«Қылмыс» романы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1«ҚЫЛМЫС» РОМАНЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ.ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1«Қылмыс» романының туу мен жазылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Романның негізгі идеясы және өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Романның сюжеті мен компазициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2 «ҚЫЛМЫС» РОМАНЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1 Романның әдеби.көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.2 Қазіргі қазақ әдебиетінде «Қылмыс романының» алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1«ҚЫЛМЫС» РОМАНЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ.ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1«Қылмыс» романының туу мен жазылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Романның негізгі идеясы және өмір шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Романның сюжеті мен компазициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2 «ҚЫЛМЫС» РОМАНЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1 Романның әдеби.көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.2 Қазіргі қазақ әдебиетінде «Қылмыс романының» алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, оның даму тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан өткен өмiр шындығын таныту да мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге асырылып келедi. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы жолында болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи-ғұмырнамалық тақырыптағы эпикалық шығармалардың маңызы зор екені анық. Әсiресе, Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет болып өмiр сүре бастаған жылдардағы белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи түстi. Қазақ әдебиетi тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерiнің алыптары мерей тойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмi бойынша әлем өркениетi кеңiстiгiнде бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы көрнектi, кесек туындылардың жаңаша жазылуына себепкер болды.
Дегенмен, қазіргі қазақ әдебиетінде жабулы қазанның күйін кешіп зерттелмей жатқан тың мұралар мен шығармалар баршылық. Солардың бірі деп, алып Қытайдағы қазақ әдебиетінің негізін салаушылардың бірі жазушы, ақын, драматург Қ.Шабданұлының «Қылмыс» романы. Артында «Пана», «Қылмыс» секілді романдар қалдырған қаламгердің әдеби мұралары сөз жоқ ұлттық құндылықтар екендігі анық. Бүгінде Қажығұмар Шабданұлының мұралары мен өмірі әр қырынан қарастырылып, зертелу үстінде. Бұл орайда Жади Шәкенұлы, Қабдеш Жұмаділов, Руда Зайкенова т.б. жазушы-зерттеушілердің еңбектері ерекше елеулі.
Қажығұмар Шабданұлы қытай-қазақ әдебиетінің негізін қалаған бірегей тұлға. Әсіресе отанын тастап кетуге мәжбүр болған қазақ ұлтының жат жерге барғандағы психологиясын шебер суреттеп, психологиялық тұрғыдан баға берген адам. Сондықтан да Қажығұмар Шабданұлының шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстұрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Сантүрлісебептерге байланысты тағдырдың тәлкегіне ұшырап туған елінен, жерінен айырылған қандастарымыздың басынан кешкен қиын-қыстау кездерін шебер суреттеген қаламгердің бұл туындысы қашанда ерекше мұра болмақ. Романда автор өз басынан өткен оқиғалармен қоса жатбауыр ел Қытайда болған жайттарды Биғабіл кейіпкері арқылы керемет әсерлі де мәнді етіп әңгімелеп, келешек ұрпаққа аманат еткен.
«Қылмыс» романы қазақ әдебиетінде орны ерекше туынды, себебі темір тордың арғы жағында тұсауы кесілген роман осы күнге дейін қазақ әдебиетінің тарихында болған емес. Қазақ даласында жарыққа шықаннына көп уақыт бола қоймағанымен, бұл роман қазақ әдебиеті тарихының алтын қорына кіріп ұлгерген туындыға айналды. Романның шығу тарихы мен негізгі идеясын танып-білу уақыт өткен сайын тереңдеп келеді. Әсіресе романның тақырыптық – идеялық сипатын айқындап, ғылыми бір ізге түсіру уақыт талабынан туындап отырған өзекті мәселе. Сондықтан да, Қажығұмар Шабданұлының «Қылмыс» романының тақырыптық-идеялық сипаты зерттеу жұмысымыздың басты нысаны болмақ.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, оның даму тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан өткен өмiр шындығын таныту да мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге асырылып келедi. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы жолында болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи-ғұмырнамалық тақырыптағы эпикалық шығармалардың маңызы зор екені анық. Әсiресе, Қазақстан Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет болып өмiр сүре бастаған жылдардағы белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи түстi. Қазақ әдебиетi тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерiнің алыптары мерей тойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмi бойынша әлем өркениетi кеңiстiгiнде бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы көрнектi, кесек туындылардың жаңаша жазылуына себепкер болды.
Дегенмен, қазіргі қазақ әдебиетінде жабулы қазанның күйін кешіп зерттелмей жатқан тың мұралар мен шығармалар баршылық. Солардың бірі деп, алып Қытайдағы қазақ әдебиетінің негізін салаушылардың бірі жазушы, ақын, драматург Қ.Шабданұлының «Қылмыс» романы. Артында «Пана», «Қылмыс» секілді романдар қалдырған қаламгердің әдеби мұралары сөз жоқ ұлттық құндылықтар екендігі анық. Бүгінде Қажығұмар Шабданұлының мұралары мен өмірі әр қырынан қарастырылып, зертелу үстінде. Бұл орайда Жади Шәкенұлы, Қабдеш Жұмаділов, Руда Зайкенова т.б. жазушы-зерттеушілердің еңбектері ерекше елеулі.
Қажығұмар Шабданұлы қытай-қазақ әдебиетінің негізін қалаған бірегей тұлға. Әсіресе отанын тастап кетуге мәжбүр болған қазақ ұлтының жат жерге барғандағы психологиясын шебер суреттеп, психологиялық тұрғыдан баға берген адам. Сондықтан да Қажығұмар Шабданұлының шығармашылық өмірбаяны бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстұрлі үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Сантүрлісебептерге байланысты тағдырдың тәлкегіне ұшырап туған елінен, жерінен айырылған қандастарымыздың басынан кешкен қиын-қыстау кездерін шебер суреттеген қаламгердің бұл туындысы қашанда ерекше мұра болмақ. Романда автор өз басынан өткен оқиғалармен қоса жатбауыр ел Қытайда болған жайттарды Биғабіл кейіпкері арқылы керемет әсерлі де мәнді етіп әңгімелеп, келешек ұрпаққа аманат еткен.
«Қылмыс» романы қазақ әдебиетінде орны ерекше туынды, себебі темір тордың арғы жағында тұсауы кесілген роман осы күнге дейін қазақ әдебиетінің тарихында болған емес. Қазақ даласында жарыққа шықаннына көп уақыт бола қоймағанымен, бұл роман қазақ әдебиеті тарихының алтын қорына кіріп ұлгерген туындыға айналды. Романның шығу тарихы мен негізгі идеясын танып-білу уақыт өткен сайын тереңдеп келеді. Әсіресе романның тақырыптық – идеялық сипатын айқындап, ғылыми бір ізге түсіру уақыт талабынан туындап отырған өзекті мәселе. Сондықтан да, Қажығұмар Шабданұлының «Қылмыс» романының тақырыптық-идеялық сипаты зерттеу жұмысымыздың басты нысаны болмақ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ:
1. Қ. Шабданұлы.Қылмыс-«Атажұрт». Алматы. 2009
2. Ахметбекұлы А., Зейіпханұлы Е. Қажығұмар Шабданұлы // Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: «Білік» баспа үйі, 1999. 337-б.
3.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2005. 286-б.
4. Шабданұлы Қ. Өтініш хат // Қазақ әдебиеті (Алматы). 2006-ж., қаңтардың 20- 26. № 3.
5. Шарахымбай Б. «Қылмыс» пен «Пананың» тұсауы Атажұртта кесілді // Қазақ әдебиеті (Алматы). 2005-ж., желтоқсанның 23-29. № 51.
6. Шәкен Ж. Тас түрменің дауысы. Көрнекті жазушы Қажығұмар Шабданұлының шығармашылығы туралы // Қазақ әдебиеті (Алматы). 2005-ж., желтоқсанның 2- 8. № 48.
7. Меңдеке Ә. Қажығұмарды халқымен қауыштырайық! // Жас алаш (Алматы). 2008, сәуірдің 24-і. № 33.
8. Б. Майтанов. Қаһарманның рухани әлемі-«жазушы». Алматы,1987
9. З. Қабдолов.сөз өнері-«қазақ университеті»;Алматы 1992
10.Ж. Дәдебаев. Өмір шындығы және көркемдік шешім- «ғылым»,алматы 1991
11.Ш. Ыбраев. Эпос әлемі-«ғылым». Алматы 1993
12.А. Нұрқатов. идея және образ- «қазақ мемлекеттік көркем әдебиет» баспасы,1962
13.Б. Майтанов. Қазақ романдарындағы замандас бейнесі- «ғылым», алматы 1982
14.З. Ахметов, Т. Шаңбаева. әдебиеттану терминдер сөздігі-«ана тілі», Алматы 1988
15.З. Бейсенғали. ххғ басындағы қазақ романы -«Өлке»: алматы 1997
16.З. Қабдолов. Манолог құрылымы- «Ценные бумаги». Алматы. 2006
17. С. Елубаев. Ақ боз үй-«Жазушы» баспасы.1989ж
18. Ж. Шəкенұлы. Оспан. «Тұран» баспасы, Алматы 2010
19. Б. Қуаныш «Кіндігі түрмеде кесілген роман» //“Ана тілі”// 26-Қараша.2009
20. А. Сағындық. Отаршылдар үшiн cенiң жер басып жүргенiңнiң өзi – қылмыс;- //Жас Алаш //№09 (15467) 2 ақпан, сейсенбі 2010
21. Ж. Шәкенұлы. Алаштың ақиық батыры-«Тұран»баспасы,2010ж
22. Шабданұлы Қ. Қылмыс. 1982.
Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы, \/
23. Шабданұлы Қ. Қылмыс. 1982.
24. Шабданұлы Қ.Қылмыс Алматы: Дүниё жүзі қазақтарының қауымдастығы, 2005. !
25. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. - Алматы: Жазушы,1987.
26. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. -Алматы: Ғылым, 1993.
27. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
28. Қирабаев С.С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995.
– 288 б.
29.Жұмаділов Қ. «Екі томдық таңдамалы шығармалар». Повесть, әңгімелер: «Жазушы», 1989.
30.Жұмаділов Қ. «Қалың елім, қазағым». Пікірлер, ойлар, толғаныстар: «Қазақстан», 1999.
31. Жұмаділов Қ. «Таңғажайып дүние». Ғұмырнамалық роман: «Тамыр», 1999.
32.Сыдықов Т. Қазақ тарихи романының көркемдік тіні. – Алматы: Ер-Дәулет, 1996. – 164 б.
33. Нұрқатов А. Идея жэне Обыраз. -Алматы: Қазақ мемілекеттік көркем эдебиет баспасы, 1962.
34. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208-б.
35. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 340 б.
36. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 б.
37. Егеубай А. Құлабыз. – Алматы: Жазушы, 2001. – 216 б.
38. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құрастырғандар З.Ахметов, Т.Шаңбаев. Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
39. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы. -Алматы: Ғылым,1982. I
40. Майтанов Б. Қазақ романдарындағы замандас бейнесі. -Алматы: Ғылым, 1982.
41. Серікқалиев 3. Ақжол. - Алматы: жазушы, 1990
42. Майтанов Б. Монолог құрылымы. - Алматы: Ценные бумаги, 2006
43. Серік Қалиев. Жан дауа. -Астана: Елорда, 2004
44. Майтанов Б. Қазақ эдебиеті жэне психологиялық талдау. -Алматы: Санат, 1970
45. Қазақ прозасы: Хрестоматия. Үш томдық / Құрастырған және алғы сөзін жазған Х.Ж.Сүйіншәлиев. 1-том: 564 б.; 2-том: 564 б.; 3-том: 548 б.).
– Алматы: Ғылым, 2001.
46. Қабдолов З. Сөз өнері: әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1983. – 368 б.
47. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер.
– Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
48. Қабдолов 3. Әдебиет теориясының негіздері. -Алматы: Мектеп, 1970
49. Мақпыров С. Әдебиет тануға кіріспе. -Алматы: Аңатілі, 1991
50. Нұрғалиев Р. Әдебиет теориясы. - Астана: Фолиант, 2003
51. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. - Алматы: Мектеп, 1969
52.«Таңшолпан» журналы. 2009ж. №3 53. Қазіргі қазақ романы: тарихи шындық және көркемдік шешім. Монография. –Қызылорда: Тұмар, 2008. – 246 б.
54. Жұмаділов Қ. Тарихи роман және көркемдік шешім, А., 1998.
55.Тәуелсіз жылдар әдебиеті. Оқу құралы. – Алматы: «Кие» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2010. – 140 б.
56.Әдеби процесс мәселелерінің Қажым Жұмалиев шығармашылығындағы көріністері. // Қ.Жұмалиев және ХХғ. әдебиеттану: Академик Қ.Жұмалиевтің туғанына 100жыл толуына арналған Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Абай атындағы ҚазҰПУ. –Алматы, 2008. – 81-85 бб.
57.Қазіргі қазақ романдарының дәстұрлі – тарихилық негіздері// С.Демирел атындағы университет Хабаршысы. –Алматы, №1. 2009. – 22-28 бб.
58.Романдағы ұлттық – этнографиялық сипат // Ұлт тағылымы. – Алматы, №2. 2008. – 279-283 бб.
59.Жұмаділов Қ. «Бақыт жолында». Роман, әңгімелер: «Жазушы», 1976.
60.Жұмаділов Қ. «Саржайлау». Повестъ, әңгімелер: «Жазушы», 1978.
61.Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Оқу құралы. Құр. Т.Қожакеев,- Алматы: «Қазақ университеті», 1993.-144 бет.
62.Умарова Г.С., Шарабасов С.Ғ. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-244 бет.
63.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. –Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2005.-576 б.
64.Алпысбаев «Қазақ әдебиетіндегі тарихи шығарма: таным және көркемдік» А.,1985
65.Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
66.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
67.Жұмаділов Қ. К. Таңғажайып дүние: ғұмырнамалық роман. — Алматы: Тамыр, 1999. — 624 бет. ISBN 5-7090-0046-9
68.Жұмаділов Қ. Дәуір және әдебиет, А., 1996;
69.Жұмаділов Қ. Тарихи роман және көркемдік шешім, А., 1998.
70. «Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы А., 1998.
1. Қ. Шабданұлы.Қылмыс-«Атажұрт». Алматы. 2009
2. Ахметбекұлы А., Зейіпханұлы Е. Қажығұмар Шабданұлы // Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: «Білік» баспа үйі, 1999. 337-б.
3.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2005. 286-б.
4. Шабданұлы Қ. Өтініш хат // Қазақ әдебиеті (Алматы). 2006-ж., қаңтардың 20- 26. № 3.
5. Шарахымбай Б. «Қылмыс» пен «Пананың» тұсауы Атажұртта кесілді // Қазақ әдебиеті (Алматы). 2005-ж., желтоқсанның 23-29. № 51.
6. Шәкен Ж. Тас түрменің дауысы. Көрнекті жазушы Қажығұмар Шабданұлының шығармашылығы туралы // Қазақ әдебиеті (Алматы). 2005-ж., желтоқсанның 2- 8. № 48.
7. Меңдеке Ә. Қажығұмарды халқымен қауыштырайық! // Жас алаш (Алматы). 2008, сәуірдің 24-і. № 33.
8. Б. Майтанов. Қаһарманның рухани әлемі-«жазушы». Алматы,1987
9. З. Қабдолов.сөз өнері-«қазақ университеті»;Алматы 1992
10.Ж. Дәдебаев. Өмір шындығы және көркемдік шешім- «ғылым»,алматы 1991
11.Ш. Ыбраев. Эпос әлемі-«ғылым». Алматы 1993
12.А. Нұрқатов. идея және образ- «қазақ мемлекеттік көркем әдебиет» баспасы,1962
13.Б. Майтанов. Қазақ романдарындағы замандас бейнесі- «ғылым», алматы 1982
14.З. Ахметов, Т. Шаңбаева. әдебиеттану терминдер сөздігі-«ана тілі», Алматы 1988
15.З. Бейсенғали. ххғ басындағы қазақ романы -«Өлке»: алматы 1997
16.З. Қабдолов. Манолог құрылымы- «Ценные бумаги». Алматы. 2006
17. С. Елубаев. Ақ боз үй-«Жазушы» баспасы.1989ж
18. Ж. Шəкенұлы. Оспан. «Тұран» баспасы, Алматы 2010
19. Б. Қуаныш «Кіндігі түрмеде кесілген роман» //“Ана тілі”// 26-Қараша.2009
20. А. Сағындық. Отаршылдар үшiн cенiң жер басып жүргенiңнiң өзi – қылмыс;- //Жас Алаш //№09 (15467) 2 ақпан, сейсенбі 2010
21. Ж. Шәкенұлы. Алаштың ақиық батыры-«Тұран»баспасы,2010ж
22. Шабданұлы Қ. Қылмыс. 1982.
Үрімжі: Шыңжаң халық баспасы, \/
23. Шабданұлы Қ. Қылмыс. 1982.
24. Шабданұлы Қ.Қылмыс Алматы: Дүниё жүзі қазақтарының қауымдастығы, 2005. !
25. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. - Алматы: Жазушы,1987.
26. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. -Алматы: Ғылым, 1993.
27. Тілепов Ж. Тарих және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 376 б.
28. Қирабаев С.С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995.
– 288 б.
29.Жұмаділов Қ. «Екі томдық таңдамалы шығармалар». Повесть, әңгімелер: «Жазушы», 1989.
30.Жұмаділов Қ. «Қалың елім, қазағым». Пікірлер, ойлар, толғаныстар: «Қазақстан», 1999.
31. Жұмаділов Қ. «Таңғажайып дүние». Ғұмырнамалық роман: «Тамыр», 1999.
32.Сыдықов Т. Қазақ тарихи романының көркемдік тіні. – Алматы: Ер-Дәулет, 1996. – 164 б.
33. Нұрқатов А. Идея жэне Обыраз. -Алматы: Қазақ мемілекеттік көркем эдебиет баспасы, 1962.
34. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991. – 208-б.
35. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 340 б.
36. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. – Астана: Фолиант, 2004. – 480 б.
37. Егеубай А. Құлабыз. – Алматы: Жазушы, 2001. – 216 б.
38. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі / Құрастырғандар З.Ахметов, Т.Шаңбаев. Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б.
39. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы. -Алматы: Ғылым,1982. I
40. Майтанов Б. Қазақ романдарындағы замандас бейнесі. -Алматы: Ғылым, 1982.
41. Серікқалиев 3. Ақжол. - Алматы: жазушы, 1990
42. Майтанов Б. Монолог құрылымы. - Алматы: Ценные бумаги, 2006
43. Серік Қалиев. Жан дауа. -Астана: Елорда, 2004
44. Майтанов Б. Қазақ эдебиеті жэне психологиялық талдау. -Алматы: Санат, 1970
45. Қазақ прозасы: Хрестоматия. Үш томдық / Құрастырған және алғы сөзін жазған Х.Ж.Сүйіншәлиев. 1-том: 564 б.; 2-том: 564 б.; 3-том: 548 б.).
– Алматы: Ғылым, 2001.
46. Қабдолов З. Сөз өнері: әдебиет теориясының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1983. – 368 б.
47. Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер.
– Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
48. Қабдолов 3. Әдебиет теориясының негіздері. -Алматы: Мектеп, 1970
49. Мақпыров С. Әдебиет тануға кіріспе. -Алматы: Аңатілі, 1991
50. Нұрғалиев Р. Әдебиет теориясы. - Астана: Фолиант, 2003
51. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. - Алматы: Мектеп, 1969
52.«Таңшолпан» журналы. 2009ж. №3 53. Қазіргі қазақ романы: тарихи шындық және көркемдік шешім. Монография. –Қызылорда: Тұмар, 2008. – 246 б.
54. Жұмаділов Қ. Тарихи роман және көркемдік шешім, А., 1998.
55.Тәуелсіз жылдар әдебиеті. Оқу құралы. – Алматы: «Кие» лингвоелтану инновациялық орталығы, 2010. – 140 б.
56.Әдеби процесс мәселелерінің Қажым Жұмалиев шығармашылығындағы көріністері. // Қ.Жұмалиев және ХХғ. әдебиеттану: Академик Қ.Жұмалиевтің туғанына 100жыл толуына арналған Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Абай атындағы ҚазҰПУ. –Алматы, 2008. – 81-85 бб.
57.Қазіргі қазақ романдарының дәстұрлі – тарихилық негіздері// С.Демирел атындағы университет Хабаршысы. –Алматы, №1. 2009. – 22-28 бб.
58.Романдағы ұлттық – этнографиялық сипат // Ұлт тағылымы. – Алматы, №2. 2008. – 279-283 бб.
59.Жұмаділов Қ. «Бақыт жолында». Роман, әңгімелер: «Жазушы», 1976.
60.Жұмаділов Қ. «Саржайлау». Повестъ, әңгімелер: «Жазушы», 1978.
61.Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері. Оқу құралы. Құр. Т.Қожакеев,- Алматы: «Қазақ университеті», 1993.-144 бет.
62.Умарова Г.С., Шарабасов С.Ғ. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007.-244 бет.
63.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. –Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2005.-576 б.
64.Алпысбаев «Қазақ әдебиетіндегі тарихи шығарма: таным және көркемдік» А.,1985
65.Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
66.Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
67.Жұмаділов Қ. К. Таңғажайып дүние: ғұмырнамалық роман. — Алматы: Тамыр, 1999. — 624 бет. ISBN 5-7090-0046-9
68.Жұмаділов Қ. Дәуір және әдебиет, А., 1996;
69.Жұмаділов Қ. Тарихи роман және көркемдік шешім, А., 1998.
70. «Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы А., 1998.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1ҚЫЛМЫС РОМАНЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИД ЕЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1Қылмыс романының туу мен жазылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...7
1.2 Романның негізгі идеясы және өмір
шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Романның сюжеті мен
компазициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..3
9
2 ҚЫЛМЫС РОМАНЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.1 Романның әдеби-көркемдік ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2 Қазіргі қазақ әдебиетінде Қылмыс романының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы,
оның даму тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан
өткен өмiр шындығын таныту да мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу
жүзеге асырылып келедi. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы
жолында болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi
тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман
ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи-ғұмырнамалық тақырыптағы эпикалық
шығармалардың маңызы зор екені анық. Әсiресе, Қазақстан Республикасы
тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет болып өмiр сүре бастаған
жылдардағы белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын сiлкiндiрдi,
ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи түстi. Қазақ әдебиетi
тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерiнің алыптары
мерей тойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмi бойынша әлем
өркениетi кеңiстiгiнде бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы
көрнектi, кесек туындылардың жаңаша жазылуына себепкер болды.
Дегенмен, қазіргі қазақ әдебиетінде жабулы қазанның күйін кешіп
зерттелмей жатқан тың мұралар мен шығармалар баршылық. Солардың бірі
деп, алып Қытайдағы қазақ әдебиетінің негізін салаушылардың бірі жазушы,
ақын, драматург Қ.Шабданұлының Қылмыс романы. Артында Пана, Қылмыс
секілді романдар қалдырған қаламгердің әдеби мұралары сөз жоқ ұлттық
құндылықтар екендігі анық. Бүгінде Қажығұмар Шабданұлының мұралары мен
өмірі әр қырынан қарастырылып, зертелу үстінде. Бұл орайда Жади Шәкенұлы,
Қабдеш Жұмаділов, Руда Зайкенова т.б. жазушы-зерттеушілердің еңбектері
ерекше елеулі.
Қажығұмар Шабданұлы қытай-қазақ әдебиетінің негізін қалаған бірегей
тұлға. Әсіресе отанын тастап кетуге мәжбүр болған қазақ ұлтының жат жерге
барғандағы психологиясын шебер суреттеп, психологиялық тұрғыдан баға
берген адам. Сондықтан да Қажығұмар Шабданұлының шығармашылық өмірбаяны
бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстұрлі
үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Сантүрлісебептерге байланысты тағдырдың
тәлкегіне ұшырап туған елінен, жерінен айырылған қандастарымыздың басынан
кешкен қиын-қыстау кездерін шебер суреттеген қаламгердің бұл туындысы
қашанда ерекше мұра болмақ. Романда автор өз басынан өткен оқиғалармен қоса
жатбауыр ел Қытайда болған жайттарды Биғабіл кейіпкері арқылы керемет
әсерлі де мәнді етіп әңгімелеп, келешек ұрпаққа аманат еткен.
Қылмыс романы қазақ әдебиетінде орны ерекше туынды, себебі темір
тордың арғы жағында тұсауы кесілген роман осы күнге дейін қазақ әдебиетінің
тарихында болған емес. Қазақ даласында жарыққа шықаннына көп уақыт бола
қоймағанымен, бұл роман қазақ әдебиеті тарихының алтын қорына кіріп
ұлгерген туындыға айналды. Романның шығу тарихы мен негізгі идеясын танып-
білу уақыт өткен сайын тереңдеп келеді. Әсіресе романның тақырыптық –
идеялық сипатын айқындап, ғылыми бір ізге түсіру уақыт талабынан туындап
отырған өзекті мәселе. Сондықтан да, Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс
романының тақырыптық-идеялық сипаты зерттеу жұмысымыздың басты нысаны
болмақ.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымының зерттеулеріне тақырып
нысаны болып келе жатқан роман жанрындағы шығармаларды арнайы қарастыру сөз
өнері үдерісіндегі өзектілігімен ерекшеленеді. Эпостық әдеби тек болмысында
сюжеттік-композициялық құрылысының кең күрделі желілі ауқымдылығымен,
қоғамдық-әлеуметтік тұрмыс шындығын ұлттық және жалпыадамзаттық ортақ
сипаттар арнасында танытатын эстетикалық құндылығымен бағаланады. Роман
жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын
бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік
ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ
романдары – қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік
дәстұрінің жалғасы, сонымен бірге әлем өркениетіндегі әдеби үдерісінің бір
арнасы. Көркем шығармалардың әдеби үдерісті құрайтын шығармашылық ықпалын,
ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттерін қамтыған туындыларды эстетикалық таныммен
бағалау, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті
талдаудың жаңашыл методологиялық әдіс-тәсілдермен қарастыру – үнемі
дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді.
Нәтижесінде роман мен қатар оны өмірге алып келген автордыңда қажырлы
еңбегі сараланатындығы анық. Осындай ұлкен еңбектің авторы тау тұлға
жазушымыздың бірі де бірегейі Қ.Шабданұлы.
Қажығұмар Шабданұлы қазіргі қазақ әдебиетінің шоқтығы биік жанартауына
айналып ұлгерген тұлға. Оның ерекше иждиһаттылықпен жазған Қылмыс романы
соңғы жылдары әр қырынан талданып, зерделенуде. Дегенмен, Қ. Шабданұлының
Қылмыс романынының әдеби-танымдық көзқарастарын қажетті деңгейде
зерделеп, оның тақырыптық-идеясын ашу, бұған дейін айтылған ойларды сын
елегінен өткізіп, ғылыми баға беру кезек күттірмейтін өзекті мәселесі.
Сондықтан диссертациялық зерттеуде Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс
романының тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін айқындап, оның жалпы сипатын
анықтауды негіз етіп алдық.
Қажығұмар Шабданұлы Қылмыс романын жазуда өзіндік ерекшелік
танытады. Мәселен, қазақ әдебиеті тарихында тұсауы түрмеде кесілген алты
томдық роман жазып, шығыстық үлгіде, бұрын соңды болмаған жаңа жанрдың
негізін қалаған. Оның кітабын оқып отырған кезде 20-шы ғасырдағы қазақтың
алқакөл сұламасын анық көреміз. Жанры жағынан мемуарлық шығармаға жататын
бұл романда жазушы өз көзi шалып, көңiлi тартқан тақырыптың бәрiн сыпыра
жазып, сипай қамшылай бермейдi. Шығармадағы барлық құбылыс бас кейiпкер
Биғабілдың көкiрек көзiнен, ой елегiнен өтiп отырады. Сол арқылы жат елдегі
бүкіл қазақ ұлтының басынан өткерген тағдыры мен тұрмыстары тайға таңба
басқандай етіп баяндалған.
Диссертациялық жұмыста Қ.Шабданұлының Қылмыс романының тақырыптық-
идеялық сипатын ашып, одан бөлек құрылымына, жазылу тарихына ауқымды
зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Жоғарыда айтылған мәселелер таңдаған
тақырыбымыздың өзектілігін айрықша танытады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қ.Шабданұлының Қылмыс романының
тақырыптық-идеялық ерекшеліктеріне, сюжеті мен композициясына, туындының
туу тарихы мен романда көтерілген мәселелерге талдау жүргізу жұмысымыздың
басты мақсаты болып саналады. Сонымен қатар романдатүрлітақырыптармен
баяндалған оқиғалардың өмір шындығынан туындағанына баса назар аудара
отырып, оның негізгі идеясын айқындаудың да орны ерекше болмақ.
Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс романындағы сюжеттердің көркемдік
ерекшелігі мен шығармалардағы көркемдегіш құралдардың (терминдер)
қолданылуы ерекшелігін саралау. Сол көркемдегіш құралдар арқылы қытай-
қазақтарының әдебиет өрнектерінің түрленуінде романда берілген
кейіпкерлердің Шығыс Түркістанда өмір сүріп жатқан қандастарымыздың ортасы
мен қоғамының сипатын әсерлі бейнелеу арқылы білуге көз жеткізу. Қажығұмар
Шабданұлының жазушылық қабілетін, даналығы мен даралығын белгілейтін,
рухани байлығын, қиялының ұшқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары
екендігін, қиын кезде тапқырлықпен әрекет етуін дәлеледейтін осынау күрделі
құбылыстың шығармасында керемет көрініс тауып, өзіндік бағыт-бағдар алуы
мен көркемдік нақыштар туғызуына негіз болғандығын байқадық. Сондықтан,
зерттеу барысында алдымызға мынандай міндеттер қойылды:
• Қылмыс романының тууы мен жазылу тарихын анықтап оларды ғылыми бір
ізге түсіру;
• романның негізгі идеясын айқындап, оның ерекшеліктеріне талдау
жасау;
• Қылмыс романның тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін ашып, ғылыми
тұрғыдан негіздеу;
• романда көтерілген тақырыптар мен оқиғаларға талдау жасау арқылы
жалпы сипатын айқындау;
• романдағы көркемдік компоненттер үйлесімі, олардың бір-бірімен
өзектес құбылыс екендігін анықтау;
Жоғарыда баяндалған мақсат міндеттерді өз деңгейінде ғылыми тұрғыда жіті
саралап бір ізге түсірген кезде ғана зерттеу нысанымызға айналып отырған
тақырыптың барынша ашылып, одан әрі зерттеу еңбектеріне даңғыл жол
ашылатындағы анық. Сондықтан да, Қылмыс романының жалпы тақырыптық
сипатын анықтаудың орны қашанда ерекше бола бермек.
Аумалы-төкпелі заманда аласапыран күй кешіп, аштықтан, жазықсыз
жазалаудан жансауғалап, әр қиырға көшкен қазақ тағдыры мен өмірінің
жартысын жаны мен тәні қиналып, тас қапас түрмеде өткізген адам тағдыры
барынша шынайы, көркем суреттелген әрі оқыған адамды бей-жай қалдырмайтын
Қылмыс романының орны қашанда ерекше. Онда баяндалған оқиғалардың
барлығыда шынайы өмір шындығынан туындағандығы шығармаға ерекше серпін
беріп, адамзат санасын жаңа белестерге жетелейді. Сондықтан теориялық
тұрғыдан романның негізгі тақырыптық ерекшеліктері мен сипатын айқындау
зерттеу жұмысымыздың негізі болды.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына Қажығұмар
Шабданұлының Қылмыс романы (2009), Жади Шәкен Оспан батыр(2010) тағы
басқа Қылмыс романы туралы жазылған ғылыми мақалалар алынды. Сонымен
қатар, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми
кітапханасынан алынған материалдар мен газет-журнал беттерінде жарық көрген
мақалалар дерек көздер ретінде пайдаланылды. Жоғарыда аталған дерек
көздердің ішінен Қылмыс романының тақырыптық идеялық сипатына байланысты
жарияланған материалдарды пайдаланып ,оларды ғылыми бір ізге түсіру
жұмысымыздың негізгі нысанына айналды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қылмыс романының сөз қолдану шеберлігі,
композициялық ерекшелігі, автор өмірініңтүрлікезеңдердегі қиыншылыққа толы
сүреңсіз өмірлерін қасқыр қоғамның құрбандығына балаған ащы шындығы, тарихи
факторларды молынан баяндауы. Сонымен қатар, қазақ әдебиетіндегі көлемді
алты томдық Қылмыс романының тақырыптық-идеялық ерекшелігін ғылыми
тұрғыда айқындап, онда баяндалғантүрліоқиғалар, көтерілген тақырыптардың
ауқымының кеңдігіне қарамай қайта ой елегінен өткізіп бүгінгі күн талабына
сай зерделенуі.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫС РОМАНЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-И ДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Қылмыс романының туу мен жазылу тарихы
Жалпы қазіргі қазақ әдебиеті мен әдебиеттануында өз деңгейінде
тыңғылықты зерттелмей қажет дүниелер баршылық. Солардың бірі де бірегейі
жазушы, ақын, драматург Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс романы. Қылмыс
романы қазақ әдебиетінде орны ерекше туынды, себебі темір тордың арғы
жағында тұсауы кесілген роман осы күнге дейін қазақ әдебиетінің тарихында
болған емес. Қазақ даласында жарыққа шықаннына көп уақыт бола
қоймағанымен, бұл роман қазақ әдебиеті тарихының алтын қорына кіріп
ұлгерген туындыға айналды. Романның шығу тарихы мен негізгі идеясын танып-
білу уақыт өткен сайын тереңдеп келеді. Әсіресе романның тақырыптық –
идеялық ерекшеліктерін айқындап, ғылыми бір ізге түсіру уақыт талабынан
туындап отырған өзекті мәселенің бірі.
Қажығұмар Шабданұлының 6 томдық Қылмыс романы - жанры жағынан
ғұмырнамалық роман. Шығармадағы оқиғалар басты кейiпкер Биғабіл арқылы
өрбидi. Биғабіл - Қажығұмардың өзi. Шығарма жеке адамның тағдырын бүкiл
ұлттың тағдырымен астастыра отырып, қилы заман қырсықтарын қылыш жүзiндей
жарқыратып көрсетедi. Шығармадағы кейiпкерлердiң басым көпшiлiгi - өмiрде
болған адамдар. Тек аттары өзгертiлiп алынған. Кейбiр белгiлi тарихи
тұлғалардың аттары ғана өзгерiссiз, өз қалпында берiлген. Жазушының
романында суреттелетiн әке-шешесi, аға-бауыр, қарындастарының барлығы да -
өмiрде болған адамдар. Шабдан әулетi шығармада Жаппар әулетi деп
аталынады. Жазушы өз романында көзi шалып, көңiлi тартқан тақырыптың бәрiн
сыпыра жазып, сипай қамшылай бермейдi. Шығармадағы барлық құбылыс бас
кейiпкер Биғабілдың көкiрек көзiнен, ой елегiнен өтiп отырады.
Жоғарыда баяндағанымыздай, романның бас кейіпкері автордың өзі. Ал,
романның авторы Қ.Шабданұлы қазақ топырағында дүниеге келген. Бірақ
сантүрлітарихи себептерге байланысты туған отанынан жат жерге (Қытай) қоныс
аударған. Қытайға жер асып барған қандас бауырымыз Қ.Шабданұлын Қытай
үкіметі де құшақ жайып қарсы алған жоқ. Керісінше қабақ түйіп, сұқтана
қарап қарсы алғандығымен қоймай оны ұлтшыл, бұлікші деген
сантүрліжалалар жауып темір тордың арғы жағынан бірақ шығарды [1.45-46].
Сөйтіп өмірінің бас-аяғы қырық жылдам астам уақытын түрмеде өткізуге мәжбүр
болады. Тума табиғатынан бітім болмысы ерекше туған Қ.Шабданұлы темір торға
тоғытылып адам айтқысыз көптеген қиындықтарды басынан өткерседе еш
мойымады. Керісінше ұлт тағдырына жасалған озбырлыққа қатты қайғырып, ызаға
булығып, қолына қалам алып көркем туынды жазуға кірісті. Өзі көзімен көріп,
көңіліне түйген жайттардың барлығын да қағаз бетіне түсіріп келешек ұрпаққа
аманат етіп қалдырды. Реті келгенде айта кететін тағы бір жайт Қылмыс
романы Қ.Шабданұлының көркем әдебитте жазған жалғыз туындысы емес. Жазушы
Пана атты тағы бір тамаша көркем романды да дүниеге алып келген қарымды
қаламгер. Ал, біз сөз қылып отырған Қылмыс романының тағдыры өте ауыр
болған. Жергілікті Қытай үкіметінің бұл романды біздің қолымызға түсірмеу
үшін сантүрліқитұрқы әрекеттерінің болғандығы бүгінде ақиқатқа айналып
отыр. Қытай үкіметі сол қазақтың Қылмыс романын қазаққа ұқтырмау үшін
өртеді, компескіледі, жазушыны жалған жаламен соттады. Қияметтің қыл
көпірінде жүріп жазылған бұл романның жарыққа шығуының өзі бірнеше жылдарға
созылды. Енді романда кездесетін негізгі оқиғалар туралы қысқаша сөз
етейік:
Жалпы романның негізгі оқиғасы Қытай жерінде өрістейді. Яғни туған
жазушы туған топырағынан жырақта жүріп жазған бұл роман басқа елдегі
сергелдең трліктті суреттейді. Дегенменде, романда жатбауыр елде жүрсе де
өзінің қандас бауырларының басынан өткерген жағдайларды өте шебер
суреттеген.түрлітарихи оқиғаларға байланысты Қазақстанның шекаралық
аумағынан Қытайдың Шәуешек қаласына бас сауғалап көшкен босқындардың саны
өте көп болған. Солардың арасында жазушы Қ.Шабданұлының яғни шығармадағы
Биғабілдың да отбасы бар еді. Туған елінен жат елге барып еш баспанасыз,
малсыз, дүние мұліксіз күн кешіп, бір тілім нанға зар болып қайыр тілеп күн
кешкен мұндай отбасылардың тағдырын ойлаудың өзі қиын. Біде Биғабіл мен
анасы көшеге шығып өзінің қандас бауырлары жайлы мән-жайды сұрастырайын деп
көшеге шығып, жөн сұрастырады. Сонда жергілікті ұйғырлардан естіген ең
алғашқы сөздері: - Сұмалак календырлар, яғни сүмелек қайыршылар деген сөз
болады. Романда мұндай ауыр сөзді айтқан кейпкер жас қыз болатын. Бірақ,
сол уақыттағы тұрғылықты халықтың барлығыныңда ойы осы еді, сондықтан ол
уақытта көшеге шығып жөн сұраудың өзі қиаметтің біріне айналған еді. Тіпті
күн көрістің қамы мен өмір сүру үшін туған баласын да сатқан оқиғалар
романда кездеседі. Ең сорақысы сол жергілікті ұлттар балаңызды бізге
сатыңыз, сонда оларға тамақ пен баспана да береміз деген оқиғаларды да
басты кейіпкер Биғабілдың көз алдынан өткен. Осындай сорақылыққа толы
Жаппар әулетінің өмірі Қытай жерінде осылайша бірінен-бірі жалғасып өрби
береді. Дәл осы тақырыпта жазушының айтары да, жазары да көп болғандығын
романды оқып отырғанда аңғарамыз. Озінің көрген қиындыққа толы оқиғаларын
жазушы шебер де әсерлі етіп суреттеген. Дегенменде, Биғабіл өзі тумысынан
мінезі тұйық, көп сөйлемейтін жан болғандығы болмаса, жазуға келгенде
алдына жан салмай жанталасатындығы оның ерекше қабілетінің бірі еді.
Тумысынан көп сөлемейтін жас бала Биғабілді тіпті бірге өскен жолдастары
мен бауырлары мылқау деп те атаған. Бірақ, тумысынан ұтымтал, алғыр да
зерек бала Биғыбіл өсе келе режеткенде көзі ашық, тілі орамды шешен азамат
болып ер жетеді [2.23]. Ақыры түптің –түбінде ер жеткен бала яғни жазушының
өзі Қ.Шабданұлы абақтыда жатқанына қарамастан, қолына қалам алып өзінің
көрген –білгенін өз әулетінің көрген қиыншылықтарын, және сол кездегі Қытай
үкіметінің жүргізген солақай саясатының салдарын бейнелеген алып кітап
Қылмысты дүниеге алып келді. Оған жазушының өскен ортасы мен өмірден
көрген-түйгендері әсер еткендігі анық. Тіпті бұл романды жазбас бұрын
жазушы өз басына төнген қауіптің қаншалықты екендігін де романда көрсетіп
береді.
Көлемі жағынан алты томды құрайтын Қылмыс романының алғашқы томының
бірінші бөлімі Туған апан деп аталып, бұл бөлімде жазушы өзінің ата-тегі
мен шыққан, өскен әулеті туралы терең де тыңғылықты баяндайды. Дәл осы
бөлімде автор өз әулетіндегі негізгі оқиғаларды туған әкесінің тағдырымен
сабақтастыра суреттеп, өз ойын шебер тұжырымдайды.
Әдебиет дегеніміз – тарихтың айнасы - дейді классик жазушы
Л.Толстой. Ал жазушы Қ.Шабданұлының Қылмыс романы нағыз тарихтың айнасы.
Олай деуімізге ғылыми тұрғыдан да, тарихи-әдеби тұрғыдан да толық негіз
бар. Себебі, шырғалаңға толы бұл шығармада сол кездегі алып империя Кеңес
Одағының 1933 жылы қолдан жасаған ашаршылығы яғни солақай саясаты туралы да
біршама ойлар тұжырымдалған. Бұл тұрғыдан алып қарағанда да жазушының айтар
уәжі өте көп. Ал мәселенің тоқетері шағы мен шығармадағы шиеленіске толы
жайттар, Қытай үкіметінің қолдан жасап жүргізген солақай саясатының
зардаптарын әшкерелейді. Жазушының суреттеу шеберлігі соншалықты ол бір
ғасырдағы оқиғаларды бір әулеттің ата, әке, бала тағдырларын тарихи
оқиғалармен ұштастыра суреттейді. Сонымен қатар, ХХ ғасырдың 30-шы жылдары
Қытайдың Шәуешек қаласында болған көтерілістерді де қаламына арқау етіп,
шығармасында шебер бейнелей білген. Мәселен, дәл осы жылдары Қытайда Бор
батыр яғни дүнген бастаған көтеріліс болып өткен еді. Және Ма деген
фамилиямен аталып кеткен дүнген бастаған көтеріліс болған етін, осы
жағдайларды жазушы шығармада тілге тиек етіп біршама тарихи деректерді
беріп кеткен. Жалпы бұл роман негізінен ғұмырнамалық, яғни мемуарлық
шығармаға жатқанымен онда тарихтан сыр шертетін оқиғалар мен жайттар аз
емес. Сондықтан, қай қырынан алып қарасақта Қылмыс романын тарихтың
айнасы деп айтуға толық негіз бар. Бұл бұлтаруға болмайтын тарихи шындық.
Романда сондай ақ, 1940 жылы Шың Шысайдың халыққа жасаған зұлымдық
әрекеттері жайлы сюжеттерде көрініс тапқан. Дәл осы тұлға Шың Шысай 1937
жылы Кеңес Одағы қолданған алып қырғынын айнытпастан Қытай жерінде де
қайталаған болатын. Ол туралы бүгінде кейбір тарихи деректерде аз болса да
баяндалып жүр. Ал жазушы Қ.Шабданұлы бұл жағдайдың да куәгері болып, оны өз
шығармасында көрсете білген. Мұның өзі абақтыда отырғын жазушының
бостандыққа шығуына ұлкен кедергі келтіргендігі анық. Тіпті жазушы өмірінің
соңында үй қамақта отырып, өз туған еліне келейін деген кезде оған
рұқсаттың берілмеуі де осындай саяси маңызы зор оқиғалардың оның
шығармасында орын тепкендігінен болатын. Тіпті Қытай мемлекеті
тәуелсіздігін алып, биліктің тізгіні компартияның қолына өткен кезде де
Қытайда арандатушылық саясаттың қарқынды жүргендігін де осы шығарманы оқып
отырғанда аңғарамыз. Қазақта Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деген
мақал бар. Бірақ бұл мақалдың да өз орнына қолданбастан кері әсер
еткендігін романда ашына баяндайды. Мәселен, романды өз әкесінің еш күнәсіз
екендігін айтып зар жылаған қызды сол кездегі солақай саясаттың
жандайшаптары тілін кесіп сау адамды мүгедекке айналдырғандығы суреттелген.
Айтуға адам нанғысыз болғанымен бұл жағдайлардың барлығы да жазушының көз
алдында өткен өмір шындығы болатын [3.56].
Жазушы Қ.Шабданұлы Қылмыс романын жазып жатқан уақытта, және одан
кейін де түрмеден қашуға үш рет әрекеттенеді. Бірақ барлық уақыттарда да
жолы болмай кесіле береді. Ер туған жеріне - демекші жазушы осы үш рет
қашуға әрекеттенген кезде де туған жеріне яғни Қазақстанға келу ниетінде
болады. Тағдырдың жазу солай болды ма? әйтеуір ұлты үшін қаламды қару
еткен қарымды қаламгерге туған жерінде күн кешу бақыты бұйырмады. Бұл
бүгінгі қазақ әдебиеттануы үшін орны толмас ұлкен қайғы болды. Дегенменде,
тау тұлғалы жазушы Қазақстанға өзі жетпесе де оның әдеби мұрасы Қылмыс
романы қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған, рухани мол мұра болып
жазушының туған еліне жетті. Сантүрліазапты күндерді басынан өткеріп
жазылған, жәнетүрлітар жол тайғақ кешуден өтіп бізге жеткен осындай рухани
мол мұрамызды бағалап, өз деңгейінде саралай білу біздің азаматтық
парызымыз болмақ.
Бір ерекшелігі романда көтерілген барлық оқиғалар бір әулеттің, немесе
бір рудың, тіпті бір елдің ғана емес бүкіл әлемдік деңгейдегі мәселелер
көтерілген. Мұның өзі романның құндылығының өте жоғары екендігін
көрсетеді. Шығарма авторы өз отбасының тағдырын суреттеу арқылы бүтін бір
елдің зиялыларының тағдырын және бүкіл елдің тағдырымен ұштастыра
суреттейді.
Енді романның жазылуы мен шығу тарихы туралы сөз етейік. Ол туралы
бізге Қытайдан келген ақын Дәулетбек Байтұрсынұлының айтқандарын негізге
алсақ болады. Ол кісінің айтуынша, Қажығұмар Шабданұлы Такламахан шөлінде
Тарым деген лагерьде айдауда жүріп жазған Қылмыс романының алғашқы бөлімі
яғни бірінші кітабы 1982 жылы Қытай елінің Үрімжі қаласындағы халық деп
аталатын бір баспасынан жарық көргенге ұқсайды. Ал, 1985 жылы дәл осы
баспадан романның екінші кітабы басылып жарыққа шыққан. Ал, үшінші кітабы
болса аталмыш баспадан және басылып шыққан.
Дәл осы үшінші кітабы басылып шыққаннан соң мұқабасы қапталмай жатып
жазушының қолына кісен салынып, түрмеге тоғытылған.
Арада біраз уақыт өткеннен соң, жазушы Қ.Шабданұлына тағы да жала
жабылып баспадан жаңадан жарық көргелі тұрған Қылмыс романының үшінші
және төртінші кітабы сол баспада туралып, көзі жойылып, құрдымға кетеді. Ал
жазушының өзі кезекті рет түрмеге тоғытылады. Дәл сол уақытта біз әртұрлі
жолдармен туралып жатқан Қылмыс романының 3-4 кітаптарын қолымызға
түсірдік. Осы кезден бастап ол кітап қолдан-қолға алма кезек өтіп оқыла
бастады дейді ақын Д.Байтұрсынұлы.
Қылмыс романының баспадан шықпай жатып туралуының да ең бір басты
себебі, онда алып екі империя Кеңес Одағы мен Қытайдың солақай
саясаттарының көріністері әшкере болғандықтан болатын. Егер сол кездегі
күннің азаматтық көзқарасы тұрғысынан қарағанда бұл жазушының ұлкен ерлігі
болды деп айтуымызға толық негіз бар.
Ал, Қылмыс романының ең алғашқы бірінші томы Қазақстанда алғаш рет
2005 жылы жарыққа шықты. Оны Қазақстанның халық жазушысы Қ.Жұмаділов
кіріспе сөзін жазып жарыққа шығарған болатын.
Мұнда алты томның жазылу тарихы мен жанрлық сипаты, Қ.Шабданұлының
абақтыда ұзақ отырудан дүниежүзінің рекордтар кітабына кірген түрмедегі
кезеңі толық көрсетілген. Қытайдағы 1950 жылдың соңында басталған Тарих
тапсыру, Үшке қарсы, Беске қарсы деген әрекеттер, Жер арендасын
кеміту, Стиль түзету сияқты дабыралы науқандар кезінде ұлтшыл атанып,
1958 жылдан 1978 жылға дейін табаны күректей 20 жыл уақытын Такламакан
шөліндегі Тарым лагерінде өткізген Қ.Шабданұлының Қылмыс романын жазуы
осы жылдардан басталады. Қытай көсемі Маузудың өлгеннен кейін бостандыққа
шыққан жазушы көздеген мақсатына дендеп кіріседі. Қылмыс романының
алғашқы екі томы кезінде, дәлірек айтсақ 1982,1985 жылдары Үрімжідегі
Шыңжан халық баспасынан 15-20 мың тиражбен таратылған екен, ал үшінші томы
түптеліп жатқанда ұсталып, өртеледі. Қырсықтың ең ұлкені осы жерде
айналдырады. Қ.Шабданұлы Кеңес Одағының астыртын ұйымдарымен байланыс
жасап, ұлттық дербестікті көздейтін Үміт атты партия құрған шетел
жансызы деген желеумен 1986 жылы қайта ұсталып, содан Үрімжідегі № 1
абақтыда сар төсек болып 15 жыл жатады. Қылмыстың қалған томдары осы
түрмеде жазылады. Оның 1989 жылы жарық көрген Шығыс Түркістандағы ұлт-
азаттық көтерілістің қаһарманы Зуқа батыр Сәбитұлы туралы Пана романы да
– түрме туындысы. Бұл роман Қазақстанда 2004 жылы баспадан шығарылды.
Халықаралық рақымшылық (Амнистия интернешнл) ұйымы оны ар-ождан
тұтқыны деп танып, Қытайдың құзіретті ресми орындарынан әділ тергеу мен
ашық сот жүргізуін жүйелі түрде талап еткендіктен, әбден қартайған шағында
ғана оған бостандық берілді. Абақтыдан босаған соң, үнемі бақылауда болатын
үй қамағы мен студент кезінде Гомиңдаң түрмесінде жатқан екі жылды
қосқанда, Қажекеңнің қамаудағы стажының қырық жылдан асып жығылатынын
Қ.Жұмаділов өз зерттеуінде атап көрсетеді. Жазылған тілдей қағаздарды
астыртын сыртқа шығару, жазғандарынтүрлітәсілмен сақтау, кейін ол кітаптар
мен қолжазбалардың әртұрлі жолдармен шекара асып, менің қолыма жетуі – өз
алдына бөлек хикая, – дейді Қ.Жұмаділов жоғарыда аталған алғы сөзінде.
Міне осы тілдей қағаздар арқылы тар қапастан жарық дүниеге шыққан Қылмыс
романының толық нұсқасы 2009 жылдың соңыңда ғана Қазақстан жұртшылығының
қолына тиді. Көптомды Қылмыс романын араб жазуы үлгісіндегі төте жазудан
кирилицаға түсірткен, баспаға дайындап, жалпы редакциясын қараған –
Қазақстанның халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов деген сөз әр кітаптың бірінші
бетінде тұр. 2005 жылғы тұңғыш томға жазылған Тас түрмені жарып шыққан
тарлан сөз атты жазушының беташар сөзі де сол қалпында берілген. Әлбетте
Қылмыстың алты томы оңайшылықпен оқырман қолына тиген жоқ [4.5-7]. Бұл –
таза Қ.Жұмаділов бастаған жанкүйер, ойлары мен тілектері бір азаматтардың
жұмыла жұдырық жұмыс жасауының арқасында жарыққа шықкан ғажайып қазына.
Оны қарау, сүзгіден өткізу, тағы басқа техникалық жұмыстарын қоспағанда,
баспасөз бетінде қоғамдық пікір туғызатындай әлденеше мақала жариялатып,
алты томдық кітап қашан жарық көргенше тағат таппай, өкше ізіне түскен
бірден-бір адам Қ.Жұмаділов болғандығын көзі қарақты оқырман түгел біледі.
Оның бұл еңбегін 24 қараша 2009 жылы Алматыдағы Ұлттық баспасөз клубында
өткен Қылмыс романының тұсаукесер рәсімінде Дүниежүзі қазақтары
қауымдастығы төрағасының орынбасары Талғат Мамашевты да атап өтті.
(Әбділханқызы С. Түрмеде жазылған Мың бір түн. Айқын. – 2009, 25
қараша). Қазақ әдебиетінің классигі Қажығұмар Шабданұлының бұл шығармасы
Шыңжан қазағының 1930-1980 жылдар аралығындағы жарты ғасырлық тарихын
жүйелі түрде қамтитын, Қытайда өмір сүріп жатқан қазақ ұлтының тағдырынан
сыр шертетін эпопеялық шығарма деген Қ.Жұмаділовтің осы мәжілістегі
пікірін республикалық барлық басылым жариялады. Сөйтіп, қазақ әдебиеті
тарихында тұңғыш рет дүниеге келген алты томдық романның кіндігі түрмеде
кесілді. Мұндай еңбекті жазу үшін қандай еңбекқорлық пен төзімді талап
етеді. Қаламгердің әдебиетке деген құштарлығын осыдан байқауға болады.
Түрмеде жатып, алдына қойған мақсатынан еш айнымай, келер ұрпақ алдында
қолына қалам алып кітап қалдыру көзсіз батырлықтан асқан ұлылық емес
пе?![5.59-60]- деп тамсанған осы жолдардың авторы Қ.Жұмаділовтің өз
ұмтылысы да ерлікке пара-пар десек те болғандай.
Егер әдебиет тарихына терең үңіліп қарайтын болсақ,
сантүрліқиыншылықтарды басынан өткеріп, соған мойымай том-том кітаптардың
баспадан шыққан шығармалар саусақпен санарлықтай ғана екендігіне көз
жеткіземіз. Ол тіпті әлем әдебиетінде де солай. Ал жазушының түрмеде
қамақта отырып ұзақ жылдар бойы отырып жазғандағы жыл ұзақтығына қарап
есептеп көрсек авторды рекорттар кітабына енгізуге болады. Ол барлық
бұрынғы рекорттарды артына тастап алдына көш бастайтынына еш күмәніміз
жоқ. Өйткені, жазушы Қ.Шабданұлы секілді ұзақ жылдар бойы қамақта отырып,
сол темір тордың азабын тарта жүріп, тамаша туындылар жазған жазушыларды
керек десеңіз әлем әдебиетінде кездесетін сирек құбылыс. Бұл
қаламгердің ұзақ жылдар бойы жасаған тынымсыз еңбегі. Сол еңбектің
нәтижелі жемісі .
Ал, бүгінде Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс романы екі мың данамен
баспадан жарық көрді. Кең байтақ жаһан даламыздың түкпір-түкпіріне таралды.
Келешек ұрпаққа әдебиет пен тарихтан ұлкен сыр шертетін мұндай шығармалар
өте көп қажет. Зертеуімізге негіз болған роман қазіргі қазақ әдебиетінің
алтын қорынан ойып тұрып орын алуы заңды. Өйткені, ешқандай саясаттың
ырғағымен жазылмай халықтың мұңын айтып, жоғын жоқтайтын шығарма үшін сол
жер тиесілі. Біз жоғарыда роман жанры жағынан мемуарға жатады дедік.
Алайда, романда суреттелетін барлық оқиғалар желісі тек бір адамның
тағдырына тиісті емес, елдің, қазақ ұлттының тағдырына қатысты тарихи
деректерде баяндалады. Сондықтан, қилы-қилы кезеңдерді бастан өткізіп,
көңілге тоқып жазған жазушының туындысы ғасырлар, саң мындаған жылдар
өтседе еш маңызы ешқашанда жойылмайды. Қазақ әдебиетіндегі үздік он
романдарының қатарына қосылған Қылмыс ғұмырнамалық романы көптеген
зерттеу жұмыстарын қажет етеді. Ондағы айтылар сырда көп әлі. Одан бөлек,
адам тарихында ұлкен маңызға ие тарихи ірілі-ұсақты оқиғалар көп. Бүгінде
тәуелсіз еліміздің ғылымы тарихы кең қанат жайып келеді. Ал, біздің
зерттеу нысанымыздың ғылым тарихына өзінің көп ұлесі қосары ақиқат.
Романды оқыған әрбір азамат оған бей-жай қарай алмайтындығында. Өйткені,
шығарма өзіне оқырманды алып кетеді. Біз романның жазылуы тарихына
жоғарыда баяндағанбыз. Оны жазу қаншалықты қиын болса және баспадан шығып
таралу оданда зор тауқымет болғанын айтып өткеніміз жөн. Оқырман
шығарманы оқи отырып, баяндалған оқиғалар көре алады. Басты кейіпкер
автордың өзі деген болатынбыз. Яғни, Қ. Шабданұлыныңда шырғалаңға толы
өмірбаяны дәлел болады.
Қытайдағы қазақ әдебиеті туындыларға бай. Біз әдебиеттің екі тармағы
поэзия мен прозаданда бірдей көрініс тауады. Проза жанрындағы ең ауқымды
әрі көлемдісі диссертациямызға өзек болып отырған Қ.Шабданұлының Қылмыс
романы. Сондықтан да, бүгінгі қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымдары аталмыш
романға ерекше мән беріп жан-жақты талдау үстінде. Әдебиет деген алып
бәйтерек дейді халық. Ал, осы байтеректің бір бұтағы Шыңжаң өлкесіне
дейін жетіпті. Біз Қылмыс романын қазақ әдебиетіне ғана тиісті деп
есептейміз. Алайда, шығармадағы көтерілген идеялар, түйткілді мәселелер
әлемдік деңгейде қаралып, сараланып, талқыланып, шешімін іздейтін шығарма.
Бүгінде Қылмыс романы адам баласының бостандығы. Осы тұста айта кететін
тағы бір жайт, жазушы Қ.Шабданұлы Қылмыстан бөлек, бірнеше шығармалары
осы өлкеде жарыққа шықты. Әдебиет айдынында кез-келген жазушы қолына қалам
алып көркем туынды жазар тұста ең алдымен шағын, мазмұны мен желісіде
көлемді емес шығармалар жазатындығы анық. Тек содан кейін барып автордың
шығармашылық, жазушылық қабілеті шыңдалғаннан кейін барып қана өмірге кесек
шығармаларды алып келетіндігі анық. Мұндай өткелден Қажығұмар Шабданұлы да
өтті. Оның Қылмыстан бұрын Бақыт жолында, Біздің үйде, Пана деп
аталатын туындылары жарыққа шықты. Оларды дәл осы Қытайдағы Шыңжаң жерінде
жарық көрді. Дегенмен, қалай айтып, қай жағынан алып қарасақта
Қ.Шабданұлының Қылмыс романы жазушының шығармашылық, жазушылық
қабілетінің әбден шыңдалып болған кезінде жазылғандығы анық. Сөзімізге
дәлел ретінде романға көз жүгірткен кез-келген адам бірден көз жеткізе
алады. Оқырман автордың зеректі, тілі орамды, көңілге қонымды, мағынасын
түсінуге жеңіл, әрі көркем жазылғанын бірден байқайды. Шығарма көркем
әдебиеттегі барлық заңдылықтары мен талаптарына сай жазылған және ондағы
оқиғалардың желісінің баяндалуына, өмір шындығын барынша еш әрленбей
суреттелген. Бұл кітаптың небәрі екі мың дана шыққаны көңілге қаяу
түсіреді деген пікірлерін айтқан болатын оқырмандар қауымы. Қолда бар
деректерге сенсек, өткен ғасырдың сексенінші жылдардың басында Қытайда
жарық көрген бұл роман басылым саны он бес мыңды құраған. Оқырман
қауымның тілек-сұраныстарына байланысты Қылмыс романы алдағы уақытта
бірнеше мыңдап қайта баспадан жарық көреді деген сенімдеміз дейді-қытайдағы
қазақ әдебиетінің өкілдері.
ХХғ сексенінші жылдардың басында романның бірінші және екінші
кітабы баспадан жарық көріп оқырман қолына түскен кезде бұл кітап лезде
сатылып қолдан-қолға тарап кетті. Тіпті Қытайдағы қазақтардың әрбірінің
үйіндегі кітап сөрелерінде тұратын болды. Енді халық үшінші және төртінші
кітаптардың жарық көруін күтіп жүрген кезде Қ.Шабданұлын Кеңес Одағының
тыңшысы деген желеумен түрмеге қамалды. Қытайдағы барша қазақтың үстінен
тас түскендей болған еді. Сол кездегі солақай саясаттың салдарынан
жазушымен жақын қарым-қатынас пен аралас-құраласта болған барлық ақын
–жазушыларды тергеуге шақырылған жағдайларда орын алды. Қолына қалам алып
көркем туында жазып жүрген жазушыға мұнан асқан қиянат болсын ба,... Бұл да
жазушыға тағдырдың жазған тауқыметі демеске амалымыз жоқ. Қытай үкіметі
Қ.Шабданұлын қамаққа алды. Оны Үрімжінің №1 тас түрмесіне апарды.
Деректерге сенсек, бұл түрме аса қауыпты қылмыскерлерді ұстауға арналған
қапас екен. Қаламгерімізге қатысты барлық сот отырыстары жабық есік
күйінде өтті. Ақырында тыңшы деген айыппен жазушыны ұзақ жылға темір
тордың арғы бетіне отырғызды. Дәлірек айтсақ, сот Қ. Шабданұлының үстінен
он бес жыл үкім шығарды. Бұл сотқа дейін қаламгер Тарым лагерінің
тозағында жиырма жылын өткізген болатын. Әрине, бұл жайт жазушыға өте
ауыр соққы болып тиді [6.9-12].
Қ.Шабданұлы Қылмыс романында тек өзінің өмір жолын суреттеп
ғана қоймады. Ол қос алып империя Ресей мен Қытайға өткен ғасырда
амалсыздан бодан болып, соның азабын шеккен қазақ елінің бір ғасырлық
тағдырын баяндайды. Дәл осы жағынан алып қарағанда Қ.Шабданұлының Қылмыс
романы ұлы жазушы М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясымен пара-пар деп
айтсақ артық болмайды. Себебі бүтін бір дәуірді суреттейтін роман қазақ
әдебиетінде саусақпен санарлықтай ғана. Оның біріншісі әрине Абай жолы
екіншісі осы Қылмыс романы болмақ. Осы тұста айтып кететін тағы бір жайт
ол Қылмыс романының бір зерттеушілер роман десе, енді біреулері роман-
эпопея деп жазып жүргендігінде. Әрине бір қараған кісіге мұның айтарлықтай
ұлкен айырмашылығы болмауы да мүмкін. Дегенмен, әдебиет теориясының
заңдылықтарын негізге алып романды талдайтын болсақ, онда айтарлықтай
ерекшеліктері бар екенін байқаймыз. Роман дегеніміз баршаға белгілі, ал
роман-эпопея болу үшін онда бірнеше романға өзек пен тақырып бола алатындай
ауқымды тақырыптар мен оқиғалардың көтерілуі шарт. Ал, Қылмыс романында
бүтін бір дәуірдегі өмір шындығы суреттеліп бірнеше ірі тақырыптарға негіз
болуға лайықты оқиғалардың баяндалғандығын ескеретін болсақ оны роман-
эпопея деп атауымызға әбден болады. Сондықтан, алдағы уақыттарда да бұл
романды эпопея деп атасақ ешқандай да орынсыз болмайды. Оған романның
көлемі де негізгі себеп бола алады. Бір емес алты томды жазу кез-келген
жазушының қолынан келе бермейтіндігі белгілі жайт. Бір ғасырды бейнелеп,
суреттейтін мұндай туындылар қазақ әдебиетіне бір ғасырда бір рет ғана
қосылатындығы анық. Сондықтан, бұл роман тәуелсіз еліміздің қазіргі қазақ
әдебиетіне өзіндік өрнек пен жаңа сарынды алып келді.
Кез-келген елдің бір ғасырға жуық өмірін суреттейтін мұндай роман
қазақ әдебиетінде ғана емес тіпті әлем әдебиетінде де саусақпен
санарлықтай. Оған әдебиет тарихын оқыған адам бірден көз жеткізетіндігі
анық. Егер біз бүкпесіз, оң көзқараспен қарап, романға тиісті жағары
бағасын беріп бағалайтын болсақ, Қ.Шабданұлын әлем әдебиетінің алыптарының
қатарына қосуымызға да әбден болады. Ал, оның Қылмыс романын әлем
әдебиетінің үздік туындыларының қатарына қосылады.
Егер романға жанр жағынан қарап, саралайтын болсақ оны мемуарлық
туындыға жатқызатынымыз анық. Дегенменде, романда суреттелген оқиғалардың
барлығы да Қ.Шабданұлының өз өміріндегі басынан өткізіп, көзімен көрген
оқиғалары екендігі белгілі. Бірақта әлем тарихына көз жүгіртіп қарайтын
болсақ, бодан болған елдердің басынан өткізген тауқыметі зор екенін
байқаймыз. Өйткені, олар әрқашан өзінің болмысы, тілі, мәдениеті, діні мен
ділін сақтап қалу үшін күресіп жүретінін байқаймыз. Ал, алыптардың солақай
саясатының кесірінен көптеген елдер ұлт болып өмір сүруін тоқтатқанын
көреміз. Сондықтан да көлемі алты томды құрайтын Қылмыс романының басты
идеясы да дүниеде бодандықтан өткен қорлық жоқ. Бодан елді теріше илеп
үйренген отаршылдар үшін сенің бүкіл тірлігің – қылмыс. Тіпті сенің жер
басып, қалқайып жүргеніңнің өзі – қылмыс. Дәл сол себептен де, ел болам
десең, ең алдымен бодандықтан, отансыздықтан, тәуелділіктен құтыл! Қорыта
айтсақ, Қылмыс романының басты идеясы – Тәуелсіздік идеясы! [7.4-6].
Бабаларымыз сан ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікті автор өз
шығармасының басты идеясына айналдыра отырып, оны көркем тіл арқылы шебер
суреттейді. Ондағы өмір шындығын ашына жазып, оқырманның жүрегіне жол
табады. Жалпы, қазақтың тарихы мен әдебиетінде барлық уақытта бірдей шындық
салтанат құрмағаны мәлім. Әсіресе, Кеңестік дәуір кезінде көптеген
ойларымыз бен әдеби, тарихи, рухани мол мұраларымыз жайлы тіл қатпауға
мәжбүр болдық. Ең сорақысы сол басқа елге бодандық күйін кешкен халқымыз,
өзінің сан ғасырлардан бері келе жатқан тілінен, ділінен, дінінен, рухани
мұралары мен салт-дәстүрлерінен де дәл осы уақыттарда қол үзе бастады. Бұл
келешек ұрпақты рухани жағынан мүгедек қылуға бағытталған сол кездегі
солақай саясаттың салдары еді. Мұндай жағдайлардың барлығы да автордың көз
алдынан өткен өмір шындығы болғандықтан, оларды өз шығармасына арқау болды.
Сол кезеңде айтуға тыйым салынып, қара құлып тағылған тақырыптарға автор
қаймықпай қалам сілтеп, өзінің қайсар рухты жазушы екендігін тағы бір рет
дәлелдеді.
Ал, бүгінде заман өзгерді. Тәуелсіздік алғалы кез-келген мәселеге
жаңаша көзқарастар бағалауға, қарауға мүмкіндік туды және қаламгерлер
арасында шындықты жазу қалыптасуда. Айтамын, жазамын деген ойын
жазушыларымыз еш бүкпестеп қағаз бетіне түсіріп, келер ұрпаққа аманат етіп
жатыр. Ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы армандап келген азаттықтың ақ
таңы атты бүгінде. Еліміз Қ.Шабданұлы шығармасының басты идеясына айналған
тәуелсіздікке қол жеткізді. Сондықтан, біз бүгінде келешек ұрпақ үшін
маңызды барлық рухани мұраларымызға бүгінгі көзқарасымен қарап, жаңа
кезеңнің дәстұрлі үрдісіне айналдырғанымыз абзал. Ондай жағдай орын алып
жатыр. Осындай ұрпақ үшін рухани мол мұра болып ұлттық әдебиеттануымыздың
алтын қорына енген Қылмыс романы бүгінде оқырмандардың жүрегінен орын
алған көлемді прозалық туындыға айналды. Жарыққа шыққанына көп уақыт
болмаса да, бұл роман қазіргі қазақ оқырмандарының жас, кәрі деп жас
талғамастан сүйсіне оқитын он романның қатарына кіруі соның айқын дәлелі
десек қателеспейміз. Шығарманы жазуда автор өзінің қиындыққа толы өмір
жолына қарамастан, әйтеуір бір күн азаттықтың ақ таңы атып еліміз ешкімге
бодан болмай бейбіт күн кешетіндігіне сенеді. Ол туралы романда тілге тиек
еткен жайттар баршылық. Солақай саясаттың нәтижесінде қолдан жасалған
індеттің құрбанына айналған автордың шығармашылық өмір жолы өте аянышты.
Әдетте, темір тордың арғы жағында қамауда отырған адам қашан бостандыққа
шығып, азат адамдар қатарына қосыламын деп ойлайтындығы белгілі. Ал, жазушы
Қ.Шабданұлы бұлай ойламаған, тіпті темір тордың арғы жағында тас қапаста
отырса да, ұрпақ үшін маңызды ұлт тағдырына байланысты мәселелерді ойлады.
Ойлағандықтан да, өмірге кесек-кесек туындыларды алып келді. Қалың
оқырманға өткен тарихымыздан сыр шертетін ұлкен рухани мол мұраны табыс
етті. Жалпы әлемдік тарихта өз елінің тәуелсіздігі мен ұлтының жарқын
болашағы үшін күрескен ірі тұлғалар бүкіл адамзат өркениетіне маңызды
рухани ұлес қосты. Қай уақытта болсын белгілі бір қоғамның даму жолында
жекелеген тұлғалардың феномені ерекше орын алатындығы баршаға белгілі.
Қазақ тарихында ірі тұлғалардың қоғамда алған орны мен олардың ұлт үшін
жасаған еңбектерінің маңызын көрсете білу- біздің азаматтық парызымыз
болмақ [8.3-7].
Әдетте әлемдік әдебиет пен мәдениетте ұлкен із қалдырған
қайраткерлердің тумысынан ерекше болатындығы анық. Сол сияқты Қ.Шабдаұлының
да қабілеті тумысынан ерекше еді. Мәселен, оның оқуға, білімге деген
зеректігі соншалық ол тіпті мектепке бармай тұрып-ақ латын графикасын толық
меңгеріп алады. Ал, жасы жетіп мектепке барғаннан кейін араб әліпбиін үш-
ақ күннің ішінде толық меңгеріп жаттап алған. Мұның өзі жазушының
тумысынан ерекше қабілетті болғандығын аңғартады. Тіпті оның ерекше
қабілетіне оның ұстаздары да таң қалып, ерекше бағалайтын болған. Бұл
туралы да, романда автордың айтары көп-ақ. Олардан келіп шығатын қорытынды
автордың ерекше дарын иесі болғандығында болса керек. Бір ерекшелігі
романда автор өз аты мен туған-туыс бауырларының, тіпті әке-шешесінің атын
да өзгертіп басқа балама аттармен беріп жазды. Мұндай тәсіл әдебитте
баяғыдан бар болғанымен, автор бұл тәсілді амалсыздан қолданған. Себебі,
сол кездегі суық саясаттың залалы өзінің туған-туыстарына тиіп кетпесін деп
автор оларды сақтандырады. Сондықтан шығармада олардың есімдерін баламалап
беруіне тура келді. Романның алғашқы екі томында автордың балалық шақтары
суреттелген, бірақ одан кейінгі оқиғалар үшінші, төртінші томдарында
бірінен соң бірі жалғасып, оқиғалар желісі өрби береді. Сондықтан да бұл
романды кейбір журналистер Түрмеде туған Мың бір түн деп те атап кеткен.
Оған автордың шеберлігі әсер еткендігі сөзсіз. Кез-келген шығармада оқиғаны
бірінен соң бірін жалғастырып жазу, келісімді сюжет құрастыру дарынды
деген жазушылардың қолдарынан келер оңай іс емес. Жазушы романның алғашқы
екі томында өзінің балалық шағын суреттесе, кейінгі томдарында өзінің
түрмеге түскен шақтарын ашына жазады. Романда кейбір жерлерінде саяси
мәселелердің де көрініс тапқан жерлерін байқаймыз. Ол да автордың
шеберлігінің бір көрінісі десек те болғандай. Өз шығармасында саяси
мәселелерді көтерген жазушылар әдебиет тарихында біршама болғанымен, бүтін
бір дәуірді, ғасырды, ондағы болған ірі саяси оқиғаларды өз шығармасына
арқау еткен жазушылар саусақпен санарлықтай ғана. Қ.Шабданұлының басқа
жазушылардан даралығы осында жатыр деп айтуымызға толық негіз бар. Оған
романды оқып отырған кез-келген оқырманның көз жеткізетіндігі айдан анық.
1.2 Романның негізгі идеясы және өмір шындығы
Жоғарыда Қылмыс романын тарихи мемуарлық романға жатады дедік. Ал,
тарихи романдардың басым көпшілігі белгілі бір тарихи оқиғаға байланысты
өмір шындығын суреттейтіндігі анық. Сол сияқты Қылмыс романы да бастан
аяқ тек өмір шындығын суреттеумен ерекшеленеді. Мәселен, романның бірінші
жолы Құдіретті тергеушім, зәредей өтірік айтсам, тас төбемнен ұрыңыз, –
деп басталады. Яғни, еш қоспасыз тек шындықты баяндайтындығы романның
басынан-ақ белгілі болып тұр. Бұдан әрі қарай шығармадағы оқиғалар
күнделікті өмір шындығын суреттеу арқылы бірінен соң бірі жалғасып,
тізбектеліп кете береді.
Жазушының "Кылмыстан"' басқа, түрмеде туған тағы бір кесек
шығармасы-Пана романы. Шыңжаңдағы ұлт-азаттық күрестін қаһарманы Зуқа
батырдың өміріне арқау еткен бұл роман 2004 жылы Дүниежүзілік қазақтар
қауымдастығының демеушілігімен Алматы қаласында басылып шығарылды.
Романның аяғында "26.11.1988 ж. - 25.11.1989 ж. Үрімжі. №1 түрме" деген
жазу тұр. Иә, Қажекеңнін он бес жыл өмірі өткен мекені осы. Жазушының бұл
түрмеде тағы қандай шығармалар жазғаны бізге әзірше мәлім емес [9].
Шыңжандағы казақ әдебиетінің өзгеге ұқсамайтын бір ерекшелегі
бар. Мұнда "түрмеде туған адебиет" деп атауға келетін шығармалардың тұтас
бір шоғыры бар екен. Алғашқы түрмеде туынды жазған -Таңжарық ақын. Ол
Үрімжі түрмесінде жеті жыл қамауда отырған. Таңжарык Жолдыұлы өз
шығармашылығының жетпіс пайызын қапаста отырып жазыпты. Арада жарты ғасыр
өткенде оның дәстұрін Қажығұмар Шабданұлы жалғастырды. Таңжарық ақынның
өлеңдерін камерада бірге жатқандар жаттап алып, халыққа жеткізіп отырған.
Ал қарасөзден тұратын романдар циклін тілдей кағаздарға ұсақтап жазып,
біртіндеп сыртқа шығару оңай шару емес екені анық.
Айта кетер бір жәйт: әрине Қазақстанда репресияға түскендер өте
көп. Абақтының зардабын тартқан қаламгерлер шығарма жазбады деген күмән
туғызатын жағдай. Олардың көбісі айдаудан қайта оралмай, жендеттер қолынан
мерт болағыны тарихтан мәлім. Бір өкініштісі, солардан қалған әдеби мұра
жоқтың қасы. Иманжүсіп пен Мәдидің мұңды-зарлы әндерінен өзге "түрме
туындысы" аз кездестіреміз. Осыдан біздің санамызда неге бұлай?деген сұрақ
мазалайды. Ресей түрмелерінің есігі соншалықты берік болды ма? Кірген ізі
бар да, шыққан із жоқ. Әлде бабаларымыздың орыс темір ноқта, қытай -қайыс
ноқта дегені рас болғаны ма? Бұл жағдай терең зерттеулерді қажет етіп
отыр.
Негізінде қазақ әдебиетінің Қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1ҚЫЛМЫС РОМАНЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИД ЕЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1Қылмыс романының туу мен жазылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...7
1.2 Романның негізгі идеясы және өмір
шындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Романның сюжеті мен
компазициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..3
9
2 ҚЫЛМЫС РОМАНЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.1 Романның әдеби-көркемдік ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2 Қазіргі қазақ әдебиетінде Қылмыс романының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы,
оның даму тарихының барлық кезеңдерiндегi туындыларда халықтың басынан
өткен өмiр шындығын таныту да мазмұн мен пiшiн жүйесiмен қамтып бейнелеу
жүзеге асырылып келедi. Қазақ халқының жеке мемлекет болып қалыптасуы
жолында болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк оқиғалардың және олардағы көрнектi
тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн көркем шындықпен бүгiнгi оқырман
ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи-ғұмырнамалық тақырыптағы эпикалық
шығармалардың маңызы зор екені анық. Әсiресе, Қазақстан Республикасы
тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет болып өмiр сүре бастаған
жылдардағы белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын сiлкiндiрдi,
ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи түстi. Қазақ әдебиетi
тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерiнің алыптары
мерей тойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмi бойынша әлем
өркениетi кеңiстiгiнде бағаланып, аталып өтiлетiнi де әдеби дамудағы
көрнектi, кесек туындылардың жаңаша жазылуына себепкер болды.
Дегенмен, қазіргі қазақ әдебиетінде жабулы қазанның күйін кешіп
зерттелмей жатқан тың мұралар мен шығармалар баршылық. Солардың бірі
деп, алып Қытайдағы қазақ әдебиетінің негізін салаушылардың бірі жазушы,
ақын, драматург Қ.Шабданұлының Қылмыс романы. Артында Пана, Қылмыс
секілді романдар қалдырған қаламгердің әдеби мұралары сөз жоқ ұлттық
құндылықтар екендігі анық. Бүгінде Қажығұмар Шабданұлының мұралары мен
өмірі әр қырынан қарастырылып, зертелу үстінде. Бұл орайда Жади Шәкенұлы,
Қабдеш Жұмаділов, Руда Зайкенова т.б. жазушы-зерттеушілердің еңбектері
ерекше елеулі.
Қажығұмар Шабданұлы қытай-қазақ әдебиетінің негізін қалаған бірегей
тұлға. Әсіресе отанын тастап кетуге мәжбүр болған қазақ ұлтының жат жерге
барғандағы психологиясын шебер суреттеп, психологиялық тұрғыдан баға
берген адам. Сондықтан да Қажығұмар Шабданұлының шығармашылық өмірбаяны
бүгінде зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, жаңа кезеңнің дәстұрлі
үрдісі ретінде көрініс беріп отыр. Сантүрлісебептерге байланысты тағдырдың
тәлкегіне ұшырап туған елінен, жерінен айырылған қандастарымыздың басынан
кешкен қиын-қыстау кездерін шебер суреттеген қаламгердің бұл туындысы
қашанда ерекше мұра болмақ. Романда автор өз басынан өткен оқиғалармен қоса
жатбауыр ел Қытайда болған жайттарды Биғабіл кейіпкері арқылы керемет
әсерлі де мәнді етіп әңгімелеп, келешек ұрпаққа аманат еткен.
Қылмыс романы қазақ әдебиетінде орны ерекше туынды, себебі темір
тордың арғы жағында тұсауы кесілген роман осы күнге дейін қазақ әдебиетінің
тарихында болған емес. Қазақ даласында жарыққа шықаннына көп уақыт бола
қоймағанымен, бұл роман қазақ әдебиеті тарихының алтын қорына кіріп
ұлгерген туындыға айналды. Романның шығу тарихы мен негізгі идеясын танып-
білу уақыт өткен сайын тереңдеп келеді. Әсіресе романның тақырыптық –
идеялық сипатын айқындап, ғылыми бір ізге түсіру уақыт талабынан туындап
отырған өзекті мәселе. Сондықтан да, Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс
романының тақырыптық-идеялық сипаты зерттеу жұмысымыздың басты нысаны
болмақ.
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымының зерттеулеріне тақырып
нысаны болып келе жатқан роман жанрындағы шығармаларды арнайы қарастыру сөз
өнері үдерісіндегі өзектілігімен ерекшеленеді. Эпостық әдеби тек болмысында
сюжеттік-композициялық құрылысының кең күрделі желілі ауқымдылығымен,
қоғамдық-әлеуметтік тұрмыс шындығын ұлттық және жалпыадамзаттық ортақ
сипаттар арнасында танытатын эстетикалық құндылығымен бағаланады. Роман
жанрындағы күрделі шығармалардың халық тағдырын, тарихи кезеңдер шындығын
бейнелеуінен уақыт тынысы, жеке адамдардың, отбасылардың, әлеуметтік
ортаның даралықтары мен өзара байланыстары да айқындалады. Қазіргі қазақ
романдары – қазақ сөз өнері мұраларының бұрынғы және кейінгі көркемдік
дәстұрінің жалғасы, сонымен бірге әлем өркениетіндегі әдеби үдерісінің бір
арнасы. Көркем шығармалардың әдеби үдерісті құрайтын шығармашылық ықпалын,
ұлттық тарихтың ақтаңдақ беттерін қамтыған туындыларды эстетикалық таныммен
бағалау, күрделі тағдырлы тарихи тұлғалар мен оқиғаларды әдеби үдерісті
талдаудың жаңашыл методологиялық әдіс-тәсілдермен қарастыру – үнемі
дамудағы ұлттық сөз өнері мұраларын терең тануға, бағалауға жетелейді.
Нәтижесінде роман мен қатар оны өмірге алып келген автордыңда қажырлы
еңбегі сараланатындығы анық. Осындай ұлкен еңбектің авторы тау тұлға
жазушымыздың бірі де бірегейі Қ.Шабданұлы.
Қажығұмар Шабданұлы қазіргі қазақ әдебиетінің шоқтығы биік жанартауына
айналып ұлгерген тұлға. Оның ерекше иждиһаттылықпен жазған Қылмыс романы
соңғы жылдары әр қырынан талданып, зерделенуде. Дегенмен, Қ. Шабданұлының
Қылмыс романынының әдеби-танымдық көзқарастарын қажетті деңгейде
зерделеп, оның тақырыптық-идеясын ашу, бұған дейін айтылған ойларды сын
елегінен өткізіп, ғылыми баға беру кезек күттірмейтін өзекті мәселесі.
Сондықтан диссертациялық зерттеуде Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс
романының тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін айқындап, оның жалпы сипатын
анықтауды негіз етіп алдық.
Қажығұмар Шабданұлы Қылмыс романын жазуда өзіндік ерекшелік
танытады. Мәселен, қазақ әдебиеті тарихында тұсауы түрмеде кесілген алты
томдық роман жазып, шығыстық үлгіде, бұрын соңды болмаған жаңа жанрдың
негізін қалаған. Оның кітабын оқып отырған кезде 20-шы ғасырдағы қазақтың
алқакөл сұламасын анық көреміз. Жанры жағынан мемуарлық шығармаға жататын
бұл романда жазушы өз көзi шалып, көңiлi тартқан тақырыптың бәрiн сыпыра
жазып, сипай қамшылай бермейдi. Шығармадағы барлық құбылыс бас кейiпкер
Биғабілдың көкiрек көзiнен, ой елегiнен өтiп отырады. Сол арқылы жат елдегі
бүкіл қазақ ұлтының басынан өткерген тағдыры мен тұрмыстары тайға таңба
басқандай етіп баяндалған.
Диссертациялық жұмыста Қ.Шабданұлының Қылмыс романының тақырыптық-
идеялық сипатын ашып, одан бөлек құрылымына, жазылу тарихына ауқымды
зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Жоғарыда айтылған мәселелер таңдаған
тақырыбымыздың өзектілігін айрықша танытады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қ.Шабданұлының Қылмыс романының
тақырыптық-идеялық ерекшеліктеріне, сюжеті мен композициясына, туындының
туу тарихы мен романда көтерілген мәселелерге талдау жүргізу жұмысымыздың
басты мақсаты болып саналады. Сонымен қатар романдатүрлітақырыптармен
баяндалған оқиғалардың өмір шындығынан туындағанына баса назар аудара
отырып, оның негізгі идеясын айқындаудың да орны ерекше болмақ.
Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс романындағы сюжеттердің көркемдік
ерекшелігі мен шығармалардағы көркемдегіш құралдардың (терминдер)
қолданылуы ерекшелігін саралау. Сол көркемдегіш құралдар арқылы қытай-
қазақтарының әдебиет өрнектерінің түрленуінде романда берілген
кейіпкерлердің Шығыс Түркістанда өмір сүріп жатқан қандастарымыздың ортасы
мен қоғамының сипатын әсерлі бейнелеу арқылы білуге көз жеткізу. Қажығұмар
Шабданұлының жазушылық қабілетін, даналығы мен даралығын белгілейтін,
рухани байлығын, қиялының ұшқырлығын, қабылдау қабілетінің жоғары
екендігін, қиын кезде тапқырлықпен әрекет етуін дәлеледейтін осынау күрделі
құбылыстың шығармасында керемет көрініс тауып, өзіндік бағыт-бағдар алуы
мен көркемдік нақыштар туғызуына негіз болғандығын байқадық. Сондықтан,
зерттеу барысында алдымызға мынандай міндеттер қойылды:
• Қылмыс романының тууы мен жазылу тарихын анықтап оларды ғылыми бір
ізге түсіру;
• романның негізгі идеясын айқындап, оның ерекшеліктеріне талдау
жасау;
• Қылмыс романның тақырыптық-идеялық ерекшеліктерін ашып, ғылыми
тұрғыдан негіздеу;
• романда көтерілген тақырыптар мен оқиғаларға талдау жасау арқылы
жалпы сипатын айқындау;
• романдағы көркемдік компоненттер үйлесімі, олардың бір-бірімен
өзектес құбылыс екендігін анықтау;
Жоғарыда баяндалған мақсат міндеттерді өз деңгейінде ғылыми тұрғыда жіті
саралап бір ізге түсірген кезде ғана зерттеу нысанымызға айналып отырған
тақырыптың барынша ашылып, одан әрі зерттеу еңбектеріне даңғыл жол
ашылатындағы анық. Сондықтан да, Қылмыс романының жалпы тақырыптық
сипатын анықтаудың орны қашанда ерекше бола бермек.
Аумалы-төкпелі заманда аласапыран күй кешіп, аштықтан, жазықсыз
жазалаудан жансауғалап, әр қиырға көшкен қазақ тағдыры мен өмірінің
жартысын жаны мен тәні қиналып, тас қапас түрмеде өткізген адам тағдыры
барынша шынайы, көркем суреттелген әрі оқыған адамды бей-жай қалдырмайтын
Қылмыс романының орны қашанда ерекше. Онда баяндалған оқиғалардың
барлығыда шынайы өмір шындығынан туындағандығы шығармаға ерекше серпін
беріп, адамзат санасын жаңа белестерге жетелейді. Сондықтан теориялық
тұрғыдан романның негізгі тақырыптық ерекшеліктері мен сипатын айқындау
зерттеу жұмысымыздың негізі болды.
Жұмыстың зерттеу нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысанына Қажығұмар
Шабданұлының Қылмыс романы (2009), Жади Шәкен Оспан батыр(2010) тағы
басқа Қылмыс романы туралы жазылған ғылыми мақалалар алынды. Сонымен
қатар, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми
кітапханасынан алынған материалдар мен газет-журнал беттерінде жарық көрген
мақалалар дерек көздер ретінде пайдаланылды. Жоғарыда аталған дерек
көздердің ішінен Қылмыс романының тақырыптық идеялық сипатына байланысты
жарияланған материалдарды пайдаланып ,оларды ғылыми бір ізге түсіру
жұмысымыздың негізгі нысанына айналды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қылмыс романының сөз қолдану шеберлігі,
композициялық ерекшелігі, автор өмірініңтүрлікезеңдердегі қиыншылыққа толы
сүреңсіз өмірлерін қасқыр қоғамның құрбандығына балаған ащы шындығы, тарихи
факторларды молынан баяндауы. Сонымен қатар, қазақ әдебиетіндегі көлемді
алты томдық Қылмыс романының тақырыптық-идеялық ерекшелігін ғылыми
тұрғыда айқындап, онда баяндалғантүрліоқиғалар, көтерілген тақырыптардың
ауқымының кеңдігіне қарамай қайта ой елегінен өткізіп бүгінгі күн талабына
сай зерделенуі.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫС РОМАНЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-И ДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Қылмыс романының туу мен жазылу тарихы
Жалпы қазіргі қазақ әдебиеті мен әдебиеттануында өз деңгейінде
тыңғылықты зерттелмей қажет дүниелер баршылық. Солардың бірі де бірегейі
жазушы, ақын, драматург Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс романы. Қылмыс
романы қазақ әдебиетінде орны ерекше туынды, себебі темір тордың арғы
жағында тұсауы кесілген роман осы күнге дейін қазақ әдебиетінің тарихында
болған емес. Қазақ даласында жарыққа шықаннына көп уақыт бола
қоймағанымен, бұл роман қазақ әдебиеті тарихының алтын қорына кіріп
ұлгерген туындыға айналды. Романның шығу тарихы мен негізгі идеясын танып-
білу уақыт өткен сайын тереңдеп келеді. Әсіресе романның тақырыптық –
идеялық ерекшеліктерін айқындап, ғылыми бір ізге түсіру уақыт талабынан
туындап отырған өзекті мәселенің бірі.
Қажығұмар Шабданұлының 6 томдық Қылмыс романы - жанры жағынан
ғұмырнамалық роман. Шығармадағы оқиғалар басты кейiпкер Биғабіл арқылы
өрбидi. Биғабіл - Қажығұмардың өзi. Шығарма жеке адамның тағдырын бүкiл
ұлттың тағдырымен астастыра отырып, қилы заман қырсықтарын қылыш жүзiндей
жарқыратып көрсетедi. Шығармадағы кейiпкерлердiң басым көпшiлiгi - өмiрде
болған адамдар. Тек аттары өзгертiлiп алынған. Кейбiр белгiлi тарихи
тұлғалардың аттары ғана өзгерiссiз, өз қалпында берiлген. Жазушының
романында суреттелетiн әке-шешесi, аға-бауыр, қарындастарының барлығы да -
өмiрде болған адамдар. Шабдан әулетi шығармада Жаппар әулетi деп
аталынады. Жазушы өз романында көзi шалып, көңiлi тартқан тақырыптың бәрiн
сыпыра жазып, сипай қамшылай бермейдi. Шығармадағы барлық құбылыс бас
кейiпкер Биғабілдың көкiрек көзiнен, ой елегiнен өтiп отырады.
Жоғарыда баяндағанымыздай, романның бас кейіпкері автордың өзі. Ал,
романның авторы Қ.Шабданұлы қазақ топырағында дүниеге келген. Бірақ
сантүрлітарихи себептерге байланысты туған отанынан жат жерге (Қытай) қоныс
аударған. Қытайға жер асып барған қандас бауырымыз Қ.Шабданұлын Қытай
үкіметі де құшақ жайып қарсы алған жоқ. Керісінше қабақ түйіп, сұқтана
қарап қарсы алғандығымен қоймай оны ұлтшыл, бұлікші деген
сантүрліжалалар жауып темір тордың арғы жағынан бірақ шығарды [1.45-46].
Сөйтіп өмірінің бас-аяғы қырық жылдам астам уақытын түрмеде өткізуге мәжбүр
болады. Тума табиғатынан бітім болмысы ерекше туған Қ.Шабданұлы темір торға
тоғытылып адам айтқысыз көптеген қиындықтарды басынан өткерседе еш
мойымады. Керісінше ұлт тағдырына жасалған озбырлыққа қатты қайғырып, ызаға
булығып, қолына қалам алып көркем туынды жазуға кірісті. Өзі көзімен көріп,
көңіліне түйген жайттардың барлығын да қағаз бетіне түсіріп келешек ұрпаққа
аманат етіп қалдырды. Реті келгенде айта кететін тағы бір жайт Қылмыс
романы Қ.Шабданұлының көркем әдебитте жазған жалғыз туындысы емес. Жазушы
Пана атты тағы бір тамаша көркем романды да дүниеге алып келген қарымды
қаламгер. Ал, біз сөз қылып отырған Қылмыс романының тағдыры өте ауыр
болған. Жергілікті Қытай үкіметінің бұл романды біздің қолымызға түсірмеу
үшін сантүрліқитұрқы әрекеттерінің болғандығы бүгінде ақиқатқа айналып
отыр. Қытай үкіметі сол қазақтың Қылмыс романын қазаққа ұқтырмау үшін
өртеді, компескіледі, жазушыны жалған жаламен соттады. Қияметтің қыл
көпірінде жүріп жазылған бұл романның жарыққа шығуының өзі бірнеше жылдарға
созылды. Енді романда кездесетін негізгі оқиғалар туралы қысқаша сөз
етейік:
Жалпы романның негізгі оқиғасы Қытай жерінде өрістейді. Яғни туған
жазушы туған топырағынан жырақта жүріп жазған бұл роман басқа елдегі
сергелдең трліктті суреттейді. Дегенменде, романда жатбауыр елде жүрсе де
өзінің қандас бауырларының басынан өткерген жағдайларды өте шебер
суреттеген.түрлітарихи оқиғаларға байланысты Қазақстанның шекаралық
аумағынан Қытайдың Шәуешек қаласына бас сауғалап көшкен босқындардың саны
өте көп болған. Солардың арасында жазушы Қ.Шабданұлының яғни шығармадағы
Биғабілдың да отбасы бар еді. Туған елінен жат елге барып еш баспанасыз,
малсыз, дүние мұліксіз күн кешіп, бір тілім нанға зар болып қайыр тілеп күн
кешкен мұндай отбасылардың тағдырын ойлаудың өзі қиын. Біде Биғабіл мен
анасы көшеге шығып өзінің қандас бауырлары жайлы мән-жайды сұрастырайын деп
көшеге шығып, жөн сұрастырады. Сонда жергілікті ұйғырлардан естіген ең
алғашқы сөздері: - Сұмалак календырлар, яғни сүмелек қайыршылар деген сөз
болады. Романда мұндай ауыр сөзді айтқан кейпкер жас қыз болатын. Бірақ,
сол уақыттағы тұрғылықты халықтың барлығыныңда ойы осы еді, сондықтан ол
уақытта көшеге шығып жөн сұраудың өзі қиаметтің біріне айналған еді. Тіпті
күн көрістің қамы мен өмір сүру үшін туған баласын да сатқан оқиғалар
романда кездеседі. Ең сорақысы сол жергілікті ұлттар балаңызды бізге
сатыңыз, сонда оларға тамақ пен баспана да береміз деген оқиғаларды да
басты кейіпкер Биғабілдың көз алдынан өткен. Осындай сорақылыққа толы
Жаппар әулетінің өмірі Қытай жерінде осылайша бірінен-бірі жалғасып өрби
береді. Дәл осы тақырыпта жазушының айтары да, жазары да көп болғандығын
романды оқып отырғанда аңғарамыз. Озінің көрген қиындыққа толы оқиғаларын
жазушы шебер де әсерлі етіп суреттеген. Дегенменде, Биғабіл өзі тумысынан
мінезі тұйық, көп сөйлемейтін жан болғандығы болмаса, жазуға келгенде
алдына жан салмай жанталасатындығы оның ерекше қабілетінің бірі еді.
Тумысынан көп сөлемейтін жас бала Биғабілді тіпті бірге өскен жолдастары
мен бауырлары мылқау деп те атаған. Бірақ, тумысынан ұтымтал, алғыр да
зерек бала Биғыбіл өсе келе режеткенде көзі ашық, тілі орамды шешен азамат
болып ер жетеді [2.23]. Ақыры түптің –түбінде ер жеткен бала яғни жазушының
өзі Қ.Шабданұлы абақтыда жатқанына қарамастан, қолына қалам алып өзінің
көрген –білгенін өз әулетінің көрген қиыншылықтарын, және сол кездегі Қытай
үкіметінің жүргізген солақай саясатының салдарын бейнелеген алып кітап
Қылмысты дүниеге алып келді. Оған жазушының өскен ортасы мен өмірден
көрген-түйгендері әсер еткендігі анық. Тіпті бұл романды жазбас бұрын
жазушы өз басына төнген қауіптің қаншалықты екендігін де романда көрсетіп
береді.
Көлемі жағынан алты томды құрайтын Қылмыс романының алғашқы томының
бірінші бөлімі Туған апан деп аталып, бұл бөлімде жазушы өзінің ата-тегі
мен шыққан, өскен әулеті туралы терең де тыңғылықты баяндайды. Дәл осы
бөлімде автор өз әулетіндегі негізгі оқиғаларды туған әкесінің тағдырымен
сабақтастыра суреттеп, өз ойын шебер тұжырымдайды.
Әдебиет дегеніміз – тарихтың айнасы - дейді классик жазушы
Л.Толстой. Ал жазушы Қ.Шабданұлының Қылмыс романы нағыз тарихтың айнасы.
Олай деуімізге ғылыми тұрғыдан да, тарихи-әдеби тұрғыдан да толық негіз
бар. Себебі, шырғалаңға толы бұл шығармада сол кездегі алып империя Кеңес
Одағының 1933 жылы қолдан жасаған ашаршылығы яғни солақай саясаты туралы да
біршама ойлар тұжырымдалған. Бұл тұрғыдан алып қарағанда да жазушының айтар
уәжі өте көп. Ал мәселенің тоқетері шағы мен шығармадағы шиеленіске толы
жайттар, Қытай үкіметінің қолдан жасап жүргізген солақай саясатының
зардаптарын әшкерелейді. Жазушының суреттеу шеберлігі соншалықты ол бір
ғасырдағы оқиғаларды бір әулеттің ата, әке, бала тағдырларын тарихи
оқиғалармен ұштастыра суреттейді. Сонымен қатар, ХХ ғасырдың 30-шы жылдары
Қытайдың Шәуешек қаласында болған көтерілістерді де қаламына арқау етіп,
шығармасында шебер бейнелей білген. Мәселен, дәл осы жылдары Қытайда Бор
батыр яғни дүнген бастаған көтеріліс болып өткен еді. Және Ма деген
фамилиямен аталып кеткен дүнген бастаған көтеріліс болған етін, осы
жағдайларды жазушы шығармада тілге тиек етіп біршама тарихи деректерді
беріп кеткен. Жалпы бұл роман негізінен ғұмырнамалық, яғни мемуарлық
шығармаға жатқанымен онда тарихтан сыр шертетін оқиғалар мен жайттар аз
емес. Сондықтан, қай қырынан алып қарасақта Қылмыс романын тарихтың
айнасы деп айтуға толық негіз бар. Бұл бұлтаруға болмайтын тарихи шындық.
Романда сондай ақ, 1940 жылы Шың Шысайдың халыққа жасаған зұлымдық
әрекеттері жайлы сюжеттерде көрініс тапқан. Дәл осы тұлға Шың Шысай 1937
жылы Кеңес Одағы қолданған алып қырғынын айнытпастан Қытай жерінде де
қайталаған болатын. Ол туралы бүгінде кейбір тарихи деректерде аз болса да
баяндалып жүр. Ал жазушы Қ.Шабданұлы бұл жағдайдың да куәгері болып, оны өз
шығармасында көрсете білген. Мұның өзі абақтыда отырғын жазушының
бостандыққа шығуына ұлкен кедергі келтіргендігі анық. Тіпті жазушы өмірінің
соңында үй қамақта отырып, өз туған еліне келейін деген кезде оған
рұқсаттың берілмеуі де осындай саяси маңызы зор оқиғалардың оның
шығармасында орын тепкендігінен болатын. Тіпті Қытай мемлекеті
тәуелсіздігін алып, биліктің тізгіні компартияның қолына өткен кезде де
Қытайда арандатушылық саясаттың қарқынды жүргендігін де осы шығарманы оқып
отырғанда аңғарамыз. Қазақта Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ деген
мақал бар. Бірақ бұл мақалдың да өз орнына қолданбастан кері әсер
еткендігін романда ашына баяндайды. Мәселен, романды өз әкесінің еш күнәсіз
екендігін айтып зар жылаған қызды сол кездегі солақай саясаттың
жандайшаптары тілін кесіп сау адамды мүгедекке айналдырғандығы суреттелген.
Айтуға адам нанғысыз болғанымен бұл жағдайлардың барлығы да жазушының көз
алдында өткен өмір шындығы болатын [3.56].
Жазушы Қ.Шабданұлы Қылмыс романын жазып жатқан уақытта, және одан
кейін де түрмеден қашуға үш рет әрекеттенеді. Бірақ барлық уақыттарда да
жолы болмай кесіле береді. Ер туған жеріне - демекші жазушы осы үш рет
қашуға әрекеттенген кезде де туған жеріне яғни Қазақстанға келу ниетінде
болады. Тағдырдың жазу солай болды ма? әйтеуір ұлты үшін қаламды қару
еткен қарымды қаламгерге туған жерінде күн кешу бақыты бұйырмады. Бұл
бүгінгі қазақ әдебиеттануы үшін орны толмас ұлкен қайғы болды. Дегенменде,
тау тұлғалы жазушы Қазақстанға өзі жетпесе де оның әдеби мұрасы Қылмыс
романы қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған, рухани мол мұра болып
жазушының туған еліне жетті. Сантүрліазапты күндерді басынан өткеріп
жазылған, жәнетүрлітар жол тайғақ кешуден өтіп бізге жеткен осындай рухани
мол мұрамызды бағалап, өз деңгейінде саралай білу біздің азаматтық
парызымыз болмақ.
Бір ерекшелігі романда көтерілген барлық оқиғалар бір әулеттің, немесе
бір рудың, тіпті бір елдің ғана емес бүкіл әлемдік деңгейдегі мәселелер
көтерілген. Мұның өзі романның құндылығының өте жоғары екендігін
көрсетеді. Шығарма авторы өз отбасының тағдырын суреттеу арқылы бүтін бір
елдің зиялыларының тағдырын және бүкіл елдің тағдырымен ұштастыра
суреттейді.
Енді романның жазылуы мен шығу тарихы туралы сөз етейік. Ол туралы
бізге Қытайдан келген ақын Дәулетбек Байтұрсынұлының айтқандарын негізге
алсақ болады. Ол кісінің айтуынша, Қажығұмар Шабданұлы Такламахан шөлінде
Тарым деген лагерьде айдауда жүріп жазған Қылмыс романының алғашқы бөлімі
яғни бірінші кітабы 1982 жылы Қытай елінің Үрімжі қаласындағы халық деп
аталатын бір баспасынан жарық көргенге ұқсайды. Ал, 1985 жылы дәл осы
баспадан романның екінші кітабы басылып жарыққа шыққан. Ал, үшінші кітабы
болса аталмыш баспадан және басылып шыққан.
Дәл осы үшінші кітабы басылып шыққаннан соң мұқабасы қапталмай жатып
жазушының қолына кісен салынып, түрмеге тоғытылған.
Арада біраз уақыт өткеннен соң, жазушы Қ.Шабданұлына тағы да жала
жабылып баспадан жаңадан жарық көргелі тұрған Қылмыс романының үшінші
және төртінші кітабы сол баспада туралып, көзі жойылып, құрдымға кетеді. Ал
жазушының өзі кезекті рет түрмеге тоғытылады. Дәл сол уақытта біз әртұрлі
жолдармен туралып жатқан Қылмыс романының 3-4 кітаптарын қолымызға
түсірдік. Осы кезден бастап ол кітап қолдан-қолға алма кезек өтіп оқыла
бастады дейді ақын Д.Байтұрсынұлы.
Қылмыс романының баспадан шықпай жатып туралуының да ең бір басты
себебі, онда алып екі империя Кеңес Одағы мен Қытайдың солақай
саясаттарының көріністері әшкере болғандықтан болатын. Егер сол кездегі
күннің азаматтық көзқарасы тұрғысынан қарағанда бұл жазушының ұлкен ерлігі
болды деп айтуымызға толық негіз бар.
Ал, Қылмыс романының ең алғашқы бірінші томы Қазақстанда алғаш рет
2005 жылы жарыққа шықты. Оны Қазақстанның халық жазушысы Қ.Жұмаділов
кіріспе сөзін жазып жарыққа шығарған болатын.
Мұнда алты томның жазылу тарихы мен жанрлық сипаты, Қ.Шабданұлының
абақтыда ұзақ отырудан дүниежүзінің рекордтар кітабына кірген түрмедегі
кезеңі толық көрсетілген. Қытайдағы 1950 жылдың соңында басталған Тарих
тапсыру, Үшке қарсы, Беске қарсы деген әрекеттер, Жер арендасын
кеміту, Стиль түзету сияқты дабыралы науқандар кезінде ұлтшыл атанып,
1958 жылдан 1978 жылға дейін табаны күректей 20 жыл уақытын Такламакан
шөліндегі Тарым лагерінде өткізген Қ.Шабданұлының Қылмыс романын жазуы
осы жылдардан басталады. Қытай көсемі Маузудың өлгеннен кейін бостандыққа
шыққан жазушы көздеген мақсатына дендеп кіріседі. Қылмыс романының
алғашқы екі томы кезінде, дәлірек айтсақ 1982,1985 жылдары Үрімжідегі
Шыңжан халық баспасынан 15-20 мың тиражбен таратылған екен, ал үшінші томы
түптеліп жатқанда ұсталып, өртеледі. Қырсықтың ең ұлкені осы жерде
айналдырады. Қ.Шабданұлы Кеңес Одағының астыртын ұйымдарымен байланыс
жасап, ұлттық дербестікті көздейтін Үміт атты партия құрған шетел
жансызы деген желеумен 1986 жылы қайта ұсталып, содан Үрімжідегі № 1
абақтыда сар төсек болып 15 жыл жатады. Қылмыстың қалған томдары осы
түрмеде жазылады. Оның 1989 жылы жарық көрген Шығыс Түркістандағы ұлт-
азаттық көтерілістің қаһарманы Зуқа батыр Сәбитұлы туралы Пана романы да
– түрме туындысы. Бұл роман Қазақстанда 2004 жылы баспадан шығарылды.
Халықаралық рақымшылық (Амнистия интернешнл) ұйымы оны ар-ождан
тұтқыны деп танып, Қытайдың құзіретті ресми орындарынан әділ тергеу мен
ашық сот жүргізуін жүйелі түрде талап еткендіктен, әбден қартайған шағында
ғана оған бостандық берілді. Абақтыдан босаған соң, үнемі бақылауда болатын
үй қамағы мен студент кезінде Гомиңдаң түрмесінде жатқан екі жылды
қосқанда, Қажекеңнің қамаудағы стажының қырық жылдан асып жығылатынын
Қ.Жұмаділов өз зерттеуінде атап көрсетеді. Жазылған тілдей қағаздарды
астыртын сыртқа шығару, жазғандарынтүрлітәсілмен сақтау, кейін ол кітаптар
мен қолжазбалардың әртұрлі жолдармен шекара асып, менің қолыма жетуі – өз
алдына бөлек хикая, – дейді Қ.Жұмаділов жоғарыда аталған алғы сөзінде.
Міне осы тілдей қағаздар арқылы тар қапастан жарық дүниеге шыққан Қылмыс
романының толық нұсқасы 2009 жылдың соңыңда ғана Қазақстан жұртшылығының
қолына тиді. Көптомды Қылмыс романын араб жазуы үлгісіндегі төте жазудан
кирилицаға түсірткен, баспаға дайындап, жалпы редакциясын қараған –
Қазақстанның халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов деген сөз әр кітаптың бірінші
бетінде тұр. 2005 жылғы тұңғыш томға жазылған Тас түрмені жарып шыққан
тарлан сөз атты жазушының беташар сөзі де сол қалпында берілген. Әлбетте
Қылмыстың алты томы оңайшылықпен оқырман қолына тиген жоқ [4.5-7]. Бұл –
таза Қ.Жұмаділов бастаған жанкүйер, ойлары мен тілектері бір азаматтардың
жұмыла жұдырық жұмыс жасауының арқасында жарыққа шықкан ғажайып қазына.
Оны қарау, сүзгіден өткізу, тағы басқа техникалық жұмыстарын қоспағанда,
баспасөз бетінде қоғамдық пікір туғызатындай әлденеше мақала жариялатып,
алты томдық кітап қашан жарық көргенше тағат таппай, өкше ізіне түскен
бірден-бір адам Қ.Жұмаділов болғандығын көзі қарақты оқырман түгел біледі.
Оның бұл еңбегін 24 қараша 2009 жылы Алматыдағы Ұлттық баспасөз клубында
өткен Қылмыс романының тұсаукесер рәсімінде Дүниежүзі қазақтары
қауымдастығы төрағасының орынбасары Талғат Мамашевты да атап өтті.
(Әбділханқызы С. Түрмеде жазылған Мың бір түн. Айқын. – 2009, 25
қараша). Қазақ әдебиетінің классигі Қажығұмар Шабданұлының бұл шығармасы
Шыңжан қазағының 1930-1980 жылдар аралығындағы жарты ғасырлық тарихын
жүйелі түрде қамтитын, Қытайда өмір сүріп жатқан қазақ ұлтының тағдырынан
сыр шертетін эпопеялық шығарма деген Қ.Жұмаділовтің осы мәжілістегі
пікірін республикалық барлық басылым жариялады. Сөйтіп, қазақ әдебиеті
тарихында тұңғыш рет дүниеге келген алты томдық романның кіндігі түрмеде
кесілді. Мұндай еңбекті жазу үшін қандай еңбекқорлық пен төзімді талап
етеді. Қаламгердің әдебиетке деген құштарлығын осыдан байқауға болады.
Түрмеде жатып, алдына қойған мақсатынан еш айнымай, келер ұрпақ алдында
қолына қалам алып кітап қалдыру көзсіз батырлықтан асқан ұлылық емес
пе?![5.59-60]- деп тамсанған осы жолдардың авторы Қ.Жұмаділовтің өз
ұмтылысы да ерлікке пара-пар десек те болғандай.
Егер әдебиет тарихына терең үңіліп қарайтын болсақ,
сантүрліқиыншылықтарды басынан өткеріп, соған мойымай том-том кітаптардың
баспадан шыққан шығармалар саусақпен санарлықтай ғана екендігіне көз
жеткіземіз. Ол тіпті әлем әдебиетінде де солай. Ал жазушының түрмеде
қамақта отырып ұзақ жылдар бойы отырып жазғандағы жыл ұзақтығына қарап
есептеп көрсек авторды рекорттар кітабына енгізуге болады. Ол барлық
бұрынғы рекорттарды артына тастап алдына көш бастайтынына еш күмәніміз
жоқ. Өйткені, жазушы Қ.Шабданұлы секілді ұзақ жылдар бойы қамақта отырып,
сол темір тордың азабын тарта жүріп, тамаша туындылар жазған жазушыларды
керек десеңіз әлем әдебиетінде кездесетін сирек құбылыс. Бұл
қаламгердің ұзақ жылдар бойы жасаған тынымсыз еңбегі. Сол еңбектің
нәтижелі жемісі .
Ал, бүгінде Қажығұмар Шабданұлының Қылмыс романы екі мың данамен
баспадан жарық көрді. Кең байтақ жаһан даламыздың түкпір-түкпіріне таралды.
Келешек ұрпаққа әдебиет пен тарихтан ұлкен сыр шертетін мұндай шығармалар
өте көп қажет. Зертеуімізге негіз болған роман қазіргі қазақ әдебиетінің
алтын қорынан ойып тұрып орын алуы заңды. Өйткені, ешқандай саясаттың
ырғағымен жазылмай халықтың мұңын айтып, жоғын жоқтайтын шығарма үшін сол
жер тиесілі. Біз жоғарыда роман жанры жағынан мемуарға жатады дедік.
Алайда, романда суреттелетін барлық оқиғалар желісі тек бір адамның
тағдырына тиісті емес, елдің, қазақ ұлттының тағдырына қатысты тарихи
деректерде баяндалады. Сондықтан, қилы-қилы кезеңдерді бастан өткізіп,
көңілге тоқып жазған жазушының туындысы ғасырлар, саң мындаған жылдар
өтседе еш маңызы ешқашанда жойылмайды. Қазақ әдебиетіндегі үздік он
романдарының қатарына қосылған Қылмыс ғұмырнамалық романы көптеген
зерттеу жұмыстарын қажет етеді. Ондағы айтылар сырда көп әлі. Одан бөлек,
адам тарихында ұлкен маңызға ие тарихи ірілі-ұсақты оқиғалар көп. Бүгінде
тәуелсіз еліміздің ғылымы тарихы кең қанат жайып келеді. Ал, біздің
зерттеу нысанымыздың ғылым тарихына өзінің көп ұлесі қосары ақиқат.
Романды оқыған әрбір азамат оған бей-жай қарай алмайтындығында. Өйткені,
шығарма өзіне оқырманды алып кетеді. Біз романның жазылуы тарихына
жоғарыда баяндағанбыз. Оны жазу қаншалықты қиын болса және баспадан шығып
таралу оданда зор тауқымет болғанын айтып өткеніміз жөн. Оқырман
шығарманы оқи отырып, баяндалған оқиғалар көре алады. Басты кейіпкер
автордың өзі деген болатынбыз. Яғни, Қ. Шабданұлыныңда шырғалаңға толы
өмірбаяны дәлел болады.
Қытайдағы қазақ әдебиеті туындыларға бай. Біз әдебиеттің екі тармағы
поэзия мен прозаданда бірдей көрініс тауады. Проза жанрындағы ең ауқымды
әрі көлемдісі диссертациямызға өзек болып отырған Қ.Шабданұлының Қылмыс
романы. Сондықтан да, бүгінгі қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымдары аталмыш
романға ерекше мән беріп жан-жақты талдау үстінде. Әдебиет деген алып
бәйтерек дейді халық. Ал, осы байтеректің бір бұтағы Шыңжаң өлкесіне
дейін жетіпті. Біз Қылмыс романын қазақ әдебиетіне ғана тиісті деп
есептейміз. Алайда, шығармадағы көтерілген идеялар, түйткілді мәселелер
әлемдік деңгейде қаралып, сараланып, талқыланып, шешімін іздейтін шығарма.
Бүгінде Қылмыс романы адам баласының бостандығы. Осы тұста айта кететін
тағы бір жайт, жазушы Қ.Шабданұлы Қылмыстан бөлек, бірнеше шығармалары
осы өлкеде жарыққа шықты. Әдебиет айдынында кез-келген жазушы қолына қалам
алып көркем туынды жазар тұста ең алдымен шағын, мазмұны мен желісіде
көлемді емес шығармалар жазатындығы анық. Тек содан кейін барып автордың
шығармашылық, жазушылық қабілеті шыңдалғаннан кейін барып қана өмірге кесек
шығармаларды алып келетіндігі анық. Мұндай өткелден Қажығұмар Шабданұлы да
өтті. Оның Қылмыстан бұрын Бақыт жолында, Біздің үйде, Пана деп
аталатын туындылары жарыққа шықты. Оларды дәл осы Қытайдағы Шыңжаң жерінде
жарық көрді. Дегенмен, қалай айтып, қай жағынан алып қарасақта
Қ.Шабданұлының Қылмыс романы жазушының шығармашылық, жазушылық
қабілетінің әбден шыңдалып болған кезінде жазылғандығы анық. Сөзімізге
дәлел ретінде романға көз жүгірткен кез-келген адам бірден көз жеткізе
алады. Оқырман автордың зеректі, тілі орамды, көңілге қонымды, мағынасын
түсінуге жеңіл, әрі көркем жазылғанын бірден байқайды. Шығарма көркем
әдебиеттегі барлық заңдылықтары мен талаптарына сай жазылған және ондағы
оқиғалардың желісінің баяндалуына, өмір шындығын барынша еш әрленбей
суреттелген. Бұл кітаптың небәрі екі мың дана шыққаны көңілге қаяу
түсіреді деген пікірлерін айтқан болатын оқырмандар қауымы. Қолда бар
деректерге сенсек, өткен ғасырдың сексенінші жылдардың басында Қытайда
жарық көрген бұл роман басылым саны он бес мыңды құраған. Оқырман
қауымның тілек-сұраныстарына байланысты Қылмыс романы алдағы уақытта
бірнеше мыңдап қайта баспадан жарық көреді деген сенімдеміз дейді-қытайдағы
қазақ әдебиетінің өкілдері.
ХХғ сексенінші жылдардың басында романның бірінші және екінші
кітабы баспадан жарық көріп оқырман қолына түскен кезде бұл кітап лезде
сатылып қолдан-қолға тарап кетті. Тіпті Қытайдағы қазақтардың әрбірінің
үйіндегі кітап сөрелерінде тұратын болды. Енді халық үшінші және төртінші
кітаптардың жарық көруін күтіп жүрген кезде Қ.Шабданұлын Кеңес Одағының
тыңшысы деген желеумен түрмеге қамалды. Қытайдағы барша қазақтың үстінен
тас түскендей болған еді. Сол кездегі солақай саясаттың салдарынан
жазушымен жақын қарым-қатынас пен аралас-құраласта болған барлық ақын
–жазушыларды тергеуге шақырылған жағдайларда орын алды. Қолына қалам алып
көркем туында жазып жүрген жазушыға мұнан асқан қиянат болсын ба,... Бұл да
жазушыға тағдырдың жазған тауқыметі демеске амалымыз жоқ. Қытай үкіметі
Қ.Шабданұлын қамаққа алды. Оны Үрімжінің №1 тас түрмесіне апарды.
Деректерге сенсек, бұл түрме аса қауыпты қылмыскерлерді ұстауға арналған
қапас екен. Қаламгерімізге қатысты барлық сот отырыстары жабық есік
күйінде өтті. Ақырында тыңшы деген айыппен жазушыны ұзақ жылға темір
тордың арғы бетіне отырғызды. Дәлірек айтсақ, сот Қ. Шабданұлының үстінен
он бес жыл үкім шығарды. Бұл сотқа дейін қаламгер Тарым лагерінің
тозағында жиырма жылын өткізген болатын. Әрине, бұл жайт жазушыға өте
ауыр соққы болып тиді [6.9-12].
Қ.Шабданұлы Қылмыс романында тек өзінің өмір жолын суреттеп
ғана қоймады. Ол қос алып империя Ресей мен Қытайға өткен ғасырда
амалсыздан бодан болып, соның азабын шеккен қазақ елінің бір ғасырлық
тағдырын баяндайды. Дәл осы жағынан алып қарағанда Қ.Шабданұлының Қылмыс
романы ұлы жазушы М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясымен пара-пар деп
айтсақ артық болмайды. Себебі бүтін бір дәуірді суреттейтін роман қазақ
әдебиетінде саусақпен санарлықтай ғана. Оның біріншісі әрине Абай жолы
екіншісі осы Қылмыс романы болмақ. Осы тұста айтып кететін тағы бір жайт
ол Қылмыс романының бір зерттеушілер роман десе, енді біреулері роман-
эпопея деп жазып жүргендігінде. Әрине бір қараған кісіге мұның айтарлықтай
ұлкен айырмашылығы болмауы да мүмкін. Дегенмен, әдебиет теориясының
заңдылықтарын негізге алып романды талдайтын болсақ, онда айтарлықтай
ерекшеліктері бар екенін байқаймыз. Роман дегеніміз баршаға белгілі, ал
роман-эпопея болу үшін онда бірнеше романға өзек пен тақырып бола алатындай
ауқымды тақырыптар мен оқиғалардың көтерілуі шарт. Ал, Қылмыс романында
бүтін бір дәуірдегі өмір шындығы суреттеліп бірнеше ірі тақырыптарға негіз
болуға лайықты оқиғалардың баяндалғандығын ескеретін болсақ оны роман-
эпопея деп атауымызға әбден болады. Сондықтан, алдағы уақыттарда да бұл
романды эпопея деп атасақ ешқандай да орынсыз болмайды. Оған романның
көлемі де негізгі себеп бола алады. Бір емес алты томды жазу кез-келген
жазушының қолынан келе бермейтіндігі белгілі жайт. Бір ғасырды бейнелеп,
суреттейтін мұндай туындылар қазақ әдебиетіне бір ғасырда бір рет ғана
қосылатындығы анық. Сондықтан, бұл роман тәуелсіз еліміздің қазіргі қазақ
әдебиетіне өзіндік өрнек пен жаңа сарынды алып келді.
Кез-келген елдің бір ғасырға жуық өмірін суреттейтін мұндай роман
қазақ әдебиетінде ғана емес тіпті әлем әдебиетінде де саусақпен
санарлықтай. Оған әдебиет тарихын оқыған адам бірден көз жеткізетіндігі
анық. Егер біз бүкпесіз, оң көзқараспен қарап, романға тиісті жағары
бағасын беріп бағалайтын болсақ, Қ.Шабданұлын әлем әдебиетінің алыптарының
қатарына қосуымызға да әбден болады. Ал, оның Қылмыс романын әлем
әдебиетінің үздік туындыларының қатарына қосылады.
Егер романға жанр жағынан қарап, саралайтын болсақ оны мемуарлық
туындыға жатқызатынымыз анық. Дегенменде, романда суреттелген оқиғалардың
барлығы да Қ.Шабданұлының өз өміріндегі басынан өткізіп, көзімен көрген
оқиғалары екендігі белгілі. Бірақта әлем тарихына көз жүгіртіп қарайтын
болсақ, бодан болған елдердің басынан өткізген тауқыметі зор екенін
байқаймыз. Өйткені, олар әрқашан өзінің болмысы, тілі, мәдениеті, діні мен
ділін сақтап қалу үшін күресіп жүретінін байқаймыз. Ал, алыптардың солақай
саясатының кесірінен көптеген елдер ұлт болып өмір сүруін тоқтатқанын
көреміз. Сондықтан да көлемі алты томды құрайтын Қылмыс романының басты
идеясы да дүниеде бодандықтан өткен қорлық жоқ. Бодан елді теріше илеп
үйренген отаршылдар үшін сенің бүкіл тірлігің – қылмыс. Тіпті сенің жер
басып, қалқайып жүргеніңнің өзі – қылмыс. Дәл сол себептен де, ел болам
десең, ең алдымен бодандықтан, отансыздықтан, тәуелділіктен құтыл! Қорыта
айтсақ, Қылмыс романының басты идеясы – Тәуелсіздік идеясы! [7.4-6].
Бабаларымыз сан ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікті автор өз
шығармасының басты идеясына айналдыра отырып, оны көркем тіл арқылы шебер
суреттейді. Ондағы өмір шындығын ашына жазып, оқырманның жүрегіне жол
табады. Жалпы, қазақтың тарихы мен әдебиетінде барлық уақытта бірдей шындық
салтанат құрмағаны мәлім. Әсіресе, Кеңестік дәуір кезінде көптеген
ойларымыз бен әдеби, тарихи, рухани мол мұраларымыз жайлы тіл қатпауға
мәжбүр болдық. Ең сорақысы сол басқа елге бодандық күйін кешкен халқымыз,
өзінің сан ғасырлардан бері келе жатқан тілінен, ділінен, дінінен, рухани
мұралары мен салт-дәстүрлерінен де дәл осы уақыттарда қол үзе бастады. Бұл
келешек ұрпақты рухани жағынан мүгедек қылуға бағытталған сол кездегі
солақай саясаттың салдары еді. Мұндай жағдайлардың барлығы да автордың көз
алдынан өткен өмір шындығы болғандықтан, оларды өз шығармасына арқау болды.
Сол кезеңде айтуға тыйым салынып, қара құлып тағылған тақырыптарға автор
қаймықпай қалам сілтеп, өзінің қайсар рухты жазушы екендігін тағы бір рет
дәлелдеді.
Ал, бүгінде заман өзгерді. Тәуелсіздік алғалы кез-келген мәселеге
жаңаша көзқарастар бағалауға, қарауға мүмкіндік туды және қаламгерлер
арасында шындықты жазу қалыптасуда. Айтамын, жазамын деген ойын
жазушыларымыз еш бүкпестеп қағаз бетіне түсіріп, келер ұрпаққа аманат етіп
жатыр. Ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы армандап келген азаттықтың ақ
таңы атты бүгінде. Еліміз Қ.Шабданұлы шығармасының басты идеясына айналған
тәуелсіздікке қол жеткізді. Сондықтан, біз бүгінде келешек ұрпақ үшін
маңызды барлық рухани мұраларымызға бүгінгі көзқарасымен қарап, жаңа
кезеңнің дәстұрлі үрдісіне айналдырғанымыз абзал. Ондай жағдай орын алып
жатыр. Осындай ұрпақ үшін рухани мол мұра болып ұлттық әдебиеттануымыздың
алтын қорына енген Қылмыс романы бүгінде оқырмандардың жүрегінен орын
алған көлемді прозалық туындыға айналды. Жарыққа шыққанына көп уақыт
болмаса да, бұл роман қазіргі қазақ оқырмандарының жас, кәрі деп жас
талғамастан сүйсіне оқитын он романның қатарына кіруі соның айқын дәлелі
десек қателеспейміз. Шығарманы жазуда автор өзінің қиындыққа толы өмір
жолына қарамастан, әйтеуір бір күн азаттықтың ақ таңы атып еліміз ешкімге
бодан болмай бейбіт күн кешетіндігіне сенеді. Ол туралы романда тілге тиек
еткен жайттар баршылық. Солақай саясаттың нәтижесінде қолдан жасалған
індеттің құрбанына айналған автордың шығармашылық өмір жолы өте аянышты.
Әдетте, темір тордың арғы жағында қамауда отырған адам қашан бостандыққа
шығып, азат адамдар қатарына қосыламын деп ойлайтындығы белгілі. Ал, жазушы
Қ.Шабданұлы бұлай ойламаған, тіпті темір тордың арғы жағында тас қапаста
отырса да, ұрпақ үшін маңызды ұлт тағдырына байланысты мәселелерді ойлады.
Ойлағандықтан да, өмірге кесек-кесек туындыларды алып келді. Қалың
оқырманға өткен тарихымыздан сыр шертетін ұлкен рухани мол мұраны табыс
етті. Жалпы әлемдік тарихта өз елінің тәуелсіздігі мен ұлтының жарқын
болашағы үшін күрескен ірі тұлғалар бүкіл адамзат өркениетіне маңызды
рухани ұлес қосты. Қай уақытта болсын белгілі бір қоғамның даму жолында
жекелеген тұлғалардың феномені ерекше орын алатындығы баршаға белгілі.
Қазақ тарихында ірі тұлғалардың қоғамда алған орны мен олардың ұлт үшін
жасаған еңбектерінің маңызын көрсете білу- біздің азаматтық парызымыз
болмақ [8.3-7].
Әдетте әлемдік әдебиет пен мәдениетте ұлкен із қалдырған
қайраткерлердің тумысынан ерекше болатындығы анық. Сол сияқты Қ.Шабдаұлының
да қабілеті тумысынан ерекше еді. Мәселен, оның оқуға, білімге деген
зеректігі соншалық ол тіпті мектепке бармай тұрып-ақ латын графикасын толық
меңгеріп алады. Ал, жасы жетіп мектепке барғаннан кейін араб әліпбиін үш-
ақ күннің ішінде толық меңгеріп жаттап алған. Мұның өзі жазушының
тумысынан ерекше қабілетті болғандығын аңғартады. Тіпті оның ерекше
қабілетіне оның ұстаздары да таң қалып, ерекше бағалайтын болған. Бұл
туралы да, романда автордың айтары көп-ақ. Олардан келіп шығатын қорытынды
автордың ерекше дарын иесі болғандығында болса керек. Бір ерекшелігі
романда автор өз аты мен туған-туыс бауырларының, тіпті әке-шешесінің атын
да өзгертіп басқа балама аттармен беріп жазды. Мұндай тәсіл әдебитте
баяғыдан бар болғанымен, автор бұл тәсілді амалсыздан қолданған. Себебі,
сол кездегі суық саясаттың залалы өзінің туған-туыстарына тиіп кетпесін деп
автор оларды сақтандырады. Сондықтан шығармада олардың есімдерін баламалап
беруіне тура келді. Романның алғашқы екі томында автордың балалық шақтары
суреттелген, бірақ одан кейінгі оқиғалар үшінші, төртінші томдарында
бірінен соң бірі жалғасып, оқиғалар желісі өрби береді. Сондықтан да бұл
романды кейбір журналистер Түрмеде туған Мың бір түн деп те атап кеткен.
Оған автордың шеберлігі әсер еткендігі сөзсіз. Кез-келген шығармада оқиғаны
бірінен соң бірін жалғастырып жазу, келісімді сюжет құрастыру дарынды
деген жазушылардың қолдарынан келер оңай іс емес. Жазушы романның алғашқы
екі томында өзінің балалық шағын суреттесе, кейінгі томдарында өзінің
түрмеге түскен шақтарын ашына жазады. Романда кейбір жерлерінде саяси
мәселелердің де көрініс тапқан жерлерін байқаймыз. Ол да автордың
шеберлігінің бір көрінісі десек те болғандай. Өз шығармасында саяси
мәселелерді көтерген жазушылар әдебиет тарихында біршама болғанымен, бүтін
бір дәуірді, ғасырды, ондағы болған ірі саяси оқиғаларды өз шығармасына
арқау еткен жазушылар саусақпен санарлықтай ғана. Қ.Шабданұлының басқа
жазушылардан даралығы осында жатыр деп айтуымызға толық негіз бар. Оған
романды оқып отырған кез-келген оқырманның көз жеткізетіндігі айдан анық.
1.2 Романның негізгі идеясы және өмір шындығы
Жоғарыда Қылмыс романын тарихи мемуарлық романға жатады дедік. Ал,
тарихи романдардың басым көпшілігі белгілі бір тарихи оқиғаға байланысты
өмір шындығын суреттейтіндігі анық. Сол сияқты Қылмыс романы да бастан
аяқ тек өмір шындығын суреттеумен ерекшеленеді. Мәселен, романның бірінші
жолы Құдіретті тергеушім, зәредей өтірік айтсам, тас төбемнен ұрыңыз, –
деп басталады. Яғни, еш қоспасыз тек шындықты баяндайтындығы романның
басынан-ақ белгілі болып тұр. Бұдан әрі қарай шығармадағы оқиғалар
күнделікті өмір шындығын суреттеу арқылы бірінен соң бірі жалғасып,
тізбектеліп кете береді.
Жазушының "Кылмыстан"' басқа, түрмеде туған тағы бір кесек
шығармасы-Пана романы. Шыңжаңдағы ұлт-азаттық күрестін қаһарманы Зуқа
батырдың өміріне арқау еткен бұл роман 2004 жылы Дүниежүзілік қазақтар
қауымдастығының демеушілігімен Алматы қаласында басылып шығарылды.
Романның аяғында "26.11.1988 ж. - 25.11.1989 ж. Үрімжі. №1 түрме" деген
жазу тұр. Иә, Қажекеңнін он бес жыл өмірі өткен мекені осы. Жазушының бұл
түрмеде тағы қандай шығармалар жазғаны бізге әзірше мәлім емес [9].
Шыңжандағы казақ әдебиетінің өзгеге ұқсамайтын бір ерекшелегі
бар. Мұнда "түрмеде туған адебиет" деп атауға келетін шығармалардың тұтас
бір шоғыры бар екен. Алғашқы түрмеде туынды жазған -Таңжарық ақын. Ол
Үрімжі түрмесінде жеті жыл қамауда отырған. Таңжарык Жолдыұлы өз
шығармашылығының жетпіс пайызын қапаста отырып жазыпты. Арада жарты ғасыр
өткенде оның дәстұрін Қажығұмар Шабданұлы жалғастырды. Таңжарық ақынның
өлеңдерін камерада бірге жатқандар жаттап алып, халыққа жеткізіп отырған.
Ал қарасөзден тұратын романдар циклін тілдей кағаздарға ұсақтап жазып,
біртіндеп сыртқа шығару оңай шару емес екені анық.
Айта кетер бір жәйт: әрине Қазақстанда репресияға түскендер өте
көп. Абақтының зардабын тартқан қаламгерлер шығарма жазбады деген күмән
туғызатын жағдай. Олардың көбісі айдаудан қайта оралмай, жендеттер қолынан
мерт болағыны тарихтан мәлім. Бір өкініштісі, солардан қалған әдеби мұра
жоқтың қасы. Иманжүсіп пен Мәдидің мұңды-зарлы әндерінен өзге "түрме
туындысы" аз кездестіреміз. Осыдан біздің санамызда неге бұлай?деген сұрақ
мазалайды. Ресей түрмелерінің есігі соншалықты берік болды ма? Кірген ізі
бар да, шыққан із жоқ. Әлде бабаларымыздың орыс темір ноқта, қытай -қайыс
ноқта дегені рас болғаны ма? Бұл жағдай терең зерттеулерді қажет етіп
отыр.
Негізінде қазақ әдебиетінің Қытай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz