Салық - бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Муниципалды басқарудағы бюдетаралық қатынастар . бюджеттік реттеудің негізгі құраушысы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
II. Салық . бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде ... . 10
IІІ. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Муниципалды басқарудағы бюдетаралық қатынастар . бюджеттік реттеудің негізгі құраушысы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
II. Салық . бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде ... . 10
IІІ. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
КІРІСПЕ
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Ел бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып табылады. Кез келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде бюджет қоғам өмірінің барлық саласын: халық шаруашылығын, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру, білім беру, ғылым, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау, қорғаныс пен басқаруды қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті.
Бюджет процесіндегі республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттері арасындағы және республикалық бюджет пен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры арасындағы қатынастар бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде елдің бюджеттік жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіліктерді шектеу, тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту нормативтерін анықтау, бюджеттік реттеу ретімен жоғарғы деңгей бюджеттерінен төменгі бюджеттерге қаржыларды қайта тарату, қосымша шығындар туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді берумен байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды ақылы және ақысыз негізде уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері және бір билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржылындыру үшін аумақтарды біріктіру бойынша бюджеттік үдеріс барысында мемлекеттік және муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктері келесілерден тұрады:
- біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын, бюджеттік үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық тізімі келтірілген;
- екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері арасындағы қатынастар да бюджетаралық қатынастарға жатқызылған.
Мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық формасы болып, оның бюджеттік жүйесі табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуметтік әділеттілік принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиімділігімен шартталған.
Бюджетаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің бірі. Саяси тұрақты қоғамды және үнемі өспелі ұлттық экономиканы құру аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес. Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Ел бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып табылады. Кез келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде бюджет қоғам өмірінің барлық саласын: халық шаруашылығын, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру, білім беру, ғылым, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау, қорғаныс пен басқаруды қамтитын экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті.
Бюджет процесіндегі республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттері арасындағы және республикалық бюджет пен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры арасындағы қатынастар бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде елдің бюджеттік жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіліктерді шектеу, тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту нормативтерін анықтау, бюджеттік реттеу ретімен жоғарғы деңгей бюджеттерінен төменгі бюджеттерге қаржыларды қайта тарату, қосымша шығындар туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді берумен байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды ақылы және ақысыз негізде уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері және бір билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржылындыру үшін аумақтарды біріктіру бойынша бюджеттік үдеріс барысында мемлекеттік және муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктері келесілерден тұрады:
- біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын, бюджеттік үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық тізімі келтірілген;
- екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері арасындағы қатынастар да бюджетаралық қатынастарға жатқызылған.
Мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық формасы болып, оның бюджеттік жүйесі табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуметтік әділеттілік принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиімділігімен шартталған.
Бюджетаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің бірі. Саяси тұрақты қоғамды және үнемі өспелі ұлттық экономиканы құру аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес. Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
1. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі (2004 жылғы 24 сәуір №548 – ΙΙ, өзгертулермен 7.07.06 ж. №76 – ΙΙΙ).
2. Д. А. Тілеужанова
Бюджетаралық қатынастарды дамытудағы реттеуші салықтардың жағымсыз және оң тенденциялары. // Экономическая наука в Казахстане: проблемы и пути реформирования: Материалы междунар. научно-практ. конф: сб. науч. тр. – Алматы: Экономика, 2003 – ч.1.
3. П. Б. Исахова
К вопросу разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений. // Финансы Казахстана – 2003 - №1.
4. Д. Тілеужанова
Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру. // Қаржы – қаражат – 2003 - №4.
5. Ж. Елубаева
Теоретические воззрения на формирование и развитие межбюджетных отношений. // Финансы Казахстана – 2003 - №2.
6. А. Исабек
Жергілікті бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің қалыптасуына талдау жасау (Қызылорда облысы бойынша). // Қаржы – қаражат – 2005 - №2 .
7. А. Тулеубекова
Межбюджетные отношения как составная часть бюджетного регулирования. // Финансы Казахстана – 2004
8. Статистикалық бюллетень №12 (96), желтоқсан 2006 ж.
2. Д. А. Тілеужанова
Бюджетаралық қатынастарды дамытудағы реттеуші салықтардың жағымсыз және оң тенденциялары. // Экономическая наука в Казахстане: проблемы и пути реформирования: Материалы междунар. научно-практ. конф: сб. науч. тр. – Алматы: Экономика, 2003 – ч.1.
3. П. Б. Исахова
К вопросу разграничения полномочий между уровнями государственного управления и совершенствования межбюджетных отношений. // Финансы Казахстана – 2003 - №1.
4. Д. Тілеужанова
Бюджетаралық қатынастардың тұжырымдамалық негіздерін реттеуші салықтар көмегімен оңтайландыру. // Қаржы – қаражат – 2003 - №4.
5. Ж. Елубаева
Теоретические воззрения на формирование и развитие межбюджетных отношений. // Финансы Казахстана – 2003 - №2.
6. А. Исабек
Жергілікті бюджеттің кіріс және шығыс бөліктерінің қалыптасуына талдау жасау (Қызылорда облысы бойынша). // Қаржы – қаражат – 2005 - №2 .
7. А. Тулеубекова
Межбюджетные отношения как составная часть бюджетного регулирования. // Финансы Казахстана – 2004
8. Статистикалық бюллетень №12 (96), желтоқсан 2006 ж.
Мазмұны
Беттер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Муниципалды басқарудағы бюдетаралық қатынастар – бюджеттік реттеудің
негізгі құраушысы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
II. Салық – бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде ... . 10
IІІ. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 24
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
КІРІСПЕ
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Ел бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып
табылады. Кез келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор
қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде бюджет қоғам өмірінің барлық саласын:
халық шаруашылығын, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру, білім беру,
ғылым, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау, қорғаныс пен басқаруды қамтитын
экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын
жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті.
Бюджет процесіндегі республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттері арасындағы және республикалық бюджет пен Қазақстан
Республикасының Ұлттық қоры арасындағы қатынастар бюджетаралық қатынастар
болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде
елдің бюджеттік жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіліктерді шектеу,
тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту
нормативтерін анықтау, бюджеттік реттеу ретімен жоғарғы деңгей
бюджеттерінен төменгі бюджеттерге қаржыларды қайта тарату, қосымша шығындар
туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді берумен
байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды ақылы және ақысыз негізде
уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері және бір
билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржылындыру үшін
аумақтарды біріктіру бойынша бюджеттік үдеріс барысында мемлекеттік және
муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық
қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктері келесілерден
тұрады:
- біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын,
бюджеттік үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық
тізімі келтірілген;
- екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері
арасындағы қатынастар да бюджетаралық қатынастарға
жатқызылған.
Мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық формасы болып,
оның бюджеттік жүйесі табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуметтік
әділеттілік принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті
қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиімділігімен
шартталған.
Бюджетаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің
бірі. Саяси тұрақты қоғамды және үнемі өспелі ұлттық экономиканы құру
аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес.
Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
- жеке әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындау үшін
жауапкершілікті республикалық және жергілікті деңгейлер
арасында бөлу және заңдық тағайындауға негізделген шығыстарды
тарату;
- бюджеттік жүйенің әрбір деңгейіне бекітілген өкілеттіліктерге
бара-бар шығындар шамасын негіздеу;
- барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің көздерін заңдық
бекіту және анықтауды көздейтін кірістерді тарату.
Қалыптасатын бюджетаралық қатынастардың мәнін, олардың ұйымдастырылу
ретін және ерекшеліктерін зерттеу келесідей қорытынды жасауға мүмкіндік
береді: бюджетаралық қатынастар қалыптасатын, бюджеттік жүйелер
деңгейлеріне тәуелді, оларды деңгейаралық қатынастарға және бір деңгей
бюджеттері арасындағы қатынастарға бөлуге болады, ал бюджетаралық
қатынастардың пайда болу бағыттарына тәуелді оларды үш негізгі блоктарға
бөлуге болады. Олар: бюджеттік жүйе деңгейлері арасында тұрақты негізде
шығыстар және кірістерді толық немесе бөлшектеп шектеу, бюджетаралық
реттеу, бірігіп қаржыландыру шаралары бойынша және өзара қатынастарды жедел
реттеу, мақсатты қолдау бойынша бюджетаралық қатынастар.
I. МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДАҒЫ БЮДЖЕТ АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР – БЮДЖЕТТІК
РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАУШЫСЫ РЕТІНДЕ
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес бюджетаралық
қатынастар бұл – бюджет үрдісіндегі жоғары тұрған бюджеттердің төменгі
бюджеттермен қарым-қатынасы.
Бюджетаралық қатынастар мыналарға негізделеді:
- мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы қызметтер мен
өкілеттіліктерді нақты бөлу;
- бюджет деңгейлері арасындағы кірістер мен шығындарды бірыңғай
бөлу;
- бюджетаралық қатынастарды бірыңғай және ашық (прозрачность)
әдісі негізінде анықтау.
Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың формалары мен
әдістерін қарастырудан бұрын, бюджетаралық қатынастар үлгілерінің
түрлері толық зерттелмегенін айта кеткен жөн. Ағылшынның мамандары Г.
Хьюз бен С. Смиттің экономикалық ынтамақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ)
елдерінің (аз халқы бар елдерді қоспағанда – Жаңа Зеландия, Ирландия,
Люксембург)бюджеттік жүйелеріне берген бағалары қызықты да қажетті. Олар
мына белгілер бойынша бағалайды:
- бюджетаралық қатынастарды реттеудегі ұқсастықтар;
- бюджетаралық қатынастардың ерекшеліктері;
- орталық және субұлттық биліктер рөлдерінің қатынасы.
Нәтижесінде жоғарыда аталған 19 елі төрт топқа бөлінді.
Бірінші топқа 3 федеративті (Австралия, Канада, АҚШ) және екі
унитарлы (Ұлыбритания, Жапония) мемлекеттері кірді.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кірді: Дания, Норвегия, Швеция,
Финляндия.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия, Швейцария.
Төртінші топқа: Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды,
Португалия, Испания.
Бірінші топтағы елдер кең салықтық өкілеттікке негізделетін аймақтық
және жергілікті биліктің тәуелсіздігімен (самостоятельность) ерекшеленеді,
екіншісі – аймақтық және жергілікті биліктердің әлеуметтік шығындарды
қаржыландырудағы жоғары үлесі, үшіншісі - әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
автономдығы, төртіншісі – аймақтардың орталық бюджетке қаржылық
тәуелділігі.
Статистикалық анализ көрсетіп отырғандай (1,2кесте), экономикалық
дамыған елдерде жергілікті бюджеттің өте жоғары қаржылық автономдығы бар
және жергілікті бюджетке тәуелсіз немесе аз тәуелділігі бар бірқатар
мемлекеттер бар.
Швеция, Люксембург, Исландия және Испания сияқты елдерде жергілікті
бюджеттердің табыстары барлық соманың 99,2% - 72,8% құрайды. Жапония,
Франция, Финляндия, Бельгия және Дания елдерінде жергілікті бюджеттің
қаржылық автономдығы 68 – 56% құрайды. Орташа алғанда, жергілікті бюджеттің
жеке табыстарының үлесіне 59,5% келеді, ал орталық әкімшілік бюджетінен
трансферттерге 40,5% келеді.
Алайда, көптеген мемлекеттердегі жергілікті органдар өзінен жоғары
тұрған органдарға тәуелді болып келеді. Олар – Нидерланды, Италия,
Ирландия, Португалия. Олардың трансферттері ағымдағы табыстың 62 -80%
құрайды. Мұндай орталық әкімшілік жағынан жергілікті бюджеттерді
қаржыландыру, аймақтардың дамуындағы диспропорцияны жою мақсатында
бюджеттік каналдар арқылы ұлттық табысты қайта бөлу (перераспределение)
үшін жасап отыр. Бұл елдерде негізгі салықтардың барлығы орталық органның
бюджетіне түседі, ал жергілікті органдарда салық салу ағымдағы табыстың 10%
- на жетер-жетпес.
Кесте 1 – 1994 жылғы бюджеттік жүйе звеноларының табыстары *
(пайыз бойынша)
Елдер Орталық бюджетФедерация Жергілікті Әлеуметтік
субъектілері бюджеттер сақтандыру
мүшелерінің қорларының
бюджеттері бюджеттері
Федералды мемлекеттер
Австралия 75,8 44,8*** - -
Австрия 46,5 21,8 15,3 31,9
Канада 33,2 53,6 27,9 6,2
АҚШ 31,9 47,6*** - 30,7
Германия 29,2 27,0 16,2 42,0
Швейцария ** 29,2 30,4 21,5 37,5
Орташа 41,8 37,5 20,2 29,7
Унитарлы мемлекеттер
Бельгия 54,7 - 12,5 50,9
Ұлыбритания 72,8 - 27,6 18,9
Дания 68,3 - 49,7 12,8
Ирландия 79,6 - 36,7 18,8
Исландия 76,7 - 24,9 16,9
Испания 44,4 - 25,9 45,6
Италия 66,4 - 39,8 51,9
Люксембург 62,4 - 14,0 36,8
Нидерланды 50,6 - 34,3 42,8
Норвегия 58,5 - 31,6 32,6
Португалия 70,5 - 8,0 27,3
Франция 41,9 - 16,6 44,5
Швеция 53,0 - 35,7 25,1
Жапония 35,0 - 44,8 43,2
Орташа 59,8 - 29,7 32,3
* Fiscal Federalism in theory and practice. IMF, 1997 – P.669.
** Тек ағымдағы табыстар
*** Штаттар мен муниципалитеттер бюджеттерінің сомасы.
Жергілікті бюджеттік-салықтық жүйелердің құрылымы әр елдерде әр
түрлі. Бұл тарихи дәстүрлермен, жергілікті қаржыларды бақылайтын
мемлекеттік бақылаулардың көлемі мен формаларын анықтайтын заңнамалармен,
жергілікті бюджеттер мен банк секторы арасында қалыптасқан қарым-қатынас
және басқа да ерекшеліктермен түсіндіріледі.
Кесте 2 - 1994 жылғы нарықтық экономикалы елдердегі жергілікті билік
органдары бюджеттерінің ағымдағы табыстарының құрылымы *
(ағымдағы табыстар бойынша,%-бен)
Елдер Жеке табыстар Реттеуші
табыстар
(орталық
әкімшілік
тен
трансферт
тер)
Мемлекеттсалықтар Басқа да Жеке
ік табыстар табыстар
меншіктен барлығы
және
кәсіпкерл
іктен
табыс
Исландия
АҚШ**
Люксембург
Испания
Австрия
Швейцария
Швеция
Жапония
Норвегия
Германия
Франция
Финляндия
Дания
Бельгия 16,3 35,4 7,4
Австралия** 14,5 - 39,9
Ұлыбритания 8,3 - 37,2
Канада 2,4 - 32,6
Португалия 3,0 23,3 5,9
Греция 12,6 9,3 5,3
Италия 1,7 6,3 4,4
Ирландия 3,4 - 7,5
Нидерланды 8,5 1,9 4,5
-орташа 4,8 36,9 20,0
1 2 3 4
Республикалық 6 8461 979 71 490 434 56
бюджет
1 2 3 4
Алматы қаласының 51 936 643 55 397 512 44
бюджеті
Барлығы 121 498 656 127 071 995 100
Алматы қаласы бойынша салық комитетінің көрсеткіштері
Бюджет деңгейлері арасындағы, әсіресе облыстық және аудандық
(қалалық) бюджеттік кірістерді тұрақты бөлуді қамтамасыз ету, жергілікті
мемлекеттік органдардың салық базасын және аумағын, сонымен қатар оларды
жинау процесін басқаруды ықтималдандыру, олардың қызығушылық деңгейін
жоғарылатады.
Қазіргі кірістерді бөлу жүйесінің, табыс түрлері бойынша және бөлу
нормативтері бойынша барлық аймақтарға бір республикалық бюджет құрамындағы
корпоративті табыс салығының алдыңғы жүйелерге қарағанда бірнеше
артықшылықтары бар: барлық аймақтарға кірістер көлемін ұлғайтуға тең стимул
жасады, яғни әрбір бюджет белгілі территориядағы бюджетке тіркелетін бірдей
теңге алады.
Кесте 4 - Қазақстан Республикасындағы әртүрлі бюджет деңгейлері бойынша
кірістерді бөлу жүйесі
Бюджет түрлері 2003 ж. 2005 ж. 2006 ж.
Жоғарыдағы көрсеткіштерден 2003-2006жж. аралығындағы республикалық
бюджетте қаржыларды орталықтандыру деңгейі 70,3%-дан 79%-ға көтерілгенін
көруге болады. Мұны жағымсыз құбылыс және демократиялық орталықтандыру
қағидаларын жүзеге асыруды тежейтін тенденция деп қарастыруға болады.
Қазіргі уақытта облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық деңгейлер
арасындағы қызметтерді бөлу өкілеттігі облыстық деңгейге жүктелген.
Аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерді тәуелсіз деп қарастыру қажет,
олардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері заңнамалық актілер
деңгейінде, соның ішінде ҚР Жергілікті мемлекеттік басқару заңы бойынша
реттелуі қажет.
Қазір республикада бір басқару деңгейінен басқа басқару деңгейіне
қаржыландырудың өкілеттіктері мен қызметтерін беру проблемасы және
бюджетаралық қатынастарды реформалау Концепциясын жасаумен айналысатын
арнай комиссия жұмыс істейді. Соның өзінде қиын проблемалардың бірі болып,
төменгі бюджеттерге қаржыларды беру (передача) болып табылады. Бұл
проблеманы шешудің екі жолы бар:
1) жоғарғы бюджеттің қаржыларын субвенция түрінде беруге болады;
2) жергілікті бюджеттердегі жеке салықтардың үлесін ұлғайтуға болады.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму деңгейлері арасындағы
территориялық айырмашылықтар табиғи-климаттық жағдайына, географиялық
орнына және демографиялық жағдайына байланысты. Аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жағдайын 5 кестедегі көрсеткіштерден көруге болады.
Кесте 5 - 2005 жылғы Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік –
экономикалық даму көрсеткіштері
Атауы
Кестеге талдау жасайтын болсақ, жоғарыдағы аймақтар проблемалы
принциптер бойынша топтастырылған, аймақтар ұқсас проблемалары бар және
экономикалық көрсеткіштері бойынша топтарға бөліп көрсетілген. Олардың
орналасу реті жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) бойынша аймақтардың орташа
көрсеткіштеріне және халықтың өмір сүру деңгейіне байланысты. Кестеде
барлық облыстар 6 топқа топтастырылған:
Бірінші топты халықтың жоғары табыс деңгейіне байланысты облыстар
құрайды . Бұл топқа Алматы және Астана қалалары жатады, олардың
дифференциацияланған өнеркәсібі бар (негізінен бұл машина жасау) және
дамыған қаржылық сектор мен жоғары ғылыми-техникалық потенциал.
2005 жылдың 1 қазанында бұл қалалардың үлесі: республика халқы
санының 11,8%, ЖАӨ 25,2%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 5,6%. Мұндай қалалар
үшін әлі де өткір проблемалар қалып отыр: Астана қаласындағы өндіріс
орындарындарындағы техника мен технологияның тозуы және т.б; Алматы
қаласында газбен қамтамасыз ету роблемасы бар, сонымен қатар ауа
атмосферасының жоғары деңгейде ластануы.
Екінші топты көмірсутегі және минералды ресурстарға бай облыстар
құрайды: Атырау, Маңғыстау. 2005 ж. 1 қазанда бұл топ облыстарының
республика халқының саны бойынша үлесі 5,5% құрады, ЖАӨ 18,7%, өнеркәсіп
өндірісі көлемі 35%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1,5%. Жан басына
шаққандағы орташа табыстары басқа облыстарға қарағанда жоғары.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы және өнеркәсіп өндірісі
негізінен мұнай өндіруге бағытталған, диверсификацияланбаған өндіріс,
ауылдық аудандарда ауыл шаруашылығының дамымауы – төмен табыс, жұмыссыздық
деңгейі жоғары, инфрақұрылымның артта қалуы, аудандық орталықтардың
алыстығы және т.б.
Үшінші топ – жергілікті шикізатты пайдаланатын, табиғи бай минералды-
шикізаттық ресурстар негізінде салынған және дамыған үлкен өндіруші, қайта
өндіруші кәсіпорындар бар өндірістік облыстар. Сонымен қатар, бұл
облыстарда машина салу, жеңіл тамақ өнеркәсібі дамыған. Олар – Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары. Жан басына шаққандағы орташ
табыстары жоғары болып келеді. 2005ж. 1 қазанындағы үлесі 22,9%, ЖАӨ 19,4%,
өнеркәсіп өндірісі 20,1%, ауыл шаруашылығы 19,1% құрады.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы, диверсификацияланбаған
өндіріс.
Төртінші топ табиғи ресурстарға бай және айтарлықтай ауыл шаруашылық
жерлері бар: Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары. Ақтөбе
және Қостанай облыстарында жан басына шаққандағы орташа табыс республикалық
деңгейден сәл асып тұрады, ал Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстар
орташа республикалық деңгейден төмен бола тұра, олардың барлығында
экономикалық база бірдей және бірдей бағытталған құрылым. Төртінші топтың
республика халқының санының үлесі 2005ж. 1 қазанында 25,07%, ЖАӨ 16,9%,
өнеркәсәп өндірісі көлемі 16,6%, ауыл шаруашылығы өнімі көлемі 36% құрады.
Негізгі проблемалары: өнеркәсіптегі кризистік жағдайларды шешудегі
уақытша қиыншылықтар, ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін өндірістердің
толық дамымауы. Бұдан басқа, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында
газбен, электроэнергиямен және сумен қамтамасыз ету тұрақсыз.
Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан кіретін бесінші топтың
машина жасау, соның ішінде қорғаныс бағытында, айтарлықтай ауыл шаруашылық
жерлері бойынша артықшылықтары бар. Батыс Қазақстан облысында өнеркәсіп
өндірісінде 80% алатын мұнай-газ өндірісі дамыған. Бұл облыстардағы
халықтың табысы орташа республикалық деңгейден төмен.
Бесінші топтың 2005ж. 1 қазанындағы республика халқы бойынша үлесі
8,3%, ЖАӨ 8,9%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 15,3%.
Негізгі проблемалары: машина жасау кәсіпорындарындағы қиын жағдай,
әсіресе, қорғаныстық, ауыз суының тапшылығы, мұнай-газ саласының дамуының
және әскери полигондар әсерінің зардаптары.
Алтыншы топ – аграрлық облыстар: Ақмола, Алматы, Қызылорда. Халықтың
табысы Ақмола және Алматы облыстарында өте төмен, ал Қызылорда облысында
орташа республикалық деңгейден жоғары (Құмкөлдегі мұнай өндірісі).
Алтыншы топтың 2005ж. 1қазанындағы республика халқы бойынша үлесі
19,46%, ЖАӨ 10,2%, өнеркәсіп өндірісінің көлемі 11,1%, ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі 26,7%.
Негізгі проблемалары: төмен өмір сүру деңгейі, ауыл шаруашылығындағы
жұмыспен қамтылғандардың жоғары деңгейі, әлсіз инфрақұрылым, үлкен
территория, аудандардың орталықтан алыс орналасуы, Арал проблемасы, ауыз
суының тапшылығы және т.б.
Ұсынылған аймақтардың типологиясы стратегиялық мәселелерді шешуге
арналған. Аймақтардағы табыс деңгейі бойынша айырмашылықтар 3,2есеге дейін
жетеді. 2005 жылы максималды табыстарды Жамбыл қаласының тұрғындары алды,
минималды – Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан
облыстары алды. Орташа жалақы бойынша айырмашылықтар да бар. Ең жоғары
деңгей Маңғыстау және Атырау облыстарында, ең төмен – Ақмола, Солтүстік
Қазақстан, Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында. Жалақы Оңтүстік
Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында
орташа республикалық деңгейге жетпейді. Жалақының ең жоғары (Атырау)
деңгейі мен ең төмен (Ақмола) деңгейінің арасындағы айырмашылық 2005 жылдың
тамызында 4 есеге дейін жетті.
Соңғы жылдардағы бюджет процесінің анализі көрсетіп отырғандай
бюджетаралық қатынастардың бірқатар кемшіліктері бар, бұл аудандық,
облыстық мемлекеттік басқару деңгейлерінің қызметтері мен міндеттері
Қазақстан Республикасының Жергілікті және мемлекеттік басқару туралы
Заңында нақты емес жалпы түрде айтылған. Соған байланысты республиканың
әртүрлі аймақтарындағы жергілікті мемлекеттік басқару құрылымы әр түрлі
болғандықтан, жергілікті мемлекеттік аппаратты қаржыландыру және олардың
өз қызметтерін орындау бір-бірінен ерекшеленеді.
Салық – белгілі бір мерзімде, белгіленген мөлшерде заң жүзінде
белгіленген ставкалар бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке
төленетін қайтарусыз төлемдері. Бұл төлемдер алдын ала белгіленген
мөлешерде және Қазақстан Республикасының Салық заңнамалары мен Кодексі
арқылы реттеледі. Қазақстан Республикасының салық жүйесі КСРО құлдыраған
кезде 1991 жылы құрылды. Бұл бізді мемлекет болып өз саясаттарымыз жүзеге
асырудағы алғашқы шараларымыздың бірі болып есептелінеді. Қазақстан
Республикасының салық жүйесі бірнеше элементтен тұрады. Салық қызметі
органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық
түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және дер кезінде
аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай – ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерін орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік орган
мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына аймақаралық салық
комитеттері, облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша салық
комитеттері, аудандар бойынша салық комитеттері жатады. Арнайы экономикалық
аймақтар құрылған жағдайда бұл аймақтардың аумағында салық комитеттері
құрылуы мүмкін. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органына
төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға
жатпайды. Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды
жүзеге асырады. Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті
мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындайды. Қазақстан
республикасының Салық комитетінің Қаржы министрлігіне қарайды. Алматы
бойынша Салық комитеті алты аудандық Салық комитетін басқарады.
Сурет -1. Алматы қаласы бойынша Салық Комитетінің ұйымдастырушылық
құрылымы
Қаржы министрлігінен келген барлық нұсқаулар осы Алматы қаласы бойынша
Салық комитетіне келеді, ал ол нұсқауларды аудандық Салық комитеттеріне
таратады. Әрбір Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес және Қазақстан Республикасының Салық
Комитетінің міндеттеріне қарай мемлекеттік бюджетке салық төлеуге міндетті.
Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі заңдары арқылы реттеледі. Нарықтық
экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе
салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет
етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзнің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесінің компонентерінің құрамына мынандай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыр, салық
салудың негізгі принциптері және т.б. салық механизміне жатады. Біздің
басты мақсатымыз салық жүйеснің механизмінің жұмысының тиімділігін арттыру.
Осыған орай ЭЕМ базасында экономикалық талдауды автаматтандыру барынша
объективті қажеттілік болып тұр.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау барысында жергілікті
бюджеттердің қаржылық негіздерін нығайту бойынша шаралар жүргізу қажет.
Тиісінше, жергілікті деңгейлердің салықтық әлеуетін анықтау арқылы,
реттеуші салықтардың нормативтерін әрбір аймақтың салықтық әлеуетін ескере
отырып дифференциалды тағайындау қажет. Ел аумағында салық әлеуетін
таратудың, бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша кірістерді таратудың аймақтық
аспектілеріне аумақтық деңгейде бюджетаралық ағындарды талдауға әсері зор.
Сөзбе-сөз аударғанда салықтық әлует - салықтық мүмкіндік дегенді
білдіреді, яғни салықтық жиындардың мүмкін болатын шартты сомасын
көрсетеді. Батыс практикасында қолданылатын tax capacity - салық
қабілеттілік терминінің мәнін де жоғарыдағыдай түсінуге болады. Салықтық
әлует – бұл қандай да бір әкімшілік билік шегінде салық салу базасының
салықтық түсімдер түрінде кірістер әкелу қабілеттілігі. Жергілікті салықтық
әлует факторларына мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдарының құзіреті
шегінде кез келген жергілікті салық салу базасы жатады. Терминге жалпы
түсініктеме беру деңгейінде бюджетаралық қатынастарды жетілдіруде,
салықтарды тарату және бекіту тәртібінде салықтық әлуетін нақты бағалаудың
маңызды рөл атқаратындығы айқындалады. Егер аймақтардың салықтық
мүмкіндіктері нақты айқындалса, онда көмекке қажеттілікті нақты бағалаудағы
субъективтілік ықтималдығы төмендейді. Аймақтардың өзінің салықтық әлуетін
пайдаланудағы дербестігі жоғарылайды, орталық және аймақ арасындағы қарама-
қайшылықтар белгілі деңгейде төмендейді. Салықтық әлует жекелеген салықтар
әлуетінің қосындысынан тұрады. Салық әлуетін терңнен зерттейтін болсақ,
салық базасы – салық әлуетінің факторы болып табылатыны айқындалады. Осы
базаны, әлуетті бағалау үшін пайдалануға болмас па екен деген орынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Беттер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. Муниципалды басқарудағы бюдетаралық қатынастар – бюджеттік реттеудің
негізгі құраушысы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
II. Салық – бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде ... . 10
IІІ. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 24
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
КІРІСПЕ
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Ел бюджеті ұлттық экономиканы басқарудың ең маңызды құралы болып
табылады. Кез келген реформаны жүргізу және экономиканы дамыту орасан зор
қаржыны талап етеді. Қазіргі кезде бюджет қоғам өмірінің барлық саласын:
халық шаруашылығын, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру, білім беру,
ғылым, мәдениет, өнер, денсаулық сақтау, қорғаныс пен басқаруды қамтитын
экономикалық реформаны жүргізуге мемлекеттің сыртқы және ішкі ресурстарын
жасақтап әрі шоғырландыруға қабілетті.
Бюджет процесіндегі республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық
маңызы бар қаланың, астананың, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың)
бюджеттері арасындағы және республикалық бюджет пен Қазақстан
Республикасының Ұлттық қоры арасындағы қатынастар бюджетаралық қатынастар
болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар – бұл тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде
елдің бюджеттік жүйесіне түсетін кірістер, шығыс өкілеттіліктерді шектеу,
тұрақты және ұзақ мерзімді негізде реттеуші салықтардың бекіту
нормативтерін анықтау, бюджеттік реттеу ретімен жоғарғы деңгей
бюджеттерінен төменгі бюджеттерге қаржыларды қайта тарату, қосымша шығындар
туғызған шешімдер қабылдаумен немесе шығыс өкілеттіліктерді берумен
байланысты шығындардың орнын толтыру, қайтымды ақылы және ақысыз негізде
уақытша көмек көрсету, сонымен қатар биліктің әртүрлі деңгейлері және бір
билік деңгейінің әртүрлі мүддесінде, шығындарды қаржылындыру үшін
аумақтарды біріктіру бойынша бюджеттік үдеріс барысында мемлекеттік және
муниципалдық билік органдары арасында пайда болатын, экономика-құқықтық
қатынастар. Берілген анықтаманың принциптік ерекшеліктері келесілерден
тұрады:
- біріншіден, мұнда бюджетаралық ретінде қарастыруға болатын,
бюджеттік үдеріс барысында пайда болатын қатынастардың толық
тізімі келтірілген;
- екіншіден, берілген анықтамада бір деңгей бюджеттері
арасындағы қатынастар да бюджетаралық қатынастарға
жатқызылған.
Мемлекеттік бюджеттің қызмет етуінің ұйымдастырушылық формасы болып,
оның бюджеттік жүйесі табылады. Бұл елдің бүкіл аумағындағы әлеуметтік
әділеттілік принципін сақтау қажеттілігімен, мүмкін болатын икемділікті
қамтамасыз ету маңыздылығымен, бюджет қаржыларын пайдалану тиімділігімен
шартталған.
Бюджетаралық қатынас – мемлекетті басқарудың негізгі мәселелерінің
бірі. Саяси тұрақты қоғамды және үнемі өспелі ұлттық экономиканы құру
аймақаралық айырмашылықтарды теңестіру мәселелерін шешпейінше мүмкін емес.
Бюджетаралық қатынастарға жалпы алғанда мыналар жатады:
- жеке әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындау үшін
жауапкершілікті республикалық және жергілікті деңгейлер
арасында бөлу және заңдық тағайындауға негізделген шығыстарды
тарату;
- бюджеттік жүйенің әрбір деңгейіне бекітілген өкілеттіліктерге
бара-бар шығындар шамасын негіздеу;
- барлық деңгейдегі бюджеттер кірістерінің көздерін заңдық
бекіту және анықтауды көздейтін кірістерді тарату.
Қалыптасатын бюджетаралық қатынастардың мәнін, олардың ұйымдастырылу
ретін және ерекшеліктерін зерттеу келесідей қорытынды жасауға мүмкіндік
береді: бюджетаралық қатынастар қалыптасатын, бюджеттік жүйелер
деңгейлеріне тәуелді, оларды деңгейаралық қатынастарға және бір деңгей
бюджеттері арасындағы қатынастарға бөлуге болады, ал бюджетаралық
қатынастардың пайда болу бағыттарына тәуелді оларды үш негізгі блоктарға
бөлуге болады. Олар: бюджеттік жүйе деңгейлері арасында тұрақты негізде
шығыстар және кірістерді толық немесе бөлшектеп шектеу, бюджетаралық
реттеу, бірігіп қаржыландыру шаралары бойынша және өзара қатынастарды жедел
реттеу, мақсатты қолдау бойынша бюджетаралық қатынастар.
I. МУНИЦИПАЛДЫ БАСҚАРУДАҒЫ БЮДЖЕТ АРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР – БЮДЖЕТТІК
РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАУШЫСЫ РЕТІНДЕ
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес бюджетаралық
қатынастар бұл – бюджет үрдісіндегі жоғары тұрған бюджеттердің төменгі
бюджеттермен қарым-қатынасы.
Бюджетаралық қатынастар мыналарға негізделеді:
- мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы қызметтер мен
өкілеттіліктерді нақты бөлу;
- бюджет деңгейлері арасындағы кірістер мен шығындарды бірыңғай
бөлу;
- бюджетаралық қатынастарды бірыңғай және ашық (прозрачность)
әдісі негізінде анықтау.
Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың формалары мен
әдістерін қарастырудан бұрын, бюджетаралық қатынастар үлгілерінің
түрлері толық зерттелмегенін айта кеткен жөн. Ағылшынның мамандары Г.
Хьюз бен С. Смиттің экономикалық ынтамақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ)
елдерінің (аз халқы бар елдерді қоспағанда – Жаңа Зеландия, Ирландия,
Люксембург)бюджеттік жүйелеріне берген бағалары қызықты да қажетті. Олар
мына белгілер бойынша бағалайды:
- бюджетаралық қатынастарды реттеудегі ұқсастықтар;
- бюджетаралық қатынастардың ерекшеліктері;
- орталық және субұлттық биліктер рөлдерінің қатынасы.
Нәтижесінде жоғарыда аталған 19 елі төрт топқа бөлінді.
Бірінші топқа 3 федеративті (Австралия, Канада, АҚШ) және екі
унитарлы (Ұлыбритания, Жапония) мемлекеттері кірді.
Екінші топқа Солтүстік Еуропа елдері кірді: Дания, Норвегия, Швеция,
Финляндия.
Үшінші топқа Батыс Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия,
Германия, Швейцария.
Төртінші топқа: Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды,
Португалия, Испания.
Бірінші топтағы елдер кең салықтық өкілеттікке негізделетін аймақтық
және жергілікті биліктің тәуелсіздігімен (самостоятельность) ерекшеленеді,
екіншісі – аймақтық және жергілікті биліктердің әлеуметтік шығындарды
қаржыландырудағы жоғары үлесі, үшіншісі - әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің
автономдығы, төртіншісі – аймақтардың орталық бюджетке қаржылық
тәуелділігі.
Статистикалық анализ көрсетіп отырғандай (1,2кесте), экономикалық
дамыған елдерде жергілікті бюджеттің өте жоғары қаржылық автономдығы бар
және жергілікті бюджетке тәуелсіз немесе аз тәуелділігі бар бірқатар
мемлекеттер бар.
Швеция, Люксембург, Исландия және Испания сияқты елдерде жергілікті
бюджеттердің табыстары барлық соманың 99,2% - 72,8% құрайды. Жапония,
Франция, Финляндия, Бельгия және Дания елдерінде жергілікті бюджеттің
қаржылық автономдығы 68 – 56% құрайды. Орташа алғанда, жергілікті бюджеттің
жеке табыстарының үлесіне 59,5% келеді, ал орталық әкімшілік бюджетінен
трансферттерге 40,5% келеді.
Алайда, көптеген мемлекеттердегі жергілікті органдар өзінен жоғары
тұрған органдарға тәуелді болып келеді. Олар – Нидерланды, Италия,
Ирландия, Португалия. Олардың трансферттері ағымдағы табыстың 62 -80%
құрайды. Мұндай орталық әкімшілік жағынан жергілікті бюджеттерді
қаржыландыру, аймақтардың дамуындағы диспропорцияны жою мақсатында
бюджеттік каналдар арқылы ұлттық табысты қайта бөлу (перераспределение)
үшін жасап отыр. Бұл елдерде негізгі салықтардың барлығы орталық органның
бюджетіне түседі, ал жергілікті органдарда салық салу ағымдағы табыстың 10%
- на жетер-жетпес.
Кесте 1 – 1994 жылғы бюджеттік жүйе звеноларының табыстары *
(пайыз бойынша)
Елдер Орталық бюджетФедерация Жергілікті Әлеуметтік
субъектілері бюджеттер сақтандыру
мүшелерінің қорларының
бюджеттері бюджеттері
Федералды мемлекеттер
Австралия 75,8 44,8*** - -
Австрия 46,5 21,8 15,3 31,9
Канада 33,2 53,6 27,9 6,2
АҚШ 31,9 47,6*** - 30,7
Германия 29,2 27,0 16,2 42,0
Швейцария ** 29,2 30,4 21,5 37,5
Орташа 41,8 37,5 20,2 29,7
Унитарлы мемлекеттер
Бельгия 54,7 - 12,5 50,9
Ұлыбритания 72,8 - 27,6 18,9
Дания 68,3 - 49,7 12,8
Ирландия 79,6 - 36,7 18,8
Исландия 76,7 - 24,9 16,9
Испания 44,4 - 25,9 45,6
Италия 66,4 - 39,8 51,9
Люксембург 62,4 - 14,0 36,8
Нидерланды 50,6 - 34,3 42,8
Норвегия 58,5 - 31,6 32,6
Португалия 70,5 - 8,0 27,3
Франция 41,9 - 16,6 44,5
Швеция 53,0 - 35,7 25,1
Жапония 35,0 - 44,8 43,2
Орташа 59,8 - 29,7 32,3
* Fiscal Federalism in theory and practice. IMF, 1997 – P.669.
** Тек ағымдағы табыстар
*** Штаттар мен муниципалитеттер бюджеттерінің сомасы.
Жергілікті бюджеттік-салықтық жүйелердің құрылымы әр елдерде әр
түрлі. Бұл тарихи дәстүрлермен, жергілікті қаржыларды бақылайтын
мемлекеттік бақылаулардың көлемі мен формаларын анықтайтын заңнамалармен,
жергілікті бюджеттер мен банк секторы арасында қалыптасқан қарым-қатынас
және басқа да ерекшеліктермен түсіндіріледі.
Кесте 2 - 1994 жылғы нарықтық экономикалы елдердегі жергілікті билік
органдары бюджеттерінің ағымдағы табыстарының құрылымы *
(ағымдағы табыстар бойынша,%-бен)
Елдер Жеке табыстар Реттеуші
табыстар
(орталық
әкімшілік
тен
трансферт
тер)
Мемлекеттсалықтар Басқа да Жеке
ік табыстар табыстар
меншіктен барлығы
және
кәсіпкерл
іктен
табыс
Исландия
АҚШ**
Люксембург
Испания
Австрия
Швейцария
Швеция
Жапония
Норвегия
Германия
Франция
Финляндия
Дания
Бельгия 16,3 35,4 7,4
Австралия** 14,5 - 39,9
Ұлыбритания 8,3 - 37,2
Канада 2,4 - 32,6
Португалия 3,0 23,3 5,9
Греция 12,6 9,3 5,3
Италия 1,7 6,3 4,4
Ирландия 3,4 - 7,5
Нидерланды 8,5 1,9 4,5
-орташа 4,8 36,9 20,0
1 2 3 4
Республикалық 6 8461 979 71 490 434 56
бюджет
1 2 3 4
Алматы қаласының 51 936 643 55 397 512 44
бюджеті
Барлығы 121 498 656 127 071 995 100
Алматы қаласы бойынша салық комитетінің көрсеткіштері
Бюджет деңгейлері арасындағы, әсіресе облыстық және аудандық
(қалалық) бюджеттік кірістерді тұрақты бөлуді қамтамасыз ету, жергілікті
мемлекеттік органдардың салық базасын және аумағын, сонымен қатар оларды
жинау процесін басқаруды ықтималдандыру, олардың қызығушылық деңгейін
жоғарылатады.
Қазіргі кірістерді бөлу жүйесінің, табыс түрлері бойынша және бөлу
нормативтері бойынша барлық аймақтарға бір республикалық бюджет құрамындағы
корпоративті табыс салығының алдыңғы жүйелерге қарағанда бірнеше
артықшылықтары бар: барлық аймақтарға кірістер көлемін ұлғайтуға тең стимул
жасады, яғни әрбір бюджет белгілі территориядағы бюджетке тіркелетін бірдей
теңге алады.
Кесте 4 - Қазақстан Республикасындағы әртүрлі бюджет деңгейлері бойынша
кірістерді бөлу жүйесі
Бюджет түрлері 2003 ж. 2005 ж. 2006 ж.
Жоғарыдағы көрсеткіштерден 2003-2006жж. аралығындағы республикалық
бюджетте қаржыларды орталықтандыру деңгейі 70,3%-дан 79%-ға көтерілгенін
көруге болады. Мұны жағымсыз құбылыс және демократиялық орталықтандыру
қағидаларын жүзеге асыруды тежейтін тенденция деп қарастыруға болады.
Қазіргі уақытта облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық деңгейлер
арасындағы қызметтерді бөлу өкілеттігі облыстық деңгейге жүктелген.
Аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерді тәуелсіз деп қарастыру қажет,
олардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері заңнамалық актілер
деңгейінде, соның ішінде ҚР Жергілікті мемлекеттік басқару заңы бойынша
реттелуі қажет.
Қазір республикада бір басқару деңгейінен басқа басқару деңгейіне
қаржыландырудың өкілеттіктері мен қызметтерін беру проблемасы және
бюджетаралық қатынастарды реформалау Концепциясын жасаумен айналысатын
арнай комиссия жұмыс істейді. Соның өзінде қиын проблемалардың бірі болып,
төменгі бюджеттерге қаржыларды беру (передача) болып табылады. Бұл
проблеманы шешудің екі жолы бар:
1) жоғарғы бюджеттің қаржыларын субвенция түрінде беруге болады;
2) жергілікті бюджеттердегі жеке салықтардың үлесін ұлғайтуға болады.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму деңгейлері арасындағы
территориялық айырмашылықтар табиғи-климаттық жағдайына, географиялық
орнына және демографиялық жағдайына байланысты. Аймақтардың әлеуметтік-
экономикалық жағдайын 5 кестедегі көрсеткіштерден көруге болады.
Кесте 5 - 2005 жылғы Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік –
экономикалық даму көрсеткіштері
Атауы
Кестеге талдау жасайтын болсақ, жоғарыдағы аймақтар проблемалы
принциптер бойынша топтастырылған, аймақтар ұқсас проблемалары бар және
экономикалық көрсеткіштері бойынша топтарға бөліп көрсетілген. Олардың
орналасу реті жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) бойынша аймақтардың орташа
көрсеткіштеріне және халықтың өмір сүру деңгейіне байланысты. Кестеде
барлық облыстар 6 топқа топтастырылған:
Бірінші топты халықтың жоғары табыс деңгейіне байланысты облыстар
құрайды . Бұл топқа Алматы және Астана қалалары жатады, олардың
дифференциацияланған өнеркәсібі бар (негізінен бұл машина жасау) және
дамыған қаржылық сектор мен жоғары ғылыми-техникалық потенциал.
2005 жылдың 1 қазанында бұл қалалардың үлесі: республика халқы
санының 11,8%, ЖАӨ 25,2%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 5,6%. Мұндай қалалар
үшін әлі де өткір проблемалар қалып отыр: Астана қаласындағы өндіріс
орындарындарындағы техника мен технологияның тозуы және т.б; Алматы
қаласында газбен қамтамасыз ету роблемасы бар, сонымен қатар ауа
атмосферасының жоғары деңгейде ластануы.
Екінші топты көмірсутегі және минералды ресурстарға бай облыстар
құрайды: Атырау, Маңғыстау. 2005 ж. 1 қазанда бұл топ облыстарының
республика халқының саны бойынша үлесі 5,5% құрады, ЖАӨ 18,7%, өнеркәсіп
өндірісі көлемі 35%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1,5%. Жан басына
шаққандағы орташа табыстары басқа облыстарға қарағанда жоғары.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы және өнеркәсіп өндірісі
негізінен мұнай өндіруге бағытталған, диверсификацияланбаған өндіріс,
ауылдық аудандарда ауыл шаруашылығының дамымауы – төмен табыс, жұмыссыздық
деңгейі жоғары, инфрақұрылымның артта қалуы, аудандық орталықтардың
алыстығы және т.б.
Үшінші топ – жергілікті шикізатты пайдаланатын, табиғи бай минералды-
шикізаттық ресурстар негізінде салынған және дамыған үлкен өндіруші, қайта
өндіруші кәсіпорындар бар өндірістік облыстар. Сонымен қатар, бұл
облыстарда машина салу, жеңіл тамақ өнеркәсібі дамыған. Олар – Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары. Жан басына шаққандағы орташ
табыстары жоғары болып келеді. 2005ж. 1 қазанындағы үлесі 22,9%, ЖАӨ 19,4%,
өнеркәсіп өндірісі 20,1%, ауыл шаруашылығы 19,1% құрады.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы, диверсификацияланбаған
өндіріс.
Төртінші топ табиғи ресурстарға бай және айтарлықтай ауыл шаруашылық
жерлері бар: Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары. Ақтөбе
және Қостанай облыстарында жан басына шаққандағы орташа табыс республикалық
деңгейден сәл асып тұрады, ал Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстар
орташа республикалық деңгейден төмен бола тұра, олардың барлығында
экономикалық база бірдей және бірдей бағытталған құрылым. Төртінші топтың
республика халқының санының үлесі 2005ж. 1 қазанында 25,07%, ЖАӨ 16,9%,
өнеркәсәп өндірісі көлемі 16,6%, ауыл шаруашылығы өнімі көлемі 36% құрады.
Негізгі проблемалары: өнеркәсіптегі кризистік жағдайларды шешудегі
уақытша қиыншылықтар, ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін өндірістердің
толық дамымауы. Бұдан басқа, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында
газбен, электроэнергиямен және сумен қамтамасыз ету тұрақсыз.
Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан кіретін бесінші топтың
машина жасау, соның ішінде қорғаныс бағытында, айтарлықтай ауыл шаруашылық
жерлері бойынша артықшылықтары бар. Батыс Қазақстан облысында өнеркәсіп
өндірісінде 80% алатын мұнай-газ өндірісі дамыған. Бұл облыстардағы
халықтың табысы орташа республикалық деңгейден төмен.
Бесінші топтың 2005ж. 1 қазанындағы республика халқы бойынша үлесі
8,3%, ЖАӨ 8,9%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 15,3%.
Негізгі проблемалары: машина жасау кәсіпорындарындағы қиын жағдай,
әсіресе, қорғаныстық, ауыз суының тапшылығы, мұнай-газ саласының дамуының
және әскери полигондар әсерінің зардаптары.
Алтыншы топ – аграрлық облыстар: Ақмола, Алматы, Қызылорда. Халықтың
табысы Ақмола және Алматы облыстарында өте төмен, ал Қызылорда облысында
орташа республикалық деңгейден жоғары (Құмкөлдегі мұнай өндірісі).
Алтыншы топтың 2005ж. 1қазанындағы республика халқы бойынша үлесі
19,46%, ЖАӨ 10,2%, өнеркәсіп өндірісінің көлемі 11,1%, ауыл шаруашылығының
жалпы өнімі 26,7%.
Негізгі проблемалары: төмен өмір сүру деңгейі, ауыл шаруашылығындағы
жұмыспен қамтылғандардың жоғары деңгейі, әлсіз инфрақұрылым, үлкен
территория, аудандардың орталықтан алыс орналасуы, Арал проблемасы, ауыз
суының тапшылығы және т.б.
Ұсынылған аймақтардың типологиясы стратегиялық мәселелерді шешуге
арналған. Аймақтардағы табыс деңгейі бойынша айырмашылықтар 3,2есеге дейін
жетеді. 2005 жылы максималды табыстарды Жамбыл қаласының тұрғындары алды,
минималды – Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан
облыстары алды. Орташа жалақы бойынша айырмашылықтар да бар. Ең жоғары
деңгей Маңғыстау және Атырау облыстарында, ең төмен – Ақмола, Солтүстік
Қазақстан, Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында. Жалақы Оңтүстік
Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында
орташа республикалық деңгейге жетпейді. Жалақының ең жоғары (Атырау)
деңгейі мен ең төмен (Ақмола) деңгейінің арасындағы айырмашылық 2005 жылдың
тамызында 4 есеге дейін жетті.
Соңғы жылдардағы бюджет процесінің анализі көрсетіп отырғандай
бюджетаралық қатынастардың бірқатар кемшіліктері бар, бұл аудандық,
облыстық мемлекеттік басқару деңгейлерінің қызметтері мен міндеттері
Қазақстан Республикасының Жергілікті және мемлекеттік басқару туралы
Заңында нақты емес жалпы түрде айтылған. Соған байланысты республиканың
әртүрлі аймақтарындағы жергілікті мемлекеттік басқару құрылымы әр түрлі
болғандықтан, жергілікті мемлекеттік аппаратты қаржыландыру және олардың
өз қызметтерін орындау бір-бірінен ерекшеленеді.
Салық – белгілі бір мерзімде, белгіленген мөлшерде заң жүзінде
белгіленген ставкалар бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке
төленетін қайтарусыз төлемдері. Бұл төлемдер алдын ала белгіленген
мөлешерде және Қазақстан Республикасының Салық заңнамалары мен Кодексі
арқылы реттеледі. Қазақстан Республикасының салық жүйесі КСРО құлдыраған
кезде 1991 жылы құрылды. Бұл бізді мемлекет болып өз саясаттарымыз жүзеге
асырудағы алғашқы шараларымыздың бірі болып есептелінеді. Қазақстан
Республикасының салық жүйесі бірнеше элементтен тұрады. Салық қызметі
органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық
түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және дер кезінде
аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай – ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерін орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық қызметі органдары уәкілетті мемлекеттік орган
мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына аймақаралық салық
комитеттері, облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша салық
комитеттері, аудандар бойынша салық комитеттері жатады. Арнайы экономикалық
аймақтар құрылған жағдайда бұл аймақтардың аумағында салық комитеттері
құрылуы мүмкін. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органына
төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға
жатпайды. Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды
жүзеге асырады. Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті
мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындайды. Қазақстан
республикасының Салық комитетінің Қаржы министрлігіне қарайды. Алматы
бойынша Салық комитеті алты аудандық Салық комитетін басқарады.
Сурет -1. Алматы қаласы бойынша Салық Комитетінің ұйымдастырушылық
құрылымы
Қаржы министрлігінен келген барлық нұсқаулар осы Алматы қаласы бойынша
Салық комитетіне келеді, ал ол нұсқауларды аудандық Салық комитеттеріне
таратады. Әрбір Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес және Қазақстан Республикасының Салық
Комитетінің міндеттеріне қарай мемлекеттік бюджетке салық төлеуге міндетті.
Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді Қазақстан
Республикасының Салық Кодексі заңдары арқылы реттеледі. Нарықтық
экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе
салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет
етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзнің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесінің компонентерінің құрамына мынандай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыр, салық
салудың негізгі принциптері және т.б. салық механизміне жатады. Біздің
басты мақсатымыз салық жүйеснің механизмінің жұмысының тиімділігін арттыру.
Осыған орай ЭЕМ базасында экономикалық талдауды автаматтандыру барынша
объективті қажеттілік болып тұр.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау барысында жергілікті
бюджеттердің қаржылық негіздерін нығайту бойынша шаралар жүргізу қажет.
Тиісінше, жергілікті деңгейлердің салықтық әлеуетін анықтау арқылы,
реттеуші салықтардың нормативтерін әрбір аймақтың салықтық әлеуетін ескере
отырып дифференциалды тағайындау қажет. Ел аумағында салық әлеуетін
таратудың, бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша кірістерді таратудың аймақтық
аспектілеріне аумақтық деңгейде бюджетаралық ағындарды талдауға әсері зор.
Сөзбе-сөз аударғанда салықтық әлует - салықтық мүмкіндік дегенді
білдіреді, яғни салықтық жиындардың мүмкін болатын шартты сомасын
көрсетеді. Батыс практикасында қолданылатын tax capacity - салық
қабілеттілік терминінің мәнін де жоғарыдағыдай түсінуге болады. Салықтық
әлует – бұл қандай да бір әкімшілік билік шегінде салық салу базасының
салықтық түсімдер түрінде кірістер әкелу қабілеттілігі. Жергілікті салықтық
әлует факторларына мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдарының құзіреті
шегінде кез келген жергілікті салық салу базасы жатады. Терминге жалпы
түсініктеме беру деңгейінде бюджетаралық қатынастарды жетілдіруде,
салықтарды тарату және бекіту тәртібінде салықтық әлуетін нақты бағалаудың
маңызды рөл атқаратындығы айқындалады. Егер аймақтардың салықтық
мүмкіндіктері нақты айқындалса, онда көмекке қажеттілікті нақты бағалаудағы
субъективтілік ықтималдығы төмендейді. Аймақтардың өзінің салықтық әлуетін
пайдаланудағы дербестігі жоғарылайды, орталық және аймақ арасындағы қарама-
қайшылықтар белгілі деңгейде төмендейді. Салықтық әлует жекелеген салықтар
әлуетінің қосындысынан тұрады. Салық әлуетін терңнен зерттейтін болсақ,
салық базасы – салық әлуетінің факторы болып табылатыны айқындалады. Осы
базаны, әлуетті бағалау үшін пайдалануға болмас па екен деген орынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz