Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдері (оқу құралы)

Жоспар
Кіріспе

Қысқартулар, шартты белгілер, символдар және
терминдер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
І ТАРАУ. Франчайзингтің қалыптасуы және даму мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16
1.1. Франчайзингтің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.2. Қазақстанда франчайзингтің даму мүмкіншіліктері ... ... ... . 36

ІІ ТАРАУ. Оффшорлық бизнестің қажеттілігі және оны пайдаланудың негізгі шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
2.1. Оффшорлық бизнестің мәні мен принциптері ... ... ... ... 46
2.2. Оффшорлық бизнестегі құпиялық проблемасы ... ... ... ... ... . 50
2.3. Қазақстандағы оффшорлық бизнес:реттеу жүйесі
мен олардың даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
2.4. Оффшорлық компанияларда қолданылатын
базистік хемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
54
ІІІ ТАРАУ. Лизингтік бизнесті қалыптастыру
және дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
3.1. Лизингтік бизнестің негізгі түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2. Лизинг және лизингілік мәмілелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.3. Лизинг және лизингілік операциялар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
3.4. Лизингілік операцияларды ұйымдастыру және
оларды жүргізу техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
80
3.5. Лизингтің даму проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 90

IV ТАРАУ. Кәсіпкерлік құрылымдардың бизнес.жоспарды жасау үрдісінің әдістемелік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
106
4.1. Матрицалық (портфельдік) талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
4.2. Бизнес.жоспардың қажеттілігі және оны пайдаланудың негізгі шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
110
4.3. Фирма және сіздің стратегияңыздың
қысқаша көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .116
4.4. Нарықтың негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 117
4.5. Болашақ кезеңдердегі болжамдалып отырған
кірістер мен шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...120

V ТАРАУ. Үйлестіруші қатынастарды жетілдіру
және кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасау ... ... ... ... ... ... ...
122

VI ТАРАУ. Қаржы нарығын қолдау және
дамуын жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
129

6.1. Қазақстан Республикасындағы қаржы нарығының
мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
130
6.2. Қаржы нарығындағы қор биржасы және
оның шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
156
6.3. Қор биржасындағы сауда.саттықтың ұйымдастырылуы ... ... .. 165
6.4. Қазақстан Республикасының қаржы нарығын
жетілдіру жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
171

VII ТАРАУ. Концессиялық бизнесті қалыптастыру
жүйесі және оның даму перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ...
182
7.1. Концессиялық бизнестің мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... .. 182
7.2. Қазақстан Республикасында концессиялық
қатынастардың дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
190

VIII ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы
венчурлік бизнестің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
202
8.1. Венчурлік бизнес түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 207
8.2. Қазақстан Республикасындағы венчурлік бизнес
дамуының алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
209
8.3. Қазақстан Республикасындағы венчурлік
қорларды құру механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
220
8.4. Шетелдегі венчурлік бизнес ұйымдастыру негіздері ... ... ... 227

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 237
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 243
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 248
Қосымша Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 266
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 291
Қосымша Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша Д ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қытай иероглифінен шыққан «дағдарыс» термині «қауіп-қатер» мен «мүмкіншілік» деген сөз тіркестерінен тұрады. Осы сөз тіркестерін еске ала отырып, ел экономикасына инновациялық шараларды енгізу негізінде, ынталандыруды қалыптастыра, тұрақты жұмысты жолға қою болып табылады. Осының негізінде батыстың қаржылық жүйесінің құлауын сабақ етіп ала отырып, «қауіп-қатерді» «мүмкіншілікке» трансформациялауға тырысуға болады.
Соңғы жылдардағы жетістіктерге біздің ең алдымен қолайлы сыртқы экономикалық конъюктураның арқасында қол жеткізгенімізді дағдарыс көрсетті. Сондықтан міндетті түрде ішкі факторларға, яғни Қазақстанның тұрақты дамуын құрылымдық жылжу-индустриялық инновациялық даму негізінде ерекшеліктерінің бірі ретінде экономика салаларына инновациялық жаңалықтарды барынша кеңінен енгізу болып табылады.
XXI ғасыр жүз жылдық ғаламдық инновацияның өркендеу ғасырына айналатынын қазіргі әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр [1-7].
«Инновация» ағылшын тілінен аударғанда жаңалық енгізу,
жаңашылдық деген ұғымды білдіреді. Яғни, жаңа өндірістік
үрдісті, өнімді немесе қызметті игеру, әйтпесе жаңалықты
инвестициялау деген ұғымды білдіреді. Ал, бұл термин латын
тілінде жаңару, өзгеру сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын
болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың жаңа әдісі деген түсінікті ұғындырады.
Қазіргі уақытта әлемдік ғылыми-техникалық прогресті инновациялық қызметтің интеллектуалдық өнімінсіз елестету мүмкін емес екендігіне байланысты, бұл саланың өзіндік ғылыми жүйесі қалыптасуда. Бұған орай кейбір ғалымдар: «Инновация – жаңа техника мен технологияға салынған капиталдан алынған материалдық игілік, қызмет көрсету, басқару және тағы басқа да жүйелер бойынша еңбек өндірісін ұйымдастырудың жаңа формалары» деген анықтама береді [8-9], яғни, осы сипаттамаларды қорыта келе, инновацияның өтімділігі жоғары жаңа өнім ойлап табу деген ұғым туады. Бұл тұрғыдан алғанда ашылған жаңалықтың барлығы инновацияға жатпайтынын айтқан жөн. Өйткені, іргелі міндеттерді атқаруға негізделген, яғни осыған дейін белгісіз болып келген табиғат құбылыстарын ашу сияқты жаңалықтар ешқандай материалдық игіліктерді тарту етпейтіндіктен де, ол ғылыми іздестірудің жемісі ретінде ғана есептелінеді.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 286 бет
Таңдаулыға:

ИСАБЕК БАУЫРЖАН ТҮРКІСТАНИ

Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің инновациялық түрлерін жетілдірудің
нарықтық механизмдері

(оқу құралы)

Түркістан 2009
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
А.ЯСАУИ атындағы ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ жанындағы “Әлеуметтік ғылым және бизнес”
мамандықтарының тобы бойынша құрылған Республикалық оқу әдістемелік
кеңесінің 2009 ж. 20 қаңтарында №3 президиумында қаралып, баспаға
ұсынылған.

Редакция алқасы: Тәшімов Л., Накип М., Ергөбек Қ., Тұртабаев С.,
Текшен А., Райымбердиев Т., Айменов Ж.

Рецензенттер:

Әймен Ә.Т. М.Х.Дулати ат. Тараз Мемлекеттік Университетінің экономика
факультетінің деканы, э.ғ.д., профессор,
Мырзалиев Б.С. А.Ясауи ат. Халықаралық қазақ-түрік университетінің
экономика факультетінің деканы, э.ғ.д., профессор,
Сатмұрзаев А.А. Т.Рысқұлов ат. Қазақ экономикалық университетінің
проректоры, э.ғ.к., профессор.

Исабек Бауыржан Түркістани. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің
инновациялық түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдері. Оқу құралы.
Түркістан. А.Ясауи ат. Халыќаралыќ ќазаќ-түрік университетінің “Тұран”
баспасы. 2009. 300 б.

ІSBN

Оқу құралында Қазақстан Республикасындағы өндіріс саласының дағдарыс
жағдайында индустриалды-инновациялық қызметтің негізінде кәсіпкерліктің
инновациялық түрлерін жетілдірудің нарықтық механизмдерінің шешуші
шарттары қарастырылады.
Ғылыми зерттеу институттарының ғылыми қызметкерлеріне, жоғары
экономикалық және техникалық оқу орындарының оқытушыларына, аспиранттары
мен студенттеріне, сонымен қатар өндіріс орындарының қызметкерлеріне
арналады.

ІSBN
МАЗМҰНЫ

Қысқартулар, шартты белгілер, символдар
және 5
терминдер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ...

І ТАРАУ. Франчайзингтің қалыптасуы және
даму мүмкіндіктері 16
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
1.1. Франчайзингтің мәні мен мазмұны 16
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.2. Қазақстанда франчайзингтің даму 36
мүмкіншіліктері ... ... ... .

ІІ ТАРАУ. Оффшорлық бизнестің қажеттілігі
және оны пайдаланудың негізгі шарты 45
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Оффшорлық бизнестің мәні мен 46
принциптері ... ... ... ...
2.2. Оффшорлық бизнестегі құпиялық 50
проблемасы ... ... ... ... ... .
2.3. Қазақстандағы оффшорлық бизнес:реттеу
жүйесі 51
мен олардың даму перспективасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
..
2.4. Оффшорлық компанияларда қолданылатын
базистік хемалар 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...

ІІІ ТАРАУ. Лизингтік бизнесті қалыптастыру
және дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.1. Лизингтік бизнестің негізгі 59
түсініктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
3.2. Лизинг және лизингілік мәмілелер 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
...
3.3. Лизинг және лизингілік операциялар 76
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4. Лизингілік операцияларды ұйымдастыру
және 80
оларды жүргізу техникасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ...
3.5. Лизингтің даму проблемалары 90
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ..

IV ТАРАУ. Кәсіпкерлік құрылымдардың
бизнес-жоспарды жасау үрдісінің әдістемелік106
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.1. Матрицалық (портфельдік) талдау 106
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
4.2. Бизнес-жоспардың қажеттілігі және оны
пайдаланудың негізгі шарттары 110
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
4.3. Фирма және сіздің стратегияңыздың
қысқаша көрінісі 116
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
4.4. Нарықтың негізгі көрсеткіштері 117
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
4.5. Болашақ кезеңдердегі болжамдалып
отырған 120
кірістер мен шығындар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..

V ТАРАУ. Үйлестіруші қатынастарды жетілдіру
122
және кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасау
... ... ... ... ... ... ...

VI ТАРАУ. Қаржы нарығын қолдау және
дамуын жүзеге асыру жолдары 129
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ...

6.1. Қазақстан Республикасындағы қаржы
нарығының 130
мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.2. Қаржы нарығындағы қор биржасы және
оның шетелдік тәжірибесі 156
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
6.3. Қор биржасындағы сауда-саттықтың 165
ұйымдастырылуы ... ... ..
6.4. Қазақстан Республикасының қаржы
нарығын 171
жетілдіру жолы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...

VII ТАРАУ. Концессиялық бизнесті
қалыптастыру 182
жүйесі және оның даму перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ...
7.1. Концессиялық бизнестің мәні мен 182
мазмұны ... ... ... ... ... ... ..
7.2. Қазақстан Республикасында концессиялық
190
қатынастардың дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ...

VIII ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы
венчурлік бизнестің дамуы 202
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ...
8.1. Венчурлік бизнес түсінігі 207
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ..
8.2. Қазақстан Республикасындағы венчурлік
бизнес 209
дамуының алғышарттары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... .
8.3. Қазақстан Республикасындағы венчурлік
қорларды құру механизмі 220
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... .
8.4. Шетелдегі венчурлік бизнес 227
ұйымдастыру негіздері ... ... ...

Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... .237
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... .
Әдебиеттер 243
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
..
Қосымша А 248
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
..
Қосымша Ә 266
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
..
Қосымша Б
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
..
Қосымша В 291
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
..
Қосымша
Г ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
...
Қосымша Д
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
..

ҚЫСҚАРТУЛАР, ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР,

СИМВОЛДАР МЕН ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ

ЖІӨ – жалпы ішкі өнім
Ж¦Ө – жалпы ұлттық өнім
ЭЄД¦ – экономикалыќ єріптестік жєне даму ±йымы
¦ИЖ – ±лттыќ инновациялыќ ж‰йе
ШИК – шаѓын инновациялыќ кєсіпорындар
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ХВҚ – Халықаралық валюталық қор
ССНҰ – санақтар мен сертификаттаудың Еуропалық ұйымы
АҚШ – Америка Қ±рама Штаттары
АҚ – акционерлік қоғам
ААҚ – ашыќ акционерлік қоғам
ҚҚН – кұнды қағаздар нарығы
СК – салық кодексі
АТКБК – Атасу тау-кен байыту комбинаты
ПӘК – пайдалы әсер коэффициенті
КСТ – кәсіпорын стандарты
ҚР – Қазақстан Республикасы
ШБО – шағын бизнес орталықтары
ШБҰО – шағын бизнестің ұлттыќ орталықтары
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
СК – секретарлық компаниялар

Осы ењбегімді ќадірлі єкем

Нарзулла мен аяулы анам

Рыскүлге арнаймын.

КІРІСПЕ

Қытай иероглифінен шыққан дағдарыс термині қауіп-қатер мен
мүмкіншілік деген сөз тіркестерінен тұрады. Осы сөз тіркестерін еске ала
отырып, ел экономикасына инновациялық шараларды енгізу негізінде,
ынталандыруды қалыптастыра, тұрақты жұмысты жолға қою болып табылады.
Осының негізінде батыстың қаржылық жүйесінің құлауын сабақ етіп ала отырып,
қауіп-қатерді мүмкіншілікке трансформациялауға тырысуға болады.
Соңғы жылдардағы жетістіктерге біздің ең алдымен қолайлы сыртқы
экономикалық конъюктураның арқасында қол жеткізгенімізді дағдарыс көрсетті.
Сондықтан міндетті түрде ішкі факторларға, яғни Қазақстанның тұрақты дамуын
құрылымдық жылжу-индустриялық инновациялық даму негізінде ерекшеліктерінің
бірі ретінде экономика салаларына инновациялық жаңалықтарды барынша кеңінен
енгізу болып табылады.
XXI ғасыр жүз жылдық ғаламдық инновацияның өркендеу ғасырына айналатынын
қазіргі әлем елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр [1-7].
Инновация ағылшын тілінен аударғанда жаңалық енгізу,
жаңашылдық деген ұғымды білдіреді. Яғни, жаңа өндірістік
үрдісті, өнімді немесе қызметті игеру, әйтпесе жаңалықты
инвестициялау деген ұғымды білдіреді. Ал, бұл термин латын
тілінде жаңару, өзгеру сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын
болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың жаңа әдісі
деген түсінікті ұғындырады.
Қазіргі уақытта әлемдік ғылыми-техникалық прогресті инновациялық
қызметтің интеллектуалдық өнімінсіз елестету мүмкін емес екендігіне
байланысты, бұл саланың өзіндік ғылыми жүйесі қалыптасуда. Бұған орай
кейбір ғалымдар: Инновация – жаңа техника мен технологияға салынған
капиталдан алынған материалдық игілік, қызмет көрсету, басқару және тағы
басқа да жүйелер бойынша еңбек өндірісін ұйымдастырудың жаңа формалары
деген анықтама береді [8-9], яғни, осы сипаттамаларды қорыта келе,
инновацияның өтімділігі жоғары жаңа өнім ойлап табу деген ұғым туады. Бұл
тұрғыдан алғанда ашылған жаңалықтың барлығы инновацияға жатпайтынын айтқан
жөн. Өйткені, іргелі міндеттерді атқаруға негізделген, яғни осыған дейін
белгісіз болып келген табиғат құбылыстарын ашу сияқты жаңалықтар ешқандай
материалдық игіліктерді тарту етпейтіндіктен де, ол ғылыми іздестірудің
жемісі ретінде ғана есептелінеді.
Экономикалық қатынастар жүйесінен инновацияның алатын орны орасан зор.
Себебі инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан, бәсекеге қабілетті
өнім алу мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы
салаға жұмсап келеді. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі
бәсекелестік күресте инновация өнімінің өзіндік құнын азайту, инвестициялар
ағынын арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа нарықтарды,
оның ішінде сыртқы нарықтарды бағындыруда аса тиімді таптырмас құралға
айналуда.
Инновацияны технологиялық сипаттарына байланысты өнімдік және үрдістік
деп екіге бөледі, өнімдік инновациялар жаңа материалдар мен жартылай
фабрикаттарды пайдалана отырып, жаңа өнім алуға негізделсе, үрдістік
инновациялар өндірісті жаңа технологиялар арқылы ұйымдастырудың тәсілдері
болып табылады. Сонымен бірге, өнімнің маңыздылығы мен қызмет ету аясына
қарай инновацияларды әлемдік салалар үшін, елшілік салалары үшін және
белгілі бір кәсіпорын үшін деп жіктелінеді. Бір есте болатын жай, саланың
басты сипаты ғылыми-техникалық ізденістердің нәтижесі болып табылатындықтан
да, өнім түсінің, түрінің өзгеруі сияқты жаңашылдықтар инновацияға
жатпайды. Өйткені, өнім ішінара өзгерістерге ұшырағанымен, ол өндірісте
бұрын болмаған жаңалық емес. Жалпы ииновациялық жаңалықтар 1992 жылы Осло
қаласында қабылданған шешім бойынша оның технологиялық сипаттары мен
нарықтық ұстанымдарын айқындайтын халықаралық стандарттарына сәйкес келуі
керек.
Инновацияның дамуына қозғаушы тетік бірінші кезекте нарықтық
бәсекелестік болып табылады. Нарық жағдайында өнім өндірушілер немесе
қызмет көрсетушілер әрдайым өндірістік дағдарысты болдырмаудың жолы мен
тауарын өткізетін жаңа нарықтарды іздестірумен болады. Сондықтан,
инновацияны бірінші болып тиімді игерген кәсіпорындар өз бәсекелестері
алдында басымдылыққа ие болады. Қазіргі кезеңде жаңа тауарлар түрлері өсіп,
тұтынушы талғамы артып отырған уақытта, әсіресе шағын кәсіпорындардың
икемділік қабілеттерін күшейту аса тиімді саналады. Әлемдік тәжірибе
бойынша мұндай шағын шабақтар қайрандап қалып қоймаулары үшін түрлі
салалардағы жаңа өнімдер мен жаңа технологияларды шығару басымдық негіздегі
сұрақтардың деңгейінде жүреді екен.
Инновацияны зерттеушілер жаңа өнімді өмірге әкелу үрдісін жеті
қадамменен жіктейді екен. Ол инновациялық пікірдің тууынан бастап, оны
өткізу нарығын анықтау, өнімді шығару, сату болып жалғаса береді. Соның
ішінде әуелі жаңа тауарды аз көлемде шығарып, оны жарнамалау, сауда үрдісін
ұйымдастыру арқылы оның өміршеңдігін немесе өмір сүру жасын анықтау болып
табылады. Бұл орайда инновациялық өнімді нарықтық жағдайда өткізу көлемін
арттыру, сұранысын молайтуда тауар бағасын төмендету, тұтынушыға қосымша
сыйлықтар, түсім сияқты қосымша тәсілдерді қолданудың қажеттілігі туады.
Сонымен бірге белгілі бір мерзімді аяқтап, өзін-өзі өтеген инновация мүлдем
ескіріп кетпеу үшін, оны келесі аймаққа немесе басқа нарыққа көшіру
қажеттігімен анықталады.
Нарықтық экономикада инновациялық пікірлерді жүзеге асыру үрдісінің ұзақ
мерзімге созылып кетуі оның құндылығын жоюымен пара-пар. Өйткені, ақша-
инновация ережесінен негізделген жүйеде тезірек табыс алу үшін, басқа
кәсіпорында біраз уақыттан бері жүзеге асырылмай келе жатқан жобаға ұқсас
нұсқаларды ойлап табу арқылы оның алдын алып кету оқиғалары да кездеседі.
Қазіргі уақытта біздің елімізде бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруге
негізделген жаңа ақпараттық технологияларды игеру, республикамыздың
индустрия және ғылыми техникадағы әлеуетін дамыту басты стратегиялық
міндеттердің бірі болып отыр. Соған сәйкес 2003 жылы республикамыздың
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015-жылдарға арналған стратегиясы
қабылданды. Стратегияның мақсаты – шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдің тұрақты дамуына қол
жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік-технологиялық экономикаға өту
үшін жағдай жасау қарастырылған.
Қазақстанның мұндай маңызды қадам жасауына әлемдегі экономикалық даму
қарқыны да негіз болып отыр. Қазіргі уақытта елдер арасында жан-жақты
тұрақты байланыстар қалыптасып келеді. Халықаралық валюта қоры,
Дүниежүзілік банк, трансұлттық корпорациялар сияқты институттардың осыған
дейін де әлемдік экономикада билік жүргізіп келуі, Қазақстан сияқты дамушы
елдерге тезірек инновациялық игіліктерді игеруге түрткі болуда. Өйткені
әлемдік шеткері жатқан дамушы елдер шикізат жеткізуші қызметін атқарып, ал
аталмыш институттардың құрылуына негіз қалаған орталықтағы іргелі
мемлекеттердің оны өңдеп, оларға қайта сату болашақта шикізатқа бағытталған
мемлекеттердің әлемдік тауар нарықтарындағы жағдайларға тәуелді болып қалу
қаупін туғызады. Әлемдік тәжірибеде көрсеткендей, шикізат қорына бай кейбір
елдер осы сектор арқылы едәуір табысқа ие болады да, индустрияның жаңа
салаларын дамытуға ынталанбайды. Алайда, шикізат қоры бір кездері
сарқылатындықтан да, тұрақты даму тұрғысынан алғанда шикізатты ел елеулі
проблемалармен кездесуі мүмкін. Бастапқыда шикізаттық мемлекеттер саналатын
Латын Америкасы, Мексика және Бразилия елдері, Шығыс Азиядағы Онтүстік
Корея, Сингапур мемлекеттері инновациялық саясаттарды қолдану, яғни
сервистік-технологиялық экономикаға өту арқылы өркендеуге қол жеткізуге
болатынын дәлелдеп берді. Шығыс Азия елдерінің тәжірибесін қабылдау
Қазақстан үшін тиімді болатынын нақты жағдай байқатып отыр [10-15].
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз
ету үшін олардың экономикалық ортасын жақсартуға арналған көптеген нақты іс-
шараларды қарастыратын, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту
тұжырымдамасын жасау қажет. Өйткені кәсіпкерлікті дамыту мәселелерін
концептуалды түрде шешу шағын және орта бизнес саласына бағытталған
индустриялдық-инновациялық саясатты өңдеп, жүзеге асыруда жіберілетін
кейбір қателіктердің алдын алуға және жұмыс қарқынын үдетуге көмектеседі.
Сондай-ақ, инновациялық кәсіпкерлік қызметті дамыту жөніндегі іс-шаралар да
орта мерзімге арналған нақты даму бағыттарын айқындай түседі.
Бизнес-жоспар – бұл біздің экономикалық лексикамызда біршама жаңа
категория. Кез келген жаңа элемент сияқты, оны пайдаланудан бұрын, оның
дұрыс түсінілуі керек. Бизнесте жетістікке жетуді қалайтын іс-қимыл және
мақсатқа жету үшін қолда бар ресурстардың пайдаланылуын жоспарлайтын
тәсілдің қағазға түсірілген моделі болып табылады.
Жақсы бизнес-жоспар логикалық түрде жоспарланған іс-әрекеттердің сызбасы
болып табылады. Ол келешекте бизнеске мағына беруді жорамалдайды. Қойылған
мақсаттарға қатаң белгіленген мерзімде қол жеткізетін барлық кезеңдер мен
ресурстарды қамтиды.
Тауар сатудағы және қызмет көрсетудегі тәсіл – франчайзинг. Көптеген
елдерде франчайзинг бизнестің прогрессивті әдісі болып табылады және
табысқа жету үшін тәуекелге дайын кәсіпкерлер үшін өте тиімді.
Франчайзинг француздың “franchіze” деген сөзінен шыққан, аударғанда –
жеңілдік, арнайы құқықтық, льгота мағынасын білдіреді.
Бұны жәй тілге аударғанда мына түсінікті білдіреді: кәсіпкер жаңа
техника мен технологияны авторлардың рұқсатымен пайдалана отырып, дер
кезінде үйреніп, күнделікті тірлігіне қолдануына мүмкіндік береді.
Бір жақ екінші жаққа белгілі функцияларды орындауға рұқсат беруін
франчайзингалық лицензия деп атайды. Тәжірибелі кәсіпкерлер өзінің
тәжірибесін, білімін нарық жағдайында ұсына отырып, белгілі бір нәтижеге
жетуі мүмкін. Сондықтан, франчайзинг атаулы бизнес, ақпарат пен тәжірибені
алуға жағдай жасай отырып, техника мен технологияны қолдануға кететін
шығындарын төмендетеді, яғни шығарылған тауарлар мен көрсетілген
қызметтердің нарықтық бағасын төмендетуге мүмкіншілік алады.
Нарықтық экономикаға көшу және дүниежүзілік шаруашылық жүйесінің
интеграциялануы оффшорлық бизнесті құру мен дамыту қажеттілігімен
қамтамасыз етіледі. Іс-әрекеттің белгілі бір түрі ретінде оффшорлық бизнес
батыс елдерінде ең көп, ал ТМД елдерінде аз таралған. Оффшорлық бизнестің
сипаты мен маңызы ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстан Республикасының
салық төлеушілеріне аз мөлшерде белгілі. Бірақ бұл бизнес және оның
пайдалану үлгілерінің артықшылығы туралы керекті ақпаратты алған кезде,
заңды және жеке тұлғалардың оған деген ынтасын арттырып отыр.
Оффшорлық фирманы құру орынды және тиісті болған жағдайда кәсіпкерлік
қызметте көптеген мүмкіншіліктер пайда болады. Шағын және орта бизнесті
қоса, түрлі масштабтағы корпорациялармен басқару іс жүзінде оффшорлық
схемаларда қарастырылады. Оффшорлық бизнес туралы түсінік әрбір кәсіпкерде
болуы қажет, себебі оффшорлық құрылымдарды пайдалану қазіргі таңдағы
менеджменттің ажыратылмайтын элементі болып табылады.
Оффшорлық бизнесте іскерлік мүмкіншіліктерінің үлкен шеңбері бар.
Халықаралық қаржы-шаруашылық операция-ларының субъектісі ретінде оффшорлық
аймақта тіркелген компания немесе шетелдік секретарлық бақылаудағы фирмасы
болса, салықтық шығындарын төмендету мүмкіндігі беріледі. Шетелдік компания
атынан бірінші қолы қойылған иеленуші және оффшорлық құрылымдарды құру
күнделікті істегі бизнес үшін ыңғайлы құрал болып табылады.
Қазақстандағы салық төлеушілердің оффшорлық бизнестің мүмкіншіліктерін
білмегендіктен, оны қолдану деңгейі төмен болады. Сондықтан осы жұмыстың
мақсаты кәсіпкерлік құрылымдарға оффшорлық бизнестің көп қырлы мүмкінші-
ліктерінің механизмі мен тәсілдерін көрсету арқылы пайдалану болып
табылады. Осы жұмыс оффшорлық бизнестің формалар мен схемаларын қолдану
арқылы қосымша мүмкіншіліктеріне қол жеткізуге және оффшорлық бизнесті
қолдану кезінде пайда болған мәселелерге жауап береді деп сендіруге болады.
Нарықтық қатынасқа көшу жағдайында кәсіпорынның өндірістік қызметін
дамыту және олардың техникалық жабдықталуын жоғарылату үшін несиелік
ресурстарды, соның ішінде лизингті пайдалану қажет. Осы лизинг несиенің бір
түрі сияқты кәсіпорындарға қажетті тауарларды және қызметтерді азғантай
шығынмен өндіруге және жоғалтулардан сақтауға мүмкіндік береді.
Лизингтің көмегімен қозғалатын және қозғалмайтын мүліктерді қомақты
қаржы жұмсамай пайдалануға болады, яғни ғимарат және құрылысты, машина мен
қондырғыны, көлік құралдарын және т.б. өз игілігіне пайдалануға мүмкіншілік
алады. Бұл шаруашылық етуші субъектілерге өндіріс шығындарын қысқартуға
және олардың кәсіпорындарының тұрақты дамуына қажет едәуір ақша қаражатын
үнемдеуге мүмкіндік береді. Сондықтан лизинг өзінің беретін мүмкіндіктері
мен әкелетін пайдасы болғандықтан, кәсіпкерлер үшін бұл қызмет саласында
кәсіпкерлік қызмет пен бизнестің маңызды түрі болып табылады. Белсенді
қолданудан лизинг ұлттық экономиканың интенсивті дамуының және оның
құрылымдық қайта құрылуының, елдің сыртқы экономикалық қайта құрылуының,
сыртқы экономикалық қызметінің дамуы-ның және дүниежүзілік нарықта отандық
кәсіпорындардың өнімдерінің бәсекелес қабілеттілігін дамытудың маңызды
факторы бола алады.
Нарықтық экономика дамыған елдерде лизинг шарттарына, өндірістік
құралдардың барлық түрлері, әсіресе, машиналар мен қондырғылар, олардың
саны мен құны шектеулі, сатып алынады. Сонымен бірге лизингілік қызметтер
бұл елдерде кең тарауда және басқа елдердің территориясында лизингілік
қызметтің дамуына және қалыптасуына әсер жасай отырып, ұлттық шекарадан
шығуда.
Лизинг біздің елде 1989 жылы, банкілер лизингілік операцияларды іске
асыра бастағанда пайда болған. 1990 жылы бұрынғы Қазақ ССР Госснаб кезінде
жасалынған “Прокат және лизинг 95” жүйесінде прокатты және лизингті
дамытудың мақсаты – 5 жылдық бағдарламаны іске асыратын алғашқы лизингілік
құрылымдар пайда болды. Бұлар лизингілік операцияларды іске асыратын
коммерциялық банкілік мекемелер машинаны, жабдықты, көліктік құралдарды
алдын ала сатып алумен және оларды шаруашылық етуші субъектілерге белгілі
шарттарға сәйкес пайдалануға берумен айналысатын лизингілік фирмалар болды.

Лизингілік бизнесті қалыптастыру және дамыту, ең алдымен, өндірісті және
оның құрылымдық жылжуын кеңейтумен айналысатын қызмет етуші кәсіпорын үшін
маңызды тұжырымға ие. Әсіресе, моральді және физикалық жағынан туған
негізгі қорларды пайдаланатын, сонымен қатар қалып қойған ресурс
сыйымдылықты технологияны қолданатын кәсіпорындар үшін маңызды. Оларды
лизингтің осы мақсатта пайдалану іс-әрекет етуші қондырғыны
модернизациялауды іске асыруға, өндірістік техниканың деңгейін көтеруге,
машиналар паркін және басқа да жылжитын құралдарды, өнімді тасымалдау үшін
лизингілік мәміленің негізі, сонымен қатар лизингілік операциялардың
элементтері мен мазмұны ашылады. Лизинг түрлерінің классификациясы және
лизингілік үрдісті ұйымдастыру схемасы – лизингілік келісімшарттың мазмұны
және лизингілік мәмілені рәсімдеу тәртібінде қарастырылады. Лизинг
субъектілерінің құқықтық жағдайы келісімшартта анықталады. Негізгі
қорлардың және ұзақ мерзімді салымдардың бухгалтерлік есебі халықаралық
стандарттарға сәйкес бухгалтерлік жазулармен беріледі.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму жағдайында болып жатқан түбегейлі
өзгерістер, үйлестіруші қатынастар мен олардың түрлерін және нарықтық
қатынастарға өту кезінде жүзеге асыру тәсілдерін жетілдіруді ұйғарады.
Бұрынғы уақыттағы мемлекеттік монополия негізінде қалыптасқан тоталитарлық
үйлестіру жүйесі нарықтық қатынастар жағдайына жарамсыз, себебі мұнда
шаруашылық жүргізуші кәсіпкерлік субъектілері өндірістік және коммерциялық
қызметтерді қорқыныш пен қауіп-қатерге қарамай жүзеге асырады. Нарықтық
экономика жағдайларына жарамды, ынталандырушы принциптерін шығармашылық
түрде пайдалануға негізделген, нәтиже беретін және әділ үйлестіруші жүйесін
құру үшін дәстүрлі тәсілдерден үйлестіруші қатынастарға көшу керек. Бұл
оларды барлық меншік түрінде субъектілерінің өзара іс-әрекеттерін ескере
отырып, сол қатынастар мен шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайлары
шеңберінде толығырақ қарастыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан нарықтық экономикада шаруашылық жүргізуге жауап беретін,
жетілген, ғылыми негізделген үйлестіру жүйесін құру – бүгінгі таңда
экономикалық тұтқалардың әсерлілігі мен өндірістің ынталандырылуын
жоғарылату үшін, заңды және жеке тұлғалардың қызмет түрлерінің
ескерілуінсіз кірістерінің белгілену кезінде орын алатын теңестірушілік
тенденцияларын жою үшін және жалпы ел экономикасының дамуындағы оның
мағынасын көтеру үшін ауадай қажет болып тұр. Сонымен бірге мұндай
үйлестіру жүйесі шаруашылық жүргізуші субъекті-лерінің ақша кірістерін
үлестіруде әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету үшін керек. Себебі
аталмыш жерде әлі де болса үйлестіру қалай болса солай жүргізілуіне жол
берілуде, ал бұл кезегінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің өнім өндіру,
оның өндірісіне кететін шығындарды қысқарту және оның пайдалылығын
жоғарылату үшін шаруашылық жүргізудің нарықтық әдістерін пайдалануға
іскерлік белсенділіктерін төмендетеді.
Нарықтық экономикаға өту – үйлестіруші қатынастар шеңберін кеңейту мен
оның экономикалық жағынан ынталандырушы және әлеуметтік жағынан
кепілдендіруші қызметтерін толығырақ пайдалану үшін дәстүрлі түрде
пайдаланылып келетін “үйлестіру саласы” түсінігін тереңірек түсінуді
ұйғарады. Бұл үйлестіруші қатынастар олардың қызметтерін мақсат бойынша
пайдалану бағытында жетілдіруге мүмкіндік береді, ал бұл болса,
шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуы мен оларға жеке ұдайы өндіріс
үрдісін жүзеге асыруда тең экономикалық жағдай жасап беру үшін және
жергілікті үкімет органдарымен біріге отырып, басқа да әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешу үшін өте маңызды.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты.
Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне
жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі
ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің
аса көңіл аударуына септігін тигізді.
Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты
аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекет-тердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыда көрсетілген маңызды мәселелерді орындау, экономикамыздың
шикізаттық бағытқа біржақты негізделуін жоюды, индустрияның машина жасау,
металл өңдеу және құрылыс материалдарын жасау секілді өңдеуші салалары мен
өндірістерін және осы салаларда ірі және шағын кәсіпкерлікті дамытуды
қамтамасыз ете отырып, ел экономикасының бәсеке қабілеттілігін арттырады.

І ТАРАУ

ФРАНЧАЙЗИНГТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ДАМУ МҮМКІНДІКТЕРІ

1.1. Франчайзингтің мәні мен мазмұны

Қазіргі таңда көптеген адамдардың арман-мұраттары франчайзингтің
арқасында шынайылыққа айналуда. Франчайзинг XX ғасыр бизнесінде төңкеріс
тудырып, жалпы қалыптасқан іскерлік қарым-қатынас нормаларына қатысты
көзқарасты түбегейлі өзгертті. Ешқандай да экономикалық жаңа енгізілімдер,
франчайзинг сияқты, бүкіл әлем экономикасына, оның ішінде экономикасы
дамыған алдыңғы қатарлы елдерде елеулі әсер бере алған жоқ. Сондықтан да
франчайзинг XXI ғасырдың ұғымды, оңтайлы іскерлік модель үлгісі болмақ.
Бүгінгі франчайзинг – өздерінің арман-мақсаттарына берілген және оны
іске асыруда, франчайзинг иесінің атауымен өзінің меншікті бизнесін
құштарлы түрде бастаушы дербес тұлғаларға кең мүмкіншілік беретін жан-жақты
реттелінген индустрия іспетті. Франчайзинг құбылыс ретінде өз істеріне
берілген, жігерлі және талапты адамдар үшін ерекше шектеусіз
мүмкіншіліктерді ұсынады.
Экономиканың қазіргі заманғы жағдайы, оның интернацио-ландырылуы
бизнестің біріккен формасының қалыптасуының ұйымдық-экономикалық негізін
әзірлеу қажеттілігімен шартталынады. Ерекше қарастырсақ, бұл тенденция
өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің төмендеу шартында, әр өндіруші
тұтынушы назарын өздерінің өнімдеріне бағыттау арқылы қызмет атқарушы
кәсіпорындарға тән сипат алуда.
Осындай себептерге байланысты бизнесті ұйымдастырудың франчайзингтік
формасының қалыптасуы мен дамуының ұйымдық-экономикалық тетіктерін әзірлеу
басымды бағыт болып саналады. Мұндай қажеттілік елдегі кәсіпкерлік қызмет
жағдайларымен байланысты.
Франчайзинг сөзі ағылшын терминінен аударғанда қан-дай да бір қызметті
жүргізудегі еріктілікке құқықты анықтау мағынасын білдіреді. Орта
ғасырларда мұндай артықшылықтар-ды кез келген тұрпаттағы коммерциялық
қызметке франшизаны беру жолы арқылы корольдер иемденген. Франчайзинг
(ағылш. franchising – құқық, ерекшелік) кәсіпкерлік, жалғасымды іскерлік
ынтымақтастық формасындағы үрдісінде, ірі компания, жеке-дара кәсіпкерге
немесе кәсіпкерлер тобына өнімді өндіруге, тауарлар сауда-саттығына және
осы компанияның сауда маркасымен белгілі бір шектелген территорияда өзара
шартпен анықталған бір мерзімге және белгілі бір шартта қызметтерді
ұсынады.
Франчайзинг терминінің екінші балама түсінігі француздың franchise –
жеңілдік, артықшылық, сонымен қатар салық пен жарналардан босату сөзінен
пайда болған. Франчайзингтің қалыптасу және даму тарихы, оның дефинициясы
мен терминінің мағынасы батыс және отандық әдебиеттерде әр түрлі
белгіленген. Франчайзингтің бастапқы пайда болу мекені – АҚШ-та ол тауарлар
мен қызметтерді сату, сатылған күрделі тауарларға сервистік қызметтер
көрсету қажеттілігіне байланысты дистрибьюторлық желіні құру, кеңейту және
жетілдіру мәселелері туындаған кезеңде кеңінен таралды. Әйгілі Зингер,
Форд, МС Donald’s сауда маркілері франчайзинг қатынастары негізінде
дамыған.
Дамыған елдерде франчайзинг тұтынушылардың әр түрлі қызметтерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандырудың құралы ретінде жарты ғасырдан астам уақыт
пайдаланып келеді. Франчайзингтің әлемдік жылдық тауар айналымы 2 триллион
АҚШ долларынан астам соманы құрайды, оның әлемдегі франчайзингтік 20 мың
желілерінде 30 миллионнан астам адам қызмет етеді. Шетелдердегі
франчайзингті қолданудың көпжылдық тәжірибесі оның іскерлік тиімділігін
дәлелді түрде көрсетеді. Бүгінгі таңда франчайзингтік желілері бар, екінші
орында АҚШ, үшіншіде Жапония тұр.
Көптеген Ресей және шетел франчайзерлері өздері үшін жаңа кеңістіктерді
іздестіру барысында XXI ғасырдың басында тұрақты экономикалық серпіліс пен
соған орай төлемге қабілетті сұраныстың сиректігіне айналған Қазақстанға
назарын аударуда. Бөлшек сауданың қарқынды дамуы (нарықтағы жыл сайынғы
киімдердің өсімі – 20%) сонымен қатар тұрақты саяси жағдайларға, дамыған
банктік жүйе мен ірі мультибрэндтік орталықтардың жылдам таралымын
көбейтуге мүмкіндік туғызады.
Елді сөзсіз қамшылаған және өзінің интернационалдан-дырылған аю
бұрышының ғасырлар бойғы өркениетті орталығынан қолы үзілген
қазақстандықтардың алып ұшпа көңілі ұмтылысынан эксклюзивтік шикізат
табыстары мен онда құрылған ақшаның салыстырмалы түрде қайта артылуы
Қазақстан Республикасын қайта өзгертті. Бір кезде Ұлы дала деп аталған оның
кең байтақ территориясы әлемдік және ресейлік алпауыттар үшін басымдық
негіздегі қызығушылық болып қалыптаса береді. Әрі Қазақстандағы
ресейліктердің артықшы-лығы географиялық жақындығынан, тілдік кедергінің
жоқтығы-нан және тұрғындардың менталитетінің ұқсастығынан тұрады.
Франчайзингтік қатынастар бұл жылдам өспелі сегмент, ол егжей-тегжейлі
талқыланбаған, әлсіз қамтамасыз етілген заңды базамен реттелінеді. Ол өзі
арқылы кешенді кәсіпкерлік лицензия деп аталатын заңдарды және
интеллектуалды жеке меншікті қорғау туралы заңдарды және сонымен қатар
Азаматтық кодексі арқылы реттеледі.
Қазақстан Республикасының Кешенді кәсіпкерлік лицен-зия туралы
(франчайзинг) № 330-2 Заңы 2002 жылы 24 маусымда қабылданған болатын. Ол
мемлекеттік аппаратты франчайзингтік қатынастарды қолдау және дамыту
жөніндегі арнайы бағдарламаларды талдауға, олардың субъектілеріне
жеңілдіктер мен кепілдіктер ұсынуға, нормативтік актілерді жетілдіруге,
интеллектуалдық меншікке деген айрықша құқықты қорғауға бағыттайды.
Патерналистік мемлекет тіпті өзіне кешенді кәсіпкерлік лицензиясы
келісімшарты бойынша лицензиармен берілетін айрықша құқықты сақтау үшін
бақылау функциясын да өз мойнына алады. Дегенмен, тәжірибеде, әлемнің
барлық жеріндегідей, ол ең алдымен серіктестердің өздері келісетін ісі.
Және де келісімге келмей жатып олар құзыретті мемлекеттік органдарға
қарайды. Және әйтсе де: интеллектуалды меншіктің көптеген объектілеріне
деген франчайзерлердің айқын құқығы тек олардың Қазақстанда мемлекеттік
тіркеуден өткеннен кейін шығады және осы сәтті елемеудің қажеті жоқ.
Шаруашылық субъектілері даулы мәселелерде оларды қандай да бір дәрежедегі
өзінің беделімен шешетініне және сондай-ақ франчайзингтің қазақстандық
ассоциациясымен байланысына сеніп қалуы да мүмкін. 2002 жылдың ақпанында
заңнамалық базалардың дәрменсіз жағда-йында, франчайзингтің қазақстандық
ассоциациясы барлық елеулі тартыстарды интеллектуалды меншіктің
Дүниежүзілік ұйымының Халықаралық арбитраж орталығындағы жасасқан
келісімшарт негізінде шешуді ұсынады. Бұл орталықта пайда болған
тартыстарды орыс тілінде қарастыру мүмкіндіктері бар.
Егер де франчайзер мен франчайзидің мүдделері тұрғысынан шаруашылық
сферасын реттеуші заңдар жинағын тұтас бағалауға талаптанып көретін болсақ,
біріншісінің құқығы көбірек, ал екіншісініңкі – міндеттмелер болып
табылады. Әйтсе де көп нәрсе, әрине, өздерінің арасындағы келісімшарттарды
талқылауға байланысты. Бірақ ең бастысы – заңдылықтардағы басқа да ақаулар
қалай болғанда да бірте-бірте түзеледі, ал қабылданған заңдарды орындаудың
өзінде кемшіліктері болады. Коррупция деңгейі, соның ішінде жоғары дәрежелі
шенеуніктердің арасында да төтенше деп айтуымызуға болады. Кейде бір-біріне
қарсы келетін рулық үш жүздің ішінен біреуіне тиісті қазақстандық
элиталардың әулеттік ұйымы көп мәнді жобаларды іске асыруда күтпеген
қиыншылықтарға алып келеді. Франчайзингтік келісімшарттар ұлттық
заңдылықтар мен жергілікті жағдайларға бейімделе бастаған шақта (ал бұл
уақыт таудың арғы жағында емес) және екі жақты есеп пен құқықты иеленуші
интеллектуалды пайдаланымының ұрлығы мәселелерін орындап шығуға мүмкіндік
бере бастаған кезде франшизалар Ұлы Даланы қалыңдата жауып тастайды.
Ең бастысы, Қазақстанға мақсатпен қарайтындар – бұл сәт-ті қалт
жібермейді. Шынын айтқанда, Қазақстан Республикасы-ның кен өндіруші
өнеркәсібіне тым ертерек қол жеткізген шетел инвестицияларының
франчайзингтік тәжірибесі осы сфераға ену, тіпті 3 жыл бұрынғыны
салыстырғанда да бірнеше рет қиындағаны байқалғандығын көрсетеді. Өте ірі
инвесторлардың өзі ұсыныстарын қарап талқылау үшін кезекке тұрды, ал ресми
бас тартулар жағдайы оларға дағдылы іс болып та қалды.
Барлық заңды мәселелер мен бюрократиялық қасиеттерге қарамастан
қазақстандық кәсіпкерлер франчайзингке шын көңілмен қарайды, ал шетел
брэндтері бұл жерде жылдан-жылға көбеюде және олардың иелері өктемдік
жүргізуін ұзартуға бел байлаған. Күткеніміз сияқты, қарқынды өспелі төлемге
қабілетті сұраныс барлық минустарды қайтадан таразылайды, өзіне тән дамушы
елдерге біздің көршімізді жатқызуға болады. Тіпті Қазақстанның қаржылық
секторы да Ресейден ешбір кем дамы-маған. Соңғы жылдары еліміз жеке
бизнестің де, мемлекеттің де қолында қаржы ресурстарының қайта артылуына
толығымен үйренді деуге болады.
Министрліктер, әкімдер және т.б. ведомстволар жылдан-жылға мол бюджеттік
салымдарды игере алмай жатыр, сол үшін де олар үнемі үлкен сынға ұшырайды.
Қаржыгерлер несиелеу және инвестициялау объектілерін үнемі іздестіру
үстінде. Республикадағы ірі АТФ Банк жақын уақыттан бері әлемдік
деңгейдегі компаниядан франшизаны сатып алып, қазақстандық компанияларға
мақсатты несиелерді бере бастады. Бұл несиелеу бағдарламасы тек франчайзи
үшін тағайындалған, кепілдік ретінде сатып алатын франшизаның өзі немесе
ұзақ мерзімдік активтерді жіберу үшін алынған құрал-жабдықтар меннемесе 6
түріндегі жылжымайтын мүліктің болуы мүмкін. АТФ Банк таяудағы 2-3 жылда
өзінің несиелік портфеліндегі шағын және орта бизнестің үлесін қазіргі 35%-
дан 50%-ға дейін арттыруды ниет етуде.
Осы өсімнің айтарлықтай бөлігі Қазақстандағы Франчай-зинг – жаңа
бағдарламасымен байланысты болуда, яғни оны банкирлер франчайзингтің
қазақстандық ассоциациясымен бір-лесе отырып жүзеге асырууға кіріскен.
Қазақстан Республика-сының 11 қаласында банктің филиалдары жұмыс істейтінін
атап өткеніміз орынды. Айтылған мақсатты бағдарламалар шағын және орта
бизнес кәсіпорындарының франшизалардың өзінен сатып алуды және оның
жіберілуі үшін айналым капиталын қаржыландыруға қаражаттар алуына мүмкіндік
береді. РАФ президенті А.Захаровтың мәліметі бойынша несиелеу мерзімі
нарықтан төмен мөлшерде 5 жылдан 7 жылға дейінгіні құрайды. Бұл бағдарлама
бойынша банктің лимиті жоқ – ол жақсы құрылымданған жобаларына несиенің
шексіз санын ұсынуға дайын.
Қазақстанда франчайзингтік қатынастардың орын алғанына 10 жылдан асты,
алайда отандық экономика үшін осы бизнестің кең дамыған ұйымдық нысаны әлі
де жаңа құбылыс болып табылады.
Қазақстандағы франчайзингтің дамуындағы бірінші кезеңі (1994-1999ж.ж.)
жекелеген кәсіпкерлердің отандық экономикада жаңадан қалыптасып келе жатқан
нарықтық қатынастардағы франчайзингтік қатынастар жүйесін (ФҚЖ)
пайдаланудағы талпыныстарымен сипатталады. Бұл кезеңде франчайзинг та-
мақтандыру саласында, пиццериялар мен шағын наубайханалар-ға арналған құрал-
жабдықтар саласында дами бастады. Өндірістік және сервистік франчайзинг
қалыптаса бастады.
1994 жылы Қазақстанның сусындар нарығына америкалық Coca Cola
компаниясы өз өнімдерімен келді. Компания газдалған сусындарды өндіру және
өткізумен айналысады. Нарықтың осы сегментінде Coca Cola компаниясының
үлесі 38%. Ал 1995 жылы Алматы қаласында Алматы Кока Кола Ботлерс
сусындарды құю зауыты ашылды. Компания өз қызметінде өндірістік
франчайзингті қолданады, ол негізінен зауыттың өндіріс технологиясы,
сусындарды әзірлеу мен құю жүйесі және тасымалдау шарттары сипатында болады
[1]. Ал, 1996 жылы Қазақстандық нарықта франчайзинг жүйесі бойынша даму
шешімін алғаш қабылдаған отандық Сеймар инвестициялық-өнекәсіптік
компаниясы бұл салада көшбастау-шы болды. Сеймар компаниясы үшін
франчайзинг бизнесті бағалауда маңызды критерий болып табылатын компанияның
табыстары мен шығындарын плюс-минус 5 пайыз дәлдігімен жоспарлау мүмкіндігі
түрінде тиімді болды. Алматы Құс Ақ тиімділігін, рентабельділігін және
өткізу көрсеткіштерін жоғарылату мақсатында, компания өзінің Сеймар сауда
маркасының франшизасын жеке кәсіпкерлерге, жанұялық кәсіпорындарға ұсынды.
Алматы Құс АҚ құрамындағы франчайзилермен қарым-қатынастарды қатаң
қадағалайды. Келісім шарттары жарты жылда бір рет қайта қарастырылады.
Франчайзилер жемді тек Алматы Құс АҚ құрамындағы Қапшағай комбижем
зауытынан ғана сатып алуға міндеттенеді, сонымен қатар олар ай сайын
амортизациялық өтемдерге сәйкес теңгемен роялти төлемдерін жүргізеді (2).
Алайда, маманданған кадрлар және франчайзинг бойынша толық ақпараттың
болмауынан, көптеген фирмаларда бұл іс эксперимент жүзінде ғана қалып
қойды.
Жоғарыда атап өткен сервистік франчайзингтің Қазақстан-дағы тағы бір
нысаны ретінде Kodak компаниясының қызме-тін атап өтуге болады. Бұл
компанияны 1880 жылы АҚШ-ң Рочестер қаласында Джордж Истман құрған.
Компанияның ұсынатын қызметтері келесідей болды: әуесқой және кәсіпқой
фотопленкаларды, кинопленкаларды, рентгенографияға арнал-ған пленкаларды,
фото қағазды, сандық фотоаппараттарға қажетті бөлшектерді, батареяларды
көтерме және бөлшек сату. 1990 жылдан бастап Kodak-Экспресс халыққа
жоғары сапалы тұрмыстық қызмет көрсетумен айналысатын халықаралық
франчайзингтік бағдарламаны жүзеге асырады.
Қазақстан нарығында Kodak компаниясы 1997 жылдан бастап қызмет етеді.
Франчайзингтің тағы бір мысалы 1999 жылы ресейлік Дока компаниясының
желілерінің ашылуы [3]. Осы жылдары Алматы қаласында бірқатар жылдам
тамақтандыру орындары франчайзинг негізінде ұйымдастырылды. Алайда бұл
желілер-дің өмірлік циклі ұзаққа бармады, өйткені нарықта айтарлықтай
қолдау таппады және сұраныс деңгейі төмен болды.
Франчайзингтің дамуының екінші кезеңі (2000-2004жж.) – Қазақстанға ірі
франчайзингтік фирмалардың келуімен, қазақ-стандық франчайзингтік
заңнамасының қабылдануымен, соның нәтижесінде қазақстандық франчайзингтік
қауымдастығының қалыптасуына себеп болған бүкіл елдің кәсіпкерлері мен
аймақ басшыларына франчайзингтік семинарларын жүргізу бойынша USAID
шараларының жүзеге асырылуымен байланысты [4].
Осы жылдары франчайзинг экономиканың әр түрлі салаларында қалыптасты:
қоғамдық тамақтандыру, ақпараттық технологиялар, бөлшек сауда, туризм,
мұнай өндіру, денсаулық сақтау тауарлары мен қызметтері, биологиялық
белсенді қоспалар, емдік косметика.
Осы кезеңнің орта шенінде 2002 жылдың ақпан айында Қазақстан Франчайзинг
Қауымдастығы құрылды. Қауымдас-тықтың миссиясы Қазақстан Республикасында
франчайзингті дамыту, қолдану ауқымдарын кеңейту және қолдау. Қауымдас-
тықтың мақсаты – франчайзингтің танымалдығын жоғарлату және жылжыту,
қауымдастық мүшелерінің мүдделерін қоғам-дық, мемлекеттік және халықаралық
ұйымдарда қорғау [5].
2002 жылдың 24 маусымында Қазақстан Республикасының Кешенді кәсіпкерлік
лицензия (франчайзинг) туралы Заңы қабылданды. Осы Заңның 1- бабына сәйкес
Кешенді кәсіпкер-лік лицензия (франчайзинг) айрықша құқықтар кешенінің
құқық иеленушісі осы кешенді басқа тұлғаға өтемді негізде пайда-лануға
беретін кәсіпкерлік қызмет деп қарастырады [19,1 бап].
Франчайзингтің дамуының осы кезеңінде Қазақстан нарығында мынадай
франчайзингтік кәсіпорындар өз қызметін жүзеге асырды: ІС – бағдарламалық
жабдықтау; World Class – фитнес клуб; Scot Holland Estates –
жылжымайтын мүлік, рекрутинг, Business Consult – консалтинг; Баскин 31
Роббинс – балмұздақ; Пятерочка – азық-түлік дүкендерінің желісі;
MaxMara, Sela – киім сату дүкендері; II Patio, Планета Суши,
Американский Бар и Гриль – қоғамдық тамақтандыру.
Үшінші кезең 2005 жылдан басталып осы кезеңге дейінгі уақытты қамтиды.
Қазіргі уақытта мамандардың берген бағасы бойынша қазақстанда 100-ге жуық
оператор – фирмалармен іскерлік қарым-қатынас жасайтын, қазақстандық
франчайзинг қауымдастығына біріктірілген, 15-20-ға дейінгі бас фирмалар
қызмет етеді. Сервистің салалары бойынша франчайзингтік қатынастар
жүйесінің таралу аумағы алуан түрлі, бірақ тұтастай алғанда жалпы әлемдік
тенденцияларға сәйкес келеді. Әлемде франчайзинг бойынша дамып келе жатқан
70-тен астам бизнес түрі бар. Алайда, Қазақстанда франчайзинг жеткілікті
дәрежеде әртараптандырылмаған (диверсификацияланбаған), ол негізінен жылдам
тамақтандыру, мейрамханалық бизнес, сауда және қызмет көрсету салалары
жүйесіндегі кәсіпорындарды қамтиды.
Франчайзингтің дамуының үшінші кезеңінде оның қолдану салаларының кеңейе
түскенін байқаймыз. Франчайзинг әдеттегі қоғамдық тамақтандыру, бөлшек
саудаға қосымша, тұрмыстық қызмет көрсету саласында да қолданыла бастады.
Қазақстандағы франчайзингтік негізде қызмет етуші фирмалардың қызметін
және даму эволюциясын талдау, оның нарықтағы атқарылатын келесідей рөлін
сипаттауға мүмкіндік береді:
-Қосымша жұмыс орындарымен қамтамысыз ету;
-Инновацияларды өндіріс қызметіне енгізу үрдісін жеделдету;
-Кәсіпорын қызметіне жаңа ойлар мен өнімдерін енгізу
Мемлекеттік бюджетті толықтыру. Франчайзингтің отан-дық баламалары сауда
мен халыққа қызмет көрсету салаларын-да пайда болып, дами бастады, ол
бизнес жүйесінің экономи-калық, құқықтық, мәдени-әлеуметтік жағынан даму
деңгейінің төмендігіне қарамастан, қазақстандық жағдайларға бейімделу
қабілетінің негізінде өз тиімділігін көрсетті. Еліміздегі дербес
франчайзингтік қатынастар техника-технологиялық, материал-дық және
тұтынушылардың мәдени-әлеуметтік даму ерекшелік-терін ескеретінін экономика
салаларының қажеттілігіне сәйкес пайда болуда.
Қазақстандағы франчайзингтің дамуының бірқатар ерекшеліктерін атап өтуге
болады:
Біріншіден, елімізде бөлшек саудадағы франчайзинг қарқынды даму үстінде
болса, ал батыс елдерінде іскерлік франчайзингтің үлесі басым. Оған мысал
ретінде Пятерочка бөлшек сауда дүкендерінің желісі, Sela киімдер
дүкені, DIXIS, Евросеть байланыс дүкендерін келтіруге болады.
Екіншіден, отандық франчайзинг нарығының сублицензия-лық сипаты,
халықаралық франчайзерлердің қазақстандық нарыққа әлі де болса
сенімсіздікпен қарап, тікелей қарым-қатынастардың орнына ресей, түрік
субфранчайзерлері арқылы жұмыс істеуді таңдайды. Атап айтқанда, түрік
субфранчай-зерлері Mariott, Интерконтиненталь қонақүйлері, Coca Cola
сусындар өндірісі, Mango киім дүкендері.
Үшіншіден, Қазақстан нарығында шетелдік франшизалар саны басым, Мысалы,
РосИнтер Алматы, English First, Lefutur компаниялары және т.б.
Жоғарыда аталған ерекшеліктерді бағалау барысында еліміздің шетелдік
франчайзерлердің Орта Азия нарықтарына шығуының себепшісі болу мүмкіндігі
айқындалды. Мұнда отандық кәсіпкерлердің де өзіндік үлесі болатыны анық.
Соны-мен бірге еліміздегі ірі шағын бизнес арасындағы ішкі франчайзингтік
қатынастардың дамымауы оның басты кемшіліктерінің бірі болып тұр. Бұл
кемшіліктердің алдын алу үшін ірі мемлекеттік компаниялар аймақтық даму
бағдарлама-сында шағын және орта бизнес субъектілеріне франчайзинг жүйесі
арқылы қызметті жүргізудің технологиясы мен әдістерін ұсынуды қарастыру
негізінде қол жеткізуіне болады. Қазіргі кезде осы бағдарлама аясында
ұлттық байланыс операторы Қазақтелеком компаниясы кәсіпкерлерге
Интернентегі уақытты жалға беру франшизасын, Қазақстан темір жолы
франчайзинг негізінде темір жолдарды жөндеу шеберханаларын жеке меншікке
ұсынуда.
Қазақстанда соңғы жылдары франчайзингтік нысанды таңдаған бірқатар
компаниялар нарықта белсенділік танытуда. Қазақстан франчайзинг
қауымдастығы мәліметтерін жинақтап, оларды зерттеу барысында еліміздегі
франчайзингтік жүйелердің қызмет ету салалары бойынша даму қарқыны мен
үлесі 1-кестеде сипатталады.
1-кестеде көрсетілгендей, франчайзингтік компаниялардың ең дамыған
салалары – қоғамдық тамақтандыру және бөлшек сауда саласы. Франчайзингтік
фирмалар жылдам тамақтандыру кәсіпорындарының санындағы үлесі 2007 жылы
2001 жылмен салыстырғанда 3,9 есе, ал 2004 жылмен салыстырғанда 1,9 есеге
өсіп – 4,3%-ды, ал фирмалық бөлшек сауда үлесі сәкесінше 8,6 және 3 есесге
ұлғайып – 8,2%-ды, азық-түлік өнімдерінің ерекше түрлерін сату -2,4%-ды
және денсаулық сақтау және фитнес 2,4 есеге артып – 3,3%-ды құрады. Бұл
мәліметтер жоғарыда қарастырылған еліміздегі франчайзингтің ерекшелік-
терінің негізгі сипаттамаларын растайды.

1-кесте – Қазақстандағы қызмет көрсету саласындағы франчайзингтік
кәсіпорындарының үлесі
(сәйкес салалар бойынша)

Сала Сәйкес қызмет ету 2007 жылды
салалары бойынша алдың-ғы
франчайзингтік жылдармен
кәсіпорындардың салыстырғандағ
үлесі % ы өзгерісі,
есе
2001ж2004ж2007ж2001ж.2004ж.
. . .
1 2 3 4 5 6
Жылдам 1,1 2,3 4,3 3,9 1,9
тамақтандыру
кәсіпорындары
Мейрамханалар0,31 1,2 2,8 9,0 2,3
1 2 3 4 5 6
Фирмалық 0,95 2,7 8,2 8,6 3,0
бөлшек сауда
Азық-түлік - 1,6 3,8 - 2,4
өнімдері
бөлшек
саудасы
Денсаулық 1,0 1,4 3,3 3,3 2,4
сақтау және
фитнес
Консалтингтік0,87 1,8 3,2 3,7 1,8
және
аудиторлық
компаниялар
Телекоммуника0,35 0,3 1,0 2,9 3,3
-циялар және
бай-ланыс
құралдары

Осы көрсеткіштерге сәйкес еліміздегі франчайзингтік бизнестің келешекте
қарқынды даму бағыттарын айқындауға болады, олар:
- туристік кластерді дамыту бағдарламасына сәйкес қоғамдық тамақтандыру;
- қонақ үй шаруашылығы;
- тұрмыстық қызметтер;
- бөлшек сауда;
- бизнесті ұйымдастыру мен жүргізуге қатысты кеңес беру;
- автокөлік және оны жөндеу;
- құрылыс-жөндеу қызметтері.
Таяудағы тарихқа шамалы көңіл аударайық. 2000 жылы Қазақстан
Республикасы франчайзингінің пионері G&G және Baskin Robbins Almaty болды.
Жыл өткен соң қазақстандықтар өзіміздің Rosinter ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.