңде
кінәлінің қылмыстық жауаптылығымен кінәсінің бар екенін немесе жоқтығын
белгілеу мақсатында тергеуші дәлелдемелерді қорыту және бағалау ісін
жинақтау сияқты кең көлемді жұмыстармен айналысады. Сол іске қатысы бар
барлық тұлғалардан жауап алынады және ҚР ҚІЖК-те көрсетілген барлық тергеу
әрекеттері карастырылады.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар:
— жауап алу органдары, жауап алушы, тергеуші, прокурор
— жәбірленуші, күдікті, кінәлі, қорғаушы;
—эксперт, маман, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және куәлар.
Бұл кезең айыптау қорытындысынан тұратын істі прокурорға өткізу
жұмысымен аяқталады сол арқылы сотқа жолданады немесе жауап алушыға,
тергеушіге істі қайта қарау үшін не болмаса тоқтату үшін қайтарылады.
Іс жүргізу барысында едәуір ықпал ететін мән-жайлардың тууына
байланысты іске катысты жұмыстар тоқтатылуы мүмкін (сырқаттану немесе
күдіктіге іздеу салу, т.б.).
Істі сотта қарауға, талқылауға дайындалу кезеңі. Істі сотта қарау
алдындағы дайындық кезеңі сот төрағасының мынадай әрекеттерімен
сипатталады:
— істі алдын ала қарау заңдылығы, объективтілігін, толықтығын тексеру;
— сотқа берілген істің соттауға жататындығы туралы мәселелерін шешу;
— айыптау қорытындысының көшірмесін немесе айыптау хаттамасын тапсыру;
— айыпталушыға қатысты қылмысты болдырмау шараларының негізділігін
тексеру;
— істің қандай соттылыққа жататыны туралы, істі қосымша тергеуге
қайтарылуы туралы шешім қабылдау үшін қатысушы жақтармен сот төрелігі алдын
ала тыңдау жүргізеді, т.б.
— негізгі сот талқылауын тағайындау туралы шешім қабылдау. Бұл шешім
сот төрелігінің қаулысымен дайындалады.
Негізгі сот талқылауын тағайындау туралы қаулыда мынадай мәселелер
қарастырылады:
— айыпталушының сотталушы екенін мойындау туралы мәселелер, ҚК-тің
қандай бабы бойынша айыпталғаны туралы анкеталық мәліметтерін белгілеу;
— процеске қатысушылардың қарсылық білдіруі, ұсынысы және басқа да өтініш,
арыздарын шешу туралы мәселелер;
— айыпталушының қорғаушы ретінде таңдаған тұлғаны қорғаушы деп
тағайындау және іске қатысуға рұқсат ету туралы мәселелер;
— сотқа шақырылуға қатысты тұлғалардың тізімі туралы мәселелер, т.б.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар: сот төрелігі, прокурор, сотталушы,
қорғаушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе
олардың өкілдері.
Сотта талқылау кезеңі. Сот талқылауы кезеңі — бұл негізгі қылмыстық
процесс кезеңі. Онда барлық дәлелдемелер түбегейлі айқын қарастырылуы
керек, сотталушының, жәбірленушінің, куәгерлердің жауаптары тындалады,
сараптау қорытындысы тексеріледі және жарияланады, заттай айғақты
дәлелдемелер қарастырылады, хаттамалар мен басқа да құжаттар жарияланады
(ҚР КІЖК 311-бабы). Бұл кезеңнің нәтижелі (корытынды) құжаттары - сот
төрелігінің қаулысы мен үкім болып табылады.
Бұл кезеңнің субъектілеріне мыналар жатады:
— сотқа төрағалық етуші өкілдер, ант берген заседательдер, сот
төрағасы, прокурор;
— қорғаушы, сотталушы, жәбірленуші;
— азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері;
— куәгер, эксперт, маман, аудармашы, сот мәжілісінің хатшысы, сот
приставы.
Апелляциялык іс (өндіріс) кезеңі. Апелляциялық іс кезеңі — бұл заң
күшіне енбеген сот үкімі мен сот төрелігінің қаулысын қайта қарау кезеңі.
Аппеляциялық кезең — бұл шағымдану, істі қайта қарау мақсатында сот қаулысы
мен үкіміне наразылық білдіру.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар: сот коллегиясының сот төрағалары,
мен оларға төрағалық етуші өкілдер, прокурор, сотталушы, ақталушы,
жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері,
аудармашы.
Үкімге қарсы шағымдану кұқығына тек сотталушы, ақталушы және олардың
қорғаушысы, жәбірленуші, азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкер ғана ие
бола алады. Олардың өтініші азаматтық талапқа сай болғанда ғана үкімге
қарсы шағымдана алады.
Шағымды, наразылықты қабылдау құқығы сол іске мемлекеттік айыптаушы
ретінде қатысқан прокурорға тиесілі. (ҚР ҚІЖК 396-бап).
Бұл кезеңде істің толықтай мән-жайының шынайы белгіленуі, қылмыстық
заңның дұрыс қолданылуы, айыптаудың дәлелденуі, ҚР ҚІЖК нормаларының
сақталуы, сот қаулысы мен үкімінің заңға сәйкес келуі және негізділігі
тексеріледі.
Апелляциялық инстанция соты сот-психиатриялық және басқа да
экспертизалар тағайындауға, денсаулығы туралы құжаттарды, сотталушы мен
жәбірленушінің соттылығы туралы құжаттарды талап етуге өкілетті.
Осы кезеңде қабылданатын шешімдер:
а) үкімді, сот қаулысын өзгеріссіз қалдыру, ал прокурордың шағымы мен
қарсы наразылығын қараусыз қалдыру;
б) үкімнің (қаулының) өзгеруі;
в) үкімнің (қаулының) күшін тоқтату;
г) үкімнің (қаулының) күшін тоқтату және істі жаңа сотта қарауға
жіберу немесе істі қосымша қарауға жіберу.
Сот шешімін орындау кезеңі. Сот шешімін (үкім және қаулы) орындау
кезеңі. Бұл кезеңнің мақсаты мен міндеті — сот үкімін орындауға қатысты
болып табылады. Үкімді орыңдау барысында заңда көрсетілген бірқатар іс
жүргізу әрекеттерін қолдануға мүмкіндігі туындап жатады. Мысалы:
— туған-туыстарын сот үкімінің мазмұнымен таныстыру және оларды
сотталушымен жолықтыру;
— сотталушының сырқатына, жүкті болуына байланысты немесе кәмелетке
толмаған баласы болуына байланысты сот үкімін орындауды кейінге қалдыру.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар:
— сот председателі, сот төрағасы, прокурор, сотталушы, қылмыстық-
атқарушы мекеме әкімшілігі, дәрігерлік комиссия, әскери бөлім тобы, т.б.
Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңі. Қадағалау ретінде іс жүргізу
кезеңі — бұл заңды күшіне енген сот шешімін қайта қарау ісі жөніндегі
қылмыстық процестің ерекше кезеңі.
Бұл кезеңде прокурор мен сот председателі заңсыз және негізсіз деп
танылған сот үкімі мен сот қаулысының заң күшіне енуі туралы шағымдарды,
арыздарды қарастырады.
Заңды күшіне енген үкімдер мен қаулыларға қарсы қадағалау
инстанциясына сәйкес апелляциялық шағым беруге құқығы бар процестің
қатысушылары наразылық білдіріп, шағымдана алады. (ҚР ҚІЖК 460-бабы).
Наразылықты қабылдауға мыналар құқылы: облыстық және оған тең сот
төрелігінің қадағалау коллегиясындағы Қазақстан Республикасы Бас прокуроры,
сондай-ақ қадағалау коллегиясындағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты.
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының орынбасары, облыс прокурорлары және
оларға тең келетін қадағалау коллегиясындағы прокурорлар.
Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңінің субъектілері: Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сот председателі, облысты сот председательдері мен
оларға тең келетін сот төрағалары, Жоғарғы Соттың қадағалау коллегиясындағы
сот төрағалары және облыстық соттың қадағалау коллегиясы, баяндаушы судья;
ҚР Бас прокуроры және олардың орынбасарлары, облыс прокурорлары мен оларға
тең дәрежелі прокурорлар; сотталушы, ақталушы, қорғаушы, жәбірленуші, және
оның өкілдері, аза-маттық талапкер, азаматтық жауапкер, олардың өкілдері.
Шағымдар мен қарсы наразылықтар бойынша қылмыстық істерді жоғарьда
аталған соттар мен осы іске қатысты прокуратуралар қарастырады. Олар үкім
мен қаулыны өзгертуге немесе жоюға қатысты негіздеме тапқан жағдайда
қадағалау тәртібімен наразылық білдіруі қажет.
Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңінде мынадай міңдеттер шешіледі:
бірінші сатыдағы сот үкімі мен сот қаулысының негізділігі мен зандылығын
тексеру, заңды күшіне енген апелляциялық және қадағалау ісінен кейінгі
қаулылардың негізділігі мен зандылығын тексеру.
Қадағалау сатысында апелляциялық кезеңде байқалмаған сот қателіктері
анықталады.
Сот қателіктері деп мыналарды тануға болады: кінәсіз адамды соттау;
кінәліні ақтау; орта, ауыр және ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін айыпталушы
тұлғаның ісін тоқтату; сотталушының өзін-өзі қорғау құқығынан айыру.
Бұл кезеңдегі процесс қадағалау коллегиясының сот қаулысын қабылдаумен
аяқталады, сот қаулысында мыналар шешіледі:
а) шағымды (қарсы наразылықты) қанағаттанарлықсыз деп қаддыру;
б) үкімді және басқа да шешімдерді жою;
в) үкімді және одан тарайтын шешімдерді жою, істі тоқтату;
г) апелляциялық және қадағалау тәртібімен қабылданған қаулыларды жою,
сот үкімін өзгерту немесе оны өзгеріссіз қалдыру;
д) қадағалау инстанциясының шешімін жою, апелляциялық инстанция
сотының үкімі мен қаулысын өзгеріссіз қалдыру.
2 Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу.
2.1 Қылмыстық іс қозғау сатысы, оның негіздері мен себептері және іс
жүргізу тәртібі.
Қылмыстық іс қозғау сатысының ұғымы, маңызы және мақсаты. Қылмыстық іс
жүргізу заңында қылмыстық іс қозғаудың мәнін айқындайтын арнаулы нормалар
болғанымен, осы сатыны жүзеге асыру рәсіміне Қылмыстық іс қозғау деп
аталатын дербес 23-тарау арналған, ал ол Қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу деп аталатын 6-бөлімнің құрамдас бөлігі болып табылады.
Бұл жағдайдың мынадай тұрғыдан ерекше маңызы бар:
–– қылмыстық іс жүргізу кодексінің (бұдан былай - ҚІЖК), басқаша
айтқанда, аспаптық немесе операциялық[5, 9-13 б] бөлімі деп аталатын Ерекше
бөлімі сотқа дейінгі іс жүргізуді реттеуден басталады, яғни заң шығарушылар
қылмыстық іс қозғау сатысының маңызын ресмий қылмыстық іс жүргізу қызметі
басталатын акт ретінде анықтаған;
–– қылмыстық іс қозғауды сотқа дейінгі іс жүргізуге жатқызу осы құқық
қатынастары субъектілерінің сапалық құрамына бағдарланады, ал мұндай құқық
қатынастары талданатын сатыдағы қылмыстық процесске тартылатын тиісті
тұлғалар мәртебесінің жиынтығынан туындайтын құқық қатынастарының сипатын
айқындауға мүмкіндік беретін;
–– қылмыстық іс қозғау рәсімінің өзін реттейтін жарлықтарды талдау
арқылы ғана, сондай-ақ белгілі дәрежеде осы сатыға қатысы бар басқа да
нормалардың мәні арқылы қылмыстық іс қозғау сатысының мәні мен мазмұнын,
оның құқықтық табиғатын түсінуге болады.
Қылмыстық іс қозғаудың заңдық анықтамасының болмауы құқық нормаларын
түсінуге, оларға түсінік беруге және оларды қолдануға қойылатын біркелкі
талаптарды сақтауды қиындатады. Оның үстіне, ҚІЖК-нің осы бөлігінде
көзделген расімдерді дәлме-дәл сақтаған жағдайда соңғы талапты толық
орындауға болады.
ҚІЖК-нің 7-бабының 27-тармағына сәйкес іс бойынша іс жүргізу -
қылмыстық іс қозғау, сотқа дейінгі дайындық, сотта істі қарау және соттың
үкімін ( қаулысын ) орындау барысында нақты қылмыстық іс бойынша жүзеге
асырылатын іс жүргізу әрекеттері мен шешімдерінің жиынтығы болып табылады.
Одан әрі, осы баптың 28-тармағында қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізу - бұл қылмыстық іс қозғалған кезден бастап оны мәні бойыеша қарау
үшін сотқа жолдағанға дейін қылмыстық іс бойынша іс жүргізу деп айтылған.
Келтірілген қағидалар бұрынрақ айтылған мынадай ойларды растай түседі:
––қылмыстық іс қозғау және сотқа дейінгі дайындық әрекеттері өзара
алғанда тұтас әрі оның бір бөлігі ретінде түсіндіріледі;
––қылмыстық іс қозғау секілді бастапқы іс - әрекетсіз сотқа дейіегі
дайындықтың болуы мүмкін емес;
––қылмыстық іс қозғау сатысының болмауы қылмыстық іс жүргізу құқық
қатынастарының жоқтығын көрсетеді.
Сонымен, қылмыстық іс қозғау дегеніміз – бұл қылмыстық процестің
ең бірінші және міндетті сатысы болып есептеледі, онда қылмыстық ізге
түсуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жасаған
немесе дайындалып жатқан қылмыс жөнінде хабар алған соң қылмыстық іс қозғау
жөнінде шешім қабылдауға қажетті алғы шарттардың бар – жоғын анықтайды.
Қылмыстық іс қозғау фактісінің қылмыстық ізге түсумен бірдей еместігін
есте сақтау қажет. Қылмыстық ізге түсудің адамды қылмыстық жауптылыққа
тарту кезінен басталады, яғни іс жүргізу шешімдерінің уақыты мен көп
сатылылығы жөнінен қылмыстық іс қозғаудан артта қалатыны белгілі. Қылмыстық
ізге түсу әрекетінің қылмыстық іс қозғаумен байланысты болатыны соншама,
қылмыстық іс қозмайынша, қылмыстық ізге түсудің болуы мүмкін емес.
Қылмыстық іс қозғаудың қылмыстық ізге түсуден басты айырмашылығы -
қылмыстық ізге түсу қашан да қылмыс жасауға қатыстылығы уәкілетті
органдардың сотқа дейінгі жұмысы барысында дәлеледенген нақты адамға қарсы
бағытталған және бұл адам corpus delicti шегінде, яғни материалдық –
құқықтық мағынада құқық субъектісінің барлық белгілерін иеленеді, олай
болмаған жағдайда қылмыстық тәртіппен ешкімнің ізіне түсуге болмас еді.
Қылмыс жасады деп сезіктенген адам туралы ешқандай мәлімет болмаған
жағдайда шешім қабылданатын кездрдегі қылмыстық іс қозғау сатысы – бұл
басқа мәселе. Оған қоса, уәкілетті адамдардың қылмыстық іс қозғағаннан
кейін жасайтын әрекеттерінің нәтижелері істелген әрекетте қылмыстық
сипаттағы белгілердің немесе осындай жағдайда айтылып жүрген қылмыс
құрамының жоқтығы туралы қорытынды жасауға негіз болуы мүмкін. Қылмыстық
әрекет жасалған адам туралы мәліметтер болмайтын, бірақ мұндай әрекеттің
қылмыстық сипаты болуы мүмкіндігін көрсететін белгілер кездесетін
жағдайларда кылмыстық іс козғау туралы шешім қабылдау тәжірибеде "факті
бойынша қылмыстық іс қозғау" деп аталады (бұл шартты атау, ресми
терминологияға жатпайды — автордың ескертпесі). Егер қылмыс жасаган деп
сезіктенетін адам қылмыстық іс қозғау сатысында анықталатын болса, онда бұл
адамға қьлмыстық іс қозғау туралы шешім кабьлданады.
Қылмыстық іс қозғауға уәкілеттігі бар лауазым иелері осындай шешім
қабылданған кезден бастап ҚІЖК бойынша қылмыс жасау жағдайларын, оны
жасаған адамды, айыптының қылмыстық ізіне түсудің негіздерін анықтау
секілді мақсаттарға жету үшін көзделген кез- келген іс жүргізу әрекеттерін
қолдануға құқылы.
Бүрын қылмыстық іс қозғаудың анықтамасын жасауда біз қылмыстық
процестің бұл бөлігін дербес саты деп атағанбыз. Бұл дегеніміз, осы кезенде
пайда болған қүқық катынастары оларды өзге іс жүргізу сатылары мен
кезеңдерінен оқшаулайтын өзіңдік белгілерге де болатынын білдіреді, өйткені
олар, біріншіден, осы сатының мақсаттарын жүзеге асыратын іс жүргізу
қүраддарының мақсаттарымен міндеттері жөнінен, екіншіден, олардың сипаты
мен қүрылымы жөнінен ерекше белгілерге ие болады.
Сонымен, қылмыстық іс қозғау сатысының маңыздылығы мынада:
— уөкілетті орган (лауазым иесі) қылмыстық іс жүргізу мүддесін
тугызатын қылмыстық әрекетті оған қылмыстық жаза белгілеу қажеттігін
көрсететін белгілер түрғысынан бағалайды;
— қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдау қылмысты тез ашу, қылмыстың
жасалу жағдайларын толық әрі әділ тергеу, қылмыс жасагап адамның
кінәлылығын дәлелдеу үшін іс жүргізу жағдайларын туғызуға бағытталған.
–– ҚІЖК-нің талаптарына сәйкес қылмыстық іс қозғау туралы ресімделген
шешім сотқа дейінгі қызметтің барысында туатын барлық өзге құқық
қатьнастарьн жүзеге асыру үшін бастапқы іс жүргізу-қүқықтық кадам болып
табылады;
— уәкілетті органның қылмыстық іс қозғау жөніндегі дұрыс ресімделген
іс жүргізу шешімі сотқа дейінгі қызметті бастау Заңдылығьның өзімдік
кепілдігі болып саналады.
Қылмыстык іс қозғау сатыларының мақсаттары мыналар:
–– қылмысты тергеу кезінде бастауды қамтамасыз ету;
–– осы қылмыс тиісті органды анықтау;
––екінші мақсатпен өзара байланысты — осы сатьда сотқа дейінгі қызметке
қатысатын уәкілетті органдар мен лауазым иелерін, сондай-ақ олардың
уәкілетті ауқымьн анықтау.
Заң қылмысты боддырмауға немесе оның жолын кесуге, сондай-ақ қылмыстың
іздерін сақтауға бағытталған шараларды қоддану үшін мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдардың мідетті түрде жауап қайтаруын көздейді.
Қылмыстық іс қозғау сатысының міндеттері ҚІЖК-нің 8-бабында
көзделгеніндей, жасалған қылмысқа дер кезінде назар аударуға, оны тез әрі
толық ашуға, кінәлы адамды анықтауға, одан кейін сотта істі әділ қарауға
бағытталған кылмыстық процестін жалпы мiңдeттepiнeн келіп шығады.
Бұл сатының міндеттерін дұрыс шешу бұдан былайғы аддын ала тергеуді
ойдағыдай жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қылмыстық істі дер кезінде
қозғамау дәлелдемелерді жоғалтуға, қылмысты жасыруға әкеп соқтырады, осының
нәтижесінде қылмыстық іс бойынша — қылмыстық процестін негізгі мақсаты
бойынша ақиқатгы анықтау мүмкін болмай қалады.
Сонымен қатар, А.П.Рыжаковтың анықтағанындай, қарастырылатын сатының
екі бірдей міндеті бар. Біріншіден, әрбір жасалған қылмыс фактісіне жауап
беру керек, яғни қылмыс құрамының объективтік жақтарының белгілері бар кез
келген арызды (хабарламаны) дереу тіркеуге алу қажет. Екіншіден, қылмыстық
процестің кейінгі кезеңдерін шектеу, атап айтқанда, алдын ала тергеу
сатыларын: а) іс жүзінде болмаған; ә) ешкандай қылмысқа жатпайтын, яғни
кылмыс құрамының объективтік жақтарының ең болмағанда міндетті бір белгісі
жоқ, оның ішінде маңызы шамалы (әкімшілік, тәртіптік және басқа теріс
қылықтар)[6, 9 б] бірде-бір белгісі жоқ фактілерді қарастырудан сақтандыру
керек. Бұл анықтаманы даусыз деуге болмайды.
Қылмыстық іс қозғау үшін жеткілікті мағұматтарды анықтауда қылмысқа
кінәлы адам туралы мәліметтердің болуын немесе оны әшкерлеудің нақты
мүмкіндіктерін көздейтін немесе осы іс бойынша айыптау үкімі шығады деуге
негіз болатын сот болашағы деп аталатын жағдайды басшылыққа алуға болмайды.
Мұндай қағида заңға негізделмеген. Ол іс қозғаудан заңсыз бас тартуға,
қылмыс туралы бастапқы материалдарды тексеру шегін кеңейтуге әкеп соктыруы
мүмкін[7, 60 б].
Бұл позиция Д.Терентьевтің пікірімен сәйкес келеді, ол қылмыстық іс
қозғау сатысының маңызы мен міндеттерін бағалай келе, былай деп жазған:
"Жасалған қылмысқа көз жетушілік дәрежесіне келетін болсақ, онда кылмыстық
іс қозғауда әдебиеттерде көрсетілетініндей, жасалған немесе дайындалып
жатқан қылмыс туралы нанымды қорытындыны басшылыққа алу міндетіі емес"[8,
30 б].
Бұл мәселенің мәнін барынша терең түсіндірген М.С. Строгович былай деп
жазады: "Қылмыстық іс қозғау үшін жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс
жөнінде дөлелді жорамаддың болуы жеткілікті. Қылмыстық іс бойынша іс
жүргізу қылмыс жасалды деген белгілі бір ықтималдық дәрежесінен
басталады"[9, 84 б].
Жоғарыда баяндалған қағидалар қылмыстық іс қозғаудың осы сатысының
қатысушылары болып табылатын адамдардың арасында іс жүргізу сатысында
заңмен белгіленген міндеттерді қылмыстық сот ісін жүргізудің пайда болуы
мен дамуына үштасатын белгілі бір іс жүргізу әрекеттерін жасау арқылы
шешуге болады деп анықтауға негіз болады[7-10 б].
Сондықтан қылмыстық іс адамға (in personam-ға) қатысты емес, қылмыс
фактісіне, оқиғасына (in rem) қатысты қозғалады деген принципті берік
ұстану керек; ал адам заңды негіздер болғанда қозғалған қылмыстық іс
бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тартылады [10, 12 б].
Қылмыстық іс қозғаудың себептері мен негіздері.
Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды жан-жақты және әділ қарау,
сондай-ақ шешу — алдын ала тергеу органдарының қылмыстық іс қозғау
сатысындағы маңызды іс жүргізу міндеті.
Заң қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдау үшін мынадай белгілі бір
шарттардың болуы талап етіледі деп белгілеген: 1) қылмыстық іс қозғаудың
себебі; 2) қылмыстық іс қозғаудың негізі; 3) қылмыстық іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайлардың жоқтығы.
Қылмыстық іс қозғауға себеп — бұл тергеушіні, анықтаушыны, прокурорды
дайындалып жатқан немесе жасалған қылмыс туралы хабардар етудің занда қатаң
белгіленген негізі, мұндай негіздер болған жағдайда аталған органдар
қылмыстық іс қозғау туралы мәселені қарауға міндетті.
Негізінен қымытық іс қозғаудың себептері мен негіздері. Қылмыстардың
тергеудің екінші кезеңі қылмыстық іс қозғаудан басталады. Ал қылмыстық іс
қозғау өзіне қатысты белгілі себептер мен негіздердің болуын талап
етеді[11, 6 б]. Осыған байланысты ҚР ҚІЖК- нің 177-бабында көрсетілген
қылмыстық іс қозғауға мыналар себеп болады:
1) азаматтардың арыздары;
2) кінәсын мойындап келу;
3) мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе үйымда
басқару функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы;
4) бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар;
лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға заңды органдардың қылмыс
туралы мәліметтерді тікелей анықтауы.
Азаматтардың кылмыс туралы арыздары жазбаша түрде де, ауызша түрде де
болуы мүмкін. Жазбаша арызды берген адам оған кол қоюы тиіс, Ауызша арыз
хаттамаға түсіріледі де, оған арыз беруші және арызды қабылдап алған
лауазым иесі қол қояды. Ауызша арыздың хаттамасында хаттаманың қайда және
қашан жасалғаны, арызды кімнің (қылмыстық ізге түсу органының лауазымды
адамы) қабылдап алғаны. арыз беруші туралы толық мәліметтер (аты-жөні,
туған жері мен жылы, тұрғылықты орны мен жұмысы, жеке басын куәландыратын
қандай құжат көрсетілді, оны кім және қашан берген) көрсетілуі тиіс.
Арыз берушіге көпе-көрінеу жалған сөз жеткізгені үшін жауаптылығы
міндетті түрде түсіндіріледі, осыдан кейін оған ҚР Қылмыстық кодексінің 351-
бабы бойынша әдейі, жалған сөз жеткізгені үшін қылмыстық жауаптылығы туралы
ескертіліп, бұл туралы хаттамаға белгі соғылады, ол арыз берушінің қол
қоюымен куәландырылады.
Заңмен белгіленген осы міндетті рәсімді орындау кейін заңды түрде
алынған шын мағлұматтарды қолға түсірудің кепілі болады, осындай
мағлұматтардың негізінде қылмыстық іс қозғау туралы мәселе шешілетін
болады.
Қылмыс туралы ауызша хабарлама телефон арқылы да берілуі мүмкін. Ішкі
істер органындағы кезекші мұндай арызды қылмыс туралы арыздар мен
хабарламалар журналына тіркейді, осьдан кейін ол тексеру шаралары барысында
қолдау табатын болса, міндетті түрде жазбаша ресімделуі тиіс. Азаматтардың
әрқашан тікелей ауызша немесе жазбаша арыз беру мүмкіндігі бола бермейді,
сондықтан олар мұндай жағдайларда бұл туралы өздеріне қолайлы әдіспен, яғни
оны хат арқылы поштамен жолдай алады.
Әдебиетте "хат" термині арқылы кейде арызды немесе басқа өтініш
түрлерін жөнелтудің техникалық әдісі ғана түсініледі[12, 23 б].
А.Р. Михайленко "хат" дегеніміз — бұл ең алдымен сөзді қашықтыққа
жеткізіп қана қоймай, сондай-ақ оны қағазға түсіріп, уақыт кеңістігінде
сақтауға мүмкіндік беретіндей етіп жазып алу деп анықтайды. Бұған қоса,
қылмыс туралы арызды хатпен ғана емес, бандероль, сәлемдеме жәшік және
т.с.с. арқылы да жіберуге болады"[7, 30 б].
Қылмыс туралы арызды немесе хабарламаны жеткізудің мұндай әдістерін
тиісті іс жүргізу ресімінен өткізген соң қылмыстық іс қозғауға себеп
ретінде қарастыру керектігімен келіскен жөн.
Азаматтардың жеке және жеке-жариялы айыптау істері бойынша
шағымдарын да себеп ретіндегі арыздар орнына қарау қажет, олардың тізбесі
ҚІЖК-нің 33, 34-баптарында көрсетілген.
Алдын ала тергеу органдарына авторлар әр түрлі мән-жайларға (қорқу,
түбіме жете ме деп үрейлену, зұлымдық, жала, кек алу) байланысты беймәлім
болып қала отырып, "домалақ" арыз түсіретін жағдайлар тәжірибеде бар.
Біздің қоғамда "домалақ" арызға қашан да мүлде теріс пікір қалып-
тасқан. Солай бола тұрса да, заң шығарушылар мұндай арыздардың құқықтық
табиғаты мен іс жүргізу салдарын айқындаған. "Домалақ" арыздар, егер оларда
қылмыстың белгілерін көрсететін мағлұматтар жеткілікті болса, алдын ала,
мұқият және жан-жақты тексергеннен кейін ғана қылмыстық іс қозғауға себеп
бола алады. Бұл жағдайда алдын ала тергеу органының тікелей қылмыс
белгілерін табуы себеп болады.
Кінәсын мойындап келу дегеніміз адамның өзі жасаған қылмысы туралы
қьлмыстық процесті жүргізетін органға берген ерікті түрдегі ауызша немесе
жазбаша арызы. Кінәсын мойындап келу хаттама арқылы ресімделеді, онда
жасалған мәлімдеме толығымен сипатталады. Кінәсын мойындап келу хаттамасына
кінәсын мойындап келген адам мен арызды қабылдап алған лауазым иесі қол
қояды. Бұл адам туралы әлі күдік тумаған немесе осы қылмысты жасағаны
жөнінде оған айыптау тағылмаған уақыт ішінде істелуге тиіс уақыт аралығы
кінәсын мойындап келуге тән ерекшелік болып табылады. Қылмыстық заң кінәсын
мойындап келуді кінәлы адамның жауаптылығын жұмсартатын мән-жайлардың
қатарына жатқызатындықтан, бұл ескерту аса мәнді болып есептеледі.
Кінәсын мойындап келу қылмысты ашуға септігін тигізуі тиіс, бірақ еш
уақытта қылмысты тергеу барысында алыпсатарлық мақсатта пайдаланылмауы
тиіс. Кез келген себеп секілді, кінәсын мойындап келу де тексеруден өтуі
тиіс, өйткені бұл жағдайда адам өзіне-өзі жала жабуы немесе оны қысым жасау
салдарынан жазуы мүмкін. Егер өзінің арызында қылмысқа қатысушылар
көрсетілетін болса, кінәсын мойындап келген арыз беруші көпе-көрінеу жалған
сөз жеткізгені үшін қылмыстық жауаптылығы туралы міндетті түрде хабарланып,
ескертілуі тиіс.
Мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе үйымда басқару
функциляларын атқарып отырған адамның жасалған немесе дайындалып жатқан
қылмыс туралы хабарламасы жазбаша беріліп, pесми түрде ресімделуі тиіс.
Мұндай хабарлама ұйымның бланкісіне жазылып, лауазымды жауапты адамның қолы
қойылған соң мөрмен бекітілген, сондай-ақ қылмыс туралы осы хабарламаны
растайтын материалдармен толықтырылған ресми кұжат түрінде дайындалуъі
тиіс. Оған сондай-ақ тексеру, мүлікті түгендеу актілері, қызметтегі тексеру
материалдары, жауапты адамдардың түсініктері қоса берілуі мүмкін.
Кейбір мемлекеттік органдар белгілі бір жағдайларда дайындалып жатқан
немесе жасалған қылмыстар туралы хабарлауға құқылы және міндетті болып
табылады. Мұның жарақаттанған адамдарды медицина мекемелеріне жеткізетін
жағдайларда, өрт пен от жануы кезінде, өндірістегі жазатайым жағдайларда
және т.с.с. денсаулық сақтау, өрт қауіпсіздігі органдарына, кәсіпорындар
мен ұйымдардың басшыларына қатысы бар. Мұңдай жағдайларда қылмыстық ізге
түсу органдарының лауазым иелері осындай хабарламаларды қабылдап,
тексеруден өткізуі тиіс. Құқық қорғау органдары бақылау мақсатында
тоқсанның, жарты жылдың және жылдың қорытьіндысы бойынша осындай
хабарламаларға жауап қайтару фактілерін тексереді. Егер қылмыстық әрекет
мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасының Конституциясының
1-бабында көрсетілгендей мемлекеттің ең басты байлығы адам болып
табылады[1]. Сол себепті Қазақстан Республикасының құқық қорғау
органдарының міндетіне адам және азаматтардың құқықтары мен бұзылған
мүдделерін қорғау мен қалпына келтіру болып табылады.
Қоғам мен азаматтардың мүдделерін қылмыстық қиянаттардан қорғау және
құқықтық тәртіпті нығайту үшін мемлекет жүзеге асыратын шараларды орындауда
басты роль атқаратын құқық қорғау органдары (прокуратура, алдын ала тергеу
және анықтама жүргізетін органдар) мен сот болып табылады. Бұл мемлекеттік
құқық қорғау органдары мен соттың атқаратын қызметтері бірдей емес
болғанмен, олардың қызметтерін сипаттайтын негізгі мәселелерге, жалпы
алғанда, мыналар жатады: қылмыстарды ашу, қылмыс істеген адамдарды толық
әшкерелеу, кінәлі адамдарға заңмен көзделген ықпал ету шараларын қолдану,
айыбы жоқ адамдарды ақтау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу шараларын
жүргізу.
Аталған органдардың қызметтері бір-бірімен байланысты болса да, олардың
өкілеттіктері бірдей емес. Мысалы, алдын ала тергеу органы істелген
қылмысты ашып, оны істеген адамдарды әшкерелейтін дәлелдемелер жинағанының
өзінде айыпталушының кінәлілігі жөнінде мәселені шешуге және оған жаза
тағайындауға құқылы емес. Яғни, заңмен орнатылған тәртіп бойынша, алдын ала
тергеу аяқталған соң қылмыстық іс заңдылықтың сақталуын қадағалайтын
прокурорға жіберіледі. Ал прокурор өз құзыреті шегінде жедел іздестіру
қызметінің, сотқа дейінгі жеңілдетілген іс жүргізудің, анықтаудың,
тергеудің және сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық
процестің барлық сатыларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде
жүзеге асыратын лауазымды тұлға[2, 25 б]. (Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу кодексі 62-бап). Сонымен қатар тергеу органының
жасаған тұжырымдарымен келіскен жағдайда бұл қылмыстық істі тиісті сотқа
жіберуге міндетті. Содан кейін сот алдын ала тергеу жүргізу барысында
жиналған дәлелдемелердің және айыптаушы мен қорғаушы жақтарының келтірілген
дәлелдемелерінің негізінде сотталушының кінәлі немесе кінәсіздігі және оған
жаза қолдану немесе қолданбау жөнінде шешім шығарады. Сөйтіп, бұл қызмет
тек қана заңда көрсетілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады және қылмыс
жөнінде заңды қолданумен байланысты болғандықтан қылмыстық процесс, яғни
қылмыстық іс жүргізу деп аталады.
Конституцияда қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі өндірістік сатыда
адамды тұтқынға алу және қамауда ұстау прокуратураның құзырында деп
белгіленген.
Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі сұрақтары, оның ішінде қылмыстық іс
бойынша кездесетін ахуалдары, қылмыстық қудалауды жүзеге асыру, іс
жүргізуде тергеу әрекеттерінің, тоқтамға алудағы аспектілері, іс жүргізудің
қалыптары және алдын ала тергеудің аяқталуы, прокурордың қадағалауының ролі
және қылмыстық іс жүргізу бойынша сотқа дейінгі сот бақылауы.
Қылмыстық iс қозғауға қылмыстық iс бойынша iс жүргiзудi болдырмайтын
мән-жайлар болмай, қылмыс белгiлерiн көрсететiн жеткiлiктi деректердiң
болуы негiз болып табылады.
1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу.
1.1 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу түсінігі мен оның құқықтық
жүйесі.
Қылмыстық іс жүргізу – заңға негізделген, құқықтық қатынастар түріне
айналдырылған, қылмыстық істі жүргізетін органдардың, сонымен қатар ерекше
қылмыстық іс ретінде жүзеге асырылатын және қылмыстың жылдам әрі толық
ашылуына қол жеткізуге, оған кінәлі адамдарды анықтап, оларды жазаға
тартуға әділ сот шешімін шығарып, қылмыстық заңның дұрыс қолданылуы үшін
қызмет ететін тұлғалардың іс-әрекеті[3, 5 б].
Процесс (лат. Procedure - ілгері жылжу), яғни бұл қылмыстық процеске
тән, қылмыстық істің бірінші кезеңнен екінші кезеңге өту, істі қозғаудан
үкім шығаруға дейін болатын, т.б. қозғалыс әрекеті[4, 5 б].
Әдебиеттерде қылмыстық процесс және қылмыстық сот ісін жүргізу
ұғымдары ұқсас сәйкестендіріле анықталған, дегенмен, соңғысы қылмыстық
процесс ұғымын толық қамти алмайды және қылмыстық істі қозғауға, алдын ала
тергеу барысында төменгі сатыда жүзеге асады.
Осы пікірге әбден келісуге болады, себебі, бұл терминдерді ұқсас,
сәйкес, қатар қолдана отырып, заң шығарушы мынадай қорытындыға келеді: іс
жүргізу қылмыстық процестер ішінде негізгі орталық звено болып табылады. Ал
барлық басқа іс жүргізу кезеңдері (істі қозғау және тергеу) қылмыстық істі
сотта қарау кезеңдерімен тығыз байланыста болады.
Қылмыстық іс жүргізу қызметі анықтау органдары, тергеуші, прокурор,
сот, сондай-ақ жеке (азаматтық) және занды түлғалар арасындағы өзара
қүқықтық қатынас нысанында жүзеге асырылады.
Қылмыстық іс жүргізу - бұл анықтау органдарының қызметі, прокурордың
алдын ала тергеу, қарау, шешім шығару, сот төрелігінің міндетін тарату
әрекеті болып саналады.
Сот органдарының іс жүргізу кезендері үнемі қылмыстық іс қозғау
әрекеттері мен қылмыстық істің жолын кесу, тыю, ұстау, тінту, қамау,
мәжбүрлеу сияқты түрлі шараларды іс жүргізуде қолдану әрекеттерімен тығыз
байланысты.
Әрбір аталған шара, яғни осы қызмет әрекеттері адамның бостандығы мен
конституциялық құқығына нұқсан келтіреді және әрқашан қылмыстық іс жүргізу
нормаларының мүлтіксіз және қатаң сақталуын талап етеді. Себебі, бүл
нормалар сот төрелігі органдарының заңды әрекеттерінің кепілі болып
табылады.
Қылмыстық процестің басқа процестерден (азаматтық, арбитраждық
(төрелік), т.б.) айрықша белгісі мынадай жағдайларда көрініс табады:
— тек жасалған қылмысқа байланысты;
— қылмыстық істерді тергеу және ашу үшін;
— мемлекеттік орган және лауазымды тұлға атағына арнайы қүқық алған
жағдайда;
— қылмыстық іс жүргізу заңдық нормаларының қатаң тәртібінің сақталуы
мен оны мүлтіксіз орындалу жағдайында;
Осы тұрғыдан алғанда қылмыстық процесс бұл қылмыстық іс жүргізу
зандарында қарастырылған, яғни қылмыс жасаудағы тұлғаның кінәсі бар не жоқ
екендігін белгілейтін сот төрелігі субъектілерінің атқаратын қызметтерінің
жиынтығы (жауап алу, тергеу, жолын кесу, тыю шаралары, қылмысты ашу, сот
тергеуі, үкім шығару, т.б.).
Қылмыстық процестің міндеттері - қылмыстық іс жүргізу кодексінің
8-бабында былай айтылады: қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды
тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық
жауапқа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып
табылады[2, 7 б].
Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі адамды
және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың қүқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда — оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуі,
сондай-ақ заңдылық пен қүқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
қүқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс. Жалпы
алғанда, қылмыстық процесс кінәлі адамды әділ жазалау және кінәсіз адамды
толық айыптау міндеттерін шешуге негізделген.
Бүл міндеттер бір-бірімен өзара тығыз байланысты және бірінен екіншісі
туындап отырады, нәтижесінде олар занды сот шешімін қамтамасыз етуге және
жазалау шарасын әділ тағайындауға бағытталады.
Уақытқа, кеңістікке, тұлғаның айналасына қатысты қылмыстық іс жүргізу
заңының әрекеті.
Қылмыстық іс жүргізу процесінің қайнар көзі (бастамасы) Қазақстан
Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 1-бабында айқындалған. Онда
Қазақстан Республикасы аумағына қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібі
Қазақстан Республикасының Конституциясымен, конституциялық зандарымен,
Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпы
жұрт таныған принциптері мен нормаларына негізделген Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексімен айқындалады деп
көрсетілген. Қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі қайнар көзі заңды күші
бар Қылмыстық іс жүргізу кодексі болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу
заңнамаларына мынадай нормативтік актілердің жиынтығы енеді:
- Қазақстан Республикасы Конституциясы (онда қылмыстық құқық негіздері,
яғни адам мен азаматтың бостандығы мен құқығы, жеке тұлғалық қол
сұқпаушылық, кінәсіздік презумпциясы, т.б. белгіленген).
- Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
Конституциялық заңды күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы:
— Қазақстан Республикасындағы сот пен сот мәртебесі туралы;
— Казақстан Республикасының прокуратурасы;
— Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы;
— Жедел іздестіру қызметі туралы;
— Адвокат қызметі туралы, т.б.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот пленумының Қаулысы қылмыстық іс
жүргізу құқығының негіздеріне жатпайды, бұл Қаулы оның нормаларына сот
талқылауын береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының негіздеріне сондай-ақ заңға тәуелді
нормативтік құқықтық актілер де, ведомстволық нормативтік актілер де (ҚР
Бас прокурорының бұйрықтары, Әділет министрлігінің нормативтік актілері,
Ішкі істер министрінің бұйрықтары, т.б.) жатпайды. Олар қылмыстық іс
жүргізу нормаларының таратылуы мен орындалуы тұрғысынан қолданылады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексі — бұл қылмыстық іс жүргізу құқығының
жүйеленген негізі, ол 1997 жылдың 13 желтоқсанында қабылданып, 1998 жылдың
1 қаңтарында күшіне енді. Негізінен Кодекс Адам мен азамат құқығы
Декларациясының идеясын танытады және қылмыстық процеске қатысатын
тұлғалардың занды мүддесі мен құқығын қорғауға бағытталады. Ол жалпы және
Ерекше бөлімдерден тұрады.
Жалпы бөлім 5 бөлімнен (1-5), 21 тараудан және 176 баптан тұрады.
Ерекше бөлімде 8 бөлім (6—13), 40 тарау, 400 бап (177— 577) енеді.
Ескерте кету керек, 2007 жыддың 1 қаңтарында Қылмыстық іс жүргізу
кодексіне Алқабилердің қатысуымен істер бойынша іс жүргізу деп аталатын,
57—62 тараулардан, 542—577-баптардан тұратын жаңа 13-бөлім еңгізілді.
Бірінші бөлім жалпы (негізгі )ережелерді сипаттайды, екінші бөлім
қылмыстық іске қатысушы субъектілер мен олардың құқықтары мен міндеттерін,
процесс субъектісі ұғымын айқындайды, үшінші бөлім дәлелдемелер мен
дәлелдеу ұғымдарын, төртінші бөлім іс жүргізулік мәжбүрлеу шаралары мен
тәртібін анықтайды, бесінші бөлімде қылмыстық процестегі мүліктік
мәселелерді шешу ережелері белгіленген.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің Ерекше бөлімі алтыншы бөлімнен
басталады, онда қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу ережелері
реттелініп берілген, жетінші бөлімде бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу
әрекеттері көрсетілген, сегізінші бөлім соттың заңды күшіне енбеген
үкімдері мен қаулыларын қайта қарау мәселелерін шешеді, тоғызыншы бөлімде
сот шешімдерін орындау мәселелері қарастырылады. Оныншы бөлім соттың заңды
күшіне енген шешімдерін қайта қарау жөнінде іс жүргізу тәртібі туралы
түсінік береді, он бірінші бөлімде қылмыстық істердің жекелеген санаттары
бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері (кәмелетке толмағандардың,
артықшылықтары мен қылмыстық ізге түсуден иммунитеттері бар адамдардың,
яғни Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттары, соттар, дипломаттар,
т.б.) берілген. Он екінші бөлім ессіз күйдегі адамдарға медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер бойынша сот ісін жүргізу
тәртібін және шет мемлекеттердің қылмыстық істер бойынша құзыретті
мекемелермен, лауазымды адамдармен өзара іс-қимылының тәртібін анықтауға
арналған. Соңында жаңадан енген он үшінші бөлім алқабилердің қатысуымен іс
жүргізу тәртібін көрсетеді.
Қылмыстық іс қозғау себептері мен негіздері деп қылмыстық іс жүргізу
заңында көзделген, анықтау және тергеу органдарының болған, болып жатқан
және әзірленіп жатқан қылмыстар туралы мәлімет алыну қөздері түсініледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 177-бабына сәйкес қылмыстық іс қозғауға
себептер мен негіздер болып мыналар табылады:
1) азаматтардың арыздары;
2) кінәсін мойындап келу;
3) мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе үйымда басқару
функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы;
4) бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар;
5) лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға құқық берілген
органдардың қылмыс туралы мәліметтерді тікелей анықтауы.
2. Қылмыстық іс қозғауға қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді болдырмайтын
мән-жайлар болмай, қылмыс белгілерін көрсететін жеткілікті деректердің
болуы негіз болып табылады.
Арыз түскеннен бастап ҚІЖК-нің 37-бабына сәйкес процесуалдық әрекеттер
жүргізіледі. Қылмыстық ізге түсуді болдырмайтын жағдайларға мыналар жатады:
1.Қылмыстық іс қозғауға болмайтын, ал қозғалған іс тоқтатылуға тиіс
жағдайлар:
1) қылмыс оқиғасы болмауы;
2) әрекетте қылмыс құрамының болмауы;
3) егер ол жасаған әрекет үшін жаза қолдануды жойса, рақымшылық ету
актісінің салдары;
4)мерзімінің ескіруіне байланысты;
5) осы Кодекстің 33-бабының екінші бөлігінде және 34-бабының екінші
бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстің ЗЗ-бабының
бірінші бөлігіңде және 34-бабының бірінші бөлігінде көзделген қылмыстар
туралы істер бойынша жәбірленуші шағымының болмауы;
6) жеке айыптаушының — осы Кодекстің 33-бабының екінші бөлігінде
көзделген жағдайларды қоспағанда, осы баптың бірінші бөлігінде көзделген
қылмыстар туралы істер бойынша айыптаудан бас тартуы;
7) өзі туралы белгілі бір айыптау бойынша соттың заңды күшіне енген
укімі не қылмыстық ізге түсудің мумкін еместігін белгілейтін соттың күшін
жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
8) белгілі бір айыптау бойынша қылмыстық ізге түсу органының қылмыстық
ізге түсуден бас тарту туралы күшін жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
9) қылмыстық іс қозғау оған медициналық сипаттағы мәжбурлеу шараларын
қолдану үшін қажет жағдайларды қоспағанда, қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекетті есі кіресілі-шығасылы жағдайда жасаған адамға катысты;
10) әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық жүктеу
мүмкін болатын жасқа толмаған адамға қатысты;
11) іс бойынша іс жургізу кайтыс болған адамды ақтау немесе істі басқа
адамдарға қатысты тергеу үшін қажет ағдайларды қоспағанда, қайтыс болған
адамға қатысты;
12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ережелеріне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға қатысты.
2. Қылмыстық іс қылмысты оқиғаның жоқтығы немесе қылмыс құрамы жоқтығы
делелденген кезде де, егер қосымша дәлелдер жинау ушін барлық мумкіндіктер
сарқылса, олардың бар екендгі дәлелденбеген кезде де осы баптың брінш
бөлігінің 1 және 2-тармақтарында көзделген негіздер бойынша қысқартылады.
3. Қылмыстық іс айыпталушының (сезіктінің) зиян келтіруі заңцы болып
табылатын не әрекетті айыпталушы (сезікті) Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексіне сәйкес оның қылмыстылығы мен қылмыстық жауаптылығын
жоққа шығаратын жағдаятта жасаған жағдайларда осы баптың бірінші бөлігінің
2-тармағында көзделген негіздер бойынша қысқартылуға тиіс.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің 3 және 4-тармақтарында көрсетілген
негіздер бойынша іс қысқартуға, егер айыпталушы қарсылық білдірсе, жол
берілмейді. Бұл жағдайда іс бойынша іс жургізу жалғастырылады және оған
негіз болған кезде сотталған адамды жазадан босату арқылы айыптау үкімінің
қаулысымен аяқталады.
5. Қылмыстық ізге тусу органы қылмыстық ізге түсуді жоққа шығаратын
жағдайды байқағаннан кейін сотқа дейінгі іс жургізудің кез келген сатысында
қылмыстық іс қозғаудан бас тарту туралы немесе қылмыстық істі қысқарту
туралы қаулы шығарады. Прокурор істі соттың басты талқылауында қарау
басталғанға дейін оны соттан кері қайтарып алуға және осы бапта көзделген
негіздер бойынша қысқартуға да құқылы.
6. Сотта қылмыстық ізге тусуді жоққа шығаратын мән-жайды байкаған
мемлекеттік айыптаушы айыптаудан бас тарту туралы мәлімдеуге міндетті.
Мемлекеттік айыптаушының айыптаудан бас тарту туралы мәлімдемесі, егер жеке
айыптаушы айыптауды қолдауын жалғастырса, қылмыстық істі қараудың
жалғастырылуына кедергі келтірмейді.
7. Қылмыстық ізге тусуді жоққа шығаратын мән-жайларды байқаған сот
қылмыстық істі қысқарту туралы мәселені шешуге міндетті.
ҚР ҚІЖК-нің 37-баптың екінші тармағына сәйкес қылмыс оқиғасының, құрамы
жоқтығы дәлелдеген кезде де осы баптың бірінші бөлігінің 1 және 2-
тармақтарында көзднлген негіздер бойынша қысқартылады немесе жинақталған
материалдар бойынша қылмыстық іс қозғаудан бас тартылады. Қаулы
қабылдағаннан кейін аяқталады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 52-бабына сәйкес, қылмыстық іс бойынша
іс жүргізуді аяқтау мыналар болып табылады:
1) қылмыстық іс бойынша іс жургізу толық қысқартылғандығы туралы
қаулының кушіне енуі бойынша;
2) үкімнің немесе іс бойынша басқа да түпкілікті шешімнің күшіне енуі
бойынша — егер ол оны атқару жөнінде арнаулы шаралар қабылдауды қажет
етпесе;
3)үкімнің немесе іс бойынша басқа да түпкілікті шешімнің орындалғандығы
туралы, растау алынуы бойынша — егер ол оны атқару жөнінде арнаулы шаралар
қабылдауды қажет ететін болса, аяқталады.
1.2 Қылмыстық істер бойынша іс жүргізу сатылары.
Қылмыстық процесс сатыларының түрлері мен үғымдары.
Іс жүргізу әрекеттері өзіндік жеке және бірінен-біріне өтіп отыратын
кезекті кезендік сатылардан тұрады. Олар теорияда қылмыстық процесс
сатылары деп аталатын іс жүргізу әрекеттерінің жиынтығын құрайды.
Қылмыстық іс жүргізу кодексі осы сатылардың көмегімен арнайы жүйе
ретінде құрылды. Қылмыстық процестің әрбір сатысында (этапында) субъектілер
өзіндік жеке міндеттерін шешеді, алынған дәлелдемелердің растығын
тексереді, оларға баға береді және осыған сәйкес шешім қабылданады.
Осылайша, бір сатыдан екінші сатыға өту арқылы келе-келе дәлелдемелер
жинақталады, тексеріледі, бағаланады және іс жөніндегі шынайы ақиқатқа қол
жеткізеді. Бұл кезендер жүйесі процеске қатысушыларға тергеу және сот
кезіндегі қателіктер үшін шағымдануға немесе негізделмеген шешімдерді
жөндеуге мүмкіндік береді. Іс жүргізу заңын өрескел бұзу кезінде қылмыстық
іс қосымша тергеуге немесе сотта жаңадан қарауға қайтарылады.
Әдебиеттерде қылмыстық процестің қарапайым алты сатысын ажырату
көрсетілген. Осы сатылы кезендерге мыналар жатады:
— қылмыстық істі қозғау
— алдын ала тергеу (алдын ала іс жүргізу және анықтау);
— істі сотта талқылауға дайындық;
— істі сотта қарау;
— заңдық күшіне енбеген сот үкімі мен қаулысын қайта қарауға қатысты
апелляциялық саты;
— сот шешімінің орындалуы (үкім мен қаулы).
Қылмыстық істі қозғау кезеңі. Қылмыстық істі қозғау кезеңіне мынадай
мәселелерді шешу тән:
— анықтау органына, аңықтаушыға, тергеушіге немесе прокурорға келіп
түскен өтініштер мен арыздарды, хабарламаларды, қылмыс туралы материалдарды
қарастыру (бұл әрекеттер қылмыстық процестің туындауынын, бастамасы деп
саналады);
— түсініктемені қабылдау, оқиға орнын тексеру, куәландыру, т.б. (ҚР
ҚІЖК 221-бабы);
— күдіктіні ұстау, тұтқындау, тінту, ешқайда кетпеу туралы қол қойдыру
және басқа да бұлтартпау шаралары;
— қылмыстық істі қозғау — алдын ала тергеудің бастамасы;
— қылмыстық істі қозғаудан бас тарту (алдын ала тергеудің соңы,
тоқтатылуы).
Алдын ала тергеу кезеңі. Алдын ала тергеу кезеңі қылмыс жасаудың мән-
жайларын анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинақтаудан, зерттеуден,
дәлелдемелерді пайдаланудан тұрады (ҚР ҚІЖК 124-бабы). Бұл кезеңде
кінәлінің қылмыстық жауаптылығымен кінәсінің бар екенін немесе жоқтығын
белгілеу мақсатында тергеуші дәлелдемелерді қорыту және бағалау ісін
жинақтау сияқты кең көлемді жұмыстармен айналысады. Сол іске қатысы бар
барлық тұлғалардан жауап алынады және ҚР ҚІЖК-те көрсетілген барлық тергеу
әрекеттері карастырылады.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар:
— жауап алу органдары, жауап алушы, тергеуші, прокурор
— жәбірленуші, күдікті, кінәлі, қорғаушы;
—эксперт, маман, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және куәлар.
Бұл кезең айыптау қорытындысынан тұратын істі прокурорға өткізу
жұмысымен аяқталады сол арқылы сотқа жолданады немесе жауап алушыға,
тергеушіге істі қайта қарау үшін не болмаса тоқтату үшін қайтарылады.
Іс жүргізу барысында едәуір ықпал ететін мән-жайлардың тууына
байланысты іске катысты жұмыстар тоқтатылуы мүмкін (сырқаттану немесе
күдіктіге іздеу салу, т.б.).
Істі сотта қарауға, талқылауға дайындалу кезеңі. Істі сотта қарау
алдындағы дайындық кезеңі сот төрағасының мынадай әрекеттерімен
сипатталады:
— істі алдын ала қарау заңдылығы, объективтілігін, толықтығын тексеру;
— сотқа берілген істің соттауға жататындығы туралы мәселелерін шешу;
— айыптау қорытындысының көшірмесін немесе айыптау хаттамасын тапсыру;
— айыпталушыға қатысты қылмысты болдырмау шараларының негізділігін
тексеру;
— істің қандай соттылыққа жататыны туралы, істі қосымша тергеуге
қайтарылуы туралы шешім қабылдау үшін қатысушы жақтармен сот төрелігі алдын
ала тыңдау жүргізеді, т.б.
— негізгі сот талқылауын тағайындау туралы шешім қабылдау. Бұл шешім
сот төрелігінің қаулысымен дайындалады.
Негізгі сот талқылауын тағайындау туралы қаулыда мынадай мәселелер
қарастырылады:
— айыпталушының сотталушы екенін мойындау туралы мәселелер, ҚК-тің
қандай бабы бойынша айыпталғаны туралы анкеталық мәліметтерін белгілеу;
— процеске қатысушылардың қарсылық білдіруі, ұсынысы және басқа да өтініш,
арыздарын шешу туралы мәселелер;
— айыпталушының қорғаушы ретінде таңдаған тұлғаны қорғаушы деп
тағайындау және іске қатысуға рұқсат ету туралы мәселелер;
— сотқа шақырылуға қатысты тұлғалардың тізімі туралы мәселелер, т.б.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар: сот төрелігі, прокурор, сотталушы,
қорғаушы, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер немесе
олардың өкілдері.
Сотта талқылау кезеңі. Сот талқылауы кезеңі — бұл негізгі қылмыстық
процесс кезеңі. Онда барлық дәлелдемелер түбегейлі айқын қарастырылуы
керек, сотталушының, жәбірленушінің, куәгерлердің жауаптары тындалады,
сараптау қорытындысы тексеріледі және жарияланады, заттай айғақты
дәлелдемелер қарастырылады, хаттамалар мен басқа да құжаттар жарияланады
(ҚР КІЖК 311-бабы). Бұл кезеңнің нәтижелі (корытынды) құжаттары - сот
төрелігінің қаулысы мен үкім болып табылады.
Бұл кезеңнің субъектілеріне мыналар жатады:
— сотқа төрағалық етуші өкілдер, ант берген заседательдер, сот
төрағасы, прокурор;
— қорғаушы, сотталушы, жәбірленуші;
— азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері;
— куәгер, эксперт, маман, аудармашы, сот мәжілісінің хатшысы, сот
приставы.
Апелляциялык іс (өндіріс) кезеңі. Апелляциялық іс кезеңі — бұл заң
күшіне енбеген сот үкімі мен сот төрелігінің қаулысын қайта қарау кезеңі.
Аппеляциялық кезең — бұл шағымдану, істі қайта қарау мақсатында сот қаулысы
мен үкіміне наразылық білдіру.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар: сот коллегиясының сот төрағалары,
мен оларға төрағалық етуші өкілдер, прокурор, сотталушы, ақталушы,
жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері,
аудармашы.
Үкімге қарсы шағымдану кұқығына тек сотталушы, ақталушы және олардың
қорғаушысы, жәбірленуші, азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкер ғана ие
бола алады. Олардың өтініші азаматтық талапқа сай болғанда ғана үкімге
қарсы шағымдана алады.
Шағымды, наразылықты қабылдау құқығы сол іске мемлекеттік айыптаушы
ретінде қатысқан прокурорға тиесілі. (ҚР ҚІЖК 396-бап).
Бұл кезеңде істің толықтай мән-жайының шынайы белгіленуі, қылмыстық
заңның дұрыс қолданылуы, айыптаудың дәлелденуі, ҚР ҚІЖК нормаларының
сақталуы, сот қаулысы мен үкімінің заңға сәйкес келуі және негізділігі
тексеріледі.
Апелляциялық инстанция соты сот-психиатриялық және басқа да
экспертизалар тағайындауға, денсаулығы туралы құжаттарды, сотталушы мен
жәбірленушінің соттылығы туралы құжаттарды талап етуге өкілетті.
Осы кезеңде қабылданатын шешімдер:
а) үкімді, сот қаулысын өзгеріссіз қалдыру, ал прокурордың шағымы мен
қарсы наразылығын қараусыз қалдыру;
б) үкімнің (қаулының) өзгеруі;
в) үкімнің (қаулының) күшін тоқтату;
г) үкімнің (қаулының) күшін тоқтату және істі жаңа сотта қарауға
жіберу немесе істі қосымша қарауға жіберу.
Сот шешімін орындау кезеңі. Сот шешімін (үкім және қаулы) орындау
кезеңі. Бұл кезеңнің мақсаты мен міндеті — сот үкімін орындауға қатысты
болып табылады. Үкімді орыңдау барысында заңда көрсетілген бірқатар іс
жүргізу әрекеттерін қолдануға мүмкіндігі туындап жатады. Мысалы:
— туған-туыстарын сот үкімінің мазмұнымен таныстыру және оларды
сотталушымен жолықтыру;
— сотталушының сырқатына, жүкті болуына байланысты немесе кәмелетке
толмаған баласы болуына байланысты сот үкімін орындауды кейінге қалдыру.
Бұл кезеңнің субъектілері мыналар:
— сот председателі, сот төрағасы, прокурор, сотталушы, қылмыстық-
атқарушы мекеме әкімшілігі, дәрігерлік комиссия, әскери бөлім тобы, т.б.
Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңі. Қадағалау ретінде іс жүргізу
кезеңі — бұл заңды күшіне енген сот шешімін қайта қарау ісі жөніндегі
қылмыстық процестің ерекше кезеңі.
Бұл кезеңде прокурор мен сот председателі заңсыз және негізсіз деп
танылған сот үкімі мен сот қаулысының заң күшіне енуі туралы шағымдарды,
арыздарды қарастырады.
Заңды күшіне енген үкімдер мен қаулыларға қарсы қадағалау
инстанциясына сәйкес апелляциялық шағым беруге құқығы бар процестің
қатысушылары наразылық білдіріп, шағымдана алады. (ҚР ҚІЖК 460-бабы).
Наразылықты қабылдауға мыналар құқылы: облыстық және оған тең сот
төрелігінің қадағалау коллегиясындағы Қазақстан Республикасы Бас прокуроры,
сондай-ақ қадағалау коллегиясындағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты.
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының орынбасары, облыс прокурорлары және
оларға тең келетін қадағалау коллегиясындағы прокурорлар.
Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңінің субъектілері: Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сот председателі, облысты сот председательдері мен
оларға тең келетін сот төрағалары, Жоғарғы Соттың қадағалау коллегиясындағы
сот төрағалары және облыстық соттың қадағалау коллегиясы, баяндаушы судья;
ҚР Бас прокуроры және олардың орынбасарлары, облыс прокурорлары мен оларға
тең дәрежелі прокурорлар; сотталушы, ақталушы, қорғаушы, жәбірленуші, және
оның өкілдері, аза-маттық талапкер, азаматтық жауапкер, олардың өкілдері.
Шағымдар мен қарсы наразылықтар бойынша қылмыстық істерді жоғарьда
аталған соттар мен осы іске қатысты прокуратуралар қарастырады. Олар үкім
мен қаулыны өзгертуге немесе жоюға қатысты негіздеме тапқан жағдайда
қадағалау тәртібімен наразылық білдіруі қажет.
Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңінде мынадай міңдеттер шешіледі:
бірінші сатыдағы сот үкімі мен сот қаулысының негізділігі мен зандылығын
тексеру, заңды күшіне енген апелляциялық және қадағалау ісінен кейінгі
қаулылардың негізділігі мен зандылығын тексеру.
Қадағалау сатысында апелляциялық кезеңде байқалмаған сот қателіктері
анықталады.
Сот қателіктері деп мыналарды тануға болады: кінәсіз адамды соттау;
кінәліні ақтау; орта, ауыр және ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін айыпталушы
тұлғаның ісін тоқтату; сотталушының өзін-өзі қорғау құқығынан айыру.
Бұл кезеңдегі процесс қадағалау коллегиясының сот қаулысын қабылдаумен
аяқталады, сот қаулысында мыналар шешіледі:
а) шағымды (қарсы наразылықты) қанағаттанарлықсыз деп қаддыру;
б) үкімді және басқа да шешімдерді жою;
в) үкімді және одан тарайтын шешімдерді жою, істі тоқтату;
г) апелляциялық және қадағалау тәртібімен қабылданған қаулыларды жою,
сот үкімін өзгерту немесе оны өзгеріссіз қалдыру;
д) қадағалау инстанциясының шешімін жою, апелляциялық инстанция
сотының үкімі мен қаулысын өзгеріссіз қалдыру.
2 Қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу.
2.1 Қылмыстық іс қозғау сатысы, оның негіздері мен себептері және іс
жүргізу тәртібі.
Қылмыстық іс қозғау сатысының ұғымы, маңызы және мақсаты. Қылмыстық іс
жүргізу заңында қылмыстық іс қозғаудың мәнін айқындайтын арнаулы нормалар
болғанымен, осы сатыны жүзеге асыру рәсіміне Қылмыстық іс қозғау деп
аталатын дербес 23-тарау арналған, ал ол Қылмыстық іс бойынша сотқа
дейінгі іс жүргізу деп аталатын 6-бөлімнің құрамдас бөлігі болып табылады.
Бұл жағдайдың мынадай тұрғыдан ерекше маңызы бар:
–– қылмыстық іс жүргізу кодексінің (бұдан былай - ҚІЖК), басқаша
айтқанда, аспаптық немесе операциялық[5, 9-13 б] бөлімі деп аталатын Ерекше
бөлімі сотқа дейінгі іс жүргізуді реттеуден басталады, яғни заң шығарушылар
қылмыстық іс қозғау сатысының маңызын ресмий қылмыстық іс жүргізу қызметі
басталатын акт ретінде анықтаған;
–– қылмыстық іс қозғауды сотқа дейінгі іс жүргізуге жатқызу осы құқық
қатынастары субъектілерінің сапалық құрамына бағдарланады, ал мұндай құқық
қатынастары талданатын сатыдағы қылмыстық процесске тартылатын тиісті
тұлғалар мәртебесінің жиынтығынан туындайтын құқық қатынастарының сипатын
айқындауға мүмкіндік беретін;
–– қылмыстық іс қозғау рәсімінің өзін реттейтін жарлықтарды талдау
арқылы ғана, сондай-ақ белгілі дәрежеде осы сатыға қатысы бар басқа да
нормалардың мәні арқылы қылмыстық іс қозғау сатысының мәні мен мазмұнын,
оның құқықтық табиғатын түсінуге болады.
Қылмыстық іс қозғаудың заңдық анықтамасының болмауы құқық нормаларын
түсінуге, оларға түсінік беруге және оларды қолдануға қойылатын біркелкі
талаптарды сақтауды қиындатады. Оның үстіне, ҚІЖК-нің осы бөлігінде
көзделген расімдерді дәлме-дәл сақтаған жағдайда соңғы талапты толық
орындауға болады.
ҚІЖК-нің 7-бабының 27-тармағына сәйкес іс бойынша іс жүргізу -
қылмыстық іс қозғау, сотқа дейінгі дайындық, сотта істі қарау және соттың
үкімін ( қаулысын ) орындау барысында нақты қылмыстық іс бойынша жүзеге
асырылатын іс жүргізу әрекеттері мен шешімдерінің жиынтығы болып табылады.
Одан әрі, осы баптың 28-тармағында қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс
жүргізу - бұл қылмыстық іс қозғалған кезден бастап оны мәні бойыеша қарау
үшін сотқа жолдағанға дейін қылмыстық іс бойынша іс жүргізу деп айтылған.
Келтірілген қағидалар бұрынрақ айтылған мынадай ойларды растай түседі:
––қылмыстық іс қозғау және сотқа дейінгі дайындық әрекеттері өзара
алғанда тұтас әрі оның бір бөлігі ретінде түсіндіріледі;
––қылмыстық іс қозғау секілді бастапқы іс - әрекетсіз сотқа дейіегі
дайындықтың болуы мүмкін емес;
––қылмыстық іс қозғау сатысының болмауы қылмыстық іс жүргізу құқық
қатынастарының жоқтығын көрсетеді.
Сонымен, қылмыстық іс қозғау дегеніміз – бұл қылмыстық процестің
ең бірінші және міндетті сатысы болып есептеледі, онда қылмыстық ізге
түсуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жасаған
немесе дайындалып жатқан қылмыс жөнінде хабар алған соң қылмыстық іс қозғау
жөнінде шешім қабылдауға қажетті алғы шарттардың бар – жоғын анықтайды.
Қылмыстық іс қозғау фактісінің қылмыстық ізге түсумен бірдей еместігін
есте сақтау қажет. Қылмыстық ізге түсудің адамды қылмыстық жауптылыққа
тарту кезінен басталады, яғни іс жүргізу шешімдерінің уақыты мен көп
сатылылығы жөнінен қылмыстық іс қозғаудан артта қалатыны белгілі. Қылмыстық
ізге түсу әрекетінің қылмыстық іс қозғаумен байланысты болатыны соншама,
қылмыстық іс қозмайынша, қылмыстық ізге түсудің болуы мүмкін емес.
Қылмыстық іс қозғаудың қылмыстық ізге түсуден басты айырмашылығы -
қылмыстық ізге түсу қашан да қылмыс жасауға қатыстылығы уәкілетті
органдардың сотқа дейінгі жұмысы барысында дәлеледенген нақты адамға қарсы
бағытталған және бұл адам corpus delicti шегінде, яғни материалдық –
құқықтық мағынада құқық субъектісінің барлық белгілерін иеленеді, олай
болмаған жағдайда қылмыстық тәртіппен ешкімнің ізіне түсуге болмас еді.
Қылмыс жасады деп сезіктенген адам туралы ешқандай мәлімет болмаған
жағдайда шешім қабылданатын кездрдегі қылмыстық іс қозғау сатысы – бұл
басқа мәселе. Оған қоса, уәкілетті адамдардың қылмыстық іс қозғағаннан
кейін жасайтын әрекеттерінің нәтижелері істелген әрекетте қылмыстық
сипаттағы белгілердің немесе осындай жағдайда айтылып жүрген қылмыс
құрамының жоқтығы туралы қорытынды жасауға негіз болуы мүмкін. Қылмыстық
әрекет жасалған адам туралы мәліметтер болмайтын, бірақ мұндай әрекеттің
қылмыстық сипаты болуы мүмкіндігін көрсететін белгілер кездесетін
жағдайларда кылмыстық іс козғау туралы шешім қабылдау тәжірибеде "факті
бойынша қылмыстық іс қозғау" деп аталады (бұл шартты атау, ресми
терминологияға жатпайды — автордың ескертпесі). Егер қылмыс жасаган деп
сезіктенетін адам қылмыстық іс қозғау сатысында анықталатын болса, онда бұл
адамға қьлмыстық іс қозғау туралы шешім кабьлданады.
Қылмыстық іс қозғауға уәкілеттігі бар лауазым иелері осындай шешім
қабылданған кезден бастап ҚІЖК бойынша қылмыс жасау жағдайларын, оны
жасаған адамды, айыптының қылмыстық ізіне түсудің негіздерін анықтау
секілді мақсаттарға жету үшін көзделген кез- келген іс жүргізу әрекеттерін
қолдануға құқылы.
Бүрын қылмыстық іс қозғаудың анықтамасын жасауда біз қылмыстық
процестің бұл бөлігін дербес саты деп атағанбыз. Бұл дегеніміз, осы кезенде
пайда болған қүқық катынастары оларды өзге іс жүргізу сатылары мен
кезеңдерінен оқшаулайтын өзіңдік белгілерге де болатынын білдіреді, өйткені
олар, біріншіден, осы сатының мақсаттарын жүзеге асыратын іс жүргізу
қүраддарының мақсаттарымен міндеттері жөнінен, екіншіден, олардың сипаты
мен қүрылымы жөнінен ерекше белгілерге ие болады.
Сонымен, қылмыстық іс қозғау сатысының маңыздылығы мынада:
— уөкілетті орган (лауазым иесі) қылмыстық іс жүргізу мүддесін
тугызатын қылмыстық әрекетті оған қылмыстық жаза белгілеу қажеттігін
көрсететін белгілер түрғысынан бағалайды;
— қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдау қылмысты тез ашу, қылмыстың
жасалу жағдайларын толық әрі әділ тергеу, қылмыс жасагап адамның
кінәлылығын дәлелдеу үшін іс жүргізу жағдайларын туғызуға бағытталған.
–– ҚІЖК-нің талаптарына сәйкес қылмыстық іс қозғау туралы ресімделген
шешім сотқа дейінгі қызметтің барысында туатын барлық өзге құқық
қатьнастарьн жүзеге асыру үшін бастапқы іс жүргізу-қүқықтық кадам болып
табылады;
— уәкілетті органның қылмыстық іс қозғау жөніндегі дұрыс ресімделген
іс жүргізу шешімі сотқа дейінгі қызметті бастау Заңдылығьның өзімдік
кепілдігі болып саналады.
Қылмыстык іс қозғау сатыларының мақсаттары мыналар:
–– қылмысты тергеу кезінде бастауды қамтамасыз ету;
–– осы қылмыс тиісті органды анықтау;
––екінші мақсатпен өзара байланысты — осы сатьда сотқа дейінгі қызметке
қатысатын уәкілетті органдар мен лауазым иелерін, сондай-ақ олардың
уәкілетті ауқымьн анықтау.
Заң қылмысты боддырмауға немесе оның жолын кесуге, сондай-ақ қылмыстың
іздерін сақтауға бағытталған шараларды қоддану үшін мемлекеттік органдар
мен лауазымды адамдардың мідетті түрде жауап қайтаруын көздейді.
Қылмыстық іс қозғау сатысының міндеттері ҚІЖК-нің 8-бабында
көзделгеніндей, жасалған қылмысқа дер кезінде назар аударуға, оны тез әрі
толық ашуға, кінәлы адамды анықтауға, одан кейін сотта істі әділ қарауға
бағытталған кылмыстық процестін жалпы мiңдeттepiнeн келіп шығады.
Бұл сатының міндеттерін дұрыс шешу бұдан былайғы аддын ала тергеуді
ойдағыдай жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қылмыстық істі дер кезінде
қозғамау дәлелдемелерді жоғалтуға, қылмысты жасыруға әкеп соқтырады, осының
нәтижесінде қылмыстық іс бойынша — қылмыстық процестін негізгі мақсаты
бойынша ақиқатгы анықтау мүмкін болмай қалады.
Сонымен қатар, А.П.Рыжаковтың анықтағанындай, қарастырылатын сатының
екі бірдей міндеті бар. Біріншіден, әрбір жасалған қылмыс фактісіне жауап
беру керек, яғни қылмыс құрамының объективтік жақтарының белгілері бар кез
келген арызды (хабарламаны) дереу тіркеуге алу қажет. Екіншіден, қылмыстық
процестің кейінгі кезеңдерін шектеу, атап айтқанда, алдын ала тергеу
сатыларын: а) іс жүзінде болмаған; ә) ешкандай қылмысқа жатпайтын, яғни
кылмыс құрамының объективтік жақтарының ең болмағанда міндетті бір белгісі
жоқ, оның ішінде маңызы шамалы (әкімшілік, тәртіптік және басқа теріс
қылықтар)[6, 9 б] бірде-бір белгісі жоқ фактілерді қарастырудан сақтандыру
керек. Бұл анықтаманы даусыз деуге болмайды.
Қылмыстық іс қозғау үшін жеткілікті мағұматтарды анықтауда қылмысқа
кінәлы адам туралы мәліметтердің болуын немесе оны әшкерлеудің нақты
мүмкіндіктерін көздейтін немесе осы іс бойынша айыптау үкімі шығады деуге
негіз болатын сот болашағы деп аталатын жағдайды басшылыққа алуға болмайды.
Мұндай қағида заңға негізделмеген. Ол іс қозғаудан заңсыз бас тартуға,
қылмыс туралы бастапқы материалдарды тексеру шегін кеңейтуге әкеп соктыруы
мүмкін[7, 60 б].
Бұл позиция Д.Терентьевтің пікірімен сәйкес келеді, ол қылмыстық іс
қозғау сатысының маңызы мен міндеттерін бағалай келе, былай деп жазған:
"Жасалған қылмысқа көз жетушілік дәрежесіне келетін болсақ, онда кылмыстық
іс қозғауда әдебиеттерде көрсетілетініндей, жасалған немесе дайындалып
жатқан қылмыс туралы нанымды қорытындыны басшылыққа алу міндетіі емес"[8,
30 б].
Бұл мәселенің мәнін барынша терең түсіндірген М.С. Строгович былай деп
жазады: "Қылмыстық іс қозғау үшін жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыс
жөнінде дөлелді жорамаддың болуы жеткілікті. Қылмыстық іс бойынша іс
жүргізу қылмыс жасалды деген белгілі бір ықтималдық дәрежесінен
басталады"[9, 84 б].
Жоғарыда баяндалған қағидалар қылмыстық іс қозғаудың осы сатысының
қатысушылары болып табылатын адамдардың арасында іс жүргізу сатысында
заңмен белгіленген міндеттерді қылмыстық сот ісін жүргізудің пайда болуы
мен дамуына үштасатын белгілі бір іс жүргізу әрекеттерін жасау арқылы
шешуге болады деп анықтауға негіз болады[7-10 б].
Сондықтан қылмыстық іс адамға (in personam-ға) қатысты емес, қылмыс
фактісіне, оқиғасына (in rem) қатысты қозғалады деген принципті берік
ұстану керек; ал адам заңды негіздер болғанда қозғалған қылмыстық іс
бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тартылады [10, 12 б].
Қылмыстық іс қозғаудың себептері мен негіздері.
Қылмыс туралы арыздар мен хабарламаларды жан-жақты және әділ қарау,
сондай-ақ шешу — алдын ала тергеу органдарының қылмыстық іс қозғау
сатысындағы маңызды іс жүргізу міндеті.
Заң қылмыстық іс қозғау туралы шешім қабылдау үшін мынадай белгілі бір
шарттардың болуы талап етіледі деп белгілеген: 1) қылмыстық іс қозғаудың
себебі; 2) қылмыстық іс қозғаудың негізі; 3) қылмыстық іс жүргізуді
болдырмайтын мән-жайлардың жоқтығы.
Қылмыстық іс қозғауға себеп — бұл тергеушіні, анықтаушыны, прокурорды
дайындалып жатқан немесе жасалған қылмыс туралы хабардар етудің занда қатаң
белгіленген негізі, мұндай негіздер болған жағдайда аталған органдар
қылмыстық іс қозғау туралы мәселені қарауға міндетті.
Негізінен қымытық іс қозғаудың себептері мен негіздері. Қылмыстардың
тергеудің екінші кезеңі қылмыстық іс қозғаудан басталады. Ал қылмыстық іс
қозғау өзіне қатысты белгілі себептер мен негіздердің болуын талап
етеді[11, 6 б]. Осыған байланысты ҚР ҚІЖК- нің 177-бабында көрсетілген
қылмыстық іс қозғауға мыналар себеп болады:
1) азаматтардың арыздары;
2) кінәсын мойындап келу;
3) мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе үйымда
басқару функцияларын атқарып отырған адамның хабарламасы;
4) бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабар;
лауазымды адамдардың және қылмыстық іс қозғауға заңды органдардың қылмыс
туралы мәліметтерді тікелей анықтауы.
Азаматтардың кылмыс туралы арыздары жазбаша түрде де, ауызша түрде де
болуы мүмкін. Жазбаша арызды берген адам оған кол қоюы тиіс, Ауызша арыз
хаттамаға түсіріледі де, оған арыз беруші және арызды қабылдап алған
лауазым иесі қол қояды. Ауызша арыздың хаттамасында хаттаманың қайда және
қашан жасалғаны, арызды кімнің (қылмыстық ізге түсу органының лауазымды
адамы) қабылдап алғаны. арыз беруші туралы толық мәліметтер (аты-жөні,
туған жері мен жылы, тұрғылықты орны мен жұмысы, жеке басын куәландыратын
қандай құжат көрсетілді, оны кім және қашан берген) көрсетілуі тиіс.
Арыз берушіге көпе-көрінеу жалған сөз жеткізгені үшін жауаптылығы
міндетті түрде түсіндіріледі, осыдан кейін оған ҚР Қылмыстық кодексінің 351-
бабы бойынша әдейі, жалған сөз жеткізгені үшін қылмыстық жауаптылығы туралы
ескертіліп, бұл туралы хаттамаға белгі соғылады, ол арыз берушінің қол
қоюымен куәландырылады.
Заңмен белгіленген осы міндетті рәсімді орындау кейін заңды түрде
алынған шын мағлұматтарды қолға түсірудің кепілі болады, осындай
мағлұматтардың негізінде қылмыстық іс қозғау туралы мәселе шешілетін
болады.
Қылмыс туралы ауызша хабарлама телефон арқылы да берілуі мүмкін. Ішкі
істер органындағы кезекші мұндай арызды қылмыс туралы арыздар мен
хабарламалар журналына тіркейді, осьдан кейін ол тексеру шаралары барысында
қолдау табатын болса, міндетті түрде жазбаша ресімделуі тиіс. Азаматтардың
әрқашан тікелей ауызша немесе жазбаша арыз беру мүмкіндігі бола бермейді,
сондықтан олар мұндай жағдайларда бұл туралы өздеріне қолайлы әдіспен, яғни
оны хат арқылы поштамен жолдай алады.
Әдебиетте "хат" термині арқылы кейде арызды немесе басқа өтініш
түрлерін жөнелтудің техникалық әдісі ғана түсініледі[12, 23 б].
А.Р. Михайленко "хат" дегеніміз — бұл ең алдымен сөзді қашықтыққа
жеткізіп қана қоймай, сондай-ақ оны қағазға түсіріп, уақыт кеңістігінде
сақтауға мүмкіндік беретіндей етіп жазып алу деп анықтайды. Бұған қоса,
қылмыс туралы арызды хатпен ғана емес, бандероль, сәлемдеме жәшік және
т.с.с. арқылы да жіберуге болады"[7, 30 б].
Қылмыс туралы арызды немесе хабарламаны жеткізудің мұндай әдістерін
тиісті іс жүргізу ресімінен өткізген соң қылмыстық іс қозғауға себеп
ретінде қарастыру керектігімен келіскен жөн.
Азаматтардың жеке және жеке-жариялы айыптау істері бойынша
шағымдарын да себеп ретіндегі арыздар орнына қарау қажет, олардың тізбесі
ҚІЖК-нің 33, 34-баптарында көрсетілген.
Алдын ала тергеу органдарына авторлар әр түрлі мән-жайларға (қорқу,
түбіме жете ме деп үрейлену, зұлымдық, жала, кек алу) байланысты беймәлім
болып қала отырып, "домалақ" арыз түсіретін жағдайлар тәжірибеде бар.
Біздің қоғамда "домалақ" арызға қашан да мүлде теріс пікір қалып-
тасқан. Солай бола тұрса да, заң шығарушылар мұндай арыздардың құқықтық
табиғаты мен іс жүргізу салдарын айқындаған. "Домалақ" арыздар, егер оларда
қылмыстың белгілерін көрсететін мағлұматтар жеткілікті болса, алдын ала,
мұқият және жан-жақты тексергеннен кейін ғана қылмыстық іс қозғауға себеп
бола алады. Бұл жағдайда алдын ала тергеу органының тікелей қылмыс
белгілерін табуы себеп болады.
Кінәсын мойындап келу дегеніміз адамның өзі жасаған қылмысы туралы
қьлмыстық процесті жүргізетін органға берген ерікті түрдегі ауызша немесе
жазбаша арызы. Кінәсын мойындап келу хаттама арқылы ресімделеді, онда
жасалған мәлімдеме толығымен сипатталады. Кінәсын мойындап келу хаттамасына
кінәсын мойындап келген адам мен арызды қабылдап алған лауазым иесі қол
қояды. Бұл адам туралы әлі күдік тумаған немесе осы қылмысты жасағаны
жөнінде оған айыптау тағылмаған уақыт ішінде істелуге тиіс уақыт аралығы
кінәсын мойындап келуге тән ерекшелік болып табылады. Қылмыстық заң кінәсын
мойындап келуді кінәлы адамның жауаптылығын жұмсартатын мән-жайлардың
қатарына жатқызатындықтан, бұл ескерту аса мәнді болып есептеледі.
Кінәсын мойындап келу қылмысты ашуға септігін тигізуі тиіс, бірақ еш
уақытта қылмысты тергеу барысында алыпсатарлық мақсатта пайдаланылмауы
тиіс. Кез келген себеп секілді, кінәсын мойындап келу де тексеруден өтуі
тиіс, өйткені бұл жағдайда адам өзіне-өзі жала жабуы немесе оны қысым жасау
салдарынан жазуы мүмкін. Егер өзінің арызында қылмысқа қатысушылар
көрсетілетін болса, кінәсын мойындап келген арыз беруші көпе-көрінеу жалған
сөз жеткізгені үшін қылмыстық жауаптылығы туралы міндетті түрде хабарланып,
ескертілуі тиіс.
Мемлекеттік органның лауазымды адамының немесе үйымда басқару
функциляларын атқарып отырған адамның жасалған немесе дайындалып жатқан
қылмыс туралы хабарламасы жазбаша беріліп, pесми түрде ресімделуі тиіс.
Мұндай хабарлама ұйымның бланкісіне жазылып, лауазымды жауапты адамның қолы
қойылған соң мөрмен бекітілген, сондай-ақ қылмыс туралы осы хабарламаны
растайтын материалдармен толықтырылған ресми кұжат түрінде дайындалуъі
тиіс. Оған сондай-ақ тексеру, мүлікті түгендеу актілері, қызметтегі тексеру
материалдары, жауапты адамдардың түсініктері қоса берілуі мүмкін.
Кейбір мемлекеттік органдар белгілі бір жағдайларда дайындалып жатқан
немесе жасалған қылмыстар туралы хабарлауға құқылы және міндетті болып
табылады. Мұның жарақаттанған адамдарды медицина мекемелеріне жеткізетін
жағдайларда, өрт пен от жануы кезінде, өндірістегі жазатайым жағдайларда
және т.с.с. денсаулық сақтау, өрт қауіпсіздігі органдарына, кәсіпорындар
мен ұйымдардың басшыларына қатысы бар. Мұңдай жағдайларда қылмыстық ізге
түсу органдарының лауазым иелері осындай хабарламаларды қабылдап,
тексеруден өткізуі тиіс. Құқық қорғау органдары бақылау мақсатында
тоқсанның, жарты жылдың және жылдың қорытьіндысы бойынша осындай
хабарламаларға жауап қайтару фактілерін тексереді. Егер қылмыстық әрекет
мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz