Қылмыстық құқықтағы себепті байланыс
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІЖӘНЕ НЕГІЗІ
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі 8
1.2 Қылмыс құрамының белгілері 13
1.3 Қылмыстық құқықтағы себепті байланыстыңұғымыжәнетүрлері ... 18
1.4 Қоғамға қауіпті іс.әрекет, қылмыс зардабы және себепті байланыстың
өзара ара.қатынасы 30
1.5Себепті байланыс жөне кінә 54
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ Қ¥ҚЫҒЫ
БОЙЫНША СЕБЕПТІБАЙЛАНЫСТЫ АНЫҚТАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ
ТЕОРИЯЛАР МЕН КӨЗҚАРАСТАРДЫҢ ЭСЕР ЕТУІ
2.1 Эквиваленттік теориясы 62
2.2 Адекватты себептілік теориясы 69
2.3 Шарттар теңсіздігі теориясы 72
2.4 "Таяу себеп" теориясы 77
2.5 "Қажетгі зиян тигізу" теориясы 81
2.6 Себепті байланысты анықтаудағы басқа да көзқарастар 85
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚ ИНСТИТУТЫНДАҒЫ СЕБЕПТІ
БАЙЛАНЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Себепті байланыс және әрекетсіздік 95
3.2 Себепті байланыс және қылмыстардың көптігі 99
3.3 Себепті байланыс және аяқталмаған қылмыс 108
3.4Себепті байланыс және қылмысқа қатысу 120
ҚОРЫТЫНДЫ 129
ПАЙДАЛАНРАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 137
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІЖӘНЕ НЕГІЗІ
1.1 Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі 8
1.2 Қылмыс құрамының белгілері 13
1.3 Қылмыстық құқықтағы себепті байланыстыңұғымыжәнетүрлері ... 18
1.4 Қоғамға қауіпті іс.әрекет, қылмыс зардабы және себепті байланыстың
өзара ара.қатынасы 30
1.5Себепті байланыс жөне кінә 54
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ Қ¥ҚЫҒЫ
БОЙЫНША СЕБЕПТІБАЙЛАНЫСТЫ АНЫҚТАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ
ТЕОРИЯЛАР МЕН КӨЗҚАРАСТАРДЫҢ ЭСЕР ЕТУІ
2.1 Эквиваленттік теориясы 62
2.2 Адекватты себептілік теориясы 69
2.3 Шарттар теңсіздігі теориясы 72
2.4 "Таяу себеп" теориясы 77
2.5 "Қажетгі зиян тигізу" теориясы 81
2.6 Себепті байланысты анықтаудағы басқа да көзқарастар 85
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚ ИНСТИТУТЫНДАҒЫ СЕБЕПТІ
БАЙЛАНЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
3.1 Себепті байланыс және әрекетсіздік 95
3.2 Себепті байланыс және қылмыстардың көптігі 99
3.3 Себепті байланыс және аяқталмаған қылмыс 108
3.4Себепті байланыс және қылмысқа қатысу 120
ҚОРЫТЫНДЫ 129
ПАЙДАЛАНРАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 137
Еліміздің тәуелсіз мемлекет болып жарияланғанына он жылдан асты. Осы жылдардың ішінде еліміз әлем сахынасы төрінде беделді орынға ие болып, көптеген жетістіктерге қол жеткізгені мәлім. Бүл жетістіктердің бірі адам қүқығы мен бостандықтарын бірінші орынға қойып, оларды мемлекет тарапынан қорғауға алуға қатысты. Оған дәлел, 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданған Ата заңымыздың Ібабында: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық және әлуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, қүқықтары мен бостандықтары" делінген /1,4/.
Бірақ "бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, үрпақтарға қалдыру қажет"/2, 35/. Тәуелсіздікті қорғау және нығайту ең алдымен мемлекеттің ішкі демінен, оның тыныс алуынан басталады. Ал қазіргі ахуал, оның ішінде қылмыстылықтың өрістеу деңгейі, адам қүқығы мен бостандығының көп жағдайда тиісті түрде қорғала бермейтіні қатты алаңдатады. "Барлық жерде қылмыстық дәстүрлер мен дағдылар жаңғырып, қылмыстық әлемнің кәсіпқойлануы мен мамандануы жүріп жатыр. Көптеген азаматтардың негізгі табыс көзі кылмыстық бизнес болып отыр" -деп, Елбасы бекерге айтпаған /3, 1/.
Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші күрделі жағдайда қалып отыр. Республика бойынша соңғы он жыл ішінде (1991 -200 Іжылдар) жалпы қылмыс саны төмендегідей:
1991-173858, 1992-200873, 1993-206006, 1994-201796, 1995-183913, 1996-183977, 1997-165401, 1998-142100, 1999-139431, 2000-150790, 2001-152168 /4/.
Оның ішінде қылмыс дәрежесінің аса коп өсуі 1992-1994 жылдар аралығына келсе, 1995-1999 жылдарда қылмыстың бәсеңсуі, ал соңғы 2000-2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі байқалып отыр. Бүл көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан әрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дүрыс ашу және кінәліні әшкерлеп, әдІлеттілікті қалпына келтіру қылмысқа қарсы күрес жүргізудің тиімділігін арттыратыны сөзсіз. Ал қылмысты заңға сәйкес дүрыс ашу, істелген қоғамға кауіпті іс-әрекет пен одан туындаған зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтауды талап етеді. Өйткені себепті байланыс дүрыс анықталмаса нақты қылмыс қүрамы орын алмайды. Кінәліге қылмыстық жауаптылықты белгілеуге, я болмаса оған жаза тағайындауға болмайды. Себепті байланысты қүқық қолдану тәжірибесінде анықтамау немесе оны анықтау кезінде қателіктер жіберу соттардың қате үкімдер шығаруына және қүқық қорғау қызметіндегі олқылықтардың пайда болуына негіз болады. Сондықтан да себепті байланысты дүрыс анықтаудың өте маңызды теориялық, тәжірибелік мәні бар.
Бірақ "бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, үрпақтарға қалдыру қажет"/2, 35/. Тәуелсіздікті қорғау және нығайту ең алдымен мемлекеттің ішкі демінен, оның тыныс алуынан басталады. Ал қазіргі ахуал, оның ішінде қылмыстылықтың өрістеу деңгейі, адам қүқығы мен бостандығының көп жағдайда тиісті түрде қорғала бермейтіні қатты алаңдатады. "Барлық жерде қылмыстық дәстүрлер мен дағдылар жаңғырып, қылмыстық әлемнің кәсіпқойлануы мен мамандануы жүріп жатыр. Көптеген азаматтардың негізгі табыс көзі кылмыстық бизнес болып отыр" -деп, Елбасы бекерге айтпаған /3, 1/.
Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші күрделі жағдайда қалып отыр. Республика бойынша соңғы он жыл ішінде (1991 -200 Іжылдар) жалпы қылмыс саны төмендегідей:
1991-173858, 1992-200873, 1993-206006, 1994-201796, 1995-183913, 1996-183977, 1997-165401, 1998-142100, 1999-139431, 2000-150790, 2001-152168 /4/.
Оның ішінде қылмыс дәрежесінің аса коп өсуі 1992-1994 жылдар аралығына келсе, 1995-1999 жылдарда қылмыстың бәсеңсуі, ал соңғы 2000-2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі байқалып отыр. Бүл көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан әрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дүрыс ашу және кінәліні әшкерлеп, әдІлеттілікті қалпына келтіру қылмысқа қарсы күрес жүргізудің тиімділігін арттыратыны сөзсіз. Ал қылмысты заңға сәйкес дүрыс ашу, істелген қоғамға кауіпті іс-әрекет пен одан туындаған зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтауды талап етеді. Өйткені себепті байланыс дүрыс анықталмаса нақты қылмыс қүрамы орын алмайды. Кінәліге қылмыстық жауаптылықты белгілеуге, я болмаса оған жаза тағайындауға болмайды. Себепті байланысты қүқық қолдану тәжірибесінде анықтамау немесе оны анықтау кезінде қателіктер жіберу соттардың қате үкімдер шығаруына және қүқық қорғау қызметіндегі олқылықтардың пайда болуына негіз болады. Сондықтан да себепті байланысты дүрыс анықтаудың өте маңызды теориялық, тәжірибелік мәні бар.
1. Қазақстан Республикасы. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. -
Алматы: Қазақстан, 1995.- 48 б.
2. Назарбаев Н. Қазақстан - 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және әл-аукатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халкьша
Жолдауы.- Алматы: Білім, 1997.- 176 б.
3. Назарбаев Н.Э. Азаматтардың құқықтары мен еркіндігін қорғау -
мемлекеттігімізді нығайтудың маңызды мәселесі //Заң газеті. 2000. - 26 сәуір.
4. Қазақстан Республикасында соңғы он жыл ішінде тіркелген қылмыстың
мәліметі //Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы
құқықтық статистика және ақпарат орталығының архиві.
5. Полянский Н.Н. Вопросы теории советского уголовного процесса. - М., изд-
во Московского универ-та, 1956.- 271с.
6. Ривлин А.Л. Об уголовно-правовых и уголовно-процессуальных отношениях
//Правоведение, 1959. - №3. С. 102-200.
7. Смирнов В.Г. Функции советского уголовного права.- Л., 1956.- 302 с.
8. Кайыржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). - Ал¬
маты: Изд-во АКСИМ, 1997.-220 с.
9. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық.Толықтырылып, екінші басылуы.-
Алматы: Жеті жарғы, 1999.- 320 б.
10. Уголовное право России. Общая часть: Учебник //Отв.ред. Здравомыслов
Б.В. М.: Юристь, 1996.- 512 с.
11. Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общего воздействия.
М., юрид., лит-ра, 1965.- 142 с.
12. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уго¬
ловном праве. - М., юрид., лит-ра, 1963.- 275 с.
13. Виттенберг Г.В. Вопросы освобождения от уголовной ответст 0 енением
мер общественного воздействия. (Учеб., пос.) Ч. 1.- Иркутск, 1970.- 223 с.
14. Недбайло П.Е. Советские социалистические правовые нормы. - Львов. Изд-
во Львовского унив-та, 1959.-169 с.
15. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекции.- М.:
Изд-во БЕК, 1996.-560 с.
16. Советское уголовное право. Общая часть: (Учебник для вузов по спец., пра¬
воведение) ; Под ред., Г.А.Кригера и др. 2-е изд-е перер., и доп-е. - М.: Изд-во
МГУ, 1988.-367, (1) с.
17. Курляндский В.И. Некоторые вопросы учения о составе преступления.
//Советское государство и право 1951 г. №11. С. 34-43.
18. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені.-Астана, 2001. -
Наурыз.- 4-76; 7- 86; 3-5 б.
19. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. - М.: Госюриздат,
I960.-244 с.
20. Философский энциклопедический словарь //Ред., сост. Е.Ф.Губский,
Г.В.Кораблева и др. - М.: ИНФРА-М, 1997.- 576 с.
138
21. Философский энциклопедический словарь. //Гл., ред. Л.В.Ильичев и др -
М. Сов. Энцик-я, 1983.- 839 с.
22. Иванова К.И. Принцип причинности в системе принципов научного знания.
-Ташкент: Фан, 1974.- 122 с.
23. Омельяновский М.Э. Диалектика в современной физике.- М.: Наука 1973 -
324с.
24. Чудинов Э.М. Теория относительности и философия.- М.: Политиздат
1974.-304 с.
25. Филисофия (Жоғарғы оқу орынының студенттеріне арналған оқу қүралы).
// Ред., басқарған Д.Кішібеков. - Алматы: Рауан, 1991.- 3206.
26. Traeger L. Der Kausalbegr im Straf- und Zivilrecht. - Marburg, 1904.- 288 p.
27. Sauer W. Crundlagen des Strafrechts. - Berlin - Leipzig, 1921.- 520 p.
28. Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве (Изд-е 2-е испр., и доп.)
М.: Госюриздат, 1963.- 382 с.
29. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 2000.-
Тамыз.- 4-5 б; 14-15 б; 3-4 б;
30. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 1999.-
Қаңтар. -29-30 б; 4-5 б; 22-23 б;
31. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 2000.-
Сәуір. - 24-25 б; 26-27 б; 26 б; 28-29;
32. Курс советского уголовного права. Часть Общая. Т.П. //Ред., колл: Засл.,
деят., науки РСФСР., чл.- корр. АН СССР А.А.Пионтковский. - М.: Наука,
1970.-516 с.
33. Курс советского уголовного права (Часть общая). Т. 1. (авт.
М.Д.Шаргородский, И.И.Солодкин, С.А.Домахин и др).- Л.: Изд-во Ленингр.,
Унив, 1968.-646 с.
34. Лысов М.Д. Ответственность должностных лиц по советскому уголовному
праву.- Казань, 1972.- 207 с.
35.Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступление.- М.: Госюриздат, 1957.-363 с.
36. Категория материалистической диалектики //Под ред. М.М.Рознеталя,
Г.М.Штракса. М.: Госполитиздат, 1957. - 390 с.
37. Кудрявцев В.Н. Ответственность за причинение вредных последствий по
советскому уголовному праву.- М.: Госюриздат, 1953.- 289 с.
38. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. //Под ред.
И.И.Рогова, С.М.Рахметова. - Алматы: Баспа, 1999. - 808 с.
39. Қазақстан Республикасы Жогарғы Сотының бюллетень- Астана, 1999. -
Қазан.- 29 б; 7-9 б;
40. Философиялық сөздік.- //Ред., колл: Р.Н.Нүрғалиев, Ғ.Г.Ақмамбетов, Ж.М.
Әбділдин ж.б. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996.- 525 б.
41. Қазақстан Республика Жогарғы Сотының бюллетень- Астана, 1999.-
Желтоқсан.- 6-7 б; 33-34 б;
42. Lekschas J. Die Lehre von der Handlunq unter besonderer Berucksichtiqunq stra-
frechtlicher Probleme.- Berlin, 1953.- 350 p.
139
43. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. //Комм., и послесл.:
А.В.Брушлинский, К.А.Абдулханова-Словская.- М.: Спб, 1999.-720 с.
44. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть.- //Отв., ред. И.И.
Рогов, Г.И.Баймурзин. - Алматы: Жеті жарғы, 1998.-288 с.
45. Қазақстан Республикасы Жогарғы Сотының бюллетені.-Астана, 1999.-
Маусым.- 4-5 б.
46. Radbruch G. Der Handlunqs beqriff in seiner Bedentunq fur das Stra-
frechtssqstem.- Berlin, 1904.- 222 p.
47. Уголовное право (право казахстанское, право международное) Учебное
пособие. //Отв., ред. И.И.Рогов, М.А.Сарсембаев.- Алматы: Ғалым, 1998.-304 с.
48. Теплов Б.М. Психология. - М.: Госюриздат, 1949.- 453 с.
49.Дурманов Н.Д. Понятие преступления, М.-Л., изд., и 2-я тип. Изд-во Академии Наук СССР в Мое., 1948.- 311, (5) с.
50. Maurach R. Deutsches Strafrecht, alqemeiner TeiL- Karlsruhe, 1954.-321 p.
51. Webzel H. Das new Bild des strfrechtssystems.- Gottinqen, 1957.- 355 p.
52. Dohna A. Der Aufban der Verbrechensiehre. - Bonn, 1936.- 423 p.
53. Михлин A.C. Последствия преступления. - М: Ю. Л., 1969.- 104 с.
54. Лист Ф. Учебник уголовного права. Общая часть. - М., 1903. - 344 с.
55. Е. Merger, Strafrecnt, Ein Lenrbucn, Muncnen und Leipzig, 1931.- 258 p.
56. Михлин А.С. Понятие и виды последствий преступлений. //Вопросы
уголовного права и процесса, ВИЮН.- М., 1958.-246 с.
57. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому
уголовному праву.- М.: Госюриздат, 1955. - 212 с.
58. Курляндский В.И. Рецензия на работу А.Н.Трайнина Состав преступления
по советскому уголовному праву // Советское государство и право.- 1952. №8.
С.-74-79.
59. Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий.- М.: Госюриздат, 1958.-
219с.
60. Пионтковский А.А. Учение о преступлений, М., 1961.- 594 с.
61. Тимейко В.Г. Общее учение об объективной стороне преступления.- Север.-
Кавказ., науч., центр высш., школы.- Ростов н/Д: Изд-во Ростовский универ.,
1977.-215с.
62. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені.- Астана, 1998.-
Шілде.- 6-7 б.
63. Beling E. Die Lehre vom Verbrechen.- Tubingen, 1906.-547 p.
64. Liepmann M. Zur Lehre von der adaquaten Verursachung, Goldt. Archiv, №52,
1905.-420 p.
65. Фледчер Дж., Наумов А.В. Осы заманга қылмыстық қүқықтың негізгі
түжырымдамалары.- Алматы: Қазақстан, 1999. - 495 б.
66. Дурманов Н.Д. Проблемы уголовного права М., 1944.- 521 с.
67. Уголовное право. Общая часть. (Учебник для юрид., инс-ов и юрид., фак-ов)
//Авт. А.А.Герцензон, М.М.Исаев, А.А.Пионтковский. Изд. 4-е пер-ое. М.,
юрид., изд-во тип Кр., пролетарий, 1948.-576 с.
68. Судебная практика Верховного суда РСФСР. 1927, №17
69. Судебная практика Верховного суда РСФСР. 1952, №1
140
70. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного право. Общая часть
М., 1912.-452 с.
71. Liszt-Sehmidt, Lehrbuch des deutschen Strafrechts, Berlin, 1927.-260 p.
72. FranK R. Pas Stafqesetzbuch fur das Deutsche Reieh, 18. Auflaqe, 1931 .-320 p.
73. Шаргородский М.Д. Причинная связь в уголовном праве, «Ученые труды
ИЮН»,вып.Х, 1947
74. Қазакстан Республикасы Жогарғы Сотының бюлетені. - Астана, 2000.-
Желтоқсан.-5-б б.
75. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені. - Астана, 2000.-
Қазан.-5-6 б.
76. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені. - Астана, 2001.-
Шілде.-28-29 б.
77. Поленов Г.Ф. Схемы по уголовному праву Республики Казахстан (Общая
часть): Учеб., пособие. - Алматы: Изд-во БОРКИ, 1998.- 68 с.
78. Thuren J. Abhandluden aus dem Strafrechte und der Rechtphilosophie.- Lund,
1894.-368p.
79. Сергеевский Н.Д. О значении причинной связи в уголовном праве, ч. П.
Яраславль. -1880.-544 с.
80. Утевский Б.С. Вопросы вины в теории уголовного права //Советское госу¬
дарство и право. - 1952. №4. С. 27-38.
81. Сергеева Т.Л. К вопросу об индивидуализации уголовной ответственности.
//Советское государство и право.-1951. №10. С. 33-44.
82. Утевский Б.В. Вина в советском уголовном праве. М.-1950.-295 с.
83. Трайнин А.В. Состав преступления по советскому уголовному праву. М.:
Гос., изд., юрид., лит-ра, 1951.-388 с.
84. Краткий словарь иностранных слов // Под ред. И.В.Лехина, Ф.Н.Петрова 6-е
перер., и доп., издание.- Гос., изд-во иност., и нац., словарей, М. - 1951.- 488 с.
85. Милль Д.С. Система миллогистической и индуктивной логики. М.-1914.-
462с.
86. Buri М. Uber Kausalitat und deren Verantwortung. Leipzig, 1873.- 412 p.
87. Советское уголовное право. Общая часть. //Под ред. Г.А.Кригера, Б.А.
Куринова, Ю.М.Ткачевского. М.: Изд-во Моск., унив-та, 1981.- 517 с.
88. Buri М. Kausalitat und ihre strafrectlichen Beriehunqen. Stuttqart, 1885.-369 p.
89. Hartmann E. Das Kausalproblem im Strafrecht. Breslau, 1900.- 457 p.
90. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 2000.-
Қаңтар.- 4-6 б.
91. Kries J. Uber den Beqriff der objectiven Moqlichkeit und einiqe Anwendunqen
desselben.- Leipziq, 1888.-233 p.
92. Таганцев Н.С. Курс русского уголовного право. Общая часть.- М., 1878. -
350с.
93. Колоколов Г. О соучастии в преступлении.- М., 1881.- 431 с.
94. Таганцев Н.С. Русское уголовное право: В 2 Т: Лекции. Часть общая.
//Сост., отв., ред., Н.И.Загородников. Инст., гос-ва и право.- М.: Наука, 1994.-
380с.
141
95. Birkmeyer K., Uber Ursachenbeqriff und Kausalzusammenhand im strafrecht. Leipziq, 1885.-397 p.
96.Stephen J. F. A Diqest of the Clriminai Law, 8 edit., by L.F. Sturqe, London 1947, 219 p. note 7.
97. Дженкс Э. Англиийское право (Источ., права. Судоус-во, Судопр-во, Уг.,
пр., Гр., пр.) Перев. Л.А.Лунц. Пред-е М.М.Исаева, и Л.А.Лунц, (5-12 с).- М.:
Юрид., изд-во тип. им. Евг. Соколовой в Лгр., 1947.-378 с.
98. Кении К.С. Основы Уголовного права. Пер., с анг. В.И.Каменской. Под ред.,
и мо вступит., статей Б.С.Никифорова, (с. V-LVII) М.: Изд-во иное., лит. 20-я
тип. Союзполиграфпрома, 1949. LVII, 600 с.
99. Miller J. Proximate Cause, "Harward Law Review", 1925, №2, p. 80-93
100. Weite J.B. The Criminal Law and its Enforcement Chicago, 1947.- 499 p.
101. McLaughlin "Harward Law Review", 1925, №2, 155-199 p.
102. Green L. Rationale of Proximate Cause.- Kansas, 1927.- 137 p.
103. Сергеева Т.Л. Вопросы виновности и вины в практике Верховного Суда
СССР по уголовным делам. Изд., и 2-я тип. Изд-во Акад., наук СССР в Мск.,
М-Л.: 1950.-184 с.
104. Реннеберг И . Объективная сторона преступления. //Перев., с нем., под
ред., и с предис. А.А.Пионтковского. М. Госюриздат, 1957.- 88 с.
105. Советское уголовное право. //Под ред. В.Д.Меншагина идр. М.:
Госюриздат, 1962.- 450с.
106. Шаргородский М.Д. Некоторые вопросы причинной связи в теории права.
// Советское государство и право, 1956 . №7. С.38-51.
107. Иоффе О.С. Ответственность по советскому гражданскому праву. Л.- Изд-
во Лен., универ., 1955.-311 с.
108. Mepkel- Liepmann, Die Lehze von verbrechen und strafe, Stuttqart, 1912, 133-
139 беттер.
109. Фойницкий И.Я. Мошенничество по русскому праву, ч.П, СПб, 1871, 214-
219 беттер.
110. Қазақстан Республикасының Жоғаргы Сотының бюллетені.- Астана, 1999.-
Сәуір.-11-12б;18-19б.
111. Кузнецова Н.Ф. Ответственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М.: Изд-во
Московского унив-та, 1958.- 204 с.
112. Bun М. Yersuch und Kausalitat, Gerichtssaal, 1888.- 420 p.
113. Колоколов Г. К учению о покушении.-М., 1884.-320 с.
114. Фойницкий И.Я. Уголовно-правовая доктрина о соучастии. //Юридический
вестник, кн. 7, 1891.- С. 15- 25.
115. Сергеевский Н.Д. Русское уголовное право. Пособие к лекциям
Н.Д.Сергеевского. Изд. 8-е Част общая. Спб, 1910.- 38 с.
116. Bierlinq E.R. Juristische Prinzipienlehre. В. III. Tubinqen, 1905.- 420 p.
117. Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву.- М.: Госюр¬
издат Л 959.-255 с.
118. Пинчук В. Состав преступления и проблема ответственности за соучастие
особого рода. //Вестник Ленинградского университета, 1959 . №17. С. 125-135.
142
119. Уголовный кодекс. Практический комментарий //Под ред М.Н.Гернета,
А.Н.Трайнина М.- 599 с.
120. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотьшың бюллетені.- Астана, 1998.-
Маусым.- 27-28 б.
Алматы: Қазақстан, 1995.- 48 б.
2. Назарбаев Н. Қазақстан - 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және әл-аукатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халкьша
Жолдауы.- Алматы: Білім, 1997.- 176 б.
3. Назарбаев Н.Э. Азаматтардың құқықтары мен еркіндігін қорғау -
мемлекеттігімізді нығайтудың маңызды мәселесі //Заң газеті. 2000. - 26 сәуір.
4. Қазақстан Республикасында соңғы он жыл ішінде тіркелген қылмыстың
мәліметі //Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы жанындағы
құқықтық статистика және ақпарат орталығының архиві.
5. Полянский Н.Н. Вопросы теории советского уголовного процесса. - М., изд-
во Московского универ-та, 1956.- 271с.
6. Ривлин А.Л. Об уголовно-правовых и уголовно-процессуальных отношениях
//Правоведение, 1959. - №3. С. 102-200.
7. Смирнов В.Г. Функции советского уголовного права.- Л., 1956.- 302 с.
8. Кайыржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). - Ал¬
маты: Изд-во АКСИМ, 1997.-220 с.
9. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық.Толықтырылып, екінші басылуы.-
Алматы: Жеті жарғы, 1999.- 320 б.
10. Уголовное право России. Общая часть: Учебник //Отв.ред. Здравомыслов
Б.В. М.: Юристь, 1996.- 512 с.
11. Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общего воздействия.
М., юрид., лит-ра, 1965.- 142 с.
12. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уго¬
ловном праве. - М., юрид., лит-ра, 1963.- 275 с.
13. Виттенберг Г.В. Вопросы освобождения от уголовной ответст 0 енением
мер общественного воздействия. (Учеб., пос.) Ч. 1.- Иркутск, 1970.- 223 с.
14. Недбайло П.Е. Советские социалистические правовые нормы. - Львов. Изд-
во Львовского унив-та, 1959.-169 с.
15. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекции.- М.:
Изд-во БЕК, 1996.-560 с.
16. Советское уголовное право. Общая часть: (Учебник для вузов по спец., пра¬
воведение) ; Под ред., Г.А.Кригера и др. 2-е изд-е перер., и доп-е. - М.: Изд-во
МГУ, 1988.-367, (1) с.
17. Курляндский В.И. Некоторые вопросы учения о составе преступления.
//Советское государство и право 1951 г. №11. С. 34-43.
18. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені.-Астана, 2001. -
Наурыз.- 4-76; 7- 86; 3-5 б.
19. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления. - М.: Госюриздат,
I960.-244 с.
20. Философский энциклопедический словарь //Ред., сост. Е.Ф.Губский,
Г.В.Кораблева и др. - М.: ИНФРА-М, 1997.- 576 с.
138
21. Философский энциклопедический словарь. //Гл., ред. Л.В.Ильичев и др -
М. Сов. Энцик-я, 1983.- 839 с.
22. Иванова К.И. Принцип причинности в системе принципов научного знания.
-Ташкент: Фан, 1974.- 122 с.
23. Омельяновский М.Э. Диалектика в современной физике.- М.: Наука 1973 -
324с.
24. Чудинов Э.М. Теория относительности и философия.- М.: Политиздат
1974.-304 с.
25. Филисофия (Жоғарғы оқу орынының студенттеріне арналған оқу қүралы).
// Ред., басқарған Д.Кішібеков. - Алматы: Рауан, 1991.- 3206.
26. Traeger L. Der Kausalbegr im Straf- und Zivilrecht. - Marburg, 1904.- 288 p.
27. Sauer W. Crundlagen des Strafrechts. - Berlin - Leipzig, 1921.- 520 p.
28. Церетели Т.В. Причинная связь в уголовном праве (Изд-е 2-е испр., и доп.)
М.: Госюриздат, 1963.- 382 с.
29. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 2000.-
Тамыз.- 4-5 б; 14-15 б; 3-4 б;
30. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 1999.-
Қаңтар. -29-30 б; 4-5 б; 22-23 б;
31. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 2000.-
Сәуір. - 24-25 б; 26-27 б; 26 б; 28-29;
32. Курс советского уголовного права. Часть Общая. Т.П. //Ред., колл: Засл.,
деят., науки РСФСР., чл.- корр. АН СССР А.А.Пионтковский. - М.: Наука,
1970.-516 с.
33. Курс советского уголовного права (Часть общая). Т. 1. (авт.
М.Д.Шаргородский, И.И.Солодкин, С.А.Домахин и др).- Л.: Изд-во Ленингр.,
Унив, 1968.-646 с.
34. Лысов М.Д. Ответственность должностных лиц по советскому уголовному
праву.- Казань, 1972.- 207 с.
35.Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступление.- М.: Госюриздат, 1957.-363 с.
36. Категория материалистической диалектики //Под ред. М.М.Рознеталя,
Г.М.Штракса. М.: Госполитиздат, 1957. - 390 с.
37. Кудрявцев В.Н. Ответственность за причинение вредных последствий по
советскому уголовному праву.- М.: Госюриздат, 1953.- 289 с.
38. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. //Под ред.
И.И.Рогова, С.М.Рахметова. - Алматы: Баспа, 1999. - 808 с.
39. Қазақстан Республикасы Жогарғы Сотының бюллетень- Астана, 1999. -
Қазан.- 29 б; 7-9 б;
40. Философиялық сөздік.- //Ред., колл: Р.Н.Нүрғалиев, Ғ.Г.Ақмамбетов, Ж.М.
Әбділдин ж.б. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1996.- 525 б.
41. Қазақстан Республика Жогарғы Сотының бюллетень- Астана, 1999.-
Желтоқсан.- 6-7 б; 33-34 б;
42. Lekschas J. Die Lehre von der Handlunq unter besonderer Berucksichtiqunq stra-
frechtlicher Probleme.- Berlin, 1953.- 350 p.
139
43. Рубинштейн С. Л. Основы общей психологии. //Комм., и послесл.:
А.В.Брушлинский, К.А.Абдулханова-Словская.- М.: Спб, 1999.-720 с.
44. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть.- //Отв., ред. И.И.
Рогов, Г.И.Баймурзин. - Алматы: Жеті жарғы, 1998.-288 с.
45. Қазақстан Республикасы Жогарғы Сотының бюллетені.-Астана, 1999.-
Маусым.- 4-5 б.
46. Radbruch G. Der Handlunqs beqriff in seiner Bedentunq fur das Stra-
frechtssqstem.- Berlin, 1904.- 222 p.
47. Уголовное право (право казахстанское, право международное) Учебное
пособие. //Отв., ред. И.И.Рогов, М.А.Сарсембаев.- Алматы: Ғалым, 1998.-304 с.
48. Теплов Б.М. Психология. - М.: Госюриздат, 1949.- 453 с.
49.Дурманов Н.Д. Понятие преступления, М.-Л., изд., и 2-я тип. Изд-во Академии Наук СССР в Мое., 1948.- 311, (5) с.
50. Maurach R. Deutsches Strafrecht, alqemeiner TeiL- Karlsruhe, 1954.-321 p.
51. Webzel H. Das new Bild des strfrechtssystems.- Gottinqen, 1957.- 355 p.
52. Dohna A. Der Aufban der Verbrechensiehre. - Bonn, 1936.- 423 p.
53. Михлин A.C. Последствия преступления. - М: Ю. Л., 1969.- 104 с.
54. Лист Ф. Учебник уголовного права. Общая часть. - М., 1903. - 344 с.
55. Е. Merger, Strafrecnt, Ein Lenrbucn, Muncnen und Leipzig, 1931.- 258 p.
56. Михлин А.С. Понятие и виды последствий преступлений. //Вопросы
уголовного права и процесса, ВИЮН.- М., 1958.-246 с.
57. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому
уголовному праву.- М.: Госюриздат, 1955. - 212 с.
58. Курляндский В.И. Рецензия на работу А.Н.Трайнина Состав преступления
по советскому уголовному праву // Советское государство и право.- 1952. №8.
С.-74-79.
59. Кузнецова Н.Ф. Значение преступных последствий.- М.: Госюриздат, 1958.-
219с.
60. Пионтковский А.А. Учение о преступлений, М., 1961.- 594 с.
61. Тимейко В.Г. Общее учение об объективной стороне преступления.- Север.-
Кавказ., науч., центр высш., школы.- Ростов н/Д: Изд-во Ростовский универ.,
1977.-215с.
62. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені.- Астана, 1998.-
Шілде.- 6-7 б.
63. Beling E. Die Lehre vom Verbrechen.- Tubingen, 1906.-547 p.
64. Liepmann M. Zur Lehre von der adaquaten Verursachung, Goldt. Archiv, №52,
1905.-420 p.
65. Фледчер Дж., Наумов А.В. Осы заманга қылмыстық қүқықтың негізгі
түжырымдамалары.- Алматы: Қазақстан, 1999. - 495 б.
66. Дурманов Н.Д. Проблемы уголовного права М., 1944.- 521 с.
67. Уголовное право. Общая часть. (Учебник для юрид., инс-ов и юрид., фак-ов)
//Авт. А.А.Герцензон, М.М.Исаев, А.А.Пионтковский. Изд. 4-е пер-ое. М.,
юрид., изд-во тип Кр., пролетарий, 1948.-576 с.
68. Судебная практика Верховного суда РСФСР. 1927, №17
69. Судебная практика Верховного суда РСФСР. 1952, №1
140
70. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного право. Общая часть
М., 1912.-452 с.
71. Liszt-Sehmidt, Lehrbuch des deutschen Strafrechts, Berlin, 1927.-260 p.
72. FranK R. Pas Stafqesetzbuch fur das Deutsche Reieh, 18. Auflaqe, 1931 .-320 p.
73. Шаргородский М.Д. Причинная связь в уголовном праве, «Ученые труды
ИЮН»,вып.Х, 1947
74. Қазакстан Республикасы Жогарғы Сотының бюлетені. - Астана, 2000.-
Желтоқсан.-5-б б.
75. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені. - Астана, 2000.-
Қазан.-5-6 б.
76. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюлетені. - Астана, 2001.-
Шілде.-28-29 б.
77. Поленов Г.Ф. Схемы по уголовному праву Республики Казахстан (Общая
часть): Учеб., пособие. - Алматы: Изд-во БОРКИ, 1998.- 68 с.
78. Thuren J. Abhandluden aus dem Strafrechte und der Rechtphilosophie.- Lund,
1894.-368p.
79. Сергеевский Н.Д. О значении причинной связи в уголовном праве, ч. П.
Яраславль. -1880.-544 с.
80. Утевский Б.С. Вопросы вины в теории уголовного права //Советское госу¬
дарство и право. - 1952. №4. С. 27-38.
81. Сергеева Т.Л. К вопросу об индивидуализации уголовной ответственности.
//Советское государство и право.-1951. №10. С. 33-44.
82. Утевский Б.В. Вина в советском уголовном праве. М.-1950.-295 с.
83. Трайнин А.В. Состав преступления по советскому уголовному праву. М.:
Гос., изд., юрид., лит-ра, 1951.-388 с.
84. Краткий словарь иностранных слов // Под ред. И.В.Лехина, Ф.Н.Петрова 6-е
перер., и доп., издание.- Гос., изд-во иност., и нац., словарей, М. - 1951.- 488 с.
85. Милль Д.С. Система миллогистической и индуктивной логики. М.-1914.-
462с.
86. Buri М. Uber Kausalitat und deren Verantwortung. Leipzig, 1873.- 412 p.
87. Советское уголовное право. Общая часть. //Под ред. Г.А.Кригера, Б.А.
Куринова, Ю.М.Ткачевского. М.: Изд-во Моск., унив-та, 1981.- 517 с.
88. Buri М. Kausalitat und ihre strafrectlichen Beriehunqen. Stuttqart, 1885.-369 p.
89. Hartmann E. Das Kausalproblem im Strafrecht. Breslau, 1900.- 457 p.
90. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетень- Астана, 2000.-
Қаңтар.- 4-6 б.
91. Kries J. Uber den Beqriff der objectiven Moqlichkeit und einiqe Anwendunqen
desselben.- Leipziq, 1888.-233 p.
92. Таганцев Н.С. Курс русского уголовного право. Общая часть.- М., 1878. -
350с.
93. Колоколов Г. О соучастии в преступлении.- М., 1881.- 431 с.
94. Таганцев Н.С. Русское уголовное право: В 2 Т: Лекции. Часть общая.
//Сост., отв., ред., Н.И.Загородников. Инст., гос-ва и право.- М.: Наука, 1994.-
380с.
141
95. Birkmeyer K., Uber Ursachenbeqriff und Kausalzusammenhand im strafrecht. Leipziq, 1885.-397 p.
96.Stephen J. F. A Diqest of the Clriminai Law, 8 edit., by L.F. Sturqe, London 1947, 219 p. note 7.
97. Дженкс Э. Англиийское право (Источ., права. Судоус-во, Судопр-во, Уг.,
пр., Гр., пр.) Перев. Л.А.Лунц. Пред-е М.М.Исаева, и Л.А.Лунц, (5-12 с).- М.:
Юрид., изд-во тип. им. Евг. Соколовой в Лгр., 1947.-378 с.
98. Кении К.С. Основы Уголовного права. Пер., с анг. В.И.Каменской. Под ред.,
и мо вступит., статей Б.С.Никифорова, (с. V-LVII) М.: Изд-во иное., лит. 20-я
тип. Союзполиграфпрома, 1949. LVII, 600 с.
99. Miller J. Proximate Cause, "Harward Law Review", 1925, №2, p. 80-93
100. Weite J.B. The Criminal Law and its Enforcement Chicago, 1947.- 499 p.
101. McLaughlin "Harward Law Review", 1925, №2, 155-199 p.
102. Green L. Rationale of Proximate Cause.- Kansas, 1927.- 137 p.
103. Сергеева Т.Л. Вопросы виновности и вины в практике Верховного Суда
СССР по уголовным делам. Изд., и 2-я тип. Изд-во Акад., наук СССР в Мск.,
М-Л.: 1950.-184 с.
104. Реннеберг И . Объективная сторона преступления. //Перев., с нем., под
ред., и с предис. А.А.Пионтковского. М. Госюриздат, 1957.- 88 с.
105. Советское уголовное право. //Под ред. В.Д.Меншагина идр. М.:
Госюриздат, 1962.- 450с.
106. Шаргородский М.Д. Некоторые вопросы причинной связи в теории права.
// Советское государство и право, 1956 . №7. С.38-51.
107. Иоффе О.С. Ответственность по советскому гражданскому праву. Л.- Изд-
во Лен., универ., 1955.-311 с.
108. Mepkel- Liepmann, Die Lehze von verbrechen und strafe, Stuttqart, 1912, 133-
139 беттер.
109. Фойницкий И.Я. Мошенничество по русскому праву, ч.П, СПб, 1871, 214-
219 беттер.
110. Қазақстан Республикасының Жоғаргы Сотының бюллетені.- Астана, 1999.-
Сәуір.-11-12б;18-19б.
111. Кузнецова Н.Ф. Ответственность за приготовление к преступлению и
покушение на преступление по советскому уголовному праву. М.: Изд-во
Московского унив-та, 1958.- 204 с.
112. Bun М. Yersuch und Kausalitat, Gerichtssaal, 1888.- 420 p.
113. Колоколов Г. К учению о покушении.-М., 1884.-320 с.
114. Фойницкий И.Я. Уголовно-правовая доктрина о соучастии. //Юридический
вестник, кн. 7, 1891.- С. 15- 25.
115. Сергеевский Н.Д. Русское уголовное право. Пособие к лекциям
Н.Д.Сергеевского. Изд. 8-е Част общая. Спб, 1910.- 38 с.
116. Bierlinq E.R. Juristische Prinzipienlehre. В. III. Tubinqen, 1905.- 420 p.
117. Гришаев П.И., Кригер Г.А. Соучастие по уголовному праву.- М.: Госюр¬
издат Л 959.-255 с.
118. Пинчук В. Состав преступления и проблема ответственности за соучастие
особого рода. //Вестник Ленинградского университета, 1959 . №17. С. 125-135.
142
119. Уголовный кодекс. Практический комментарий //Под ред М.Н.Гернета,
А.Н.Трайнина М.- 599 с.
120. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотьшың бюллетені.- Астана, 1998.-
Маусым.- 27-28 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университет!
ЖОК 343.97 (574) Қолжазба күқығында
Қуаналиева Гүлдана Амангелдіқызы ҚЫЛМЫСТЫҚ Қ¥ҚЫҚТАҒЫ СЕБЕПТІ БАЙЛАНЫС
12.00.08 - Қылмыстық қүқық және криминология; кылмыстық-атқарушылық күқық
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
Диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор А.Н.Ағыбаев
Қазақстан Республикасы
Алматы
2002
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІЖӘНЕ НЕГІЗІ
Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі 8
Қылмыс құрамының белгілері 13
Қылмыстық құқықтағы себепті байланыстыңұғымыжәнетүрлері ... 18
Қоғамға қауіпті іс-әрекет, қылмыс зардабы және себепті байланыстың
өзара ара-қатынасы 30
1.5Себепті байланыс жөне кінә 54
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ Қ¥ҚЫҒЫ
БОЙЫНША СЕБЕПТІБАЙЛАНЫСТЫ АНЫҚТАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ
ТЕОРИЯЛАР МЕН КӨЗҚАРАСТАРДЫҢ ЭСЕР ЕТУІ
Эквиваленттік теориясы 62
Адекватты себептілік теориясы 69
Шарттар теңсіздігі теориясы 72
"Таяу себеп" теориясы 77
"Қажетгі зиян тигізу" теориясы 81
Себепті байланысты анықтаудағы басқа да көзқарастар 85
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚ ИНСТИТУТЫНДАҒЫ СЕБЕПТІ
БАЙЛАНЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
Себепті байланыс және әрекетсіздік 95
Себепті байланыс және қылмыстардың көптігі 99
Себепті байланыс және аяқталмаған қылмыс 108
3.4Себепті байланыс және қылмысқа қатысу 120
ҚОРЫТЫНДЫ 129
ПАЙДАЛАНРАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 137
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің тәуелсіз мемлекет болып жарияланғанына он жылдан асты. Осы жылдардың ішінде еліміз әлем сахынасы төрінде беделді орынға ие болып, көптеген жетістіктерге қол жеткізгені мәлім. Бүл жетістіктердің бірі адам қүқығы мен бостандықтарын бірінші орынға қойып, оларды мемлекет тарапынан қорғауға алуға қатысты. Оған дәлел, 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданған Ата заңымыздың Ібабында: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық және әлуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, қүқықтары мен бостандықтары" делінген 1,4.
Бірақ "бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, үрпақтарға қалдыру қажет"2, 35. Тәуелсіздікті қорғау және нығайту ең алдымен мемлекеттің ішкі демінен, оның тыныс алуынан басталады. Ал қазіргі ахуал, оның ішінде қылмыстылықтың өрістеу деңгейі, адам қүқығы мен бостандығының көп жағдайда тиісті түрде қорғала бермейтіні қатты алаңдатады. "Барлық жерде қылмыстық дәстүрлер мен дағдылар жаңғырып, қылмыстық әлемнің кәсіпқойлануы мен мамандануы жүріп жатыр. Көптеген азаматтардың негізгі табыс көзі кылмыстық бизнес болып отыр" -деп, Елбасы бекерге айтпаған 3, 1.
Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші күрделі жағдайда қалып отыр. Республика бойынша соңғы он жыл ішінде (1991 -200 Іжылдар) жалпы қылмыс саны төмендегідей:
1991-173858, 1992-200873, 1993-206006, 1994-201796, 1995-183913, 1996-183977, 1997-165401, 1998-142100, 1999-139431, 2000-150790, 2001-152168 4.
Оның ішінде қылмыс дәрежесінің аса коп өсуі 1992-1994 жылдар аралығына келсе, 1995-1999 жылдарда қылмыстың бәсеңсуі, ал соңғы 2000-2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі байқалып отыр. Бүл көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан әрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дүрыс ашу және кінәліні әшкерлеп, әдІлеттілікті қалпына келтіру қылмысқа қарсы күрес жүргізудің тиімділігін арттыратыны сөзсіз. Ал қылмысты заңға сәйкес дүрыс ашу, істелген қоғамға кауіпті іс-әрекет пен одан туындаған зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтауды талап етеді. Өйткені себепті байланыс дүрыс анықталмаса нақты қылмыс қүрамы орын алмайды. Кінәліге қылмыстық жауаптылықты белгілеуге, я болмаса оған жаза тағайындауға болмайды. Себепті байланысты қүқық қолдану тәжірибесінде анықтамау немесе оны анықтау кезінде қателіктер жіберу соттардың қате үкімдер шығаруына және қүқық қорғау қызметіндегі олқылықтардың пайда болуына негіз болады. Сондықтан да себепті байланысты дүрыс анықтаудың өте маңызды теориялық, тәжірибелік мәні бар.
Осыған қарамастан, қылмыстық күқық теориясында себепті байланысты анықтауға қатысты белгілер жеткілікті деңгейде өз шешімін таппаған. Себепті байланыс туралы әр түрлі даулы ғылыми теориялар мен көзқарастар,
4
анықтамалар бір арнаға келтірілмеген. Міне осы теориялар бір-бірінен ажыратылып, олардың дүрыс-бүрысы жан-жақты зерттеліп аталған мәселені шешу негізінде ғылыми ұсыныстар жасау қажеттілігі туындайды. Қылмыстық құқықтағы себепті байланыс мәселесін сот тергеу тәжірибесінің негізінде зерттеп, ғылыми-ой елегінен өткізу қажетттілігі ешбір күмән тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің елімізде осы бағытта арнаулы зерттеулер осы кезге дейін мүлдем жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Бүл саладағы аз да болса мақалалар мен ғылыми еңбектерден қүр алақан емеспіз.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, қылмыстық қүқықтағы себепті байланыс мәселесі туралы Кеңес Одағы түсында П.Т.Васьков, Н.Д.Дурманов, М.И. Ковалев, В.Н.Кудрявцев, Т.Л.Сергеева, Н.Д.Сергеевский, М.Д.Шаргородский тағы басқа (т.б.) ғалымдардың еңбектерінде баяндалған.
Диссертацияны зерттеу кезінде философия, психология, қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық-атқару құқығы және криминология ғылымдары бойынша жазған Қазақстан Республикасьшың белгілі ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Атап айтканда - А.Н.Ағыбаевтың, Е.О.Алаухановтың, З.О.Ашитовтың, Н.М.Әбдіровтың, М.Т.Баймахановтың, Ғ.Ы.Баймурзиннің, Қ.Ә.Бегалиевтың, Б.С.Бейсеновтың, Р.Ғ.Досболовтың, Н.Дулатбековтың, Қ.Б.Жарықбаевтың, Е.Е.Жәкішевтің, Ү.С.Жекебаевтың, Б.Ж.Жүнісовтің, С.З.Зимановтың, А.А.Исаевтың, Е.І.Қайыржановтың, М.Ч.Қогамовтың, Д.Кішібековтың, Г.С.Мауленовтың, А.Ж.Машабаевтың, Ә.Х.Миндағүловтың, С.С.Молдабаевтың, Г.М.Мүқашевтың, Р.Ш. Мырзабековтың, М.С.Нәрікбаевтың, Б.М.Нүрғалиевтың, Р.Т.Нүртаевтың, С.М.Рахметовтың, И.И.Роговтың, Г.Р.Рүстемованың, С.Н.Сәбікеновтың, Б.С.Салаевтың, Б.Х.Төлеубекованың, Д.С.Чукмаитовтың және т.б.
Қылмыстық қүқықтагы себепті байланыс туралы жазылған жүмыстар әлі де аз, Қазақстан Республикасында себепті байланыс туралы аздаған ғылыми мақалалардан басқа, арнайы жүргізілген зерттеу жүмысы жоқ. Оның үстіне 16 шілде 1997 жылы жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне (ҚРҚК) енгізілген қылмыстыр көптігінің түрлері сияқты жаңа институтты ескеріп және соған қатысты себепті байланысты анықтау туралы деректер жоқтың қасы десек қателеспейміз. Өйткені қылмыстық қүқықтағы себепті байланыс мәселесіне арналған тек қана Т.В.Церетелидің түңғыш рет 1957 жылы жарық көрген "Причинная связь в уголовном праве" деген ғылыми еңбегі бар. Осыған орай бүл проблеманың қүқыктық, философиялық, әлеуметтік қырларын кешенді түрде зерттеуді мақсат түтатын ғылыми ізденіске мүқтаждыгына дау жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі мақсаты - қылмыстық қүқықтағы себепті байланысты анықтаудың негізгі ерекшеліктерін белгілей отырып, оған катысты жаңа үсыныстарды талдап және оларды қүқық кррғау органдарының тәжірибесінде пайдалану болып табылады.
Осы мақсатка сәйкес зерттеудің міндеттері мыналар:
қылмыстық жауаптылық үғымының теориялық негізін зерттеп білу;
қылмыс құрамының белгілеріне талдау жасау;
5
философиялық ғылым саласы тұрғысынан себепті байланысты анықтау;
іс-әрекет, қылмыс зардабы және себепті байланыс үғымдарын анықтап,
олардың өзара байланысын, қатынасын көрсету;
себепті байланыс туралы орын алған әр түрлі ғылыми теориялар мен
көзқарастарды зерттеу;
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқындағы және оның
институттарындағы себепті байланысты қазіргі заң тұрғысынан анықтау
белгілерін ұсыну;
себепті байланыс орын алған сот-тергеу тәжірибесін зерттеу және құқық
қорғау қызметіндегі себепті байланысты аныктауга қатысты туындаған
олкылықтарды жою үшін ғылыми негізделген ұсыныстарды жетілдіру.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізін - қоғамдық ғылымдарға ортақ,
жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер, теориялық негізін қылмыстык қүқық, криминология, философия, социология, логика, психология ғылымдарының негізгі қағидалары қүрады. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы күқықтану, жүйелі-құрылымдық талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Жүмыста статистикалық және нақты әлеуметтік сүқбат, қылмыстық істердің қүжаттарымен танысу әдістерге жүгіну орын алды.
Диссертациялық зерттеудің шпирикалык деректік негіздері. Қазақстан Республикасы және бүрынгы КСРО Жоғаргы Сотының жарияланган тәжірибесін зерттеу қорытындылары; Алматы қаласы және Алматы облысы соттарының 200-ден астам қылмыстық істерінің қүжаттарын талдау, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындагы қүқықтық статистика және ақпарат орталығы агенттігінің соңғы он жыл ішіндегі (1991-2001ж.ж.) қылмыс статистикасының мәліметі болып табылады.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы - Қазақстан Республикасында түңгыш рет арнайы және мемлекеттік тілде қылмыстық қүқықтағы себепті байланысты анықтау мәселесінің зерттелуінде. Зерттеу жүмысында себепті байланысты дүрыс анықтау үшін үсынылган жаңа белгілер негізделіп, қылмыстық қүқықтың әр түрлі институттарындагы атап айтқанда: әрекетсіздік, қылмыстардың көптігі, кінә, аяқталмаған қылмыс, қылмысқа қатысуда орын алатын себепті байланыстың талданып, оған жан-жақты баға берілуінде, сондай-ақ осы мәселеге байланысты қылмыстық заңға, қылмыстық қүқық теориясына қосатын жаңа үсыныстар мен қүқық қолдану тәжірибесіндегі кемшіліктерді жою жолдарының гылыми түрғыдан анықталып дәлелденуінде.
Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы қорытынды-тұжырымдар ұсынылады.
1 .Қылмыстық жауаптылықтың негізі қылмыс қүрамы болатынын басшылыққа ала отырып, қылмыстық жауаптылық және қылмыс қүрамы се-бепті байланыстың орын алуына бастапқы алгы шарт болып табылатынын негіздеу.
2.Себепті байланыс үғымы туралы көптеген көзқарастарга талдау жасау арқылы, себепті байланыс ең алдымен философиялық, одан кейін қылмыстық
6
құқықтағы заң санатынына айналатынын негіздеу. Себепті байланысты анықтау тиісті белгілерге сәйкес жүргізілу қажеттілігін дәлелдеу.
З.Себепті байланыс бізге үйреншікті тек материалдық құрамдағы қылмыстарда болатынын сынға ала отырып, қылмыстық құқықтағы себепті байланыс табиғатта адам қимылымен туындайтын бастапқы және одан пайда болған соңғы кезеңдердің арасын объективтік түрде жалғастыратын байланыс екенін негізеу. Бастапқы кезең - қоғамға қауіпті іс-әрекет; одан туындайтын соңғы кезең - нақты қылмыс зардабы немесе сол зардаптың пайда болу мүмкіндігі.
4.Қылмыстың аяқталу кезеңіне байланысты себепті байланыс екіге бөлінеді:
а) міндетті сипаты бар себепті байланыс;
б) міндетті сипаты жоқ себепті байланыс.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындаған нақтылы зардаптың арасындағы себепті байланыстың міндетті сипаты болады, ал нақтылы зардап орын алмаса да, оның нақты орын алу мүмкіндігі болған жерде себепті байланыстың міндетті сипаты болмайды.
З.Себепті байланысты дәлелдеуге тырысқан бүрынғы әр түрлі теориялар мен көзқарастардың кемшіліктерін дәлелдей отырып, оларды қазіргі уақыттағы себепті байланысты анықтағанда ескеру қажеттілігін негіздеу.
Себепті байланыс туралы әр түрлі теориялар мен көзқарастарды зерттеу, олардың Қазақстан Республикасының қылмыстық қүқындағы себепті байланысты дүрыс таба білуге септігін анықтау.
б.Себепті байланыс қылмыстық қүқықтағы: әрекетсіздік, қылмыстардың көптігі, кінә, қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу, қылмысқа қатысу және қатысушылардың түрлері мен нысандары сияқты үғымдардың қалыптасуына негіз болып табылады.
Т.Қылмыстық қүқықтағы жеке қылмыстар мен кылмыстардың көптігін ажыратқанда себепті байланыстың өз ерекшелігі бар. Жеке қылмыстарда - бір себепті байланыс, ал қылмыстардың көптігінде - екі я одан да коп себепті байланыс орын алатын үсыныстарды негіздеу.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Зерттеу қорытындылары жалпы қылмыстық күқық теориясын, оның ішінде қылмыстық қүқық институттарындағы себепті байланыстың орын алуына қатысты көзқарастарды жаңартады. Себепті байланысты анықтау арқылы қылмыстық жауаптылықты анықтаудың әлеуметтік және қүқықтық негізіне әділеттік түрғыдан қарауға ықпалын тигізеді.
Жүмыс қорытындысының тәжірибелік мәні:
қүқық қорғау және қүқық қолдану органдарының қылмысқа қарсы күрес
жүргізуді қолдану тәжірибесінде;
соттардың жаза тағайындаудағы тиімділігін арттыруда;
қылмыстық қүқық, криминология пәндерінің оқу процессінде;
әдістемелік қүралдарды дайындау және магистрлық, бітіру жүмыстарын
жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі мазмүны -ғылыми мақалалар ретінде Заң газеті, Заң, Фемида, Қаз¥У Хабаршысы, заң се-
7
риясы сияқты басылымдарда жарық көрген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналып өткізілген әртүрлі халықаралық конференцияларда талданып, олардың жинақтарында басылып шыққан. Зерттеудің басты ғылыми нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университет! заң факультетінің теориялық семинарында, қылмыстық құқық және криминология кафедрасының мәжілісінде талқыланған.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі - диссертацияның қүрылымы кіріспеден, 3 бөлімнен (15 бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланган әдебиеттер тізімінен түрады.
8 1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІП ЖӘНЕ НЕГІЗІ
І.ІҚылмыстық жауаптылықтың түсінігі
Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып табылады. Заң әдебиеттерінде қылмыстық жауаптылық жиі кездесетін термин. Мәселен, қылмыстық қүқықта қылмыстық жауаптылықтың негізі, қылмыстық жауаптылыққа тарту, қылмыстық жауаптылықтан босату, қылмыстық жауаптылықтың көлемі сияқты басқа да үғымдар қолданылады. Бірақ, ғылыми әдебиеттерде қылмыстық жауаптылық үғымы туралы біртектес анықтама қалылтаспаған, яғни қылмыстық жауаптылық әр ғалыммен әр қалай түсіндіріледі. Ал аталған мәселеде, әртүрлі көзқарастарды бір арнаға келтіру өте маңызды болып табылады. Өйткені қылмыстық қүқықтағы кез келген сүрақ қылмыстық жауаптылық мәселесінің қатысуымен шешіледі.
Кінәлінің қылмыс жасауы нәтижесінде пайда болатын қылмыстық-қүқықтық қатынастар, оның ішінде жеке алғанда қылмыстық жауаптылық туралы сүрақ теориялық қана емес, сонымен қатар өте маңызды тәжірибелік мәселе. Қылмыстық-қүқықтық қатынасты және қылмыстық жауаптылықты дүрыс түсіну болашақта қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының одан әрі жетілуіне басты негіз болып табылады. Сондықтан да, қылмыстық-қүқықтық қатынас мәселесі бойынша туындаған даулар заң шығару тәжірибесінде, яғни қылмыстық-қүқыктық саясатты жүргізгенде орын алмауы мүмкін емес.
Әдебиеттерде, аталған қылмыстық-қүқықтық қатынас қандай субъектілердің арасында пайда болады деген сүрақ көптеген ғалымдардың арасында дау туғызады. Қылмыстық-қүқықтық қатынастағы субъектінің біреуі, қылмыс жасаған кінәлі адам болатынын барлық ғалымдар мойындайды. Ал екінші субъект жөнінде бір жакты пікір қалыптаспаған. Мысалы, Н.Н.Полянский: "Қылмыстық-қүкықтық қатынас қылмыскер мен мемлекеттің жазалаушы органдары арасында пайда болады" деп көрсетеді 5, 253-256. А.Л.Ривлин, В.Г.Смирнов сияқты ғалымдар мемлекетгің қылмыскермен ешқандай қылмыстық-қүкықтық қатынасқа түспейтінін айтып, "қылмыстық-қүқықтық қатынастың субъектілері бір жағынан тергеу, прокуратура және сот органдары болса, екінші жағынан тек қана сотталған адам емес, айыпталушы да болады" деп көрсетеді 6, 107; 7, 162-163. Біздің ойымызша, нақтылы қүқықтық-қатынасқа түсу қүқығына иеленген - мемлекетті және тиісті шараларды тағайындау, қолдану қүқығы бар яғни, қүқық қорғау органдарын ажырата білу қажет. Көп жағдайда жекеленген авторлар материалдық қылмыстық-қүқыктық және процессуалдық қүқықтық-қатынастарды ажыратпайды.
Қылмыстық-қүқықтық қатынасқа қатысатын мемлекет болып табылады. Мемлекет қана кінәлі адамдарға кешірім жасау арқылы өзінің қылмыстық қудалау қүқығынан бас тарта алады. Соттың ондай қүқығы жоқ. Сот мемлекеттің күқығын жүзеге асыра отырып, мемлекеттің атынан үкім шығарады.
Қылмыстық жауаптылыққа қатысты қылмыстық қүқық теориясында орын алған көптеген көзқарастарды үш негізгі бағытқа белуге болады.
9
Қылмыстық жауаптылық деп, қылмыс жасаған адамның өзі істеген қоғамға
қауіпті іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне), қылмыстық заңға сәйкес жауап беру
міндетін айтамыз. Кінәлі адамның жауап беру міндеті жеке немесе мүліктік
сипатта болуы мүмкін. Бүл көзқарас көптеген оқулықтар мен ғылыми
жүмыстарда көрсетілген.
Қылмыстық жауаптылық дегеніміз, қылмыс жасаган адамға сот үкімімен
тағайындалатын қылмыстық заңда көрсетілген мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы.
Ол қылмыстық қүқық нормасындағы санкцияньщ жүзеге асуын көрсетеді, яғни
кінәліні соттау, оған жаза тағайындау.
Қылмыстық жауаптылық деп, қылмыс жасаған адам мен мемлекет атынан
қызмет ететін қүқық корғау органдары арасындағы бүтіндей алғанда
кылмыстық заңмен реттелетін барлық қылмыстық-қүқықтық қатынастардың
жиынтығы.
Жоғарыда көрсетілген әрбір бағыт өз алдына маңызды. Бірі екіншісінен мәнді немесе керісінше деп санау біздің ойымызша қате. Өйткені әрбір бағыт, қылмыстық жауаптылық сияқты күрделі үғымның мазмүнының ерекшелігін көрсетеді. Бүл жердегі маңызды нәрсе үш бағыттың мақсаты және қолдану ая-сын дүрыс анықтау болып табылады.
"Қылмыстық жауаптылық ең бастысы қүқықтық үғым. Оның мазмүны әрекет етіп түрған қылмыстық заңмен анықталады. Ал қылмыстық заң өз алдына қылмыстық жауаптылықты дүрыс анықтаудың негізі болып табылады" деп көрсетеді профессор Е.І.Қайыржанов 8, 32. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық заң нормаларымен бекітіледі. Бүл нормалар қандай қоғамға қауіпті іс-әрекеттің қылмыс қатарына жататынын көрсетіп, ҚРҚК-ң Ерекше бөлімде олардың тізімін беріп, сол іс-әрекеттер үшін жаза белгілейді. Қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекеттерді істеуге қылмыстық жауаптылық қатерімен тыйым салады. Бірақ қылмыстық заңмен ғана көзделген жауаптылық абстрактылы сипатта болады деп айтуға болады. Өйткені қылмыстық заң нормасы алғашқы ке-зекте барлық азаматтарға ескерту қызметін атқарады, яғни қылмыстық заң нор-масында көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді (әрекетсіздікті) істеуге тыйым салып, керісінше болган жағдайда қүқық бұзушыға мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шаралары қолданылатынын алдын ала ескертеді. Осы орайда профессор А.Н.Ағыбаев былай деп көрсетеді: "Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамга қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін гана белгіленеді. Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген нақтылы бір қылмыстың қүрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау, үрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бүзақылық т.б. Мүның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақтылы қылмыс қүрамын түзейтін қылмыстық қүқық норма-ларды кінәлі түрде ғана бүзғанда жүзеге асырылады" 9, 32.
Қылмыс жасалған кезде, нақтылы қылмыстық-қүқықтық қатынас пайда болады. Кінәлі адамға заңмен көзделген мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шарасын жүктеу міндеттілігі туындайды. Бүл міндетті кінәлі адамның өзі жасайды десек қателеспейміз. Ал мемлекет күқық қоргау органдары арқылы күштеу шарала-
10
рын қолдану қүқығына ие болады. Кінәлінің мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шарасына өзі жасаған міндеттілігі, түтастай алғанда қылмыстық жауаптылықты білдірмейді. Өйткені адамға жүктелетін міндет жүзеге аспай қалуы мүмкін. Мысалы, кінәлінің қылмыстық жауаптылықтан жалтаруы немесе ҚРҚК-нің 68 бабының 1 және 2 бөліктеріне сәйкес: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер істі сот қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасалған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан боса-туы мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды, егер ол адамның содан кейінгі мүлтіксіз мінез-қүлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Көрсетілген жағдайларда адамға мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шаралары қолданылса да ( мысалы, алдын ала тергеу кезінде қамауға алу), ол қылмыстық жауаптылыққа тартылды деп са-налмайды. Бүл арада А.В.Кладковтың пікірімен келісуге болады. " Қылмыс жа-саған кінәлі адамға қылмыстық жауаптылық жүктеу үшін, заңды қүжат керек. Ол қүжат- жаңадан заңды күшіне енген сотттың айыптау үкімі" 10, 68.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп, қылмыстық қүқық нормасы бойын-ша, қылмыс деп белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамға мемлекет атынан соттың айыптау үкімімен қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шара-сы болып табылады.
Қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік маңызы қылмыстық қүқықтың міндеттерінде көрініс табады. Қылмыстық қүқықтың мәні қылмыстық жауап-тылықтың негізі мен шегін анықтаудан түрады. Сондықтан да, қылмыстық қүқықтың міндеті бір уақытта қылмыстық жауаптылықтың да міндеті болып табылады. Қылмыстық қүқықтың міндеттері мен мазмүны ҚРҚК-ң 2 бабында көрсетілген оларға: адам мен азаматтың қүқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, үйымдардың қүқыктары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасы-ның конституциялық қүрылысы мен аумақтық түтастығын, қоғам мен мемле-кеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сүғушылықтан кррғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу жатады. Аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін, қылмыстық заң қылмыстық жауаптылық негіздерін белгілейді. Ол туралы ҚРҚК-гі 2 баптың 2 бөлігінде былай делінген: Бүл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар мен өзге де қылмыстық-қүқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Айтылғанды қорыта келе, қылмыстық жауаптылықтың маңызды белгілерін атап көрсетуге болады: біріншісі, қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмүны. Қылмыстық жауаптылық үғымын анықтауда, оның әлеуметтік мазмүнына көңіл бөлмеу, аталған үғымның толық анықтамасын бермейді. Қылмыскерге қылмыстық жауаптылық жүктеу, оның теріс қылығына мораль-дық саяси баға беріп мінеу және мемлекет пен крғам тарапынан қылмысын
11
бетіне басу қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнын қүрайды. Екіншісі, қылмыстық жауаптылықтың заңдылық жағы. Мемлекет өзінің тиісті органдары арқылы қылмыс жасаушыға мемлекеттік-мәжбүрлеп күштеу шара-сын қолданады. Қылмыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу ша-ралары заңдылық белгіні қүрайды.
Қылмыстық-қүқық сипатындағы мәжбүрлеу шараларының ішіндегі басты орын жазаға берілген. Жаза қылмыстық жауаптылықтың негізгі мазмүнын қүрайды. Бірақ қылмыстық жауаптылық және жаза тең үғымдар емес. Қылмыстық жауаптылық Қылмыстық кодекстегі баптарға байланысты жаза және басқа да жаза болып табылмайтын қылмыстық-қүқық эсер ету шаралары-на бөлінеді. (Мысалы, ҚРҚК-ң VII бөлімі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары). Қылмыстық жауаптылық үғымының ауқымы кең , ол өз ішіне жаза үғымын қосады. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылықтың өзін: жаза мен соттылық тағайындалмайтын және жаза мен соттылық тағайындалатын деп бөлуге болады. Бүл қорытынды ҚРКК-нің 81бабынан шығады. Оған сәйкес: "Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлыктағы қылмыс жасағаны үшін сот-талған кәмелетке толмаған адам, егер оны түзеуге ҚРҚК-тің 82 бабында көзделген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген". Біздің ойымызша, аталған баптағы "қылмыстық жауапты-лықтан" деген сөзді "қылмыстық жазадан" деп ауыстыру дүрыс секілді. Өйткені бүл жерде, кәмелетке толмаған адамды тек қана жазадан босату туралы сөз болып отыр. Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары, кәмелетке тол-маған адамға соттың айыптау үкімі бойынша тағайындалады. Ал соттың заңды күшіне енген айыптау үкімі жаза тағайындамаса да қылмыстық жауаптылық жүктейді. Сонымен қатар, жазадан босатылған адам ҚРҚК-ң 77 бабының 2 бөлігіне сәйкес, соттылығы жоқ деп танылады.
Сонымен, кәмелетке толмаған адам жазадан босатылса да, қылмыстық жау-аптылықтан босатылмайды. Жаза мен соттылық тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық тәжірибеде өте сирек қолданылады. Көп жағдайда жаза мен сот-тылық тағайындалатын қылмыстық жауаптылық кездеседі. Екінші жағдайда, қылмыстық жауаптылықтың мазмүнын адамға тағайындалатын жаза және сот-тылық қүрайды. Демек, қылмыстық жауаптылық жазаға Караганда көлемі кең қылмыстық-қүқықтық үғьш. Ол жаза тағайындалмаса да орын алуы мүмкін. Ал жаза тағайындау міндетті түрде қылмыстық жауаптылыққа тартумен үштасады. Қылмыстық жауаптылық және жаза өзара тығыз байланысты бірақ, тең үғымдар емес.
Қылмыстық жауаптылықтың өз шегі болады. Ол көлемі бойынша және уақыт ішінде шектеледі. Қылмыстық жауаптылық көлемінІң шекарасы, оның уақыт ішіндегі шектелуіне де эсер етеді, яғни жауаптылық бірқатар жағдайда қысқартылады, сонымен қатар, соттылықтың жойылып немесе жаза тағайындағанға дейін де аяқталуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылық көлемін анықтауда, жоғарғы және төменгі шегі бар қылмыстық-қүқық нормасының бүзылған санкциясының маңызы ерекше болып табылады.
12
Қылмыстық-құқықтық қатынастың пайда болуы бір уақытта қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асуын білдірмейді. Әдебиеттерде, қылмыстық-құқықтық қатынастың пайда болу негізі туралы бір жақты пікір қалыптаспаған. Мысалы, В.И.Курляндский сияқты заңгерлердің бір тобы, қылмыстық-құқықтық қатынас, қылмыс жасаған уақыттан басталады деп айтады 11, 19. Бұл пікірге В.Г.Смирнов өз қарсылығын білдіреді. Оның ойынша: Қылмыстық-қүқықтық қатынас сот үкімінің заңды күшіне енген сәтінен басталады және қылмыстық-қүқықтық қатынастың субъектісі сотталған адам бо-лып табылады 7, 162. Кейбір ғалымдардың (Я.М.Брайнин, Г.Б.Вштенберг, А.Л.Ривлин) пікірінше, қылмыстық-қүқықтық қатынас кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тартқан кезден бастап пайда болады 12, 21; 13, 12; 6, 100-111. Ал П.Е.Недбайло сиқты ғалымдар, қылмыстық-құқықтық қатынастың пайда болу негізінде күрделі қүрамньщ жатқанын көрсетеді. Күрделі қүрам деп отырғанымыз, қылмыстың жасалуы және айыптау үкімінің шығарылуы 14, 99. Біздің ойымызша, қылмыстық-қүқықтық қатынас мәселесіне байланысты сүрақтардың әр түрлі түсіндірмесі, қылмыстық жауаптылықты материалдық түрғыдан және процессуалдық түрғыдан дүрыс ажыратпау болып табылады. Қылмыстық қүқықтағы яғни материалдық түрғыдағы қылмыстық жауаптылық дегеніміз, кінәлінің өзі жасаған қылмысына тиісті тәртіппен жауап беру міндеттілігі яғни тиісті қүқықтық шектеулерге, оның ішінде мемлекеттің аты-нан сотталып жазаға тартылуы болып табылады. Материалдық мағынадағы қылмыстық жауаптылықтың пайда болу негізі, кінәлінің қылмыс жасауы болып табылады. Осы уақыттан бастап қылмыстық-қүқықтық қатынас пайда болады. Ал қылмыстық іс жүргізудегі яғни процессуалдық мағынадағы қылмыстық жауаптылық деп, қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамның тағылған айыптың шегінде жауап беру, мемлекеттің атынан сотталу және тағылған жаза-ны атқару міндеттілігін айтамыз. Бүл жердегі қылмыстық жауаптылықтың негізі, айып тағу үшін тиісті дәлелдемелердің жеткіліктігі болып табылады. Іс жүргізу мағынасындағы қылмыстық жауаптылықтың пай да болу кезеңі, адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінен басталады.
Жоғарда аталып өткен қылмыстық жауаптылықты негізгі үш бағытта түсінуге қатысты, қылмыстық жауаптылықтың басталу және аяқталу ке-зеңдерін анықтайтын болсақ, қылмыстық жауаптылық үғымын бірінші бағытта, яғни кінәлі адамның мемлекеттік-мәжбүрлеп күштеу шарасына тартылу міндеттілігі деп түсінсек (ол міндеттілік қылмыс жасағаннан бастап пайда болады), онда қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асуы, алдын ала тергеу жүргізу кезінде кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тартудан, сонымен қатар, қылмыстық істі сотта қараудан, жаза тағайындалатын болса айыптау үкімін шығарудан, шартты түрде соттау және соттылық мерзімдерінің ішінде жүзеге асырылады. Соттылықтың жойылып немесе алып тасталуынан (ҚРҚК-нің 77 бабы) кейін, қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асуы да аяқталады.
Қылмыстық жауаптылық үғымын үшінші бағытта, яғни кінәлі мен мемле-кет арасындағы қылмыстық заңмен реттелген қоғамдық қатынастар деп түсінсек, оның уақыт ішіндегі шегі жоғардағыдай шешіледі.
13
Қылмыстық жауаптылықты екінші бағытта, яғни кінәліге заңды күшіне енген соттың үкімімен тағайындалатын мемлекетгік-мәжбүрлеп күштеу шара-сы деп түсінсек, қылмыстық жауаптылықтың уақыттағы шекарасы басқаша болады. Ол жаза тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта әр қалай шешіледі. Жаза мен соттылық тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылықтың басталу және аяқталу уақыты бірдей. Ол соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енуі болып табылады. Ал жаза мен соттылық тағайындалатын қылмыстық жауаптылық, соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енуінен басталады. Ол белгілі бір уақыт аралығына созылып, сотты-лықтың жойылуы немесе алынып тасталуынан кейін аяқталады.
Қылмыстық қүқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс қүрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу болып табылады (ҚРҚК-нің 3 бабы). Қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тек қана қылмыс істеген үшін, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қасақана немесе абайсызда істеген айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық жауаптылықтың негізі - іс-әрекетте қылмыс қүрамының болуы. Осыған байланысты, қылмыстық жауаптылықтың басқа қүқықтық жауаптылық (әкімшілік, тәртіптік, азаматтық-қүқықтық) түрлерінен ерекшеленетін белгілері бар.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылық іс-әрекетте қылмыс қүрамының бар-лык белгілері болғанда ғана жүктеледі, яғни қылмыстық жауаптылық басқа қүқықтық жауаптылық түрлерінен қолдану негізі бойынша ерекшеленеді. Со-нымен қатар, бүл жауаптылық өзінің мазмүны жағынан, басқа жауапты-лықтарға қарағанда неғүрлым қатаң болып табылады.
Екіншіден, қылмыстық жауаптылықты қолдану тәртібі басқа жауапты-лықтарға қарағанда, тек қана қылмыстық іс жүргізу заңдылығында бекітілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады. Оған сәйкес, қылмыстық жауаптылық тек қана соттпен және соттың заңды күшіне енген айыптау үкімімен тағайындалады. Қазақстан Республикасы атынан әрекет ететін соттан басқа ор-гандар немесе лауазымды адамдар қылмыстық жауаптылықты тағайындай ала-майды.
Қылмыстық жауаптылықтың үшінші ерекшелігі, қылмыстық жауптылық жүктелетін субъектілердің шегіне байланысты. Қылмыстық жауаптылық есі дұрыс, заңда көрсетілген қылмысы үшін жауап беру жасына жеткен тек қана жеке түлғаға (азаматтық қүқық бойынша заңды түлға болуы мүмкін) жүктеледі.
1.2 Қылмыс қүрамының белгілері
Көптеген қылмыстардың ішінде нақты бір қылмысты анықтау үшін, қылмыс қүрамының үғымы қолданылады. Бүрынғы Қазақ КСРО Қылмыстық кодекс! (22.07.1956) және қазіргі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекс! қылмыс қүрамының үғымын беретін арнайы норманы бекітпеген. Бүл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана береді.
А.В.Наумовтың айтуынша: "Қылмыс қүрамы дегеніміз, қоғамға қауіпті іс-әрекетті нақтылы қылмыс ретінде сипаттайтын қылмыстық заңмен белгіленген
14
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы. Қылмыс қүрамының ұғымы төрт белгіні құрайды, теорияда оларды қылмыс құрамының элементтері деп атайды 15, 136. Біздің ойымызша, қылмыс құрамының көрсетілген анықтамасымен келісуге болмайды. Өйткені, А.В.Наумов қылмыс құрамының белгілері және қылмыс құрамының элементтері деген мағынасы екі түрлі үғымды теңестіріп отыр. Дүрысында екі үғым ажыратылу қажет.
Кейбір ғалымдар қылмыс қүрамының анықтамасын бергенде объективтік және субъективтік жақтардың элементгерін бөліп көрсетеді. Мәселен, А.Н.Ағыбаев: "Қылмыстың қүрамы деп - қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан қүралған эле-менттердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз" деп көрсетеді 9, 50. Біздің ойымызша соңғы пікір қылмыс қүрамының анықтамасын толықтай береді. Өйткені қылмыс қүрамының белгілері және элементтері өз жиын-тығында қылмыс деп аталатын нақтылы қоғамға қауіпті іс-әрекетті көрсетеді. Әрбір қылмыстық іс-әрекет адамның жүріс-түрысының объективтік және субъ-ективтік қасиеттерінің бірлігін көрсетеді.
Кейбір оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде "қылмыс қүрамының элемен-ттері" және "қылмыс қүрамының белгілері" деген үғымдар бірін-бірі алмасты-рып отыратынына куә болып жатамыз. Ол дүрыс емес. Қылмыс қүрамының элемент! дегеніміз, заң бойынша қылмыс деп табылатын қоғамға қауіпті іс-әрекеттің әртүрлі жақтарына тиесілі топтық белгілерді қүрайтын қылмыс қүрамының қүрылымдық бөлігі. Қылмыс қүрамының элементтері қылмыстың әртүрлі жақтарына тиесілі: қылмыстың объектісіне, объективтік жағына, субъ-ективтік жағына, субъектісіне.
Қылмыс қүрамының белгісі деп, қылмыстың негүрлым маңызды қасиеттерінің нақтылы заңдық сипаттамасын айтамыз. Қылмыс қүрамының белгілері төрт топқа бөлінеді және оның төрт элементтерІне сәйкес келеді. Ал мағьшасы бойынша екі түрге бөлінеді. I. Қылмыс қүрамының негізгі белгілері:
қылмыстың обьектісін сипаттайтын белгілер: қылмыстық қол
сүғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынас;
қылмыстың обьективтік жағын сипттайтын белгілер: обьектіге зиян
тигізетін немесе зиян тигізу қауіпін тудыратын қоғамға қауіпті іс-
әрекет; себепті байланыс;
қылмыстың субьективтік жағын сипаттайтын белгілер: кінә-
қасақаналық, абайсыздық;
қылмыстың субьектісін сипаттайтын белгілер: жеке түлға, есі
дүрыстық, қылмыстық жауаптылық жасы.
Қылмыс қүрамының осы негізгі белгілері кез келген қылмыс қүрамында бо-лады және олардьщ біреуінің болмауы қылмыс қүрамының жоқтығын көрсетеді. Жоғарда аталған қылмыстың объектісін және объективтік жағын сипаттайтын белгілер қүбылыстың объективтік ақиқаттылығын көрсетеді, сол се-бепті қылмыс қүрамының объективтік белгілері деп аталады.
15
Қылмыстың объектісі - қылмыстық қол сұғушылықтан зиян келетін не-месе зиян келуі мүмкін қоғамдық катынастар. Біздің ойымызша, кейбір заң әдебиеттерінде көрсетілген, қылмыстың объектісі дегеніміз, сол қылмыстық әрекеттің неге бағытталғанын айтамыз деген көзқарастармен келісуге бол-майды 16, 69. Өйткені бағытталған деген термин арқылы абайсызда жаса-латын қылмыстардың объектісін анықтауға болмайды. Тіпті қасақана жасала-тын қылмыстардың өзінде кінәлінің қылмыстық жүріс-түрысының бағытталуы нақтылы қол сұғушылықпен үйлесе бермейді.
Кез кеген қылмыс материалдық игілктерге емес (заттар, ақша т.б.) қоғамдық қатынастарға қол сүғады. Ол қоғамдық қатынастар әрекет етуші қылмыстық заңмен қорғалуы қажет (ҚРҚК-ң 2 бабы). Қылмыскермен қол сүғылатын қоғамдық қатынастардың сипатына қарай, қылмыстың қоғамға қауіптілік сипа-ты анықталады. Қоғам үшін қылмыстың объектісі неғүрлым қүнды болса, солғүрлым жасалатын кылмыстың ауырлығы да көп болады. Сайып келгенде, қылмыстың объектісі дегеніміз, кінәлмен қылмыстық қол сүғушылық жасалатын, қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қатынастар болып табылады.
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-қүлқының сыртқы көрінісін білдіреді. Объективтік жақ ең алдымен қоғамға қауіпті мінез-қүлық актісінің сыртқы көрінісі, ол адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі арқылы көрініс табады. Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң түжырымдарында әртүрлі және жан-жақты. Біздің ойымызша, қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын қылмыстық нәтиженің арасындағы себепті байланысты қылмыс қүрамының обьективтік жағын сипаттайтын негізгі белгілердің қатарына жатқызуға болады. Өйткені себепті байланыс кез келген қылмыс қүрамында орын алады. Се-бепті байланыс бізге үйреншікті тек қана материалдық қылмыс қүрамдарында болады деп бір жақты айту қате. Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар бүзылып, оларға қол сүғылған кездің барлығында себепті байланыс пайда болады. Себепті байланысы жоқ қылмыс болмайды. Оның түпкі тамыры табиғи заңдылықта жатыр, ол философиялық қағидалармен түсіндіріледі. Ал қылмыстық қүқықтағы себепті байланысты дүрыс анықтау ғылыми түжырымдалған тиісті белгілерге сәйкес жүргізілуі қажет.
Кейбір қылмыс қүрамыньщ объективтік жағы қылмыстың зардабын көрсетеді. Бірқатар қылмыстардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт, орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты саралауда объктивтік жақтың осы белгілерінің
маңызы зор.
Қылмыстың субективтік жағын және субъектісін сипаттайтын белгілер қылмыс жасаған адамның субъективті ерекшелігін көрсететіндіктен қылмыс қүрамының субъективтік белгілері деп аталады. Субъективтік жақ қылмыстың ішкі жағын, мәнін және мазмүнын сипаттайды. Қылмыс жасаған адамның ішкі дүниесінде, оның еркі мен санасында өтетін психикалық процестің көрінісі. Демек, қылмыстың субективтік жағы бүл негізінен адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып
16
табылады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә кез келген қылмыс қүрамының міндетті белгісі. Ол адамның өзінің қасақаналық пен абайсызда істейтін қоғамға қауіпті іс-әрекетіне және оның қоғамға қауіпті зардабына деген көзқарастарының жиынтығы болып табылады. Кінә кез келген қылмыс құрамында болғандықтан, ол себепті байланыспен өзара тығыз байланысты. Ал кейбір қылмыс қүрамының субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ниеті мен мақсаты жатады.
Қылмыстың субъектісі дегеніміз, қоғамға қауіпті іс- әрекетті жасаған және заңға сәйкес сол үшін мемлекеттің алдында қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілеті бар адамды айтамыз. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілерге: жеке түлға, есі дұрыстық, қылмыстық жауаптылық жасына жету яғни 16 жасқа толу жатады (кейбір қылмыстар үшін 14, 18 жасқа жету міндетті). Көрсетілген белгілермен қатар, арнаулы белгілерді қажет ететін адам, қылмыстың арнаулы субъектісі болып табылады (мысалы: әскери қылмыстарда әскери қызметші). Айта кету керек, бірқатар шет елдердің қылмыстық заңы бойынша қылмыстық жауаптылыққа жеке түлғалармен қатар, заңды түлғалар да тартылады. Мәселен, Нью-Йорк штатының Қылмыстық кодекс! бойынша, кейбір қылмыстардың субъектісі корпорациялар болып табылады. Еуропалық Кеңестегі (ЕК) қылмыстылық мәселесі бойынша Еуропалық кеңес 1978 жыл-дардың өзінде еуропалық мемлекеттердің заң шығарушы органдарына эколо-гиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықтың субъектісі ретінде заңды түлғаларды тануды үсынды. Бүл үсыныс мысалы Францияның жаңа Қылмыстық кодексінде жүзеге асты.
Қылмыс қүрамының элементтері әрбір кезде сәйкес келеді, бірақ олардың белгілері өз алдына жеке болып табылады. Мысалы, ҚРҚК-нің 175 бабы үрлық ҚРҚК-нің 178 бабы тонаудан қылмыс жасаудың тәсілін сипаттайтын белгілер бойынша ажыратылады. Үрлыққа тән белгі - бөтен мүлікті жасырын үрлау; то-науға тән белгі - бөтен мүлікті ашық үрлау. Кейбір ғалымдар мүндай белгіні "түрлік белгі" деп атайды. "Қылмыс қүрамына мүқияттылықпен таңдап алын-ған түрлік белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға қауіптілігін және қүқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер қылмыс күрамына қосылмайды.Сондықтан олар қылмыс қүрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін үрлағанда (ақша, зат, қүжат т.б.) немесе ол үрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға эсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе баска қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс қүрамы да болмайды" 9, 51.
II. Қылмыс қүрамының арнаулы факультативті белгілері. Бүл белгілер бір қүрамдар үшін міндетті, екіншілері үшін міндетті емес болып табылады, яғни бүл заң шығарушының кейбір қылмыс күрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері. Оған: қылмыстың зардабы, уақыт, орын, қылмыс істеу тәсілі, қүралы, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы субектісі жатады. Бүл белгілер қылмыс қүрамында аталып көрсетілсе, онда олар сол
17
құрамның қажетті белгілері болып табылады. Қылмыс құрамында көрсетілмеген жағдайда, олар қылмысты саралауға эсер етпейді, тек кана жаза тағайындағанда есепке алынады.
Кейбір авторлар жоғардағы көрсетілген екі топтан басқа, үшінші топты яғни қылмысты сипаттайтын бірақ, қылмыс құрамынан тыс жатқан белгілерді ажыратады 17, 41. Бұл белгілердің қоғамға қауіпті іс-әрекеттің дәрежесіне эсер ететіні соншалықты, оның қоғамға қауіптілігін жойып, қылмыс қатарынан шығарып жібереді. Оған мәселен, қылмыс қүрамынан тыс жатқан кінэлінің жеке түлғасын жақсы жағынан сипаттайтын белгілер жатқызылады. Біздің ойымызша бүл көзқараспен келісуге болмайды. Қылмыскердің жеке түлғасын сипаттап, қылмыс қүрамынан тыс жатқан белгілер қылмыстың бары не жоқтығы туралы сүрақты шеше алмайды. Қылмыстық жауаптылықты негіздеу туралы мәселені шешкенде, қылмыстық заңмен белгіленген қылмыс қүрамына жататын оған субьектінің жеке түлғасын сипаттайтын белгілер де қосылады белгілерді ғана ескеру қажет. Қылмыс қүрамына жатпайтын барлық басқа белгілер жазаның түрі мен мөлшерін анықтағанда ескерілуі тиіс. Аталған белгілер бүтіндей алғанда қылмыстылықтың бағасын өзгерте алмайды, өйткені белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызу немесе жатқызбау тек қана заң шығарушымен белгіленіп қылмыстық - қүқық нормасында көрсетіледі.
Жүмысты жазу барысында зерттелген 200-ден астам қылмыстық істің қүжаттарында жеке түлғаны сипаттап және қылмыс қүрамынан тыс жатқан белгілер қылмыстың бары я болмаса жоқтығы туралы сүрақты шешіп бергені жөнінде ешкандай мәліметті кездестірген жоқпыз. Сот қүжаттарында көбінесе кінәлінің жеке түлғасын сипаттайтын белгілер жаза тағайындағанда, оньщ түрі мен молшерін анықтағанда, жазадан босату мүмкіндіктерін шешкенде ес-керілген. Мысалы, сот тәжірибесінен келесі үзінділерді келтіруге болады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы өзінің сот отырысында Алматы облыстық сотының 2000 жылғы 9 қазандағы үкімімен сотталған Ә., және Т., деген азаматтардың кассациялық шағымдарымен түскен қылмыстық істі қарап, жаза тағайындау мәселесін шешкенде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін, сотталғандардың жеке бастарын, эрқайсысының әрекетін ескеріп, түзеу колониясының режимін эзгертуге негіз жоқ деп тапты. Осы кэрсетілген дәлелдемелерге байланысты Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы Алматы облыстық со-тының үкімін өзгертті 18, 6.
Келесі мысалда да, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы сотталған С-ң кассациялық шағым ары-зымен келіп түскен қылмыстық істі кассациялық тәртіппен қарап, жаза мөлшерін тағайындағанда істелген қылмыстардың сипатын лоне қоғамға қауіптілік дәрежесін, сотталғанның жеке басының кім екендігін ескеріп Алматы облыстық сотының 2000 жылғы 7 қыркүйктегі С., жоніндегі үкімін озгертті 18,8.
Жоғарда атап өткеніміздей, қылмыс қүрамының белгілері қылмыстық заңда көзделеді. Бірақ Қылмыстық кодекстің тиісті баптарының диспозицияларында барлық белгілер міндетті түрде көрсетіле бермейді. Осы орайда
18
В.Н.Кудрявцевтің пІкірімен толықтай келісуге болады: "Заң шығарушы қылмыс қүрамын емес, қылмыс құрамының белгілерін толықтай сипаттайтын қылмыстық-құқық нормасын құрайды. Бұл белгілердің өзі адам санасынан тыс объективті түрде өмір сүреді және олар шын мәнісінде нақтылы қылмысқа тиесілі болады. Ал заң шығарушының міндеті сол белгілерді аса дәлділікпен және нақтылықпен тауып көрсете білу болып табылады... Осыған байланысты заңдағы баптың диспозициясы тек қана қылмыс құрамының элементтерін көрсетеді, оның үстіне әдетте толық көлемді қамтымайды"19, 46-47.
Сайып келгенде, істелген қоғамға қауіпті іс-әрекетте нақтылы орын алатын қылмыс қүрамы себепті байланыстың орын алуына негізгі бастапқы шарт болып табылады.
І.ЗҚылмыстық құқықтағы себепті байланыстың
ұғымы жәнетүрлері
Қылмыстық қүқықтағы іс-әрекет пен одан туындаған нәтиженің арасын объективті түрде байланыстыратын - себепті байланыс. Себепті байланыс философиялық санат болып табылады. Ол "себеп" және "байланыс" деген екі үғымның бірлігін қүрайды. Себепті байланыс - себеп және әрекеттің байланысы, себептен әрекетке ауысу болып табылады 20, 365. Себеп болмаса салдар да болмайды. Себеп латын тілінің "causa" деген сөзінен шыққан. Алғашқы сатысында себеп бір нәрсе жасайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОК 343.97 (574) Қолжазба күқығында
Қуаналиева Гүлдана Амангелдіқызы ҚЫЛМЫСТЫҚ Қ¥ҚЫҚТАҒЫ СЕБЕПТІ БАЙЛАНЫС
12.00.08 - Қылмыстық қүқық және криминология; кылмыстық-атқарушылық күқық
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
Диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор А.Н.Ағыбаев
Қазақстан Республикасы
Алматы
2002
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІЖӘНЕ НЕГІЗІ
Қылмыстық жауаптылықтың түсінігі 8
Қылмыс құрамының белгілері 13
Қылмыстық құқықтағы себепті байланыстыңұғымыжәнетүрлері ... 18
Қоғамға қауіпті іс-әрекет, қылмыс зардабы және себепті байланыстың
өзара ара-қатынасы 30
1.5Себепті байланыс жөне кінә 54
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ Қ¥ҚЫҒЫ
БОЙЫНША СЕБЕПТІБАЙЛАНЫСТЫ АНЫҚТАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ
ТЕОРИЯЛАР МЕН КӨЗҚАРАСТАРДЫҢ ЭСЕР ЕТУІ
Эквиваленттік теориясы 62
Адекватты себептілік теориясы 69
Шарттар теңсіздігі теориясы 72
"Таяу себеп" теориясы 77
"Қажетгі зиян тигізу" теориясы 81
Себепті байланысты анықтаудағы басқа да көзқарастар 85
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚ ИНСТИТУТЫНДАҒЫ СЕБЕПТІ
БАЙЛАНЫСТЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ
Себепті байланыс және әрекетсіздік 95
Себепті байланыс және қылмыстардың көптігі 99
Себепті байланыс және аяқталмаған қылмыс 108
3.4Себепті байланыс және қылмысқа қатысу 120
ҚОРЫТЫНДЫ 129
ПАЙДАЛАНРАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 137
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміздің тәуелсіз мемлекет болып жарияланғанына он жылдан асты. Осы жылдардың ішінде еліміз әлем сахынасы төрінде беделді орынға ие болып, көптеген жетістіктерге қол жеткізгені мәлім. Бүл жетістіктердің бірі адам қүқығы мен бостандықтарын бірінші орынға қойып, оларды мемлекет тарапынан қорғауға алуға қатысты. Оған дәлел, 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданған Ата заңымыздың Ібабында: "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, қүқықтық және әлуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, қүқықтары мен бостандықтары" делінген 1,4.
Бірақ "бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, үрпақтарға қалдыру қажет"2, 35. Тәуелсіздікті қорғау және нығайту ең алдымен мемлекеттің ішкі демінен, оның тыныс алуынан басталады. Ал қазіргі ахуал, оның ішінде қылмыстылықтың өрістеу деңгейі, адам қүқығы мен бостандығының көп жағдайда тиісті түрде қорғала бермейтіні қатты алаңдатады. "Барлық жерде қылмыстық дәстүрлер мен дағдылар жаңғырып, қылмыстық әлемнің кәсіпқойлануы мен мамандануы жүріп жатыр. Көптеген азаматтардың негізгі табыс көзі кылмыстық бизнес болып отыр" -деп, Елбасы бекерге айтпаған 3, 1.
Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші күрделі жағдайда қалып отыр. Республика бойынша соңғы он жыл ішінде (1991 -200 Іжылдар) жалпы қылмыс саны төмендегідей:
1991-173858, 1992-200873, 1993-206006, 1994-201796, 1995-183913, 1996-183977, 1997-165401, 1998-142100, 1999-139431, 2000-150790, 2001-152168 4.
Оның ішінде қылмыс дәрежесінің аса коп өсуі 1992-1994 жылдар аралығына келсе, 1995-1999 жылдарда қылмыстың бәсеңсуі, ал соңғы 2000-2001 жылдары қылмыстың күрт өзгеріп өсуі байқалып отыр. Бүл көрсеткіштер қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан әрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала тергеу кезінде дүрыс ашу және кінәліні әшкерлеп, әдІлеттілікті қалпына келтіру қылмысқа қарсы күрес жүргізудің тиімділігін арттыратыны сөзсіз. Ал қылмысты заңға сәйкес дүрыс ашу, істелген қоғамға кауіпті іс-әрекет пен одан туындаған зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтауды талап етеді. Өйткені себепті байланыс дүрыс анықталмаса нақты қылмыс қүрамы орын алмайды. Кінәліге қылмыстық жауаптылықты белгілеуге, я болмаса оған жаза тағайындауға болмайды. Себепті байланысты қүқық қолдану тәжірибесінде анықтамау немесе оны анықтау кезінде қателіктер жіберу соттардың қате үкімдер шығаруына және қүқық қорғау қызметіндегі олқылықтардың пайда болуына негіз болады. Сондықтан да себепті байланысты дүрыс анықтаудың өте маңызды теориялық, тәжірибелік мәні бар.
Осыған қарамастан, қылмыстық күқық теориясында себепті байланысты анықтауға қатысты белгілер жеткілікті деңгейде өз шешімін таппаған. Себепті байланыс туралы әр түрлі даулы ғылыми теориялар мен көзқарастар,
4
анықтамалар бір арнаға келтірілмеген. Міне осы теориялар бір-бірінен ажыратылып, олардың дүрыс-бүрысы жан-жақты зерттеліп аталған мәселені шешу негізінде ғылыми ұсыныстар жасау қажеттілігі туындайды. Қылмыстық құқықтағы себепті байланыс мәселесін сот тергеу тәжірибесінің негізінде зерттеп, ғылыми-ой елегінен өткізу қажетттілігі ешбір күмән тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің елімізде осы бағытта арнаулы зерттеулер осы кезге дейін мүлдем жүргізілмеген десек, ол шындыққа сыймас. Бүл саладағы аз да болса мақалалар мен ғылыми еңбектерден қүр алақан емеспіз.
Өткенге шолу жасайтын болсақ, қылмыстық қүқықтағы себепті байланыс мәселесі туралы Кеңес Одағы түсында П.Т.Васьков, Н.Д.Дурманов, М.И. Ковалев, В.Н.Кудрявцев, Т.Л.Сергеева, Н.Д.Сергеевский, М.Д.Шаргородский тағы басқа (т.б.) ғалымдардың еңбектерінде баяндалған.
Диссертацияны зерттеу кезінде философия, психология, қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық-атқару құқығы және криминология ғылымдары бойынша жазған Қазақстан Республикасьшың белгілі ғалымдарының еңбектеріне сүйендік. Атап айтканда - А.Н.Ағыбаевтың, Е.О.Алаухановтың, З.О.Ашитовтың, Н.М.Әбдіровтың, М.Т.Баймахановтың, Ғ.Ы.Баймурзиннің, Қ.Ә.Бегалиевтың, Б.С.Бейсеновтың, Р.Ғ.Досболовтың, Н.Дулатбековтың, Қ.Б.Жарықбаевтың, Е.Е.Жәкішевтің, Ү.С.Жекебаевтың, Б.Ж.Жүнісовтің, С.З.Зимановтың, А.А.Исаевтың, Е.І.Қайыржановтың, М.Ч.Қогамовтың, Д.Кішібековтың, Г.С.Мауленовтың, А.Ж.Машабаевтың, Ә.Х.Миндағүловтың, С.С.Молдабаевтың, Г.М.Мүқашевтың, Р.Ш. Мырзабековтың, М.С.Нәрікбаевтың, Б.М.Нүрғалиевтың, Р.Т.Нүртаевтың, С.М.Рахметовтың, И.И.Роговтың, Г.Р.Рүстемованың, С.Н.Сәбікеновтың, Б.С.Салаевтың, Б.Х.Төлеубекованың, Д.С.Чукмаитовтың және т.б.
Қылмыстық қүқықтагы себепті байланыс туралы жазылған жүмыстар әлі де аз, Қазақстан Республикасында себепті байланыс туралы аздаған ғылыми мақалалардан басқа, арнайы жүргізілген зерттеу жүмысы жоқ. Оның үстіне 16 шілде 1997 жылы жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне (ҚРҚК) енгізілген қылмыстыр көптігінің түрлері сияқты жаңа институтты ескеріп және соған қатысты себепті байланысты анықтау туралы деректер жоқтың қасы десек қателеспейміз. Өйткені қылмыстық қүқықтағы себепті байланыс мәселесіне арналған тек қана Т.В.Церетелидің түңғыш рет 1957 жылы жарық көрген "Причинная связь в уголовном праве" деген ғылыми еңбегі бар. Осыған орай бүл проблеманың қүқыктық, философиялық, әлеуметтік қырларын кешенді түрде зерттеуді мақсат түтатын ғылыми ізденіске мүқтаждыгына дау жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі мақсаты - қылмыстық қүқықтағы себепті байланысты анықтаудың негізгі ерекшеліктерін белгілей отырып, оған катысты жаңа үсыныстарды талдап және оларды қүқық кррғау органдарының тәжірибесінде пайдалану болып табылады.
Осы мақсатка сәйкес зерттеудің міндеттері мыналар:
қылмыстық жауаптылық үғымының теориялық негізін зерттеп білу;
қылмыс құрамының белгілеріне талдау жасау;
5
философиялық ғылым саласы тұрғысынан себепті байланысты анықтау;
іс-әрекет, қылмыс зардабы және себепті байланыс үғымдарын анықтап,
олардың өзара байланысын, қатынасын көрсету;
себепті байланыс туралы орын алған әр түрлі ғылыми теориялар мен
көзқарастарды зерттеу;
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқындағы және оның
институттарындағы себепті байланысты қазіргі заң тұрғысынан анықтау
белгілерін ұсыну;
себепті байланыс орын алған сот-тергеу тәжірибесін зерттеу және құқық
қорғау қызметіндегі себепті байланысты аныктауга қатысты туындаған
олкылықтарды жою үшін ғылыми негізделген ұсыныстарды жетілдіру.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізін - қоғамдық ғылымдарға ортақ,
жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер, теориялық негізін қылмыстык қүқық, криминология, философия, социология, логика, психология ғылымдарының негізгі қағидалары қүрады. Тақырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы күқықтану, жүйелі-құрылымдық талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Жүмыста статистикалық және нақты әлеуметтік сүқбат, қылмыстық істердің қүжаттарымен танысу әдістерге жүгіну орын алды.
Диссертациялық зерттеудің шпирикалык деректік негіздері. Қазақстан Республикасы және бүрынгы КСРО Жоғаргы Сотының жарияланган тәжірибесін зерттеу қорытындылары; Алматы қаласы және Алматы облысы соттарының 200-ден астам қылмыстық істерінің қүжаттарын талдау, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы жанындагы қүқықтық статистика және ақпарат орталығы агенттігінің соңғы он жыл ішіндегі (1991-2001ж.ж.) қылмыс статистикасының мәліметі болып табылады.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы - Қазақстан Республикасында түңгыш рет арнайы және мемлекеттік тілде қылмыстық қүқықтағы себепті байланысты анықтау мәселесінің зерттелуінде. Зерттеу жүмысында себепті байланысты дүрыс анықтау үшін үсынылган жаңа белгілер негізделіп, қылмыстық қүқықтың әр түрлі институттарындагы атап айтқанда: әрекетсіздік, қылмыстардың көптігі, кінә, аяқталмаған қылмыс, қылмысқа қатысуда орын алатын себепті байланыстың талданып, оған жан-жақты баға берілуінде, сондай-ақ осы мәселеге байланысты қылмыстық заңға, қылмыстық қүқық теориясына қосатын жаңа үсыныстар мен қүқық қолдану тәжірибесіндегі кемшіліктерді жою жолдарының гылыми түрғыдан анықталып дәлелденуінде.
Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы қорытынды-тұжырымдар ұсынылады.
1 .Қылмыстық жауаптылықтың негізі қылмыс қүрамы болатынын басшылыққа ала отырып, қылмыстық жауаптылық және қылмыс қүрамы се-бепті байланыстың орын алуына бастапқы алгы шарт болып табылатынын негіздеу.
2.Себепті байланыс үғымы туралы көптеген көзқарастарга талдау жасау арқылы, себепті байланыс ең алдымен философиялық, одан кейін қылмыстық
6
құқықтағы заң санатынына айналатынын негіздеу. Себепті байланысты анықтау тиісті белгілерге сәйкес жүргізілу қажеттілігін дәлелдеу.
З.Себепті байланыс бізге үйреншікті тек материалдық құрамдағы қылмыстарда болатынын сынға ала отырып, қылмыстық құқықтағы себепті байланыс табиғатта адам қимылымен туындайтын бастапқы және одан пайда болған соңғы кезеңдердің арасын объективтік түрде жалғастыратын байланыс екенін негізеу. Бастапқы кезең - қоғамға қауіпті іс-әрекет; одан туындайтын соңғы кезең - нақты қылмыс зардабы немесе сол зардаптың пайда болу мүмкіндігі.
4.Қылмыстың аяқталу кезеңіне байланысты себепті байланыс екіге бөлінеді:
а) міндетті сипаты бар себепті байланыс;
б) міндетті сипаты жоқ себепті байланыс.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындаған нақтылы зардаптың арасындағы себепті байланыстың міндетті сипаты болады, ал нақтылы зардап орын алмаса да, оның нақты орын алу мүмкіндігі болған жерде себепті байланыстың міндетті сипаты болмайды.
З.Себепті байланысты дәлелдеуге тырысқан бүрынғы әр түрлі теориялар мен көзқарастардың кемшіліктерін дәлелдей отырып, оларды қазіргі уақыттағы себепті байланысты анықтағанда ескеру қажеттілігін негіздеу.
Себепті байланыс туралы әр түрлі теориялар мен көзқарастарды зерттеу, олардың Қазақстан Республикасының қылмыстық қүқындағы себепті байланысты дүрыс таба білуге септігін анықтау.
б.Себепті байланыс қылмыстық қүқықтағы: әрекетсіздік, қылмыстардың көптігі, кінә, қылмысқа дайындалу және қылмыс жасауға оқталу, қылмысқа қатысу және қатысушылардың түрлері мен нысандары сияқты үғымдардың қалыптасуына негіз болып табылады.
Т.Қылмыстық қүқықтағы жеке қылмыстар мен кылмыстардың көптігін ажыратқанда себепті байланыстың өз ерекшелігі бар. Жеке қылмыстарда - бір себепті байланыс, ал қылмыстардың көптігінде - екі я одан да коп себепті байланыс орын алатын үсыныстарды негіздеу.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Зерттеу қорытындылары жалпы қылмыстық күқық теориясын, оның ішінде қылмыстық қүқық институттарындағы себепті байланыстың орын алуына қатысты көзқарастарды жаңартады. Себепті байланысты анықтау арқылы қылмыстық жауаптылықты анықтаудың әлеуметтік және қүқықтық негізіне әділеттік түрғыдан қарауға ықпалын тигізеді.
Жүмыс қорытындысының тәжірибелік мәні:
қүқық қорғау және қүқық қолдану органдарының қылмысқа қарсы күрес
жүргізуді қолдану тәжірибесінде;
соттардың жаза тағайындаудағы тиімділігін арттыруда;
қылмыстық қүқық, криминология пәндерінің оқу процессінде;
әдістемелік қүралдарды дайындау және магистрлық, бітіру жүмыстарын
жазу барысында қолдануға мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі мазмүны -ғылыми мақалалар ретінде Заң газеті, Заң, Фемида, Қаз¥У Хабаршысы, заң се-
7
риясы сияқты басылымдарда жарық көрген. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналып өткізілген әртүрлі халықаралық конференцияларда талданып, олардың жинақтарында басылып шыққан. Зерттеудің басты ғылыми нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университет! заң факультетінің теориялық семинарында, қылмыстық құқық және криминология кафедрасының мәжілісінде талқыланған.
Зерттеудің құрылымы мен көлемі - диссертацияның қүрылымы кіріспеден, 3 бөлімнен (15 бөлімшеден), қорытындыдан және пайдаланган әдебиеттер тізімінен түрады.
8 1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІП ЖӘНЕ НЕГІЗІ
І.ІҚылмыстық жауаптылықтың түсінігі
Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып табылады. Заң әдебиеттерінде қылмыстық жауаптылық жиі кездесетін термин. Мәселен, қылмыстық қүқықта қылмыстық жауаптылықтың негізі, қылмыстық жауаптылыққа тарту, қылмыстық жауаптылықтан босату, қылмыстық жауаптылықтың көлемі сияқты басқа да үғымдар қолданылады. Бірақ, ғылыми әдебиеттерде қылмыстық жауаптылық үғымы туралы біртектес анықтама қалылтаспаған, яғни қылмыстық жауаптылық әр ғалыммен әр қалай түсіндіріледі. Ал аталған мәселеде, әртүрлі көзқарастарды бір арнаға келтіру өте маңызды болып табылады. Өйткені қылмыстық қүқықтағы кез келген сүрақ қылмыстық жауаптылық мәселесінің қатысуымен шешіледі.
Кінәлінің қылмыс жасауы нәтижесінде пайда болатын қылмыстық-қүқықтық қатынастар, оның ішінде жеке алғанда қылмыстық жауаптылық туралы сүрақ теориялық қана емес, сонымен қатар өте маңызды тәжірибелік мәселе. Қылмыстық-қүқықтық қатынасты және қылмыстық жауаптылықты дүрыс түсіну болашақта қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының одан әрі жетілуіне басты негіз болып табылады. Сондықтан да, қылмыстық-қүқықтық қатынас мәселесі бойынша туындаған даулар заң шығару тәжірибесінде, яғни қылмыстық-қүқыктық саясатты жүргізгенде орын алмауы мүмкін емес.
Әдебиеттерде, аталған қылмыстық-қүқықтық қатынас қандай субъектілердің арасында пайда болады деген сүрақ көптеген ғалымдардың арасында дау туғызады. Қылмыстық-қүқықтық қатынастағы субъектінің біреуі, қылмыс жасаған кінәлі адам болатынын барлық ғалымдар мойындайды. Ал екінші субъект жөнінде бір жакты пікір қалыптаспаған. Мысалы, Н.Н.Полянский: "Қылмыстық-қүкықтық қатынас қылмыскер мен мемлекеттің жазалаушы органдары арасында пайда болады" деп көрсетеді 5, 253-256. А.Л.Ривлин, В.Г.Смирнов сияқты ғалымдар мемлекетгің қылмыскермен ешқандай қылмыстық-қүкықтық қатынасқа түспейтінін айтып, "қылмыстық-қүқықтық қатынастың субъектілері бір жағынан тергеу, прокуратура және сот органдары болса, екінші жағынан тек қана сотталған адам емес, айыпталушы да болады" деп көрсетеді 6, 107; 7, 162-163. Біздің ойымызша, нақтылы қүқықтық-қатынасқа түсу қүқығына иеленген - мемлекетті және тиісті шараларды тағайындау, қолдану қүқығы бар яғни, қүқық қорғау органдарын ажырата білу қажет. Көп жағдайда жекеленген авторлар материалдық қылмыстық-қүқыктық және процессуалдық қүқықтық-қатынастарды ажыратпайды.
Қылмыстық-қүқықтық қатынасқа қатысатын мемлекет болып табылады. Мемлекет қана кінәлі адамдарға кешірім жасау арқылы өзінің қылмыстық қудалау қүқығынан бас тарта алады. Соттың ондай қүқығы жоқ. Сот мемлекеттің күқығын жүзеге асыра отырып, мемлекеттің атынан үкім шығарады.
Қылмыстық жауаптылыққа қатысты қылмыстық қүқық теориясында орын алған көптеген көзқарастарды үш негізгі бағытқа белуге болады.
9
Қылмыстық жауаптылық деп, қылмыс жасаған адамның өзі істеген қоғамға
қауіпті іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне), қылмыстық заңға сәйкес жауап беру
міндетін айтамыз. Кінәлі адамның жауап беру міндеті жеке немесе мүліктік
сипатта болуы мүмкін. Бүл көзқарас көптеген оқулықтар мен ғылыми
жүмыстарда көрсетілген.
Қылмыстық жауаптылық дегеніміз, қылмыс жасаган адамға сот үкімімен
тағайындалатын қылмыстық заңда көрсетілген мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы.
Ол қылмыстық қүқық нормасындағы санкцияньщ жүзеге асуын көрсетеді, яғни
кінәліні соттау, оған жаза тағайындау.
Қылмыстық жауаптылық деп, қылмыс жасаған адам мен мемлекет атынан
қызмет ететін қүқық корғау органдары арасындағы бүтіндей алғанда
кылмыстық заңмен реттелетін барлық қылмыстық-қүқықтық қатынастардың
жиынтығы.
Жоғарыда көрсетілген әрбір бағыт өз алдына маңызды. Бірі екіншісінен мәнді немесе керісінше деп санау біздің ойымызша қате. Өйткені әрбір бағыт, қылмыстық жауаптылық сияқты күрделі үғымның мазмүнының ерекшелігін көрсетеді. Бүл жердегі маңызды нәрсе үш бағыттың мақсаты және қолдану ая-сын дүрыс анықтау болып табылады.
"Қылмыстық жауаптылық ең бастысы қүқықтық үғым. Оның мазмүны әрекет етіп түрған қылмыстық заңмен анықталады. Ал қылмыстық заң өз алдына қылмыстық жауаптылықты дүрыс анықтаудың негізі болып табылады" деп көрсетеді профессор Е.І.Қайыржанов 8, 32. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық заң нормаларымен бекітіледі. Бүл нормалар қандай қоғамға қауіпті іс-әрекеттің қылмыс қатарына жататынын көрсетіп, ҚРҚК-ң Ерекше бөлімде олардың тізімін беріп, сол іс-әрекеттер үшін жаза белгілейді. Қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекеттерді істеуге қылмыстық жауаптылық қатерімен тыйым салады. Бірақ қылмыстық заңмен ғана көзделген жауаптылық абстрактылы сипатта болады деп айтуға болады. Өйткені қылмыстық заң нормасы алғашқы ке-зекте барлық азаматтарға ескерту қызметін атқарады, яғни қылмыстық заң нор-масында көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді (әрекетсіздікті) істеуге тыйым салып, керісінше болган жағдайда қүқық бұзушыға мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шаралары қолданылатынын алдын ала ескертеді. Осы орайда профессор А.Н.Ағыбаев былай деп көрсетеді: "Қылмыстық жауаптылық мемлекеттің заң шығарушы органы арқылы қылмыстық жазалау қатерімен тыйым салынған қоғамга қауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін гана белгіленеді. Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда көрсетілген нақтылы бір қылмыстың қүрамы болған жағдайда ғана тартылады. Мысалы: тонау, үрып-соғу, денсаулыққа қасақана орташа зиян келтіру, бүзақылық т.б. Мүның өзінде қылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақтылы қылмыс қүрамын түзейтін қылмыстық қүқық норма-ларды кінәлі түрде ғана бүзғанда жүзеге асырылады" 9, 32.
Қылмыс жасалған кезде, нақтылы қылмыстық-қүқықтық қатынас пайда болады. Кінәлі адамға заңмен көзделген мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шарасын жүктеу міндеттілігі туындайды. Бүл міндетті кінәлі адамның өзі жасайды десек қателеспейміз. Ал мемлекет күқық қоргау органдары арқылы күштеу шарала-
10
рын қолдану қүқығына ие болады. Кінәлінің мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шарасына өзі жасаған міндеттілігі, түтастай алғанда қылмыстық жауаптылықты білдірмейді. Өйткені адамға жүктелетін міндет жүзеге аспай қалуы мүмкін. Мысалы, кінәлінің қылмыстық жауаптылықтан жалтаруы немесе ҚРҚК-нің 68 бабының 1 және 2 бөліктеріне сәйкес: Қылмыс белгілері бар әрекет жасаған адамды, егер істі сот қараған кезде жағдайдың өзгеруі салдарынан ол жасалған әрекет қоғамға қауіпті емес деп танылса, сот қылмыстық жауаптылықтан боса-туы мүмкін.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адамды, егер ол адамның содан кейінгі мүлтіксіз мінез-қүлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін. Көрсетілген жағдайларда адамға мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шаралары қолданылса да ( мысалы, алдын ала тергеу кезінде қамауға алу), ол қылмыстық жауаптылыққа тартылды деп са-налмайды. Бүл арада А.В.Кладковтың пікірімен келісуге болады. " Қылмыс жа-саған кінәлі адамға қылмыстық жауаптылық жүктеу үшін, заңды қүжат керек. Ол қүжат- жаңадан заңды күшіне енген сотттың айыптау үкімі" 10, 68.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп, қылмыстық қүқық нормасы бойын-ша, қылмыс деп белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамға мемлекет атынан соттың айыптау үкімімен қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеп күштеу шара-сы болып табылады.
Қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік маңызы қылмыстық қүқықтың міндеттерінде көрініс табады. Қылмыстық қүқықтың мәні қылмыстық жауап-тылықтың негізі мен шегін анықтаудан түрады. Сондықтан да, қылмыстық қүқықтың міндеті бір уақытта қылмыстық жауаптылықтың да міндеті болып табылады. Қылмыстық қүқықтың міндеттері мен мазмүны ҚРҚК-ң 2 бабында көрсетілген оларға: адам мен азаматтың қүқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, үйымдардың қүқыктары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасы-ның конституциялық қүрылысы мен аумақтық түтастығын, қоғам мен мемле-кеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сүғушылықтан кррғау, бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу жатады. Аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін, қылмыстық заң қылмыстық жауаптылық негіздерін белгілейді. Ол туралы ҚРҚК-гі 2 баптың 2 бөлігінде былай делінген: Бүл міндеттерді жүзеге асыру үшін осы Кодексте қылмыстық жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшін жазалар мен өзге де қылмыстық-қүқықтық ықпал ету шаралары белгіленеді.
Айтылғанды қорыта келе, қылмыстық жауаптылықтың маңызды белгілерін атап көрсетуге болады: біріншісі, қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмүны. Қылмыстық жауаптылық үғымын анықтауда, оның әлеуметтік мазмүнына көңіл бөлмеу, аталған үғымның толық анықтамасын бермейді. Қылмыскерге қылмыстық жауаптылық жүктеу, оның теріс қылығына мораль-дық саяси баға беріп мінеу және мемлекет пен крғам тарапынан қылмысын
11
бетіне басу қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнын қүрайды. Екіншісі, қылмыстық жауаптылықтың заңдылық жағы. Мемлекет өзінің тиісті органдары арқылы қылмыс жасаушыға мемлекеттік-мәжбүрлеп күштеу шара-сын қолданады. Қылмыс істеген адамға қолданылатын мемлекеттік күштеу ша-ралары заңдылық белгіні қүрайды.
Қылмыстық-қүқық сипатындағы мәжбүрлеу шараларының ішіндегі басты орын жазаға берілген. Жаза қылмыстық жауаптылықтың негізгі мазмүнын қүрайды. Бірақ қылмыстық жауаптылық және жаза тең үғымдар емес. Қылмыстық жауаптылық Қылмыстық кодекстегі баптарға байланысты жаза және басқа да жаза болып табылмайтын қылмыстық-қүқық эсер ету шаралары-на бөлінеді. (Мысалы, ҚРҚК-ң VII бөлімі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары). Қылмыстық жауаптылық үғымының ауқымы кең , ол өз ішіне жаза үғымын қосады. Осыған байланысты қылмыстық жауаптылықтың өзін: жаза мен соттылық тағайындалмайтын және жаза мен соттылық тағайындалатын деп бөлуге болады. Бүл қорытынды ҚРКК-нің 81бабынан шығады. Оған сәйкес: "Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлыктағы қылмыс жасағаны үшін сот-талған кәмелетке толмаған адам, егер оны түзеуге ҚРҚК-тің 82 бабында көзделген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін делінген". Біздің ойымызша, аталған баптағы "қылмыстық жауапты-лықтан" деген сөзді "қылмыстық жазадан" деп ауыстыру дүрыс секілді. Өйткені бүл жерде, кәмелетке толмаған адамды тек қана жазадан босату туралы сөз болып отыр. Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары, кәмелетке тол-маған адамға соттың айыптау үкімі бойынша тағайындалады. Ал соттың заңды күшіне енген айыптау үкімі жаза тағайындамаса да қылмыстық жауаптылық жүктейді. Сонымен қатар, жазадан босатылған адам ҚРҚК-ң 77 бабының 2 бөлігіне сәйкес, соттылығы жоқ деп танылады.
Сонымен, кәмелетке толмаған адам жазадан босатылса да, қылмыстық жау-аптылықтан босатылмайды. Жаза мен соттылық тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылық тәжірибеде өте сирек қолданылады. Көп жағдайда жаза мен сот-тылық тағайындалатын қылмыстық жауаптылық кездеседі. Екінші жағдайда, қылмыстық жауаптылықтың мазмүнын адамға тағайындалатын жаза және сот-тылық қүрайды. Демек, қылмыстық жауаптылық жазаға Караганда көлемі кең қылмыстық-қүқықтық үғьш. Ол жаза тағайындалмаса да орын алуы мүмкін. Ал жаза тағайындау міндетті түрде қылмыстық жауаптылыққа тартумен үштасады. Қылмыстық жауаптылық және жаза өзара тығыз байланысты бірақ, тең үғымдар емес.
Қылмыстық жауаптылықтың өз шегі болады. Ол көлемі бойынша және уақыт ішінде шектеледі. Қылмыстық жауаптылық көлемінІң шекарасы, оның уақыт ішіндегі шектелуіне де эсер етеді, яғни жауаптылық бірқатар жағдайда қысқартылады, сонымен қатар, соттылықтың жойылып немесе жаза тағайындағанға дейін де аяқталуы мүмкін. Қылмыстық жауаптылық көлемін анықтауда, жоғарғы және төменгі шегі бар қылмыстық-қүқық нормасының бүзылған санкциясының маңызы ерекше болып табылады.
12
Қылмыстық-құқықтық қатынастың пайда болуы бір уақытта қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асуын білдірмейді. Әдебиеттерде, қылмыстық-құқықтық қатынастың пайда болу негізі туралы бір жақты пікір қалыптаспаған. Мысалы, В.И.Курляндский сияқты заңгерлердің бір тобы, қылмыстық-құқықтық қатынас, қылмыс жасаған уақыттан басталады деп айтады 11, 19. Бұл пікірге В.Г.Смирнов өз қарсылығын білдіреді. Оның ойынша: Қылмыстық-қүқықтық қатынас сот үкімінің заңды күшіне енген сәтінен басталады және қылмыстық-қүқықтық қатынастың субъектісі сотталған адам бо-лып табылады 7, 162. Кейбір ғалымдардың (Я.М.Брайнин, Г.Б.Вштенберг, А.Л.Ривлин) пікірінше, қылмыстық-қүқықтық қатынас кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тартқан кезден бастап пайда болады 12, 21; 13, 12; 6, 100-111. Ал П.Е.Недбайло сиқты ғалымдар, қылмыстық-құқықтық қатынастың пайда болу негізінде күрделі қүрамньщ жатқанын көрсетеді. Күрделі қүрам деп отырғанымыз, қылмыстың жасалуы және айыптау үкімінің шығарылуы 14, 99. Біздің ойымызша, қылмыстық-қүқықтық қатынас мәселесіне байланысты сүрақтардың әр түрлі түсіндірмесі, қылмыстық жауаптылықты материалдық түрғыдан және процессуалдық түрғыдан дүрыс ажыратпау болып табылады. Қылмыстық қүқықтағы яғни материалдық түрғыдағы қылмыстық жауаптылық дегеніміз, кінәлінің өзі жасаған қылмысына тиісті тәртіппен жауап беру міндеттілігі яғни тиісті қүқықтық шектеулерге, оның ішінде мемлекеттің аты-нан сотталып жазаға тартылуы болып табылады. Материалдық мағынадағы қылмыстық жауаптылықтың пайда болу негізі, кінәлінің қылмыс жасауы болып табылады. Осы уақыттан бастап қылмыстық-қүқықтық қатынас пайда болады. Ал қылмыстық іс жүргізудегі яғни процессуалдық мағынадағы қылмыстық жауаптылық деп, қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамның тағылған айыптың шегінде жауап беру, мемлекеттің атынан сотталу және тағылған жаза-ны атқару міндеттілігін айтамыз. Бүл жердегі қылмыстық жауаптылықтың негізі, айып тағу үшін тиісті дәлелдемелердің жеткіліктігі болып табылады. Іс жүргізу мағынасындағы қылмыстық жауаптылықтың пай да болу кезеңі, адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезінен басталады.
Жоғарда аталып өткен қылмыстық жауаптылықты негізгі үш бағытта түсінуге қатысты, қылмыстық жауаптылықтың басталу және аяқталу ке-зеңдерін анықтайтын болсақ, қылмыстық жауаптылық үғымын бірінші бағытта, яғни кінәлі адамның мемлекеттік-мәжбүрлеп күштеу шарасына тартылу міндеттілігі деп түсінсек (ол міндеттілік қылмыс жасағаннан бастап пайда болады), онда қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асуы, алдын ала тергеу жүргізу кезінде кінәліні қылмыстық жауаптылыққа тартудан, сонымен қатар, қылмыстық істі сотта қараудан, жаза тағайындалатын болса айыптау үкімін шығарудан, шартты түрде соттау және соттылық мерзімдерінің ішінде жүзеге асырылады. Соттылықтың жойылып немесе алып тасталуынан (ҚРҚК-нің 77 бабы) кейін, қылмыстық жауаптылықтың жүзеге асуы да аяқталады.
Қылмыстық жауаптылық үғымын үшінші бағытта, яғни кінәлі мен мемле-кет арасындағы қылмыстық заңмен реттелген қоғамдық қатынастар деп түсінсек, оның уақыт ішіндегі шегі жоғардағыдай шешіледі.
13
Қылмыстық жауаптылықты екінші бағытта, яғни кінәліге заңды күшіне енген соттың үкімімен тағайындалатын мемлекетгік-мәжбүрлеп күштеу шара-сы деп түсінсек, қылмыстық жауаптылықтың уақыттағы шекарасы басқаша болады. Ол жаза тағайындалмайтын және жаза тағайындалатын қылмыстық жауаптылықта әр қалай шешіледі. Жаза мен соттылық тағайындалмайтын қылмыстық жауаптылықтың басталу және аяқталу уақыты бірдей. Ол соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енуі болып табылады. Ал жаза мен соттылық тағайындалатын қылмыстық жауаптылық, соттың айыптау үкімінің заңды күшіне енуінен басталады. Ол белгілі бір уақыт аралығына созылып, сотты-лықтың жойылуы немесе алынып тасталуынан кейін аяқталады.
Қылмыстық қүқық бойынша қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс қүрамының барлық белгілері бар іс-әрекетті істеу болып табылады (ҚРҚК-нің 3 бабы). Қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тек қана қылмыс істеген үшін, яғни қылмыстық заңда көрсетілген қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді қасақана немесе абайсызда істеген айыпты адамға ғана тағайындалатынын көрсетеді. Демек, қылмыстық жауаптылықтың негізі - іс-әрекетте қылмыс қүрамының болуы. Осыған байланысты, қылмыстық жауаптылықтың басқа қүқықтық жауаптылық (әкімшілік, тәртіптік, азаматтық-қүқықтық) түрлерінен ерекшеленетін белгілері бар.
Біріншіден, қылмыстық жауаптылық іс-әрекетте қылмыс қүрамының бар-лык белгілері болғанда ғана жүктеледі, яғни қылмыстық жауаптылық басқа қүқықтық жауаптылық түрлерінен қолдану негізі бойынша ерекшеленеді. Со-нымен қатар, бүл жауаптылық өзінің мазмүны жағынан, басқа жауапты-лықтарға қарағанда неғүрлым қатаң болып табылады.
Екіншіден, қылмыстық жауаптылықты қолдану тәртібі басқа жауапты-лықтарға қарағанда, тек қана қылмыстық іс жүргізу заңдылығында бекітілген тәртіп бойынша жүзеге асырылады. Оған сәйкес, қылмыстық жауаптылық тек қана соттпен және соттың заңды күшіне енген айыптау үкімімен тағайындалады. Қазақстан Республикасы атынан әрекет ететін соттан басқа ор-гандар немесе лауазымды адамдар қылмыстық жауаптылықты тағайындай ала-майды.
Қылмыстық жауаптылықтың үшінші ерекшелігі, қылмыстық жауптылық жүктелетін субъектілердің шегіне байланысты. Қылмыстық жауаптылық есі дұрыс, заңда көрсетілген қылмысы үшін жауап беру жасына жеткен тек қана жеке түлғаға (азаматтық қүқық бойынша заңды түлға болуы мүмкін) жүктеледі.
1.2 Қылмыс қүрамының белгілері
Көптеген қылмыстардың ішінде нақты бір қылмысты анықтау үшін, қылмыс қүрамының үғымы қолданылады. Бүрынғы Қазақ КСРО Қылмыстық кодекс! (22.07.1956) және қазіргі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекс! қылмыс қүрамының үғымын беретін арнайы норманы бекітпеген. Бүл түсінікті қылмыстық құқық теориясы ғана береді.
А.В.Наумовтың айтуынша: "Қылмыс қүрамы дегеніміз, қоғамға қауіпті іс-әрекетті нақтылы қылмыс ретінде сипаттайтын қылмыстық заңмен белгіленген
14
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығы. Қылмыс қүрамының ұғымы төрт белгіні құрайды, теорияда оларды қылмыс құрамының элементтері деп атайды 15, 136. Біздің ойымызша, қылмыс құрамының көрсетілген анықтамасымен келісуге болмайды. Өйткені, А.В.Наумов қылмыс құрамының белгілері және қылмыс құрамының элементтері деген мағынасы екі түрлі үғымды теңестіріп отыр. Дүрысында екі үғым ажыратылу қажет.
Кейбір ғалымдар қылмыс қүрамының анықтамасын бергенде объективтік және субъективтік жақтардың элементгерін бөліп көрсетеді. Мәселен, А.Н.Ағыбаев: "Қылмыстың қүрамы деп - қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан қүралған эле-менттердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз" деп көрсетеді 9, 50. Біздің ойымызша соңғы пікір қылмыс қүрамының анықтамасын толықтай береді. Өйткені қылмыс қүрамының белгілері және элементтері өз жиын-тығында қылмыс деп аталатын нақтылы қоғамға қауіпті іс-әрекетті көрсетеді. Әрбір қылмыстық іс-әрекет адамның жүріс-түрысының объективтік және субъ-ективтік қасиеттерінің бірлігін көрсетеді.
Кейбір оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде "қылмыс қүрамының элемен-ттері" және "қылмыс қүрамының белгілері" деген үғымдар бірін-бірі алмасты-рып отыратынына куә болып жатамыз. Ол дүрыс емес. Қылмыс қүрамының элемент! дегеніміз, заң бойынша қылмыс деп табылатын қоғамға қауіпті іс-әрекеттің әртүрлі жақтарына тиесілі топтық белгілерді қүрайтын қылмыс қүрамының қүрылымдық бөлігі. Қылмыс қүрамының элементтері қылмыстың әртүрлі жақтарына тиесілі: қылмыстың объектісіне, объективтік жағына, субъ-ективтік жағына, субъектісіне.
Қылмыс қүрамының белгісі деп, қылмыстың негүрлым маңызды қасиеттерінің нақтылы заңдық сипаттамасын айтамыз. Қылмыс қүрамының белгілері төрт топқа бөлінеді және оның төрт элементтерІне сәйкес келеді. Ал мағьшасы бойынша екі түрге бөлінеді. I. Қылмыс қүрамының негізгі белгілері:
қылмыстың обьектісін сипаттайтын белгілер: қылмыстық қол
сүғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынас;
қылмыстың обьективтік жағын сипттайтын белгілер: обьектіге зиян
тигізетін немесе зиян тигізу қауіпін тудыратын қоғамға қауіпті іс-
әрекет; себепті байланыс;
қылмыстың субьективтік жағын сипаттайтын белгілер: кінә-
қасақаналық, абайсыздық;
қылмыстың субьектісін сипаттайтын белгілер: жеке түлға, есі
дүрыстық, қылмыстық жауаптылық жасы.
Қылмыс қүрамының осы негізгі белгілері кез келген қылмыс қүрамында бо-лады және олардьщ біреуінің болмауы қылмыс қүрамының жоқтығын көрсетеді. Жоғарда аталған қылмыстың объектісін және объективтік жағын сипаттайтын белгілер қүбылыстың объективтік ақиқаттылығын көрсетеді, сол се-бепті қылмыс қүрамының объективтік белгілері деп аталады.
15
Қылмыстың объектісі - қылмыстық қол сұғушылықтан зиян келетін не-месе зиян келуі мүмкін қоғамдық катынастар. Біздің ойымызша, кейбір заң әдебиеттерінде көрсетілген, қылмыстың объектісі дегеніміз, сол қылмыстық әрекеттің неге бағытталғанын айтамыз деген көзқарастармен келісуге бол-майды 16, 69. Өйткені бағытталған деген термин арқылы абайсызда жаса-латын қылмыстардың объектісін анықтауға болмайды. Тіпті қасақана жасала-тын қылмыстардың өзінде кінәлінің қылмыстық жүріс-түрысының бағытталуы нақтылы қол сұғушылықпен үйлесе бермейді.
Кез кеген қылмыс материалдық игілктерге емес (заттар, ақша т.б.) қоғамдық қатынастарға қол сүғады. Ол қоғамдық қатынастар әрекет етуші қылмыстық заңмен қорғалуы қажет (ҚРҚК-ң 2 бабы). Қылмыскермен қол сүғылатын қоғамдық қатынастардың сипатына қарай, қылмыстың қоғамға қауіптілік сипа-ты анықталады. Қоғам үшін қылмыстың объектісі неғүрлым қүнды болса, солғүрлым жасалатын кылмыстың ауырлығы да көп болады. Сайып келгенде, қылмыстың объектісі дегеніміз, кінәлмен қылмыстық қол сүғушылық жасалатын, қылмыстық заңмен қорғалған қоғамдық қатынастар болып табылады.
Қылмыстың объективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-қүлқының сыртқы көрінісін білдіреді. Объективтік жақ ең алдымен қоғамға қауіпті мінез-қүлық актісінің сыртқы көрінісі, ол адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі арқылы көрініс табады. Қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздіктің нысандары мен түрлері қылмыстық заң түжырымдарында әртүрлі және жан-жақты. Біздің ойымызша, қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын қылмыстық нәтиженің арасындағы себепті байланысты қылмыс қүрамының обьективтік жағын сипаттайтын негізгі белгілердің қатарына жатқызуға болады. Өйткені себепті байланыс кез келген қылмыс қүрамында орын алады. Се-бепті байланыс бізге үйреншікті тек қана материалдық қылмыс қүрамдарында болады деп бір жақты айту қате. Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар бүзылып, оларға қол сүғылған кездің барлығында себепті байланыс пайда болады. Себепті байланысы жоқ қылмыс болмайды. Оның түпкі тамыры табиғи заңдылықта жатыр, ол философиялық қағидалармен түсіндіріледі. Ал қылмыстық қүқықтағы себепті байланысты дүрыс анықтау ғылыми түжырымдалған тиісті белгілерге сәйкес жүргізілуі қажет.
Кейбір қылмыс қүрамыньщ объективтік жағы қылмыстың зардабын көрсетеді. Бірқатар қылмыстардың объективтік жағын сипаттауда оның міндетті белгілеріне уақыт, орын, жағдай, қылмыстың жасалу тәсілдері де жатады. Қылмыстарды ажыратып жіктеуде, оның қоғамға қауіптілігінің дәрежесін белгілеуде, қылмысты саралауда объктивтік жақтың осы белгілерінің
маңызы зор.
Қылмыстың субективтік жағын және субъектісін сипаттайтын белгілер қылмыс жасаған адамның субъективті ерекшелігін көрсететіндіктен қылмыс қүрамының субъективтік белгілері деп аталады. Субъективтік жақ қылмыстың ішкі жағын, мәнін және мазмүнын сипаттайды. Қылмыс жасаған адамның ішкі дүниесінде, оның еркі мен санасында өтетін психикалық процестің көрінісі. Демек, қылмыстың субективтік жағы бүл негізінен адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге тікелей байланысты жағының көрінісі болып
16
табылады. Субъективтік жақтың белгілеріне кінә, ниет және мақсат жатады. Кінә кез келген қылмыс қүрамының міндетті белгісі. Ол адамның өзінің қасақаналық пен абайсызда істейтін қоғамға қауіпті іс-әрекетіне және оның қоғамға қауіпті зардабына деген көзқарастарының жиынтығы болып табылады. Кінә кез келген қылмыс құрамында болғандықтан, ол себепті байланыспен өзара тығыз байланысты. Ал кейбір қылмыс қүрамының субъективтік жағының белгілеріне қылмыстың ниеті мен мақсаты жатады.
Қылмыстың субъектісі дегеніміз, қоғамға қауіпті іс- әрекетті жасаған және заңға сәйкес сол үшін мемлекеттің алдында қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілеті бар адамды айтамыз. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілерге: жеке түлға, есі дұрыстық, қылмыстық жауаптылық жасына жету яғни 16 жасқа толу жатады (кейбір қылмыстар үшін 14, 18 жасқа жету міндетті). Көрсетілген белгілермен қатар, арнаулы белгілерді қажет ететін адам, қылмыстың арнаулы субъектісі болып табылады (мысалы: әскери қылмыстарда әскери қызметші). Айта кету керек, бірқатар шет елдердің қылмыстық заңы бойынша қылмыстық жауаптылыққа жеке түлғалармен қатар, заңды түлғалар да тартылады. Мәселен, Нью-Йорк штатының Қылмыстық кодекс! бойынша, кейбір қылмыстардың субъектісі корпорациялар болып табылады. Еуропалық Кеңестегі (ЕК) қылмыстылық мәселесі бойынша Еуропалық кеңес 1978 жыл-дардың өзінде еуропалық мемлекеттердің заң шығарушы органдарына эколо-гиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылықтың субъектісі ретінде заңды түлғаларды тануды үсынды. Бүл үсыныс мысалы Францияның жаңа Қылмыстық кодексінде жүзеге асты.
Қылмыс қүрамының элементтері әрбір кезде сәйкес келеді, бірақ олардың белгілері өз алдына жеке болып табылады. Мысалы, ҚРҚК-нің 175 бабы үрлық ҚРҚК-нің 178 бабы тонаудан қылмыс жасаудың тәсілін сипаттайтын белгілер бойынша ажыратылады. Үрлыққа тән белгі - бөтен мүлікті жасырын үрлау; то-науға тән белгі - бөтен мүлікті ашық үрлау. Кейбір ғалымдар мүндай белгіні "түрлік белгі" деп атайды. "Қылмыс қүрамына мүқияттылықпен таңдап алын-ған түрлік белгілер ғана қосылады. Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға қауіптілігін және қүқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі болады. Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер қылмыс күрамына қосылмайды.Сондықтан олар қылмыс қүрамынан тысқары болады да, осыған байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды. Мысалы, біреудің мүлкін үрлағанда (ақша, зат, қүжат т.б.) немесе ол үрлықтың қашан болғаны қылмысты саралауға эсер етпейді. Түрлік белгі сол немесе баска қылмыстың міндетті белгілері болып табылады. Осы түрлік белгілердің біреуі жоқ болса, онда қылмыс қүрамы да болмайды" 9, 51.
II. Қылмыс қүрамының арнаулы факультативті белгілері. Бүл белгілер бір қүрамдар үшін міндетті, екіншілері үшін міндетті емес болып табылады, яғни бүл заң шығарушының кейбір қылмыс күрамдарын сипаттау үшін қолданатын белгілері. Оған: қылмыстың зардабы, уақыт, орын, қылмыс істеу тәсілі, қүралы, қылмыстық ниет, мақсат, қылмыстың заты, қылмыстың арнаулы субектісі жатады. Бүл белгілер қылмыс қүрамында аталып көрсетілсе, онда олар сол
17
құрамның қажетті белгілері болып табылады. Қылмыс құрамында көрсетілмеген жағдайда, олар қылмысты саралауға эсер етпейді, тек кана жаза тағайындағанда есепке алынады.
Кейбір авторлар жоғардағы көрсетілген екі топтан басқа, үшінші топты яғни қылмысты сипаттайтын бірақ, қылмыс құрамынан тыс жатқан белгілерді ажыратады 17, 41. Бұл белгілердің қоғамға қауіпті іс-әрекеттің дәрежесіне эсер ететіні соншалықты, оның қоғамға қауіптілігін жойып, қылмыс қатарынан шығарып жібереді. Оған мәселен, қылмыс қүрамынан тыс жатқан кінэлінің жеке түлғасын жақсы жағынан сипаттайтын белгілер жатқызылады. Біздің ойымызша бүл көзқараспен келісуге болмайды. Қылмыскердің жеке түлғасын сипаттап, қылмыс қүрамынан тыс жатқан белгілер қылмыстың бары не жоқтығы туралы сүрақты шеше алмайды. Қылмыстық жауаптылықты негіздеу туралы мәселені шешкенде, қылмыстық заңмен белгіленген қылмыс қүрамына жататын оған субьектінің жеке түлғасын сипаттайтын белгілер де қосылады белгілерді ғана ескеру қажет. Қылмыс қүрамына жатпайтын барлық басқа белгілер жазаның түрі мен мөлшерін анықтағанда ескерілуі тиіс. Аталған белгілер бүтіндей алғанда қылмыстылықтың бағасын өзгерте алмайды, өйткені белгілі бір іс-әрекетті қылмыс қатарына жатқызу немесе жатқызбау тек қана заң шығарушымен белгіленіп қылмыстық - қүқық нормасында көрсетіледі.
Жүмысты жазу барысында зерттелген 200-ден астам қылмыстық істің қүжаттарында жеке түлғаны сипаттап және қылмыс қүрамынан тыс жатқан белгілер қылмыстың бары я болмаса жоқтығы туралы сүрақты шешіп бергені жөнінде ешкандай мәліметті кездестірген жоқпыз. Сот қүжаттарында көбінесе кінәлінің жеке түлғасын сипаттайтын белгілер жаза тағайындағанда, оньщ түрі мен молшерін анықтағанда, жазадан босату мүмкіндіктерін шешкенде ес-керілген. Мысалы, сот тәжірибесінен келесі үзінділерді келтіруге болады. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы өзінің сот отырысында Алматы облыстық сотының 2000 жылғы 9 қазандағы үкімімен сотталған Ә., және Т., деген азаматтардың кассациялық шағымдарымен түскен қылмыстық істі қарап, жаза тағайындау мәселесін шешкенде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін, сотталғандардың жеке бастарын, эрқайсысының әрекетін ескеріп, түзеу колониясының режимін эзгертуге негіз жоқ деп тапты. Осы кэрсетілген дәлелдемелерге байланысты Жоғарғы Соттың қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы Алматы облыстық со-тының үкімін өзгертті 18, 6.
Келесі мысалда да, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы сотталған С-ң кассациялық шағым ары-зымен келіп түскен қылмыстық істі кассациялық тәртіппен қарап, жаза мөлшерін тағайындағанда істелген қылмыстардың сипатын лоне қоғамға қауіптілік дәрежесін, сотталғанның жеке басының кім екендігін ескеріп Алматы облыстық сотының 2000 жылғы 7 қыркүйктегі С., жоніндегі үкімін озгертті 18,8.
Жоғарда атап өткеніміздей, қылмыс қүрамының белгілері қылмыстық заңда көзделеді. Бірақ Қылмыстық кодекстің тиісті баптарының диспозицияларында барлық белгілер міндетті түрде көрсетіле бермейді. Осы орайда
18
В.Н.Кудрявцевтің пІкірімен толықтай келісуге болады: "Заң шығарушы қылмыс қүрамын емес, қылмыс құрамының белгілерін толықтай сипаттайтын қылмыстық-құқық нормасын құрайды. Бұл белгілердің өзі адам санасынан тыс объективті түрде өмір сүреді және олар шын мәнісінде нақтылы қылмысқа тиесілі болады. Ал заң шығарушының міндеті сол белгілерді аса дәлділікпен және нақтылықпен тауып көрсете білу болып табылады... Осыған байланысты заңдағы баптың диспозициясы тек қана қылмыс құрамының элементтерін көрсетеді, оның үстіне әдетте толық көлемді қамтымайды"19, 46-47.
Сайып келгенде, істелген қоғамға қауіпті іс-әрекетте нақтылы орын алатын қылмыс қүрамы себепті байланыстың орын алуына негізгі бастапқы шарт болып табылады.
І.ЗҚылмыстық құқықтағы себепті байланыстың
ұғымы жәнетүрлері
Қылмыстық қүқықтағы іс-әрекет пен одан туындаған нәтиженің арасын объективті түрде байланыстыратын - себепті байланыс. Себепті байланыс философиялық санат болып табылады. Ол "себеп" және "байланыс" деген екі үғымның бірлігін қүрайды. Себепті байланыс - себеп және әрекеттің байланысы, себептен әрекетке ауысу болып табылады 20, 365. Себеп болмаса салдар да болмайды. Себеп латын тілінің "causa" деген сөзінен шыққан. Алғашқы сатысында себеп бір нәрсе жасайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz