Салық - бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде
Мазмұны
Беттер
Кіріспе . . . 3
І. Муниципалды басқарудағы бюдетаралық қатынастар - бюджеттік реттеудің негізгі құраушысы ретінде . . . 5
II. Салық - бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде . . . 10
IІІ. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары . . . 22
Қорытынды . . . 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 25
КІРІСПЕ
Бюджет - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Ел бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып табылады. Кез келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде бюджет қоғам өмірінің барлық саласын: халық шаруашылығын, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру, білім беру, ғылым, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау, қорғаныс пен басқаруды қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті.
Бюджет процесіндегі республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттері арасындағы және республикалық бюджет пен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры арасындағы қатынастар бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар - бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде елдің бюджеттік жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіліктерді шектеу, тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту нормативтерін анықтау, бюджеттік реттеу ретімен жоғарғы деңгей бюджеттерінен төменгі бюджеттерге қаржыларды қайта тарату, қосымша шығындар туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді берумен байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды ақылы және ақысыз негізде уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері және бір билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржылындыру үшін аумақтарды біріктіру бойынша бюджеттік үдеріс барысында мемлекеттік және муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктері келесілерден тұрады:
- біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын, бюджеттік үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық тізімі келтірілген;
- екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері арасындағы қатынастар да бюджетаралық қатынастарға жатқызылған.
Мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық формасы болып, оның бюджеттік жүйесі табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуметтік әділеттілік принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиімділігімен шартталған.
Бюджетаралық қатынас - мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің бірі. Саяси тұрақты қоғамды және үнемі өспелі ұлттық экономиканы құру аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес. Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
- жеке әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындау үшін жауапкершілікті республикалық және жергілікті деңгейлер арасында бөлу және заңдық тағайындауға негізделген шығыстарды тарату;
- бюджеттік жүйенің әрбір деңгейіне бекітілген өкілеттіліктерге бара-бар шығындар шамасын негіздеу;
- барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің көздерін заңдық бекіту және анықтауды көздейтін кірістерді тарату.
Қалыптасатын бюджетаралық қатынастардың мәнін, олардың ұйымдастырылу ретін және ерекшеліктерін зерттеу келесідей қорытынды жасауға мүмкіндік береді: бюджетаралық қатынастар қалыптасатын, бюджеттік жүйелер деңгейлеріне тәуелді, оларды деңгейаралық қатынастарға және бір деңгей бюджеттері арасындағы қатынастарға бөлуге болады, ал бюджетаралық қатынастардың пайда болу бағыттарына тәуелді оларды үш негізгі блоктарға бөлуге болады. Олар: бюджеттік жүйе деңгейлері арасында тұрақты негізде шығыстар және кірістерді толық немесе бөлшектеп шектеу, бюджетаралық реттеу, бірігіп қаржыландыру шаралары бойынша және өзара қатынастарды жедел реттеу, мақсатты қолдау бойынша бюджетаралық қатынастар.
- МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДАҒЫ БЮДЖЕТ АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР - БЮДЖЕТТІК РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАУШЫСЫ РЕТІНДЕ
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес бюджетаралық қатынастар бұл - «бюджет үрдісіндегі жоғары тұрған бюджеттердің төменгі бюджеттермен қарым-қатынасы».
Бюджетаралық қатынастар мыналарға негізделеді:
- мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы қызметтер мен өкілеттіліктерді нақты бөлу;
- бюджет деңгейлері арасындағы кірістер мен шығындарды бірыңғай бөлу;
- бюджетаралық қатынастарды бірыңғай және ашық (прозрачность) әдісі негізінде анықтау.
Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың формалары мен әдістерін қарастырудан бұрын, бюджетаралық қатынастар үлгілерінің түрлері толық зерттелмегенін айта кеткен жөн. Ағылшынның мамандары Г. Хьюз бен С. Смиттің экономикалық ынтамақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдерінің (аз халқы бар елдерді қоспағанда - Жаңа Зеландия, Ирландия, Люксембург) бюджеттік жүйелеріне берген бағалары қызықты да қажетті. Олар мына белгілер бойынша бағалайды:
- бюджетаралық қатынастарды реттеудегі ұқсастықтар;
- бюджетаралық қатынастардың ерекшеліктері;
- орталық және субұлттық биліктер рөлдерінің қатынасы.
Нәтижесінде жоғарыда аталған 19 елі төрт топқа бөлінді.
Бірінші топқа 3 федеративті (Австралия, Канада, АҚШ) және екі унитарлы (Ұлыбритания, Жапония) мемлекеттері кірді.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кірді: Дания, Норвегия, Швеция, Финляндия.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия, Германия, Швейцария.
Төртінші топқа: Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды, Португалия, Испания.
Бірінші топтағы елдер кең салықтық өкілеттікке негізделетін аймақтық және жергілікті биліктің тәуелсіздігімен (самостоятельность) ерекшеленеді, екіншісі - аймақтық және жергілікті биліктердің әлеуметтік шығындарды қаржыландырудағы жоғары үлесі, үшіншісі - әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің автономдығы, төртіншісі - аймақтардың орталық бюджетке қаржылық тәуелділігі.
Статистикалық анализ көрсетіп отырғандай (1, 2кесте), экономикалық дамыған елдерде жергілікті бюджеттің өте жоғары қаржылық автономдығы бар және жергілікті бюджетке тәуелсіз немесе аз тәуелділігі бар бірқатар мемлекеттер бар.
Швеция, Люксембург, Исландия және Испания сияқты елдерде жергілікті бюджеттердің табыстары барлық соманың 99, 2% - 72, 8% құрайды. Жапония, Франция, Финляндия, Бельгия және Дания елдерінде жергілікті бюджеттің қаржылық автономдығы 68 - 56% құрайды. Орташа алғанда, жергілікті бюджеттің жеке табыстарының үлесіне 59, 5% келеді, ал орталық әкімшілік бюджетінен трансферттерге 40, 5% келеді.
Алайда, көптеген мемлекеттердегі жергілікті органдар өзінен жоғары тұрған органдарға тәуелді болып келеді. Олар - Нидерланды, Италия, Ирландия, Португалия. Олардың трансферттері ағымдағы табыстың 62 -80% құрайды. Мұндай орталық әкімшілік жағынан жергілікті бюджеттерді қаржыландыру, аймақтардың дамуындағы диспропорцияны жою мақсатында бюджеттік каналдар арқылы ұлттық табысты қайта бөлу (перераспределение) үшін жасап отыр. Бұл елдерде негізгі салықтардың барлығы орталық органның бюджетіне түседі, ал жергілікті органдарда салық салу ағымдағы табыстың 10% - на жетер-жетпес.
Кесте 1 - 1994 жылғы бюджеттік жүйе звеноларының табыстары *
(пайыз бойынша)
Австралия
Австрия
Канада
АҚШ
Германия
Швейцария **
Орташа
75, 8
46, 5
33, 2
31, 9
29, 2
29, 2
41, 8
44, 8 ***
21, 8
53, 6
47, 6 ***
27, 0
30, 4
37, 5
-
15, 3
27, 9
-
16, 2
21, 5
20, 2
-
31, 9
6, 2
30, 7
42, 0
37, 5
29, 7
Бельгия
Ұлыбритания
Дания
Ирландия
Исландия
Испания
Италия
Люксембург
Нидерланды
Норвегия
Португалия
Франция
Швеция
Жапония
Орташа
54, 7
72, 8
68, 3
79, 6
76, 7
44, 4
66, 4
62, 4
50, 6
58, 5
70, 5
41, 9
53, 0
35, 0
59, 8
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
12, 5
27, 6
49, 7
36, 7
24, 9
25, 9
39, 8
14, 0
34, 3
31, 6
8, 0
16, 6
35, 7
44, 8
29, 7
50, 9
18, 9
12, 8
18, 8
16, 9
45, 6
51, 9
36, 8
42, 8
32, 6
27, 3
44, 5
25, 1
43, 2
32, 3
* Fiscal Federalism in theory and practice. IMF, 1997 - P. 669.
** Тек ағымдағы табыстар
*** Штаттар мен муниципалитеттер бюджеттерінің сомасы.
Жергілікті бюджеттік-салықтық жүйелердің құрылымы әр елдерде әр түрлі. Бұл тарихи дәстүрлермен, жергілікті қаржыларды бақылайтын мемлекеттік бақылаулардың көлемі мен формаларын анықтайтын заңнамалармен, жергілікті бюджеттер мен банк секторы арасында қалыптасқан қарым-қатынас және басқа да ерекшеліктермен түсіндіріледі.
Кесте 2 - 1994 жылғы нарықтық экономикалы елдердегі жергілікті билік органдары бюджеттерінің ағымдағы табыстарының құрылымы *
(ағымдағы табыстар бойынша, %-бен)
Жеке табыстар
барлығы
Исландия
АҚШ **
Люксембург
Испания
Австрия
Швейцария
Швеция
Жапония
Норвегия
Германия
Франция
Финляндия
Дания
8, 6
3, 4
1, 9
1, 9
2, 2
4, 6
2, 4
2, 3
1, 5
5, 0
2, 3
3, 3
1, 6
50, 7
79, 8
30, 4
32, 8
30, 1
65, 6
64, 3
26, 8
55, 2
24, 8
24, 9
55, 3
47, 5
39, 8
8, 8
53, 9
43, 2
42, 5
3, 5
0, 3
34, 6
1, 6
31, 4
31, 0
0, 0
4, 1
90, 5
88, 6
84, 3
76, 0
72, 6
69, 1
64, 6
61, 4
57, 1
56, 2
55, 9
55, 3
51, 6
0, 1
0, 3
6, 9
5, 3
11, 2
7, 9
5, 8
0, 4
-
6, 4
4, 1
1, 6
2, 9
99, 2
92, 3
93, 1
83, 2
86, 0
81, 6
72, 8
64, 1
58, 6
67, 6
62, 3
60, 2
56, 1
0, 8
7, 7
6, 9
16, 8
14, 0
18, 4
27, 2
35, 9
41, 4
32, 4
37, 7
39, 8
43, 9
Бельгия
Австралия **
Ұлыбритания
Канада
Португалия
Греция
Италия
Ирландия
Нидерланды
-орташа
16, 3
14, 5
8, 3
2, 4
3, 0
12, 6
1, 7
3, 4
8, 5
4, 8
35, 4
-
-
-
23, 3
9, 3
6, 3
-
1, 9
36, 9
7, 4
39, 9
37, 2
32, 6
5, 9
5, 3
4, 4
7, 5
4, 5
20, 0
42, 8
39, 9
37, 2
32, 6
29, 2
14, 6
10, 7
7, 5
6, 4
50, 2
-
4, 1
8, 5
0, 7
6, 2
1, 5
8, 3
11, 8
5, 1
5, 0
59, 0
58, 5
48, 0
35, 7
38, 4
28, 7
20, 7
22, 7
20, 0
59, 5
41, 0
41, 5
52, 0
64, 3
61, 6
71, 3
79, 3
77, 3
80, 0
40, 5
* Fiscal Federalism in theory and practice. IMF, 1997. -P. 669.
** Штаттарды қоса алғанда.
Қазіргі уақытта бюджетаралық қатынастардың екі үлгісін бөліп көрсетуге болады:
- орталықсыздандырылған;
- кооперативті.
Орталықсыздандырылған үлгінің келесідей ерекшеліктері бар:
- Мемлекеттік билік және басқару органдарының ең негізгі үш функцияның ішіндегі - макроэкономикалық тұрақтандыру, ұлттық табысты қайта бөлу және мемлекеттік қызмет көрсету мен тауарлар өндіру - бірінші екеуі көбіне орталық үкіметтің қызмет саласына жатады, ал үшіншісі үш билік деңгейлерінің арасында бөлінеді.
- Орталық бюджеттің салықтық кіріс көздері жеке және заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, акциздік және кеден баж салығы болып табылады. Ал субұлттық бюджеттер тауар және қызмет көрсету, мүлік және жер учаскелеріне салынатын салықтармен қанағаттанады.
- Аймақтық биліктердің жоғары қаржылық тәуелсіздігі. Бұл орталық үкіметтің аймақтық органдардың бюджетіне бақылау жасамауына алып келуі мүмкін, горизонтальді дисбаланс проблемасына және аймақтық бюджеттік дифицитіне, олардың қарыздарына жауапкершілігінің болмауына алып келеді. Аймақтардың қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету салықтық базаларды бірігіп (федеральді-аумақтық) қолдану болып табылады.
Кейде аймақтар аймақаралық және мемлекеттің сыртқы саудасын бұзбайтын кез келген салықтарды енгізе алады. Горизонтальді диспропорция проблемасын тура трансферттерді белгілі бір халық категорияларына бөлу арқылы шешуге болады.
Алайда дүние жүзінде кеңінен таралған орталықсыздандырылған үлгі емес кооперативті үлгі болып табылады. Бұл үлгіге тән:
- аймақтық және орталық мемлекеттік құрылымдардың тығыз бюджеттік қарым-қатынасына әкелетін, салыстырмалы түрде аймақтық биліктердің ұлттық табысты қайта бөлуде және макроэкономикалық тұрақтандыруда кеңінен қатысуы.
Аймақтық және жергілікті билік органдарының макроэкономикалық тұрақтандыру саясатына қатысуы даму қорларын немесе орталықтандырылған бюджеттік бағдарламаларды жүзеге асырумен анықталады. Мұндай бағдарламаларды ұйымдастыруды тек АҚШ-тан ғана емес(мысалы, шахтерлік аудандардағы шаруашылық өмірді қайта жаңғырту бағдарламалары өте қызықты), Канададан (ұлттық солтүстік аймақтарға арналған бағдарламалар), сонымен қатар Еуропадан (Италияның оңтүстік аудандарын дамыту бағдарламасы) үйренуге болады:
- салықтық табыстарды бөлу жүйесінде (соның ішінде ұлттық) аймақтық биліктердің жоғары рөлі.
Қазіргі уақыттағы дамыған шет елдерінің салықтық жүйесі салықтардың көптігімен ерекшеленеді. Негізгі салықтар мемлекеттік бюджетке түседі. Ондай салықтарға халықтың табыс салығы, корпорациялық табыс салығы, қосылған құн салығы, акциздер, кеден баж салықтары жатады.
Қазіргі уақыттағы дамыған мемлекеттердің салықтық жүйесі тура (табыс және мүлік) және жанама (тауарлар мен қызмет көрсету) салықтардан тұрады. Тура салықтар Канадада, АҚШ-та, Жапонияда, Данияда кеңінен қолданылады, ал жанама - Францияда, Италияда, Норвегияда қолданылады:
- горизонтальді бюджетті тегістеу саясаты, аймақтық мемлекеттік қаржылар жағдайына орталықтың жауапкершілігі, территорияның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі орталықтың бақылауды күшейтуіне алып келеді және аймақтық биліктердің тәуелсіздігін шектеуіне себеп болады.
Бюджетаралық қатынастардың кооперативтік үлгісін Еуропаның көптеген мемлекеттері, әсіресе скандинавия елдері қолданады.
Кооперативті үлгі бюджеттік тегістеудің барлық негізгі құралдарын қолдануға мүмкіндік береді: билік деңгейлері бойынша салықтық табыстарды бөлу, жалпы трансферттер, арнайы трансферттер. Мұндай тегістеудің ықтимал механизмін құру көбіне жергілікті билік органдарының компромисті шешім табуларымен байланысты. Мысал үшін, трансферттерді бөлу қойылып отырған мәселелерге байланысты: бастапқы шарттарды тегістеу (салық потенциалын, табыс деңгейін көтеру) немесе мемлекеттік қызметтерді қолдану деңгейі (қаржылық қажеттіліктерге байланысты шығындарды дотациялау) . Бұларды бірдей орындаған жағдайда, басымдылық мәселесін шешіп алу қажет.
- САЛЫҚ - БЮДЖЕТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУШІ МЕХАНИЗМ РЕТІНДЕ
Әр аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен, байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Өйткені, республика былай тұрсын, облыс, аудандардың өзіне тән ерекшелігі, қалыптасқан еңбек ету дәстүрі болады. Сонымен қатар әр деңгейдегі бюджеттердің міндеттері де әртүрлі болады. Мысалы, республикалық бюджет бүкіл мемлекеттік шығындар мен бағдарламаларды, соның ішінде қорғаныс, басқару, аппарат, күрделі ғылыми зерттеулер т. б. қаржыландырылады. Ал жергілікті бюджеттер ең алдымен аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешуге байланысты бағытталған мақсаттарды қаржыландыру үшін жауапты.
Қазіргі уақытта Қазақстанның бюджет жүйесін реформалауда бірнеше маңызды шешуді қажет ететін мәселелер бар. Олар табыстар мен шығындарды бөлудегі, бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық трансферттерді бөлудегі тұрақсыздық, басқару деңгейлерінің функцияларын үнемі қарастыру, олардың бюджет ресурстармен қамтамасыз етілмеуі, т. б. Мысалы, Алматы қаласы бойынша жалпы кірістер 127 млрд. теңгені құрайды, Алматы қаласының бюджетінде 55 млрд. теңге қалып отырған күнде қала бюджетінен қосымша қаржы бөлуді қажет ететін ауа атмосферасының ластану мәселесі тұр.
Кесте 3 - 2006 жылға арналған республикалық және Алматы қаласы бюджетінің арасындағы салық бойынша кірістер, жинақтар және төлеулерді бөлу
( мың теңге)
Бюджет деңгейлері арасындағы, әсіресе облыстық және аудандық (қалалық) бюджеттік кірістерді тұрақты бөлуді қамтамасыз ету, жергілікті мемлекеттік органдардың салық базасын және аумағын, сонымен қатар оларды жинау процесін басқаруды ықтималдандыру, олардың қызығушылық деңгейін жоғарылатады.
Қазіргі кірістерді бөлу жүйесінің, табыс түрлері бойынша және бөлу нормативтері бойынша барлық аймақтарға бір республикалық бюджет құрамындағы корпоративті табыс салығының алдыңғы жүйелерге қарағанда бірнеше артықшылықтары бар: барлық аймақтарға кірістер көлемін ұлғайтуға тең стимул жасады, яғни әрбір бюджет белгілі территориядағы бюджетке тіркелетін бірдей теңге алады.
Кесте 4 - Қазақстан Республикасындағы әртүрлі бюджет деңгейлері бойынша кірістерді бөлу жүйесі
Жоғарыдағы көрсеткіштерден 2003-2006жж. аралығындағы республикалық бюджетте қаржыларды орталықтандыру деңгейі 70, 3%-дан 79%-ға көтерілгенін көруге болады. Мұны жағымсыз құбылыс және демократиялық орталықтандыру қағидаларын жүзеге асыруды тежейтін тенденция деп қарастыруға болады.
Қазіргі уақытта облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық деңгейлер арасындағы қызметтерді бөлу өкілеттігі облыстық деңгейге жүктелген. Аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерді тәуелсіз деп қарастыру қажет, олардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері заңнамалық актілер деңгейінде, соның ішінде ҚР «Жергілікті мемлекеттік басқару» заңы бойынша реттелуі қажет.
Қазір республикада бір басқару деңгейінен басқа басқару деңгейіне қаржыландырудың өкілеттіктері мен қызметтерін беру проблемасы және бюджетаралық қатынастарды реформалау Концепциясын жасаумен айналысатын арнай комиссия жұмыс істейді. Соның өзінде қиын проблемалардың бірі болып, төменгі бюджеттерге қаржыларды беру (передача) болып табылады. Бұл проблеманы шешудің екі жолы бар:
1) жоғарғы бюджеттің қаржыларын субвенция түрінде беруге болады;
2) жергілікті бюджеттердегі жеке салықтардың үлесін ұлғайтуға болады.
Аймақтардың әлеуметтік - экономикалық даму деңгейлері арасындағы территориялық айырмашылықтар табиғи-климаттық жағдайына, географиялық орнына және демографиялық жағдайына байланысты. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын 5 кестедегі көрсеткіштерден көруге болады.
Кесте 5 - 2005 жылғы Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік - экономикалық даму көрсеткіштері
Жан басына шаққандағы ЖАӨ,
мың тг.
ҚР
1 топ
Астана қаласы
Алматы қаласы
2 топ
Атырау
Маңғыстау
3 топ
Шығыс Қаз.
Қарағанды
Павлодар
4 топ
Ақтөбе
Жамбыл
Қостанай
Оңтүстік Қаз.
5 топ
Батыс Қаз.
Солтүстік Қаз.
6 топ
Алматы
Қызылорда
Ақмола
100
3, 6
8, 2
3, 1
2, 4
9, 4
8, 7
4, 8
4, 5
0, 07
5, 9
14, 6
4
4, 3
10, 5
4, 06
4, 9
100
8, 5
16, 7
12, 5
6, 2
6, 1
8, 4
4, 9
5, 7
2, 2
4, 3
4, 7
6, 6
2, 3
4, 2
3, 4
2, 6
446, 2
1058, 2
909, 8
1797, 2
1131, 6
292, 5
429, 05
451, 5
568, 5
13685, 6
329, 5
143, 06
742, 2
243, 9
178, 5
381, 4
238, 7
100
1, 1
4, 5
20, 4
14, 6
4, 9
9, 4
5, 8
9, 2
1, 4
3, 4
2, 6
9, 5
0, 7
3, 4
6, 4
1, 3
100
0, 6
0, 3
1, 2
0, 3
9, 8
4, 6
4, 7
3, 5
5, 9
14, 2
12, 4
3
12, 3
13, 8
2, 2
10, 7
100
11, 3
13, 8
29, 4
5, 9
3, 3
6, 3
1, 4
7, 6
2, 3
2, 6
0, 9
3, 7
1, 5
4, 1
2, 5
1, 5
Кестеге талдау жасайтын болсақ, жоғарыдағы аймақтар проблемалы принциптер бойынша топтастырылған, аймақтар ұқсас проблемалары бар және экономикалық көрсеткіштері бойынша топтарға бөліп көрсетілген. Олардың орналасу реті жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) бойынша аймақтардың орташа көрсеткіштеріне және халықтың өмір сүру деңгейіне байланысты. Кестеде барлық облыстар 6 топқа топтастырылған:
Бірінші топты халықтың жоғары табыс деңгейіне байланысты облыстар құрайды . Бұл топқа Алматы және Астана қалалары жатады, олардың дифференциацияланған өнеркәсібі бар (негізінен бұл машина жасау) және дамыған қаржылық сектор мен жоғары ғылыми-техникалық потенциал.
2005 жылдың 1 қазанында бұл қалалардың үлесі: республика халқы санының 11, 8%, ЖАӨ 25, 2%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 5, 6%. Мұндай қалалар үшін әлі де өткір проблемалар қалып отыр: Астана қаласындағы өндіріс орындарындарындағы техника мен технологияның тозуы және т. б; Алматы қаласында газбен қамтамасыз ету роблемасы бар, сонымен қатар ауа атмосферасының жоғары деңгейде ластануы.
Екінші топты көмірсутегі және минералды ресурстарға бай облыстар құрайды: Атырау, Маңғыстау. 2005 ж. 1 қазанда бұл топ облыстарының республика халқының саны бойынша үлесі 5, 5% құрады, ЖАӨ 18, 7%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 35%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1, 5%. Жан басына шаққандағы орташа табыстары басқа облыстарға қарағанда жоғары.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы және өнеркәсіп өндірісі негізінен мұнай өндіруге бағытталған, өндіріс, ауылдық аудандарда ауыл шаруашылығының дамымауы - төмен табыс, жұмыссыздық деңгейі жоғары, инфрақұрылымның артта қалуы, аудандық орталықтардың алыстығы және т. б.
Үшінші топ - жергілікті шикізатты пайдаланатын, табиғи бай минералды-шикізаттық ресурстар негізінде салынған және дамыған үлкен өндіруші, қайта өндіруші кәсіпорындар бар өндірістік облыстар. Сонымен қатар, бұл облыстарда машина салу, жеңіл тамақ өнеркәсібі дамыған. Олар - Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары. Жан басына шаққандағы орташ табыстары жоғары болып келеді. 2005ж. 1 қазанындағы үлесі 22, 9%, ЖАӨ 19, 4%, өнеркәсіп өндірісі 20, 1%, ауыл шаруашылығы 19, 1% құрады.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы, өндіріс.
Төртінші топ табиғи ресурстарға бай және айтарлықтай ауыл шаруашылық жерлері бар: Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары. Ақтөбе және Қостанай облыстарында жан басына шаққандағы орташа табыс республикалық деңгейден сәл асып тұрады, ал Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстар орташа республикалық деңгейден төмен бола тұра, олардың барлығында экономикалық база бірдей және бірдей бағытталған құрылым. Төртінші топтың республика халқының санының үлесі 2005ж. 1 қазанында 25, 07%, ЖАӨ 16, 9%, өнеркәсәп өндірісі көлемі 16, 6%, ауыл шаруашылығы өнімі көлемі 36% құрады.
Негізгі проблемалары: өнеркәсіптегі кризистік жағдайларды шешудегі уақытша қиыншылықтар, ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін өндірістердің толық дамымауы. Бұдан басқа, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында газбен, электроэнергиямен және сумен қамтамасыз ету тұрақсыз.
Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан кіретін бесінші топтың машина жасау, соның ішінде қорғаныс бағытында, айтарлықтай ауыл шаруашылық жерлері бойынша артықшылықтары бар. Батыс Қазақстан облысында өнеркәсіп өндірісінде 80% алатын мұнай-газ өндірісі дамыған. Бұл облыстардағы халықтың табысы орташа республикалық деңгейден төмен.
Бесінші топтың 2005ж. 1 қазанындағы республика халқы бойынша үлесі 8, 3%, ЖАӨ 8, 9%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 15, 3%.
Негізгі проблемалары: машина жасау кәсіпорындарындағы қиын жағдай, әсіресе, қорғаныстық, ауыз суының тапшылығы, мұнай-газ саласының дамуының және әскери полигондар әсерінің зардаптары.
Алтыншы топ - аграрлық облыстар: Ақмола, Алматы, Қызылорда. Халықтың табысы Ақмола және Алматы облыстарында өте төмен, ал Қызылорда облысында орташа республикалық деңгейден жоғары (Құмкөлдегі мұнай өндірісі) .
Алтыншы топтың 2005ж. 1қазанындағы республика халқы бойынша үлесі 19, 46%, ЖАӨ 10, 2%, өнеркәсіп өндірісінің көлемі 11, 1%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 26, 7%.
... жалғасыСіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz