Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым, оның белгілері және ол туралы ғалымдардың пікірлері
І Кіріспе бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І.тарау Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым,
оның белгілері және ол туралы ғалымдардың пікірлері ... ... ..
1.1 Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым мен оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Заңгер ғалымдардың қылмыс және оның белгілері
туралы пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қылмыстың басқа құқық бұзушылықтан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.тарау Қылмыстың түрі мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.тарау Қылмыс санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІУ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
У Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І.тарау Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым,
оның белгілері және ол туралы ғалымдардың пікірлері ... ... ..
1.1 Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым мен оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Заңгер ғалымдардың қылмыс және оның белгілері
туралы пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Қылмыстың басқа құқық бұзушылықтан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ.тарау Қылмыстың түрі мен құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.тарау Қылмыс санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІУ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
У Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бітіру жұмысы қылмыстық құқық бойынша „Қылмыстың түсінігі” деген тақырыпқа арналған. Жұмыс кіріспеден, қорытындыдан және үш тараудан тұрады. Олар:
1) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен белгілері;
2) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың құрамы мен түрі;
3) Қылмысты топтастыру.
Қорытынды, пайланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспеде пайдаланылған әдебиеттерге шолу жасалған.
Бірінші тарауда қылмыстық құқық бойынша қылмыстың (топтастыру) түсінігі мен белгілеріне анықтама берілген.
Екінші тарауда қылмыс құқық бойынша қылмысты топтастыру туралы айтылады. Қылмысты жіктеуде оның қоғамға қауіптілігінің мәні мен дәрежесіне және ҚК. 9-бап бойынша кінәсінің түріне қарай қарастырылады. Қылмыс қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай түрі 4 топқа бөлінген: 1) онша ауыр емес; 2) ауырлығы орташа; 3) ауыр; 4) ерекше ауыр қылмыс. Мұнда қылмыстың басқа тәртіп бұзушылыққа қарағанда қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты айтылған.
Қорытынды бөлімде қылмыстың алдын-алу мәселелері сөз болады.
Бітіру жұмысы қылмыстық құқық саласындағы ғылыми дәрежелерге, соңғы жылдардағы мемлекеттік құжаттарға негіздейді басты мақсат еткен.
Зерттеу еңбектері:
1. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград университеті баспасы. 1984. 135 б. Бұл еңбек қылмыстық-құқықтық категориясы – қылмыс пен жауапкершіліктің іргелілігін зерттеуге арналған.
Бұл еңбекте қылмыс қүрделі әрі жан-жақты әлеуметтік құбылыс ретінде қаралып, оның бір жағынан, әлеуметтік құқықтық мәне мен мазмұны, екінші жағынан, құқықтық түрі талданған. Бұл үшін қылмыстың зияндылығы мен оның себебінің механизмін зерттеп, әрбір қылмыстың қоғаммен адамдардың тиісті байланысына қатысты нақты заман әкелгенін дәлелдеуге ұмтылады.
2. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғарғы мектеп. 1983. 130 б.
Бұл монографияда қылмысты жіктеу мәселесі оның қоғамдық қауіптілігінің мәні мен дәрежесі қылмыстық-құқықтық жалпы бөлігіндегі олардың орны зерттеледі. Мұндай жіктеудің материалды және формальды белгісін, нақты қылмыс категориясының жалпы және өзіндік ерекшелігін, оның заңды қылмыстық-құқықтық зардабын зерттейді. Қылмысты жіктеуді жетілдірудің қылмыс заңдарының сот, тергеу практикасында қолданылуына қолайлы жағдайлар жасалуына арналған тиісті ұсыныстар енгізілді.
3. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық себептері. М. Заң әдебиеті, 1961. 277 б.
Сахаров еңбегінде қылмыскердің жеке ерекшелігімен оның қоғамға қарсы қылықтарының себебі туралы мәселе әлеуметтік жағынан зерттеледі.
Автор соттау кезіндегі сот тәжірибесін пайдалана отырып, қылмыскердің мінезінің негізіне жататын оның жеке көзқарасы мен қылмысқа түрткі болушы жағдайдың себебін тандайды. Қылмыскердің іс-әрекет жасауының субъективті және объективті жағдайы, жеке тұлғаның адамгершелегінің қалыптасу жайы қандай болатыны да сөз етіледі.
4. Дурманов Н.Д. Қылмыс туралы түсінік. М.Л. КСРО Ғ.А. баспасы, 1948. 311 б.
Профессор Дурмановтың монографиясы бұл күнде де өзінің ғылыми және практикалық құндылығын жойған жоқ.
1) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен белгілері;
2) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың құрамы мен түрі;
3) Қылмысты топтастыру.
Қорытынды, пайланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспеде пайдаланылған әдебиеттерге шолу жасалған.
Бірінші тарауда қылмыстық құқық бойынша қылмыстың (топтастыру) түсінігі мен белгілеріне анықтама берілген.
Екінші тарауда қылмыс құқық бойынша қылмысты топтастыру туралы айтылады. Қылмысты жіктеуде оның қоғамға қауіптілігінің мәні мен дәрежесіне және ҚК. 9-бап бойынша кінәсінің түріне қарай қарастырылады. Қылмыс қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай түрі 4 топқа бөлінген: 1) онша ауыр емес; 2) ауырлығы орташа; 3) ауыр; 4) ерекше ауыр қылмыс. Мұнда қылмыстың басқа тәртіп бұзушылыққа қарағанда қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен сипаты айтылған.
Қорытынды бөлімде қылмыстың алдын-алу мәселелері сөз болады.
Бітіру жұмысы қылмыстық құқық саласындағы ғылыми дәрежелерге, соңғы жылдардағы мемлекеттік құжаттарға негіздейді басты мақсат еткен.
Зерттеу еңбектері:
1. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград университеті баспасы. 1984. 135 б. Бұл еңбек қылмыстық-құқықтық категориясы – қылмыс пен жауапкершіліктің іргелілігін зерттеуге арналған.
Бұл еңбекте қылмыс қүрделі әрі жан-жақты әлеуметтік құбылыс ретінде қаралып, оның бір жағынан, әлеуметтік құқықтық мәне мен мазмұны, екінші жағынан, құқықтық түрі талданған. Бұл үшін қылмыстың зияндылығы мен оның себебінің механизмін зерттеп, әрбір қылмыстың қоғаммен адамдардың тиісті байланысына қатысты нақты заман әкелгенін дәлелдеуге ұмтылады.
2. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғарғы мектеп. 1983. 130 б.
Бұл монографияда қылмысты жіктеу мәселесі оның қоғамдық қауіптілігінің мәні мен дәрежесі қылмыстық-құқықтық жалпы бөлігіндегі олардың орны зерттеледі. Мұндай жіктеудің материалды және формальды белгісін, нақты қылмыс категориясының жалпы және өзіндік ерекшелігін, оның заңды қылмыстық-құқықтық зардабын зерттейді. Қылмысты жіктеуді жетілдірудің қылмыс заңдарының сот, тергеу практикасында қолданылуына қолайлы жағдайлар жасалуына арналған тиісті ұсыныстар енгізілді.
3. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық себептері. М. Заң әдебиеті, 1961. 277 б.
Сахаров еңбегінде қылмыскердің жеке ерекшелігімен оның қоғамға қарсы қылықтарының себебі туралы мәселе әлеуметтік жағынан зерттеледі.
Автор соттау кезіндегі сот тәжірибесін пайдалана отырып, қылмыскердің мінезінің негізіне жататын оның жеке көзқарасы мен қылмысқа түрткі болушы жағдайдың себебін тандайды. Қылмыскердің іс-әрекет жасауының субъективті және объективті жағдайы, жеке тұлғаның адамгершелегінің қалыптасу жайы қандай болатыны да сөз етіледі.
4. Дурманов Н.Д. Қылмыс туралы түсінік. М.Л. КСРО Ғ.А. баспасы, 1948. 311 б.
Профессор Дурмановтың монографиясы бұл күнде де өзінің ғылыми және практикалық құндылығын жойған жоқ.
Нормативтік актілер:
1. Қазақ Республикасының Конституциясы. Алматы. 1998.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы. 1999.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Н.Д.Дурманов. Қылмыс ұғымы. КСРОҒА баспасы. 1948. 249б.
2. Қазақ ССР Қылмыстық Кодексі. Алматы, 1997.
3. Н.Ф.Кузнецова. Қылмыс пен қылмыстылық. Москва университеті, 1969.
4. Қазақстан қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы, 1986.
5. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград университеті баспасы. 1984.
6. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғары мектеп. 1986.
7. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық себептері. М., Заң әдебиеті, 1961.
8. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван. „Аэстон” баспасы. 1975.
9. Ковалев М.И. Монография. Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның жіктеудегі мәні. Свердловск, 1977.
1. Қазақ Республикасының Конституциясы. Алматы. 1998.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы. 1999.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Н.Д.Дурманов. Қылмыс ұғымы. КСРОҒА баспасы. 1948. 249б.
2. Қазақ ССР Қылмыстық Кодексі. Алматы, 1997.
3. Н.Ф.Кузнецова. Қылмыс пен қылмыстылық. Москва университеті, 1969.
4. Қазақстан қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім. Алматы, 1986.
5. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград университеті баспасы. 1984.
6. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғары мектеп. 1986.
7. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық себептері. М., Заң әдебиеті, 1961.
8. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван. „Аэстон” баспасы. 1975.
9. Ковалев М.И. Монография. Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның жіктеудегі мәні. Свердловск, 1977.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
І Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ІІ Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
І-тарау Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым,
оның белгілері және ол туралы ғалымдардың пікірлері ... ... ..
1.1 Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым
мен оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Заңгер ғалымдардың қылмыс және оның белгілері
туралы
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
3. Қылмыстың басқа құқық бұзушылықтан
айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-тарау Қылмыстың түрі мен
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
ІІІ-тарау Қылмыс
санаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
ІУ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
У Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысы қылмыстық құқық бойынша „Қылмыстың түсінігі” деген
тақырыпқа арналған. Жұмыс кіріспеден, қорытындыдан және үш тараудан тұрады.
Олар:
1) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен белгілері;
2) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың құрамы мен түрі;
3) Қылмысты топтастыру.
Қорытынды, пайланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспеде пайдаланылған әдебиеттерге шолу жасалған.
Бірінші тарауда қылмыстық құқық бойынша қылмыстың (топтастыру)
түсінігі мен белгілеріне анықтама берілген.
Екінші тарауда қылмыс құқық бойынша қылмысты топтастыру туралы
айтылады. Қылмысты жіктеуде оның қоғамға қауіптілігінің мәні мен дәрежесіне
және ҚК. 9-бап бойынша кінәсінің түріне қарай қарастырылады. Қылмыс
қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай түрі 4 топқа бөлінген: 1) онша ауыр
емес; 2) ауырлығы орташа; 3) ауыр; 4) ерекше ауыр қылмыс. Мұнда қылмыстың
басқа тәртіп бұзушылыққа қарағанда қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен
сипаты айтылған.
Қорытынды бөлімде қылмыстың алдын-алу мәселелері сөз болады.
Бітіру жұмысы қылмыстық құқық саласындағы ғылыми дәрежелерге, соңғы
жылдардағы мемлекеттік құжаттарға негіздейді басты мақсат еткен.
Зерттеу еңбектері:
1. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград
университеті баспасы. 1984. 135 б. Бұл еңбек қылмыстық-құқықтық категориясы
– қылмыс пен жауапкершіліктің іргелілігін зерттеуге арналған.
Бұл еңбекте қылмыс қүрделі әрі жан-жақты әлеуметтік құбылыс ретінде
қаралып, оның бір жағынан, әлеуметтік құқықтық мәне мен мазмұны, екінші
жағынан, құқықтық түрі талданған. Бұл үшін қылмыстың зияндылығы мен оның
себебінің механизмін зерттеп, әрбір қылмыстың қоғаммен адамдардың тиісті
байланысына қатысты нақты заман әкелгенін дәлелдеуге ұмтылады.
2. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғарғы мектеп. 1983. 130
б.
Бұл монографияда қылмысты жіктеу мәселесі оның қоғамдық
қауіптілігінің мәні мен дәрежесі қылмыстық-құқықтық жалпы бөлігіндегі
олардың орны зерттеледі. Мұндай жіктеудің материалды және формальды
белгісін, нақты қылмыс категориясының жалпы және өзіндік ерекшелігін, оның
заңды қылмыстық-құқықтық зардабын зерттейді. Қылмысты жіктеуді жетілдірудің
қылмыс заңдарының сот, тергеу практикасында қолданылуына қолайлы жағдайлар
жасалуына арналған тиісті ұсыныстар енгізілді.
3. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық
себептері. М. Заң әдебиеті, 1961. 277 б.
Сахаров еңбегінде қылмыскердің жеке ерекшелігімен оның қоғамға қарсы
қылықтарының себебі туралы мәселе әлеуметтік жағынан зерттеледі.
Автор соттау кезіндегі сот тәжірибесін пайдалана отырып, қылмыскердің
мінезінің негізіне жататын оның жеке көзқарасы мен қылмысқа түрткі болушы
жағдайдың себебін тандайды. Қылмыскердің іс-әрекет жасауының субъективті
және объективті жағдайы, жеке тұлғаның адамгершелегінің қалыптасу жайы
қандай болатыны да сөз етіледі.
4. Дурманов Н.Д. Қылмыс туралы түсінік. М.Л. КСРО Ғ.А. баспасы, 1948.
311 б.
Профессор Дурмановтың монографиясы бұл күнде де өзінің ғылыми және
практикалық құндылығын жойған жоқ.
Бұл жұмыстағы басты ой – қылмыс заңдылық ұғым бола отырып, қоғамдық
өмірдегі белгілі бір байланыста болатынын, содан негіз алатындығын айту.
Мұнда алғашқыда қылмыс нақтылы жасалған объективті өмірдегі адамның іс-
әрекеті ретінде анықталады. (1 бөлім).
Келесі бөлімде қылмыстық материалдық белгілерінің ерекшелігі
анықталады. (ІІІ, ІV, V бөлімдер).
Мұнда одан кейінгі екі бөлім қылмыстық заңға қарсы әрекет-әрекетсіздік
екендігін заң жүзінде анықтауға арналған (VI, VII бөлімдер).
VIII бөлімде қылмыстық әрекеттің моральға қатынасын айтады.
ІХ бөлімде жоғарғы бөлімдерде айтылғандарға тандау жасайды, қылмысқа
жалпы анықтама береді.
Соңғы Х бөлім қылмыс пен тәртіпті бұзушылықтың өзгешелігін бір-бірінен
шектеу туралы айтылған.
5. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван.
„Аэстан” баспасы, 1975. 157 б.
Монография қылмысты ескертудің проблемаларына арналған. Мұнда қылмысты
жоюдың міндеттері мен шаралары қаралады, әлеуметтік жүйесіне талдау
беріледі. Яғни оның ұғымы, мазмұны, субъектісі, жіктелуі бұл жүйе
құрылысының кейбір ерекшеліктері, оның тиімды болуына жасалатын жағдай
айтылған.
6. РСФСР-ға еңбегі сіңген қайраткер, заң ғылымының докторы, профессор
М.И. Ковалевтің монографиясында („Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның
жіктеудегі мәні”. Свердловск, 1977 ж.)
Монографиясында кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылымдағы негізгі
проблемалардың бір ретінде қылмыс туралы түсінік зерттеледі.
Автор бұл тақырыпта қылмыстық жауапкершіліктің заңды негізінде
қылмыстық белгілері мен құралын анықтауға байланысты көптеген сұрақтар
төңірегінде сөз еткен. Сондықтан қылмыс туралы Қазақстан Республикасы
криминалист ғалымдардың, оның ішінде профессор Г.Ф. Поленовтың, профессор
Жекебаевтың, Нұртаевтың, Баймурзиннің ғылыми еңбектерінде де айтылған.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодекстің жаңа жобасында қылмыс туралы
жаңа анықтама берілген. Мұнда қылмыстың да жазамен қорқытып тыйым салған
адамнан жеке басының, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қауіпін тудыратын кінәлі іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік
қылмыс болып табылады деп көрсетілген. Бұл жерде қылмыстың негізгі белгісі
қоғамға қауіптілік деген сөз жоқ. Оның орнында зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қауіпі деген сөз бар. Яғни болашақта зиян қылмыстың ұғымының
негізгі белгісі қарастырылады. Ал, бітіру жұмысында қарастырылатын мәселе
қолданылып жүрген қылмыстық заң бойынша қылмыстың түсінігіне тоқталу болып
табылады.
БІРІНШІ ТАРАУ
1. Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым мен белгілері
Қылмыстың алғашқы нормативті анықтамасы „РСФСР қылмыстық құқығын
басқарудың бастамасында” 1919ж. берілді, 5-бап „Қылмыс қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынас тәртібін бұзу”. 6-бап „Қылмыс сол жүйенің
қоғамдық қатынасына қауіпті әрекет не әрекетсіздік” ретінде анықталған. 8-
бап қылмыстың сол жүйесін қоғамдық қарым-қатынасын қауіпті деп танылуының
негізі айтылған. Мұнда бұл жүйенің қоғамдық қатынасы „пролетариат
диктатурасы кезеңінде капитализмнен коммунизмге өтудегі ұйымдастырушы
топтық, көпшілік еңбекшілердің мүддесіне” сәйкестігі көрсетілген.
1922 жылғы РСФСР ҚК 6-бабында қылмыс „коммунистік құрылысқа өтудің
өтпелі кезеңінде жұмысшы мен шаруалар өкіметі белгіленген кеңес құрылысына
қауіп төнетін әрекет пен әрекетсіздік” деп мойындаған.
1928 жылғы РСФСР ҚК 6-бабында „социалистік құрылысқа өтудің өтпелі
кезеңінде жұмысшы мен шаруалар өкіметі белгіленген кеңестік құрылысқа қарсы
бағытталған не болмаса тәртіп бұзушы қоғамдық қауіпті әрекет не
әрекетсіздік деп белгіленген.
Қылмыстық материалдық белгілерін одан әрі дамыта отырып қоғамға
қауіптілігін 6-бап ескертпесінде былай белгілеген: „Осы кодекстің негізгі
бөлімінің баптарында маңызы шамалы және зияндылығының зардабы қоғамдық
қауіптілік мәнінен айырылған жаттанды және теріс ықпалға түскен белгілері
бар әрекет қылмысқа есептелмейді.
Осыған ұқсас қылмыс туралы ұғым мен маңызы шамалы істер одақсыз
республикалардың ҚК 1926-1935 жылдарға дейін болды. 1
Қылмыс туралы ұғымның кейбір заңды жинағында өзара айырмашылықтар
болғанымен, қылмыстың басты белгісі ретінде оның әлеуметтік табиғатын
білдіретін қоғамға қауіптілігі негізге алынды.
Қазақстан Республикасында қылмыстық анықтама берілген. Ол ҚК 9-бабы
бойынша айтылған: Қылмыстық заңда көзделген қоғамдық құрылысына оның саяси
және экономикалық жүйелеріне, меншікке, азаматтардың жеке басына, саяси,
еңбек, мүліктік және басқа құқықтарымен бостандықтарын қиянат жасау
қылмыстық заңда көзделген қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп танылады.
Бұл анықтамаларда қылмыстың қауіптілігі тікелей айтылған. Бұл туралы басқа
да баптарда айтылған, мысалы, 2-бап: Бұл міндетті жүзеге асыру үшін
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдары қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қандай қылмыс болып табылатындығын анықтайды және қылмыс істеген адамдарға
қолдануға тиісті жазаны белгілейді. 2
3-бап бойынша „қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс
істегенге, яғни қалмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекеті
қасақана немесе абайсызда істегенде айыпты адам тартылады. Қазақстан ҚК 9-
бап қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің белгілерін саралап, оның жалпы
түрлерін көрсеткен: қоғамдық құрылыс, шаруашылық жүйесі, сонымен қатар
мемлекет тәртібін қылмыс пен бұзушылықтаң барлық түрі. Бұдан шығатын
қорытынды қылмыстың басты белгісі – оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамдық
қауіптілік адам іс-әрекетінің формасын емес, оның материясы мен мазмұнын
беретін материалдық белгісі ретінде қаралады. 2
Қылмыстық қоғамдық қауіптілігі объект және субъекті белгілерінің
жиынтығына байланысты.
Қоғамдық қауіптіліктің мазмұны қылмыстық объектіге әкелген
зияндылыгының көлеміне де байланысты.
Қоғамдық қауіптілік көбінесе зияндылықтың зардабының мәні мен
өлшемін, кінәсінің формасы мен түрінен, ниетінен, қылмыстың мақсатынан,
оның жасалуынан, т.б. көрінеді. 3
Қоғамдық қауіптіліктің мәні қылмыстың заңдылығының өзгешелігінің
сапасын анықтайды. Ол қылмыстық қол сұғудың объектісінің мазмұнына нақты
қоғамдық қатынас, әкелген зиянның мөлшері, көлемі, маңызы, мазмұны
материалдық, моральдық, идеологиялық, рухани, әлеуметтік психологиялық,
ұйымдастыру-басқару қылмысты қол сұғудың жасалу ерекшелігіне зорлау,
зорлықсыз, қарапайым немесе машықтанған, кінәсінің түріне әдейі не
байқаусызда, қылмыстық ниет пен мақсатының мазмұнынан арам пиғылы, жеке
опасыз ниеттері байланысты.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі – ол қауіпті істің бір немесе сол мәнімен
салыстырғнада топтық көрінісі. Ол шығынның көптігінен ірі материалдық
шығын, жеңіл тән жарақаты, кінәнің дәрежесі мен алдын ала ойластырылған,
кенеттен ойланған өрескел байқаусыздық, қылмыстық мотиві мен мақсатының
опасыздық дәрежесімен, қылмыстық қауіптілігінің орнының ерекшелігіне,
уақытша байланысты „қылмыстың жасалу жағдайы мен соғыз кезінде, қоғамдық
апат жағдайында және басқа қылмыстың жасалу жағдайлармен анықталады.
Қоғамдық қауіптілік әрекеті, егер жасалғанда ол заңда көрсетілген
болса, яғни заңға немесе құқыққа қарсы болмаса қылмысқа есептелмейді.
Қылмыстық құқыққа қарсылық қылмысты әрекеттің басқа міндеті белгісіне
жатады. Құқыққа қарсы қылмыс заңда қаралған нақты қоғамдық қауіпті
әрекетпен сипатталады.
Заңға қарсы әрекет қылмыстық заңда көрсетілген норманы бұзып, тиым
салған іс жасап, заңмен қорғалған белгілі объектіге зиян жасау. Мысалы,
Қазақстан ҚК 175-бапта „Ұрлық, яғни бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау, 3 жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға немесе 2 жыл мерзімге түзеу
жұмыстарына жазаланады” делінген. Бұдан байқағанымыз біреудің мүлкін ұрлау
заңға қарсы әрекет, себебі заңмен қорғалған біреудің меншігіне шығын жасау
болып табылады.
Қылмысты сипаттай келе оның адамгершілікке жатпайтын қылық басқалардың
моральдық қарсылығы тудыратын жат қылық екенін аңғарамыз.
Біздің қоғамға құқық пен адамгершілік бір-біріне қарсы шықпайды, қайта
толық бірлікте болады. Бұл біздің қоғамға құқық пен адамгершілікті бір
қағидамен қатар қоятындығын байқатады. Бірақ адамгершілікке жат қылықтың
барлығы бірдей қоғамдық қауіптілік дәрежесіне жете бермеуі мүмкін. Ол
әкімшілік, азаматтық немесе т.б. ретте адамгершілік жағының талқыға салынуы
мүмкін.
Сонымен қорыта келгенде, біздің қылмыстық теорияда заңмен қорғалған
объектіге қастық жасау, зиян келтіру немесе зиян келтіру қауіпін төндіру,
заңға қарсы іс-әрекет қылмыс деп есептеледі. 4
2. Заңгер ғалымдардың қылмыс және оның белгілері туралы пікірлері
Қылмыс онымен тікелей байланысты жаза қоғам тарихының барлық
дәуірлерінде өзгеріссіз болып келген ұғымдар емес. Қылмыста құбылмалы,
өзгеріп тұратын ұғымдардың бірі. 1926 жылы Ресей Қылмыстық Кодексі, 1959 ж.
қабылданған Қазақстан Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда, қазіргі уақытқа
дейін 75 бап алынған.
Қылмыс дегеніміз – біріншіден, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекет.
Бұл қылмыстың тарихи анықтамасы; екіншіден, бұл қоғамға қауіпті іс-әрекет.
Бұл жерде бірінші формальды анықтама, ал екінші материалды анықтама. Яғни
қылмыс қауіпті ғана әрекет немесе әрекетсіздік емес, тек қылмыстық заңда
атап көрсетілген әрекет немесе әрекетсіздік.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабында қылмыс
дегеніміз – қылмыстық заңда көзделген қоғамдық құрылысқа, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, мемлекеттік меншікке, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтарымен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік. Сондай-ақ
құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті
іс-әрекет.
Қылмыс кез келген заңға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік емес,
ол тек қылмыстық заңда көрсетілген нормаға қайшы келетін әрекет немесе
әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы әрекет немесе әрекетсіздік дегеніміз
қылмыстық заңдарға кіретін нормаларға көрсетілген құрамдағы белгілерге дәл
келтіретін әрекет немесе әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы келетін әрекет
немесе әрекетсіздіктердің басқа да заңдарға қайшы келетін әрекет немесе
әрекетсіздіктерден өзгешелігі бар. Ол мынада: қылмыс деп саналатын әрекет
немесе әрекетсіздік тек қылмыстық заңда қаралатын нормаларға қайшы болуға
тиісті. Қылмысты әрекет қылмыстық заң оны істеуге тыйым салған әрекет.
Қылмыстық әрекетсіздік – қылмыстық заң істе деп міндеттеген әрекетті
істемеушілік.
Болгарияның Қылмыстық Кодексінің 2-бабында қылмыс дегеніміз – кінәлі
түрде істелген заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті ісі делінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңдарының міндеті Қылмыстық
Кодекстің 2 бабында былай делінген: „Қоғамдық және мемлекеттік құрылыста,
меншікті, азаматтардың өз басы мен құқықтарын және бүкіл құқық тәртібін
қылмыстық қол сұғушылардан қорғау”.
Қазіргі уақытта қылмыстық негізінің 4 белгісі бар.
а) қоғамға қауіптілігі
б) қылмыстың кінәлі сілтеуі
в) қылмыстық заңда көрсетілуі
г) жаза.
Қоғамдық қауіптілік бұл қылмыстың негізгі белгісі, ол қылмыс мағынасын
ашады және де іс-қимылды мемлекет қылмыс деп танитынын көрсетеді.
Л. Шуберт „Іс-әрекет қоғамдық қауіпті деп тануды анықтау тек заң
шығарушыларға байланысты деп санайды”, сондықтан онымен келісуге болмайды.
Заң шығарушыға тек қандай қоғамдық қауіпті іс-қимылды қылмыс деп тануды
ғана анықтау қатысты немесе байланысты.
Ал, осы Л. Шуберттің кітабында М.Д. Шаргородский мынадай пікір
жазды: „Қоғамдық қауіптілік – бұл адамның нақты іс-қимылының объективті-
әлеуметтік қасиеті, ол белгілі бір сатыда қоғамдық қауіптілік құқыққа
қарсылық, ал кейде қылмыстық жазалау болады”.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі туралы мәселені шешу қылмыстың қандай
маңызы бар объектіге қол сұғуына немесе қол сұғуға бағытталуына, яғни
объективті келтірілген, немесе келтірілетін зиянның мөлшеріне байланысты.
Қоғамдық қауіптілік қоғамға зиян іс-қимылды білдіреді. Ал басқаша
айтқанда қоғамдық қауіптілік іс-қимылы қоғамдық қатынастарға белгілі бір
зиянды қауіпін жасайды, келтіреді. Ал қылмыс зиян келтіретін қоғамдық
қатынастардың тізімі ҚР К-дегі 2, 9 - баптарда көрсетілген.
Бұл қоғамдық қауіптілік көптеген елдер әдебиетінде талқыланған,
солардың ішінде жалпы қылмыс түсінігінің қоғамдық қауіптілік белгісі, оның
мәні мен мағынасы поляк әдебиетінде де талқыланады. Польша КІЖК-нің 49-
бабына маңызы аз іс-қимыл түсінігін енгізгеннен кейін, қоғамдық-қауіптілік
қателік пен барлық қылмыстық құқықтағы қиыншылық панацеясын айналдырылған
деген көзқарастар айтылады.
Өсек, жала, қорлау, сабау, зорлау сияқты ерекше процессуалдық ретпен
қозғалатын қылмыстық істердің қылмыс категорияларында қоғамдық қауіпті іс-
қимыл оның объективті мәнін өзгертпейді.
Н.Ф. Кузнецов өз кітабында: „Барлық қауіптілік зияннан басталуын
көрсетеді, сондақтан қылмыстың аяқталуын қоғамдық қауіпті дұрысырақ,
қоғамдық зиян деп айтсақ болады,” – деп жазды. Н.Ф.Кузнецов. „Преступление
и преступность”. 618 с..
Н. Кузнецов ҚК-не қылмыстық сипаттамасын көрсету үшін „қоғамдық
зиянның іс-қимылын қолдану қажет”, - деді.
Барлық қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі болады. Олар қоғамдық
қауіптілік сипаттамасымен, дәрежесімен ерекшеленеді, яғни осыған байланысты
әр түрлі зардап дәрежесі болады. Ол көбінесе қылмыс түрлеріне бөлген кезде
заң шығарушымен есепке алынады.
Қоғамдық қауіптіліктің сипаты – қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипаты
оның сапасын, ал дәрежесі қоғамға қауіпті қылмыстың санын жинақтайды.
Барлық құрам элементтері – объект және субъект, олардың өздерінің
мазмұны – қоғамдық қауіптілік сипаты. Олардың барлығы бірігіп тиісті
қылмыстардың мазмұны мен сипатын құрайды. Қылмыс объектілерінің мазмұнын
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар мазмұнын құрайды.
Объектілердің мазмұны қоғамдық қауіпті қылмыстың сипатын анықтауда маңызды
роль атқарады. Объектіде байланысты олар шамалы емес, ауыр, өте ауыр болып
бөлінеді.
Қылмыс қауіптілігінің сипатын анықтау үшін, объектіге қарау қажет.
Міне осы жерден бандитизм өзінің қоғамдық қауіптілік сипатымен, әскерге
қызмет етуде бас тартудан, бұзақылық заңсыз емделушілікпен шұғыл түрде
бөлінеді.
Қауіптілік зиянның сипатына байланысты материалдық, моральдық зиян
келтіретін қылмысты бөлуге болады. Және де олардың біркелкі сипаты
анықталады.
Қоғамдық қауіптілік қоғамдық қылмыстың сипатына – күштеу тәсілі,
ауырлату белгісі, құралы бұлардың барлығы әсер етеді.
Қоғамдық қауіптілік қылмыс сипатының басты маңызды белгісі болып, кінә
формасы қасақана немесе абайсызда және қылмысты іс-әрекеттің мазмұнының
себебі және мақсаты болып табылады.
Бір объектіге жасалынған қылмыс өзінің сипатымен бөліне алады, яғни
кінә формасының бөлінуіне байланысты, мысалы, қасақана өлтіру, абайсызда
жасалынған қылмыстан басқа сипатқа ие болады. Сондықтан да заң шығарушы
оларға жауаптылықты әр апта әр түрлі қарайды.
Себеп және мақсат мазмұны қылмыстың қоғамдық қауіпті қылмыс сипатына
әсер етеді. Ол қылмыстарды спецификалық туыстық сипаты бойынша бөлуге
мүмкіндік туғызады.
Практикада бандитизмдік пен шабуыл жасап тонау қылмыстары қылмыстық
қауіптілік сипаты бойынша бір текті болып есептеледі. Қоғамдық қауіптілік
қылмыс сипатына аз да болса, субъект мазмұны әсер етеді ол жалпы немесе
арнаулы, жай қылмыскер болмаса, ерекше қауіпті рецидивист.
Қоғамдық қауіптілік сипаты – қылмыс топтары үшін және ерекше қауіпті
рецидивистерді анықтау үшін үлкен мағынасы бар.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі бұл қылмыстың материалдық белгісінің
сандық жағы. Барлық қылмыстың іс-әрекетін сапалық белгілерімен қатар сандық
жағы бар.
Қылмыстық қоғамдық қауіптілік дәрежесі негізінен залал дәрежесінің
қауіптілігіне, оның көлеміне байланысты жасалынған қылмыс тәсілі, орны,
уақыты, сипаты бойынша болғанымен, қоғамдық қауіпті қылмыстың дәрежесі
бойынша әр түрлі болып келеді. Күштеу тәсілі әр түрлі күштеу дәрежесінде
болады.
Кінә және оның формаларының дәрежесі болады. Қоғамдық қауіпті қылмыс
дәрежесі бойынша заң шығарушымен, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайларға бөлінеді. Бұл типтік қоғамдық қауіптілік дәрежесі. Оны заң
шығарушының өзі топтап, түрлі жеңілдіктерді, қылмыс белгілерін көрсетіп оны
анықтайды.
Қылмыстық қоғамдық қауіптілік дәрежесі сотта нақты жаза және жазаны
қоғамдық ықпал, әсер етуі мен ауыстыру сұрағын шешуде маңызды роль
атқарады. Қылмыстық қоғамдық қауіптілігінің нақты дәрежесін анықтауда,
жазаны дараландыру үшін және кінәліні жұртшылыққа қайта тәрбиелеуге беруді
шешу үшін екі топтағы жағдай есепке алынуы қажет: барлық қылмыстық іс-
әрекеттің субъективті және объективті белгілерінің қоғамдық қауіптілігінің
нақты дәрежесі бір жағынан және жеңілдететін ауырлататын Қылмыстық Кодексте
көрсетілген 53-54 баптағы жағдайлар екінші жағынан.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 52-бабына сәйкес істелген сипатын және қоғамға қауіптілік
сипатын, айыптының жеке басының кім екендігін, істің жауаптылықты
жеңілдететінін және ауырлататынын мән-жайларды есепке алады.
„Жаза дегеніміз – істелген қылмыстың сазайын тарттыру ғана емес, оның
мақсаты сотталған адамдарды түзеу, әлеуметтік-әділеттік ниет орнату болып
табылады және еңбекке адалдықпен қарау, заңдарды дәлме-дәл орындау,
сотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа қылмыстырады істеуден сақтандыру
болып табылады”, - делінген ҚРҚК-нің 38-бабында.
Қылмыстың екінші қасиеті – ол қылмыстың кінәлі істелуі болып табылады.
Қылмыстың тағы бір белгісі – ол қылмыстың заңда көрсетілуі, әрекеттің заңға
қайшы екенін, яғни қылмыстық заңмен қылмыс ретінде қаралуын білдіреді.
Ал басқаша сөзбен айтқанда, қылмыс жасаған адам, мұндай әрекеттің
дамуын құрайтын заң нормаларын бұзады.
Қоғамға қауіптілік – қанша қылмыс болса да, қылмыс құрамы болмаса, ол
қылмыс деп тану үшін міндетті түрде қылмыстық заңмен қаралуы мүмкін. Осы
орайда айта кетейік Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 3-
бабында „Қылмыс жасау, яғни осы Кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет, қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады. Бір
қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Ал 4-бапта „Іс-әрекеттің қылмыстылығы және жазаланушылығы сол іс-
әрекеттің істелген кезінде күші жүретін заңы бойынша белгіленеді” –
делінген.
Н.Д. Дурманов өз кітабында былай деп жазды: „Әкімшілік немесе
тәртіптік ретте қаралатын өз мөлшердегі бұзақылықтар барлық қоғамдық
қатынастар жүйесін қорғамайды”.
Дурманов және басқа авторлар қылмыс болып саналмайтын құқық
бұзушылықты қоғамға қауіпті деп санамайды, бірақ сонымен бірге олардың
қоғамға зиян екенін мойындайды.
Шынында көшеде рұқсат етілмеген жерден өтсе, трамвайда билетсіз жүрсе,
және т.б. қоғамға қауіпті іс-қимыл деп санауға болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабының 2-тармағында
„Қылмыстық заңда көрсетілген қандай да бір іс-әрекетте формальдық жағынан
қылмыстық белгілері бар бола тұрса да, бірақ маңызы шамалы болғандықтан,
қоғамға қауіп келтірмейтін бұл әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс деп
саналмайды” – деп көрсетілген.
Қылмыс болып саналмайтын іс-әрекет басқа құқық бұзушылықтар әкімшілік,
тәртіптік, азаматтық демектер және моральға қарсы теріс қылықтар – бұл
құқық бұзушылық болып саналмайды.
Құқық бұзушылық – қылмыс болып саналмайтындықтан, олар қоғамдық
қанынастар жүйесін қозғамайтындықтан, қоғамға қауіпті емес деп бекіту дұрыс
емес. Қылмыстардың тек белгілі бір саны ғана барлық қоғамдық қатынастарда
тиісті бағаланған. Бұлардың санына кейбір аса қауіпті мемлекеттік
қылмыстар, кейбір жеке адам басына тиісті қылмыстар кіреді.
Қоғамдық қатынастардың үлкен бөлігі қылмыстық заңда реттелмейді. Олар
басқа құқық нормалары, мораль нормаларынмен реттеледі.
Сонымен бірге қылмыс және басқа да құқық бұзушылық қоғамдық
қатынастарға тиісті және қоғамдық қауіптілікті көрсетеді.
Міне осындай әрекеттер құқық бұзушылық болып табылады. Теріс қылыққа
қарсы күрес жүргізуі мүмкін.
Жоғарыда айтып кеткендей Н. Дурманов және басқа да заңгерлер „көлікте
билетсіз жүру, көшенің рұқсат етілмеген жерінен өту, бұл құқық
бұзушулықтар, қоғамға қауіпті іс-әрекет емес”, - дейді.
Ал шындап қарайтын болсақ, бір адам көлікте билет алмасы, мемлекетке
аз мөлшерде болса да зиян келеді. Ал көптеген адамдар белгілі уақыт
аралығында билет алмаса, трамвайда тегін жүрсе, онда ол мемлекетке аз
мөлшерде болсын, әйтеуір зиян келтіреді. Көшеде рұқсат етілмеген жерден
өту, қоғамға қауіпті іс-әрекет, өйткені көлік қозғалысына әйтеуір
қауіпсіздік туғызады. Ал мұны статистика бойынша жол апаты оқиғалары
дәлелдейді, ондай апаттардың көбісі жаяу жүргіншілер кінәсінен болады.
Трамвайда билетсіз жүру сол адамның кері қасиеттері – екіжүзділік,
пайдакүнемдік т.б. адамды кері сипаттайды. Осындай қылықтар күнделікті
құбылысқа айналмас үшін, бұл құқық бұзушылық болып қаралып, белгілі
әкімшілік санкциялары қолданылады. ҚРҚК-нің 9-бабында 2-тармағында
көрсетілгендей, қылмыс болып саналмайтын іс-әрекеттер әкімшілік немесе
тәртіптік жауапқа тартылады. Мұндай шешімге тек сот практикасында негіз
бере алады. Сот орындары кейде қылмыстық андуды қысқартып, қоғамға
қауіпсіздік іс-әрекеттің жоқтығын көрсетіп, оларға тәртіптік санкция
қолдану қажеттігін мойындайды.
Ал бұдан мысал келтіретін болсақ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы
сотының қылмыстық істер жөніндегі сот коллегиясы Бульцев пен Буренков ісі
бойынша былай деген: „Бульцев пен Буренков колхоз аттарын, көршілес
деревняға баруға өз еріктерімен алғандаға туралы айғақ және сот тергеуінде
сотталушылармен мойындалған. Бірақ бұл әрекеттің қоғамға қауіптілік сипаты
аз мағынада болғандықтан, олар қылмыс болып табылмайды” – деген.
Бульцев пен Буренков колхоз мүшесі сияқты теріс қылық жасаған
қылмыстық ретте емес ауылшаруашылық артель уставында қарастырылған ретте
жазалануы мүмкін.
9-баптың 2-тармағында көрсетілген іс-әрекет белгілері екі түрлі болуы
мүмкін. Бірінше – шамалы дәрежеде қоғамға қауіптілік болмайтын іс-әрекет.
Бұл әрекеттер қылмыстық заңның кейбір белгілеріне сәйкес келуі мүмкін,
бірақ олар не қылмыстық, не әкімшілік жауапшылыққа тартылмайды.
Іс-әрекеттің 2 түрі – бұлар белгілі дәрежеде қоғамға қауіпті болатын,
бірақ қылмыстық жауапкершілікке тартылу дәрежесінде емес. Ол 9-баптың 1-
тармағында айтылған қылмыстық, қоғамға қауіптілік дәрежесіне етпейді. Бұл
іс-әрекеттер өздерінің қауіптілік дәрежесіне сәйкес әкімшілік немесе
тәртіптік жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
Теріс қылық қоғамға қауіптілік бірдей емес. Бұлардың ортақ жері – ол
екеуінде де сөз, іс-әрекет туралы болуында. Араларындағы айырмашылық –
қылмыс пен теріс қылық әр түрлі дәрежеде қоғамға қауіпті. Олар әр түрлі
зиян келтіреді. Сонымен бірге қылмыс немесе теріс қылық адамға қауіпті,
жеке адамға қоғамдық әсер ету шарасын немесе қылмыстық-құқықтық ретте істі
қарау және оған қандай жаза қолдану қажеттігін шешуде жасалынған іс-
әрекеттің қоғамдық қауіпсіздігінің болмауынан емес, қандай жаза дұрыс
болатынын ескертіп, құқық бұзушыға жақсырақ түзеуші әсер ету және т.б.
жағдайларды еске ала отырып тағайындайды.
Ал әкімшілік құқық бұзушылық дегеніміз заңмен немесе басқа нормативтік
актілермен қорғалатын мемлекет органдарының орындаушы, бөлуші, өздерімен
әкімшілік жауаптылық немесе қоғамдық әсер ету шараларын көздейтін қоғамдық
қауіпті іс-әрекет.
Бұл әкімшілік теріс қылық ішінен қауіптірек құқық бұзушылықты бөлуге
болады. Оларды сот әкімшілік санкцияларымен жазалайды. Тәртіптік теріс
қылық пен мемлекеттік тәртіпті бұзатын нормативті актілермен рұқсат
етілмеген, қызмет бабындағы адамның тәртіптік алымға тартылу қауіпі сияқты
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер.
Азаматтық деликтер – қоғамдық қауіпті мүліктік бұзақылықтар және де
басқа қоғамдық қатынастардағы мүліктік емес бұзушылықтар жатады. Азаматтық
заңдардағы және басқа да семьялық, жерлік праваларының азаматтық құқық
санкцияларында қаралады.
Моральға қарсы теріс қылық бұл қоғамдық және азаматтық жеке іс-
әрекеттің шеңберінің қандайын да болса да жасалынатын моральды нормалармен
қарастырылады.
Қылмыстық тиісті жалпы объектісі әкімшілік, тәртіптік және азаматтық
деликтердің жалпы объектісінен кеңірек.
Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың арасындағы айырмашылықтар объект,
қоғамдық қауіптілік және құқыққа қарсылық арқылы өтеді. Мемлекеттік саяси
және экономикалық негіздері, адам өмірінің қоғамдық қауіпсіздігі және
мемлекеттік басқару негіздері, кейбір аса қауіпті әскери қылмыстардың
объектілері тек қана осы қылмыстық право қорғауында болады. Ал құқықтың
басқа салалары бұл объектілерді тек жаңашалап қана қорғайды.
Қылмыс пен құқық бұзушылық түрлеріне сәйкес объектілері бойынша да
айырмашылықтары білінеді. Бұлар негізінен, басқару ретінде алып-сатарлыққа,
бұзақылыққа, каңғыбастыққа қарсы қылмыстар.
Тәртіптік теріс қылмыстар объектісі мемлекеттік тәртіп. Ол қандай да
болса коллектив қатарындағыларға нақты бекітілген тәртіпке бағынуды
міндеттейді. Ал азаматтық құқық бұзушылық объектілері азаматтық заңда нақты
көрсетілген. Қылмыс барлық уақытта қылмыс емес құқық бұзушылықтан қоғамдық
қауіптілік сипаты мен дәрежесімен қауіптірек болады.
Барлық құқық бұзушылар қоғамға қауіпті. Яғни, олар шын мәнінде
қоғамдық қатынастарға белгілі зиян келтіреді немесе оған қауіп тудырады.
М.А. Шнайдер, А.М. Васильев және И.С. Салошенколардың көзқарасы
мынадай болды: „Қоғамдық қауіпті тек қылмыс белгісі деп санап, ал басқа
құқық бұзушылықта қоғамға қауіпті емес, қоғамдық зиян деп айтуды ұсынады.
Қылмыс құқық бұзушылардың зала тәсіл, уақыт, орын жасалынған қылмыстың
мақсаты мен арнаулы субъектің ерекше сапалығымен ерекшеленеді. Бұлардың
ішінде шешуші қылмыстық залал, одан кейін қайталау болып табылады.
Субъективтік элементтерден ерекше мағынаны мақсат алады. Сонымен қатар
қылмыстан басқа құқық бұзушылықтардан бөліп қарауда, қылмыстық субъективті
белгілері ретінде заң көп ретте қатыгездікті айтады. Құқық бұзушылықтар
әкімшілік тәртіптік және азаматтық нормалар тыйым салынумен, әкімшілік
санкциялар қылмыстық санкциялардан едәуір кіші репрессивтігімен
ерекшеленеді.
Қылмыстық жазалау басқа әкімшілік немесе тәртіптік жауаптылықтан
қатаңдау. Ал моральға қарсы теріс қылық ешқашанда мемлекеттік күштеу
шараларымен жазаланбайды.
Қылмыс топтарының негізі болып олардың жалпылай қоғамдық қауіптілігі,
болмаса қылмыстық іс-әрекеттің нақты белгісі болмаса осындай белгілер
жиынтығы бола алады.
Қылмыс белгілері толық болмаса, ондай іс-әрекет қылмыс болып
табылмайды. Оны мына мысалдардан көреміз: Алматы облысы, Жамбыл аудандық
халық сотының 1997 ж. 11 сәуіріндегі үкімен Әбдиев Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Кодексінің 251-бабы, 4-бөлігіне сәйкес айыпталып 11 айға бас
бостандығынан айрылған және жазасын өтеген.
Ол суық қару болып саналатын қолдан жасалған пышақты жеке меншік
көлігінің ішінде ұстағаны үшін айыпталған.
Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Төрағасының бірінші орынбасары
Әбдиевті жазықсыз деп тауып Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының төралқасына
наразылық жолдаған. Наразылықта Әбдиевке тағылған айыптың дәлелсіздігіне
байланысты оған қатысты сот үкімін жойып, істі қысқарту жөнінде мәселе
қойған және өз ұсынысың төмендегі дәйектермен түсіндірген.
Алдын-ала тергеу кезінде Әбдиевке ҚК-тің 257-бабы, 2-бөлігімен (кәнігі
бұзақылық), 179-бабы, 1-бөлігімен (шабуыл жасап тонау, яғни жәбірленушінің
өміріне не денсаулығына қауіпті түрде күш жұмсап немесе сондай күш
жұмсаймын деп қорқытып, азаматтардың өзіндік меншігіндегі мүлкін иемдену
мақсатымен шабуыл жасау), 177-бабы, 3-бөлігімен (алаяқтық, яғни алдау
немесе сеніміне қиянат жасау жолымен азаматтардың өзіндік меншігіндегі
мүлкін иемденіп, жәбірленушіге едәуір залал келтірген алаяқтық) айыпталды.
Алайда, Әбдиевтің бұл қылмыстарға қатысқаны дәлелденбеген соң, қудалау
тоқтайды да, ҚК-тің 251-бабы, 4-бөлігі бойынша қозғалмай қылмыстық іс сотқа
тапсырылып, ол осы бапқа сәйкес сотталды.
1996 жылы 20 қантарда болған тінтудің құжатында Әбдиевтің зайыбы
Әбдиева Людмиланың меншігіндегі ВАЗ-21011 автомашинасының ішінен болат
жүзді, қоңыр қызыл пластмасса сапты қолдан жасалған пышақ табылғаны
жазылған. Л. Әбдиева бұл құжатты шағым-арызымен қоса, нақтылау сотына
тапсырған.
Ал криминалдық сараптың 1996 жыл 18 маусымындағы актысында машинадан
табылған пышақтың сабы сары деп көрсетілген. Криминалдық сараптың егжей-
тегжейлі тексеруінен өткен осы сары сапты пышақ тексерудің қаулысымен іске
заттай айғақ ретінде тіркеуге тиіс еді, ал шын мәнінде іске қоңыр сапты
басқа пышақ тіркелген. Бұл сәйкессіздік күдік тудырады.
Алматы облысы Жамбыл аудандық ішкі істер бөлімі тергеу бөлімшесінің
тергеушісі Қысраушин прокурордың рұқсат қағазынсыз Әбдиева Людмиланың
үйінде тінту жүргізген. Шұғыл тінту жүретіндей себептің болмағаны іске
тіркелген қағаздардан анық көрінеді, тінту қаулысында да бұл асығыстық
себебі түсіндірілмеген, сондай-ақ тінту жүргізілген жайында прокурорға бір
тәуліктің ішінде хабарлауға тиіс. Тергеуші бұл тәртіпті де бұзған.
Аталмыш жағдайлар Әбдиевті айыптайтын құжаттардың үстіртігін дәлелдің
жоқтығын көрсетеді. Сондықтан соттың осы құжаттарға сүйеніп, Әбдиевті ҚК-
нің 251 бабы, 4-бөлігімен айыпқа тартуы негізсіз.
Әбдиевтің қылмыс жасағанын анықтайтын басқа нақты даусыз дәлелдер жоқ,
ал Әбдиевтің өз айыбын мойынына алғанын дәлел санауға болмайды. Өйткені
Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 51-бабына орай, айыптанушының өз айыбын
мойынына алуы, оған қосымша дәлелдер болғанда айыптауға негіз бола алады.
Бұған қоса куә Әбдиева Людмила мен сотталушы Әбдиевтің көрсетулерінде
тінту кезінде моншадан табылған қызыл сапты пышақты Әбдиева бұрынғы күйеуі
Мәмбетовпен бірге тұрғанда күнделікті отбасының тірлігінде пайдаланғаны
айтылған. Оны ешкім суық қару деп ойламаған. Демек, криминалдық сарап
анықтамасы. Әбдиев пен оның зайыбы Әбдиева Людмиланың пышақтың суық қару
екенін білмеуі күмәнсіз.
Алматы облыстық төралқасы наразылықты қанағаттандырып, Әбдиевті толық
ақтады.
Алматы облысы, Жамбыл аудандық халық сотының 1998 ж. 11 ақпандағы
үкіммен азамат Вернер Г. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 286-
бабы, 2-бөлігі бойынша 5 жылға бас бостандығынан және үш жыл көлік айдау
құқығынан айрылып, абайсызда қылмыс жасағандардың жазасын өтеуге тиісті
болған.
Ол аудан орталығы Ұзынағаш селосының Мәметова және Комсомол көшесінің
қиылысында жолмен жүру тәртібінің ІІ, І және 15, 4-тармақтарын бұзып, өзіне
бекітілген Камаз-5411 „самосвал” машинасымен 11 жасар Курт Юлияны қағып
кеткен. Кеудесінен, басынан жарақаттанған бала сол жерде қайтыс болған.
Вернердің ісімен танысқан Жоғарғы Сот Төрағасының бірінші орынбасары
оның жазалануын заңсыз деп тауып, Алматы облыстық соты төралқасына
наразылық жолдаған. Наразылықта Вернерге қатысты сот шешімдерін жойып,
қылмыстық істі жабу керектігі жөнінде айтылған. Оның әрекетінде қылмыс
белгілері жоқтығын дәлелдеу үшін төмендегі дәйектер келтірілген, Вернер
алдын ала тергеуде өзін жазықты деп есептемейтіндігін айтып, істің қалай
болғаны жөнінде жан-жақты көрсету берген. Ол түскі үзіліс кезінде өзіне
бекітілген автомашинамен Мәметова көшесін бойлап, үйіне қарай бет алған.
Комсомол көшесімен қиылысатын жерге жеткенде қызыл жарық жанып, ол жасыл
жарық жанғанша тоқтап тұрған. Көше қиылысының арғы бетінде, жолдың сол
жағында жарықтың жануын күтіп, ГАЗ-53 маркалы екі автомашина тұрған.
Автомашинаның біреуі Комсомол көшесімен онға бұрылатынын көрсетіп, оң жақ
жарығын жаққан. Қарсы беттегі жүк автомашиналары тар жолдың (ені 6 метр)
ортасына дейінгі жерді алып тұрғандықтан Вернер олармен ілінісіп қалмас
үшін және жол жиегіне тақау жердегі ойыққа түспес үшін машинасын жолдың оң
жақ шетіне тақап, ойықты екі дөңгелеқтің ортасына келетіндей етіп жүрген.
Машинаның жылдамдығы сағаныта 30-40 шақырымнан, яғни қажетті қалыптан
аспаған. Машинасын Комсомол көшесінің ортасына жетіп, қарсы келе жатқан
үйшікті автомашинасымен теңеле берген кезде ол машинаның алдынан жылт ете
қалған әлдебір қызыл түсті көзі шалып қалған, іле-шала дурс еткен дыбыс
естілген. Ол дереу машинасын жол жиегіне тоқтатып, кабинадан шыққанда басы
машина дөңгелегімен жаншылып, жол үстінде жатқан оқушы қызды көрген. Әрлі-
берлі өтіп жатқан жүргізушілерге айтып, жол инспекциясының қызметкерлерін
шақыртқан, олар жол-көлік апаты болған жердің өлшемін алып, оқиғаның
суретін сызып, Вернердің арақ ішкен-ішпегенін тексеріп, оның сау екенін
куәландырды. Үйшікті автомашинасының тасасынан шыға келген қызыл күртелі
қызды ол көрмеген және тар жолда машинаны бұрып үлгері еш мүмкін емес еді.
Сондай-ақ жол қозғалысы тәртібін бұзғаны да анықталған.
Алдын-ала тергеуде және сот тергеуінде де Вернердің көрсетулері егжей-
тегжейлі тексеріліп, ақиқаттығы расталған, басқа да дәлелдер оның көрсетуін
растай түскен.
Бұл істі тіркеген Жамбыл ауданнық ішкі істер бөлімі, тергеу
бөлімшесінің аға тергеушісі Қ. Жармағанбетов қаза болған Курт Юлияның жақын
тұрған көліктің алдынан жолды кесіп, жол қозғалысы тәртібінің 5, 6 тармағын
өрескел бұзғаны, ал жүргізуші Вернер тарапынан жол қозғалыс тәртібін
бұзушылық болмағаны себепті Вернерге қатысты қылмыстық іс қозғамау жөнінде
қаулы шығарған. Семиозер ауданы прокурорының орынбасары іске қатысты қаулы
шығарып, аға тергеушінің қаулысын жоққа шығарған.
Осыдан кейін қылмыстық іс қорғалып істі тергеу бөлімшесінің тергеушісі
В. Вутеровқа тапсырылған, ол да өз кезегінде жан-жақты тексеріп, тергеу
жұмыстарын жүргізіп, Вернердің іс-әрекетінде қылмыс белгілері жоқтығын
анықтап, қылмыстық іс қозғалмау жөнінде қаулы шығарған. Аудан прокурорының
орынбасары Қожагелдин бұл қауылыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
ІІ Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
І-тарау Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым,
оның белгілері және ол туралы ғалымдардың пікірлері ... ... ..
1.1 Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым
мен оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Заңгер ғалымдардың қылмыс және оның белгілері
туралы
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
3. Қылмыстың басқа құқық бұзушылықтан
айырмашылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ-тарау Қылмыстың түрі мен
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
ІІІ-тарау Қылмыс
санаттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
ІУ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
У Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысы қылмыстық құқық бойынша „Қылмыстың түсінігі” деген
тақырыпқа арналған. Жұмыс кіріспеден, қорытындыдан және үш тараудан тұрады.
Олар:
1) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың түсінігі мен белгілері;
2) Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың құрамы мен түрі;
3) Қылмысты топтастыру.
Қорытынды, пайланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспеде пайдаланылған әдебиеттерге шолу жасалған.
Бірінші тарауда қылмыстық құқық бойынша қылмыстың (топтастыру)
түсінігі мен белгілеріне анықтама берілген.
Екінші тарауда қылмыс құқық бойынша қылмысты топтастыру туралы
айтылады. Қылмысты жіктеуде оның қоғамға қауіптілігінің мәні мен дәрежесіне
және ҚК. 9-бап бойынша кінәсінің түріне қарай қарастырылады. Қылмыс
қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай түрі 4 топқа бөлінген: 1) онша ауыр
емес; 2) ауырлығы орташа; 3) ауыр; 4) ерекше ауыр қылмыс. Мұнда қылмыстың
басқа тәртіп бұзушылыққа қарағанда қоғамдық қауіптілігінің дәрежесі мен
сипаты айтылған.
Қорытынды бөлімде қылмыстың алдын-алу мәселелері сөз болады.
Бітіру жұмысы қылмыстық құқық саласындағы ғылыми дәрежелерге, соңғы
жылдардағы мемлекеттік құжаттарға негіздейді басты мақсат еткен.
Зерттеу еңбектері:
1. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград
университеті баспасы. 1984. 135 б. Бұл еңбек қылмыстық-құқықтық категориясы
– қылмыс пен жауапкершіліктің іргелілігін зерттеуге арналған.
Бұл еңбекте қылмыс қүрделі әрі жан-жақты әлеуметтік құбылыс ретінде
қаралып, оның бір жағынан, әлеуметтік құқықтық мәне мен мазмұны, екінші
жағынан, құқықтық түрі талданған. Бұл үшін қылмыстың зияндылығы мен оның
себебінің механизмін зерттеп, әрбір қылмыстың қоғаммен адамдардың тиісті
байланысына қатысты нақты заман әкелгенін дәлелдеуге ұмтылады.
2. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғарғы мектеп. 1983. 130
б.
Бұл монографияда қылмысты жіктеу мәселесі оның қоғамдық
қауіптілігінің мәні мен дәрежесі қылмыстық-құқықтық жалпы бөлігіндегі
олардың орны зерттеледі. Мұндай жіктеудің материалды және формальды
белгісін, нақты қылмыс категориясының жалпы және өзіндік ерекшелігін, оның
заңды қылмыстық-құқықтық зардабын зерттейді. Қылмысты жіктеуді жетілдірудің
қылмыс заңдарының сот, тергеу практикасында қолданылуына қолайлы жағдайлар
жасалуына арналған тиісті ұсыныстар енгізілді.
3. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық
себептері. М. Заң әдебиеті, 1961. 277 б.
Сахаров еңбегінде қылмыскердің жеке ерекшелігімен оның қоғамға қарсы
қылықтарының себебі туралы мәселе әлеуметтік жағынан зерттеледі.
Автор соттау кезіндегі сот тәжірибесін пайдалана отырып, қылмыскердің
мінезінің негізіне жататын оның жеке көзқарасы мен қылмысқа түрткі болушы
жағдайдың себебін тандайды. Қылмыскердің іс-әрекет жасауының субъективті
және объективті жағдайы, жеке тұлғаның адамгершелегінің қалыптасу жайы
қандай болатыны да сөз етіледі.
4. Дурманов Н.Д. Қылмыс туралы түсінік. М.Л. КСРО Ғ.А. баспасы, 1948.
311 б.
Профессор Дурмановтың монографиясы бұл күнде де өзінің ғылыми және
практикалық құндылығын жойған жоқ.
Бұл жұмыстағы басты ой – қылмыс заңдылық ұғым бола отырып, қоғамдық
өмірдегі белгілі бір байланыста болатынын, содан негіз алатындығын айту.
Мұнда алғашқыда қылмыс нақтылы жасалған объективті өмірдегі адамның іс-
әрекеті ретінде анықталады. (1 бөлім).
Келесі бөлімде қылмыстық материалдық белгілерінің ерекшелігі
анықталады. (ІІІ, ІV, V бөлімдер).
Мұнда одан кейінгі екі бөлім қылмыстық заңға қарсы әрекет-әрекетсіздік
екендігін заң жүзінде анықтауға арналған (VI, VII бөлімдер).
VIII бөлімде қылмыстық әрекеттің моральға қатынасын айтады.
ІХ бөлімде жоғарғы бөлімдерде айтылғандарға тандау жасайды, қылмысқа
жалпы анықтама береді.
Соңғы Х бөлім қылмыс пен тәртіпті бұзушылықтың өзгешелігін бір-бірінен
шектеу туралы айтылған.
5. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван.
„Аэстан” баспасы, 1975. 157 б.
Монография қылмысты ескертудің проблемаларына арналған. Мұнда қылмысты
жоюдың міндеттері мен шаралары қаралады, әлеуметтік жүйесіне талдау
беріледі. Яғни оның ұғымы, мазмұны, субъектісі, жіктелуі бұл жүйе
құрылысының кейбір ерекшеліктері, оның тиімды болуына жасалатын жағдай
айтылған.
6. РСФСР-ға еңбегі сіңген қайраткер, заң ғылымының докторы, профессор
М.И. Ковалевтің монографиясында („Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның
жіктеудегі мәні”. Свердловск, 1977 ж.)
Монографиясында кеңестік қылмыстық-құқықтық ғылымдағы негізгі
проблемалардың бір ретінде қылмыс туралы түсінік зерттеледі.
Автор бұл тақырыпта қылмыстық жауапкершіліктің заңды негізінде
қылмыстық белгілері мен құралын анықтауға байланысты көптеген сұрақтар
төңірегінде сөз еткен. Сондықтан қылмыс туралы Қазақстан Республикасы
криминалист ғалымдардың, оның ішінде профессор Г.Ф. Поленовтың, профессор
Жекебаевтың, Нұртаевтың, Баймурзиннің ғылыми еңбектерінде де айтылған.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодекстің жаңа жобасында қылмыс туралы
жаңа анықтама берілген. Мұнда қылмыстың да жазамен қорқытып тыйым салған
адамнан жеке басының, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қауіпін тудыратын кінәлі іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік
қылмыс болып табылады деп көрсетілген. Бұл жерде қылмыстың негізгі белгісі
қоғамға қауіптілік деген сөз жоқ. Оның орнында зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қауіпі деген сөз бар. Яғни болашақта зиян қылмыстың ұғымының
негізгі белгісі қарастырылады. Ал, бітіру жұмысында қарастырылатын мәселе
қолданылып жүрген қылмыстық заң бойынша қылмыстың түсінігіне тоқталу болып
табылады.
БІРІНШІ ТАРАУ
1. Қылмыстық құқықтағы қылмыс туралы ұғым мен белгілері
Қылмыстың алғашқы нормативті анықтамасы „РСФСР қылмыстық құқығын
басқарудың бастамасында” 1919ж. берілді, 5-бап „Қылмыс қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынас тәртібін бұзу”. 6-бап „Қылмыс сол жүйенің
қоғамдық қатынасына қауіпті әрекет не әрекетсіздік” ретінде анықталған. 8-
бап қылмыстың сол жүйесін қоғамдық қарым-қатынасын қауіпті деп танылуының
негізі айтылған. Мұнда бұл жүйенің қоғамдық қатынасы „пролетариат
диктатурасы кезеңінде капитализмнен коммунизмге өтудегі ұйымдастырушы
топтық, көпшілік еңбекшілердің мүддесіне” сәйкестігі көрсетілген.
1922 жылғы РСФСР ҚК 6-бабында қылмыс „коммунистік құрылысқа өтудің
өтпелі кезеңінде жұмысшы мен шаруалар өкіметі белгіленген кеңес құрылысына
қауіп төнетін әрекет пен әрекетсіздік” деп мойындаған.
1928 жылғы РСФСР ҚК 6-бабында „социалистік құрылысқа өтудің өтпелі
кезеңінде жұмысшы мен шаруалар өкіметі белгіленген кеңестік құрылысқа қарсы
бағытталған не болмаса тәртіп бұзушы қоғамдық қауіпті әрекет не
әрекетсіздік деп белгіленген.
Қылмыстық материалдық белгілерін одан әрі дамыта отырып қоғамға
қауіптілігін 6-бап ескертпесінде былай белгілеген: „Осы кодекстің негізгі
бөлімінің баптарында маңызы шамалы және зияндылығының зардабы қоғамдық
қауіптілік мәнінен айырылған жаттанды және теріс ықпалға түскен белгілері
бар әрекет қылмысқа есептелмейді.
Осыған ұқсас қылмыс туралы ұғым мен маңызы шамалы істер одақсыз
республикалардың ҚК 1926-1935 жылдарға дейін болды. 1
Қылмыс туралы ұғымның кейбір заңды жинағында өзара айырмашылықтар
болғанымен, қылмыстың басты белгісі ретінде оның әлеуметтік табиғатын
білдіретін қоғамға қауіптілігі негізге алынды.
Қазақстан Республикасында қылмыстық анықтама берілген. Ол ҚК 9-бабы
бойынша айтылған: Қылмыстық заңда көзделген қоғамдық құрылысына оның саяси
және экономикалық жүйелеріне, меншікке, азаматтардың жеке басына, саяси,
еңбек, мүліктік және басқа құқықтарымен бостандықтарын қиянат жасау
қылмыстық заңда көзделген қоғамдық қауіпті іс-әрекет қылмыс деп танылады.
Бұл анықтамаларда қылмыстың қауіптілігі тікелей айтылған. Бұл туралы басқа
да баптарда айтылған, мысалы, 2-бап: Бұл міндетті жүзеге асыру үшін
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдары қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қандай қылмыс болып табылатындығын анықтайды және қылмыс істеген адамдарға
қолдануға тиісті жазаны белгілейді. 2
3-бап бойынша „қылмыстық жауапқа және жазаға тек қана қылмыс
істегенге, яғни қалмыстық заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті іс-әрекеті
қасақана немесе абайсызда істегенде айыпты адам тартылады. Қазақстан ҚК 9-
бап қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің белгілерін саралап, оның жалпы
түрлерін көрсеткен: қоғамдық құрылыс, шаруашылық жүйесі, сонымен қатар
мемлекет тәртібін қылмыс пен бұзушылықтаң барлық түрі. Бұдан шығатын
қорытынды қылмыстың басты белгісі – оның қоғамға қауіптілігі. Қоғамдық
қауіптілік адам іс-әрекетінің формасын емес, оның материясы мен мазмұнын
беретін материалдық белгісі ретінде қаралады. 2
Қылмыстық қоғамдық қауіптілігі объект және субъекті белгілерінің
жиынтығына байланысты.
Қоғамдық қауіптіліктің мазмұны қылмыстық объектіге әкелген
зияндылыгының көлеміне де байланысты.
Қоғамдық қауіптілік көбінесе зияндылықтың зардабының мәні мен
өлшемін, кінәсінің формасы мен түрінен, ниетінен, қылмыстың мақсатынан,
оның жасалуынан, т.б. көрінеді. 3
Қоғамдық қауіптіліктің мәні қылмыстың заңдылығының өзгешелігінің
сапасын анықтайды. Ол қылмыстық қол сұғудың объектісінің мазмұнына нақты
қоғамдық қатынас, әкелген зиянның мөлшері, көлемі, маңызы, мазмұны
материалдық, моральдық, идеологиялық, рухани, әлеуметтік психологиялық,
ұйымдастыру-басқару қылмысты қол сұғудың жасалу ерекшелігіне зорлау,
зорлықсыз, қарапайым немесе машықтанған, кінәсінің түріне әдейі не
байқаусызда, қылмыстық ниет пен мақсатының мазмұнынан арам пиғылы, жеке
опасыз ниеттері байланысты.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі – ол қауіпті істің бір немесе сол мәнімен
салыстырғнада топтық көрінісі. Ол шығынның көптігінен ірі материалдық
шығын, жеңіл тән жарақаты, кінәнің дәрежесі мен алдын ала ойластырылған,
кенеттен ойланған өрескел байқаусыздық, қылмыстық мотиві мен мақсатының
опасыздық дәрежесімен, қылмыстық қауіптілігінің орнының ерекшелігіне,
уақытша байланысты „қылмыстың жасалу жағдайы мен соғыз кезінде, қоғамдық
апат жағдайында және басқа қылмыстың жасалу жағдайлармен анықталады.
Қоғамдық қауіптілік әрекеті, егер жасалғанда ол заңда көрсетілген
болса, яғни заңға немесе құқыққа қарсы болмаса қылмысқа есептелмейді.
Қылмыстық құқыққа қарсылық қылмысты әрекеттің басқа міндеті белгісіне
жатады. Құқыққа қарсы қылмыс заңда қаралған нақты қоғамдық қауіпті
әрекетпен сипатталады.
Заңға қарсы әрекет қылмыстық заңда көрсетілген норманы бұзып, тиым
салған іс жасап, заңмен қорғалған белгілі объектіге зиян жасау. Мысалы,
Қазақстан ҚК 175-бапта „Ұрлық, яғни бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау, 3 жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға немесе 2 жыл мерзімге түзеу
жұмыстарына жазаланады” делінген. Бұдан байқағанымыз біреудің мүлкін ұрлау
заңға қарсы әрекет, себебі заңмен қорғалған біреудің меншігіне шығын жасау
болып табылады.
Қылмысты сипаттай келе оның адамгершілікке жатпайтын қылық басқалардың
моральдық қарсылығы тудыратын жат қылық екенін аңғарамыз.
Біздің қоғамға құқық пен адамгершілік бір-біріне қарсы шықпайды, қайта
толық бірлікте болады. Бұл біздің қоғамға құқық пен адамгершілікті бір
қағидамен қатар қоятындығын байқатады. Бірақ адамгершілікке жат қылықтың
барлығы бірдей қоғамдық қауіптілік дәрежесіне жете бермеуі мүмкін. Ол
әкімшілік, азаматтық немесе т.б. ретте адамгершілік жағының талқыға салынуы
мүмкін.
Сонымен қорыта келгенде, біздің қылмыстық теорияда заңмен қорғалған
объектіге қастық жасау, зиян келтіру немесе зиян келтіру қауіпін төндіру,
заңға қарсы іс-әрекет қылмыс деп есептеледі. 4
2. Заңгер ғалымдардың қылмыс және оның белгілері туралы пікірлері
Қылмыс онымен тікелей байланысты жаза қоғам тарихының барлық
дәуірлерінде өзгеріссіз болып келген ұғымдар емес. Қылмыста құбылмалы,
өзгеріп тұратын ұғымдардың бірі. 1926 жылы Ресей Қылмыстық Кодексі, 1959 ж.
қабылданған Қазақстан Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда, қазіргі уақытқа
дейін 75 бап алынған.
Қылмыс дегеніміз – біріншіден, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекет.
Бұл қылмыстың тарихи анықтамасы; екіншіден, бұл қоғамға қауіпті іс-әрекет.
Бұл жерде бірінші формальды анықтама, ал екінші материалды анықтама. Яғни
қылмыс қауіпті ғана әрекет немесе әрекетсіздік емес, тек қылмыстық заңда
атап көрсетілген әрекет немесе әрекетсіздік.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабында қылмыс
дегеніміз – қылмыстық заңда көзделген қоғамдық құрылысқа, оның саяси және
экономикалық жүйелеріне, мемлекеттік меншікке, азаматтардың жеке басына,
саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтарымен бостандықтарына қиянат
жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік. Сондай-ақ
құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті
іс-әрекет.
Қылмыс кез келген заңға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік емес,
ол тек қылмыстық заңда көрсетілген нормаға қайшы келетін әрекет немесе
әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы әрекет немесе әрекетсіздік дегеніміз
қылмыстық заңдарға кіретін нормаларға көрсетілген құрамдағы белгілерге дәл
келтіретін әрекет немесе әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы келетін әрекет
немесе әрекетсіздіктердің басқа да заңдарға қайшы келетін әрекет немесе
әрекетсіздіктерден өзгешелігі бар. Ол мынада: қылмыс деп саналатын әрекет
немесе әрекетсіздік тек қылмыстық заңда қаралатын нормаларға қайшы болуға
тиісті. Қылмысты әрекет қылмыстық заң оны істеуге тыйым салған әрекет.
Қылмыстық әрекетсіздік – қылмыстық заң істе деп міндеттеген әрекетті
істемеушілік.
Болгарияның Қылмыстық Кодексінің 2-бабында қылмыс дегеніміз – кінәлі
түрде істелген заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті ісі делінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңдарының міндеті Қылмыстық
Кодекстің 2 бабында былай делінген: „Қоғамдық және мемлекеттік құрылыста,
меншікті, азаматтардың өз басы мен құқықтарын және бүкіл құқық тәртібін
қылмыстық қол сұғушылардан қорғау”.
Қазіргі уақытта қылмыстық негізінің 4 белгісі бар.
а) қоғамға қауіптілігі
б) қылмыстың кінәлі сілтеуі
в) қылмыстық заңда көрсетілуі
г) жаза.
Қоғамдық қауіптілік бұл қылмыстың негізгі белгісі, ол қылмыс мағынасын
ашады және де іс-қимылды мемлекет қылмыс деп танитынын көрсетеді.
Л. Шуберт „Іс-әрекет қоғамдық қауіпті деп тануды анықтау тек заң
шығарушыларға байланысты деп санайды”, сондықтан онымен келісуге болмайды.
Заң шығарушыға тек қандай қоғамдық қауіпті іс-қимылды қылмыс деп тануды
ғана анықтау қатысты немесе байланысты.
Ал, осы Л. Шуберттің кітабында М.Д. Шаргородский мынадай пікір
жазды: „Қоғамдық қауіптілік – бұл адамның нақты іс-қимылының объективті-
әлеуметтік қасиеті, ол белгілі бір сатыда қоғамдық қауіптілік құқыққа
қарсылық, ал кейде қылмыстық жазалау болады”.
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі туралы мәселені шешу қылмыстың қандай
маңызы бар объектіге қол сұғуына немесе қол сұғуға бағытталуына, яғни
объективті келтірілген, немесе келтірілетін зиянның мөлшеріне байланысты.
Қоғамдық қауіптілік қоғамға зиян іс-қимылды білдіреді. Ал басқаша
айтқанда қоғамдық қауіптілік іс-қимылы қоғамдық қатынастарға белгілі бір
зиянды қауіпін жасайды, келтіреді. Ал қылмыс зиян келтіретін қоғамдық
қатынастардың тізімі ҚР К-дегі 2, 9 - баптарда көрсетілген.
Бұл қоғамдық қауіптілік көптеген елдер әдебиетінде талқыланған,
солардың ішінде жалпы қылмыс түсінігінің қоғамдық қауіптілік белгісі, оның
мәні мен мағынасы поляк әдебиетінде де талқыланады. Польша КІЖК-нің 49-
бабына маңызы аз іс-қимыл түсінігін енгізгеннен кейін, қоғамдық-қауіптілік
қателік пен барлық қылмыстық құқықтағы қиыншылық панацеясын айналдырылған
деген көзқарастар айтылады.
Өсек, жала, қорлау, сабау, зорлау сияқты ерекше процессуалдық ретпен
қозғалатын қылмыстық істердің қылмыс категорияларында қоғамдық қауіпті іс-
қимыл оның объективті мәнін өзгертпейді.
Н.Ф. Кузнецов өз кітабында: „Барлық қауіптілік зияннан басталуын
көрсетеді, сондақтан қылмыстың аяқталуын қоғамдық қауіпті дұрысырақ,
қоғамдық зиян деп айтсақ болады,” – деп жазды. Н.Ф.Кузнецов. „Преступление
и преступность”. 618 с..
Н. Кузнецов ҚК-не қылмыстық сипаттамасын көрсету үшін „қоғамдық
зиянның іс-қимылын қолдану қажет”, - деді.
Барлық қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі болады. Олар қоғамдық
қауіптілік сипаттамасымен, дәрежесімен ерекшеленеді, яғни осыған байланысты
әр түрлі зардап дәрежесі болады. Ол көбінесе қылмыс түрлеріне бөлген кезде
заң шығарушымен есепке алынады.
Қоғамдық қауіптіліктің сипаты – қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипаты
оның сапасын, ал дәрежесі қоғамға қауіпті қылмыстың санын жинақтайды.
Барлық құрам элементтері – объект және субъект, олардың өздерінің
мазмұны – қоғамдық қауіптілік сипаты. Олардың барлығы бірігіп тиісті
қылмыстардың мазмұны мен сипатын құрайды. Қылмыс объектілерінің мазмұнын
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар мазмұнын құрайды.
Объектілердің мазмұны қоғамдық қауіпті қылмыстың сипатын анықтауда маңызды
роль атқарады. Объектіде байланысты олар шамалы емес, ауыр, өте ауыр болып
бөлінеді.
Қылмыс қауіптілігінің сипатын анықтау үшін, объектіге қарау қажет.
Міне осы жерден бандитизм өзінің қоғамдық қауіптілік сипатымен, әскерге
қызмет етуде бас тартудан, бұзақылық заңсыз емделушілікпен шұғыл түрде
бөлінеді.
Қауіптілік зиянның сипатына байланысты материалдық, моральдық зиян
келтіретін қылмысты бөлуге болады. Және де олардың біркелкі сипаты
анықталады.
Қоғамдық қауіптілік қоғамдық қылмыстың сипатына – күштеу тәсілі,
ауырлату белгісі, құралы бұлардың барлығы әсер етеді.
Қоғамдық қауіптілік қылмыс сипатының басты маңызды белгісі болып, кінә
формасы қасақана немесе абайсызда және қылмысты іс-әрекеттің мазмұнының
себебі және мақсаты болып табылады.
Бір объектіге жасалынған қылмыс өзінің сипатымен бөліне алады, яғни
кінә формасының бөлінуіне байланысты, мысалы, қасақана өлтіру, абайсызда
жасалынған қылмыстан басқа сипатқа ие болады. Сондықтан да заң шығарушы
оларға жауаптылықты әр апта әр түрлі қарайды.
Себеп және мақсат мазмұны қылмыстың қоғамдық қауіпті қылмыс сипатына
әсер етеді. Ол қылмыстарды спецификалық туыстық сипаты бойынша бөлуге
мүмкіндік туғызады.
Практикада бандитизмдік пен шабуыл жасап тонау қылмыстары қылмыстық
қауіптілік сипаты бойынша бір текті болып есептеледі. Қоғамдық қауіптілік
қылмыс сипатына аз да болса, субъект мазмұны әсер етеді ол жалпы немесе
арнаулы, жай қылмыскер болмаса, ерекше қауіпті рецидивист.
Қоғамдық қауіптілік сипаты – қылмыс топтары үшін және ерекше қауіпті
рецидивистерді анықтау үшін үлкен мағынасы бар.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі бұл қылмыстың материалдық белгісінің
сандық жағы. Барлық қылмыстың іс-әрекетін сапалық белгілерімен қатар сандық
жағы бар.
Қылмыстық қоғамдық қауіптілік дәрежесі негізінен залал дәрежесінің
қауіптілігіне, оның көлеміне байланысты жасалынған қылмыс тәсілі, орны,
уақыты, сипаты бойынша болғанымен, қоғамдық қауіпті қылмыстың дәрежесі
бойынша әр түрлі болып келеді. Күштеу тәсілі әр түрлі күштеу дәрежесінде
болады.
Кінә және оның формаларының дәрежесі болады. Қоғамдық қауіпті қылмыс
дәрежесі бойынша заң шығарушымен, ауырлататын және жеңілдететін мән-
жайларға бөлінеді. Бұл типтік қоғамдық қауіптілік дәрежесі. Оны заң
шығарушының өзі топтап, түрлі жеңілдіктерді, қылмыс белгілерін көрсетіп оны
анықтайды.
Қылмыстық қоғамдық қауіптілік дәрежесі сотта нақты жаза және жазаны
қоғамдық ықпал, әсер етуі мен ауыстыру сұрағын шешуде маңызды роль
атқарады. Қылмыстық қоғамдық қауіптілігінің нақты дәрежесін анықтауда,
жазаны дараландыру үшін және кінәліні жұртшылыққа қайта тәрбиелеуге беруді
шешу үшін екі топтағы жағдай есепке алынуы қажет: барлық қылмыстық іс-
әрекеттің субъективті және объективті белгілерінің қоғамдық қауіптілігінің
нақты дәрежесі бір жағынан және жеңілдететін ауырлататын Қылмыстық Кодексте
көрсетілген 53-54 баптағы жағдайлар екінші жағынан.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 52-бабына сәйкес істелген сипатын және қоғамға қауіптілік
сипатын, айыптының жеке басының кім екендігін, істің жауаптылықты
жеңілдететінін және ауырлататынын мән-жайларды есепке алады.
„Жаза дегеніміз – істелген қылмыстың сазайын тарттыру ғана емес, оның
мақсаты сотталған адамдарды түзеу, әлеуметтік-әділеттік ниет орнату болып
табылады және еңбекке адалдықпен қарау, заңдарды дәлме-дәл орындау,
сотталғандарды да, басқа адамдарды да жаңа қылмыстырады істеуден сақтандыру
болып табылады”, - делінген ҚРҚК-нің 38-бабында.
Қылмыстың екінші қасиеті – ол қылмыстың кінәлі істелуі болып табылады.
Қылмыстың тағы бір белгісі – ол қылмыстың заңда көрсетілуі, әрекеттің заңға
қайшы екенін, яғни қылмыстық заңмен қылмыс ретінде қаралуын білдіреді.
Ал басқаша сөзбен айтқанда, қылмыс жасаған адам, мұндай әрекеттің
дамуын құрайтын заң нормаларын бұзады.
Қоғамға қауіптілік – қанша қылмыс болса да, қылмыс құрамы болмаса, ол
қылмыс деп тану үшін міндетті түрде қылмыстық заңмен қаралуы мүмкін. Осы
орайда айта кетейік Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 3-
бабында „Қылмыс жасау, яғни осы Кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет, қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады. Бір
қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
Ал 4-бапта „Іс-әрекеттің қылмыстылығы және жазаланушылығы сол іс-
әрекеттің істелген кезінде күші жүретін заңы бойынша белгіленеді” –
делінген.
Н.Д. Дурманов өз кітабында былай деп жазды: „Әкімшілік немесе
тәртіптік ретте қаралатын өз мөлшердегі бұзақылықтар барлық қоғамдық
қатынастар жүйесін қорғамайды”.
Дурманов және басқа авторлар қылмыс болып саналмайтын құқық
бұзушылықты қоғамға қауіпті деп санамайды, бірақ сонымен бірге олардың
қоғамға зиян екенін мойындайды.
Шынында көшеде рұқсат етілмеген жерден өтсе, трамвайда билетсіз жүрсе,
және т.б. қоғамға қауіпті іс-қимыл деп санауға болмайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабының 2-тармағында
„Қылмыстық заңда көрсетілген қандай да бір іс-әрекетте формальдық жағынан
қылмыстық белгілері бар бола тұрса да, бірақ маңызы шамалы болғандықтан,
қоғамға қауіп келтірмейтін бұл әрекет немесе әрекетсіздік қылмыс деп
саналмайды” – деп көрсетілген.
Қылмыс болып саналмайтын іс-әрекет басқа құқық бұзушылықтар әкімшілік,
тәртіптік, азаматтық демектер және моральға қарсы теріс қылықтар – бұл
құқық бұзушылық болып саналмайды.
Құқық бұзушылық – қылмыс болып саналмайтындықтан, олар қоғамдық
қанынастар жүйесін қозғамайтындықтан, қоғамға қауіпті емес деп бекіту дұрыс
емес. Қылмыстардың тек белгілі бір саны ғана барлық қоғамдық қатынастарда
тиісті бағаланған. Бұлардың санына кейбір аса қауіпті мемлекеттік
қылмыстар, кейбір жеке адам басына тиісті қылмыстар кіреді.
Қоғамдық қатынастардың үлкен бөлігі қылмыстық заңда реттелмейді. Олар
басқа құқық нормалары, мораль нормаларынмен реттеледі.
Сонымен бірге қылмыс және басқа да құқық бұзушылық қоғамдық
қатынастарға тиісті және қоғамдық қауіптілікті көрсетеді.
Міне осындай әрекеттер құқық бұзушылық болып табылады. Теріс қылыққа
қарсы күрес жүргізуі мүмкін.
Жоғарыда айтып кеткендей Н. Дурманов және басқа да заңгерлер „көлікте
билетсіз жүру, көшенің рұқсат етілмеген жерінен өту, бұл құқық
бұзушулықтар, қоғамға қауіпті іс-әрекет емес”, - дейді.
Ал шындап қарайтын болсақ, бір адам көлікте билет алмасы, мемлекетке
аз мөлшерде болса да зиян келеді. Ал көптеген адамдар белгілі уақыт
аралығында билет алмаса, трамвайда тегін жүрсе, онда ол мемлекетке аз
мөлшерде болсын, әйтеуір зиян келтіреді. Көшеде рұқсат етілмеген жерден
өту, қоғамға қауіпті іс-әрекет, өйткені көлік қозғалысына әйтеуір
қауіпсіздік туғызады. Ал мұны статистика бойынша жол апаты оқиғалары
дәлелдейді, ондай апаттардың көбісі жаяу жүргіншілер кінәсінен болады.
Трамвайда билетсіз жүру сол адамның кері қасиеттері – екіжүзділік,
пайдакүнемдік т.б. адамды кері сипаттайды. Осындай қылықтар күнделікті
құбылысқа айналмас үшін, бұл құқық бұзушылық болып қаралып, белгілі
әкімшілік санкциялары қолданылады. ҚРҚК-нің 9-бабында 2-тармағында
көрсетілгендей, қылмыс болып саналмайтын іс-әрекеттер әкімшілік немесе
тәртіптік жауапқа тартылады. Мұндай шешімге тек сот практикасында негіз
бере алады. Сот орындары кейде қылмыстық андуды қысқартып, қоғамға
қауіпсіздік іс-әрекеттің жоқтығын көрсетіп, оларға тәртіптік санкция
қолдану қажеттігін мойындайды.
Ал бұдан мысал келтіретін болсақ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы
сотының қылмыстық істер жөніндегі сот коллегиясы Бульцев пен Буренков ісі
бойынша былай деген: „Бульцев пен Буренков колхоз аттарын, көршілес
деревняға баруға өз еріктерімен алғандаға туралы айғақ және сот тергеуінде
сотталушылармен мойындалған. Бірақ бұл әрекеттің қоғамға қауіптілік сипаты
аз мағынада болғандықтан, олар қылмыс болып табылмайды” – деген.
Бульцев пен Буренков колхоз мүшесі сияқты теріс қылық жасаған
қылмыстық ретте емес ауылшаруашылық артель уставында қарастырылған ретте
жазалануы мүмкін.
9-баптың 2-тармағында көрсетілген іс-әрекет белгілері екі түрлі болуы
мүмкін. Бірінше – шамалы дәрежеде қоғамға қауіптілік болмайтын іс-әрекет.
Бұл әрекеттер қылмыстық заңның кейбір белгілеріне сәйкес келуі мүмкін,
бірақ олар не қылмыстық, не әкімшілік жауапшылыққа тартылмайды.
Іс-әрекеттің 2 түрі – бұлар белгілі дәрежеде қоғамға қауіпті болатын,
бірақ қылмыстық жауапкершілікке тартылу дәрежесінде емес. Ол 9-баптың 1-
тармағында айтылған қылмыстық, қоғамға қауіптілік дәрежесіне етпейді. Бұл
іс-әрекеттер өздерінің қауіптілік дәрежесіне сәйкес әкімшілік немесе
тәртіптік жауапкершілікке тартылуы мүмкін.
Теріс қылық қоғамға қауіптілік бірдей емес. Бұлардың ортақ жері – ол
екеуінде де сөз, іс-әрекет туралы болуында. Араларындағы айырмашылық –
қылмыс пен теріс қылық әр түрлі дәрежеде қоғамға қауіпті. Олар әр түрлі
зиян келтіреді. Сонымен бірге қылмыс немесе теріс қылық адамға қауіпті,
жеке адамға қоғамдық әсер ету шарасын немесе қылмыстық-құқықтық ретте істі
қарау және оған қандай жаза қолдану қажеттігін шешуде жасалынған іс-
әрекеттің қоғамдық қауіпсіздігінің болмауынан емес, қандай жаза дұрыс
болатынын ескертіп, құқық бұзушыға жақсырақ түзеуші әсер ету және т.б.
жағдайларды еске ала отырып тағайындайды.
Ал әкімшілік құқық бұзушылық дегеніміз заңмен немесе басқа нормативтік
актілермен қорғалатын мемлекет органдарының орындаушы, бөлуші, өздерімен
әкімшілік жауаптылық немесе қоғамдық әсер ету шараларын көздейтін қоғамдық
қауіпті іс-әрекет.
Бұл әкімшілік теріс қылық ішінен қауіптірек құқық бұзушылықты бөлуге
болады. Оларды сот әкімшілік санкцияларымен жазалайды. Тәртіптік теріс
қылық пен мемлекеттік тәртіпті бұзатын нормативті актілермен рұқсат
етілмеген, қызмет бабындағы адамның тәртіптік алымға тартылу қауіпі сияқты
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер.
Азаматтық деликтер – қоғамдық қауіпті мүліктік бұзақылықтар және де
басқа қоғамдық қатынастардағы мүліктік емес бұзушылықтар жатады. Азаматтық
заңдардағы және басқа да семьялық, жерлік праваларының азаматтық құқық
санкцияларында қаралады.
Моральға қарсы теріс қылық бұл қоғамдық және азаматтық жеке іс-
әрекеттің шеңберінің қандайын да болса да жасалынатын моральды нормалармен
қарастырылады.
Қылмыстық тиісті жалпы объектісі әкімшілік, тәртіптік және азаматтық
деликтердің жалпы объектісінен кеңірек.
Қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың арасындағы айырмашылықтар объект,
қоғамдық қауіптілік және құқыққа қарсылық арқылы өтеді. Мемлекеттік саяси
және экономикалық негіздері, адам өмірінің қоғамдық қауіпсіздігі және
мемлекеттік басқару негіздері, кейбір аса қауіпті әскери қылмыстардың
объектілері тек қана осы қылмыстық право қорғауында болады. Ал құқықтың
басқа салалары бұл объектілерді тек жаңашалап қана қорғайды.
Қылмыс пен құқық бұзушылық түрлеріне сәйкес объектілері бойынша да
айырмашылықтары білінеді. Бұлар негізінен, басқару ретінде алып-сатарлыққа,
бұзақылыққа, каңғыбастыққа қарсы қылмыстар.
Тәртіптік теріс қылмыстар объектісі мемлекеттік тәртіп. Ол қандай да
болса коллектив қатарындағыларға нақты бекітілген тәртіпке бағынуды
міндеттейді. Ал азаматтық құқық бұзушылық объектілері азаматтық заңда нақты
көрсетілген. Қылмыс барлық уақытта қылмыс емес құқық бұзушылықтан қоғамдық
қауіптілік сипаты мен дәрежесімен қауіптірек болады.
Барлық құқық бұзушылар қоғамға қауіпті. Яғни, олар шын мәнінде
қоғамдық қатынастарға белгілі зиян келтіреді немесе оған қауіп тудырады.
М.А. Шнайдер, А.М. Васильев және И.С. Салошенколардың көзқарасы
мынадай болды: „Қоғамдық қауіпті тек қылмыс белгісі деп санап, ал басқа
құқық бұзушылықта қоғамға қауіпті емес, қоғамдық зиян деп айтуды ұсынады.
Қылмыс құқық бұзушылардың зала тәсіл, уақыт, орын жасалынған қылмыстың
мақсаты мен арнаулы субъектің ерекше сапалығымен ерекшеленеді. Бұлардың
ішінде шешуші қылмыстық залал, одан кейін қайталау болып табылады.
Субъективтік элементтерден ерекше мағынаны мақсат алады. Сонымен қатар
қылмыстан басқа құқық бұзушылықтардан бөліп қарауда, қылмыстық субъективті
белгілері ретінде заң көп ретте қатыгездікті айтады. Құқық бұзушылықтар
әкімшілік тәртіптік және азаматтық нормалар тыйым салынумен, әкімшілік
санкциялар қылмыстық санкциялардан едәуір кіші репрессивтігімен
ерекшеленеді.
Қылмыстық жазалау басқа әкімшілік немесе тәртіптік жауаптылықтан
қатаңдау. Ал моральға қарсы теріс қылық ешқашанда мемлекеттік күштеу
шараларымен жазаланбайды.
Қылмыс топтарының негізі болып олардың жалпылай қоғамдық қауіптілігі,
болмаса қылмыстық іс-әрекеттің нақты белгісі болмаса осындай белгілер
жиынтығы бола алады.
Қылмыс белгілері толық болмаса, ондай іс-әрекет қылмыс болып
табылмайды. Оны мына мысалдардан көреміз: Алматы облысы, Жамбыл аудандық
халық сотының 1997 ж. 11 сәуіріндегі үкімен Әбдиев Қазақстан Республикасы
Қылмыстық Кодексінің 251-бабы, 4-бөлігіне сәйкес айыпталып 11 айға бас
бостандығынан айрылған және жазасын өтеген.
Ол суық қару болып саналатын қолдан жасалған пышақты жеке меншік
көлігінің ішінде ұстағаны үшін айыпталған.
Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Төрағасының бірінші орынбасары
Әбдиевті жазықсыз деп тауып Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының төралқасына
наразылық жолдаған. Наразылықта Әбдиевке тағылған айыптың дәлелсіздігіне
байланысты оған қатысты сот үкімін жойып, істі қысқарту жөнінде мәселе
қойған және өз ұсынысың төмендегі дәйектермен түсіндірген.
Алдын-ала тергеу кезінде Әбдиевке ҚК-тің 257-бабы, 2-бөлігімен (кәнігі
бұзақылық), 179-бабы, 1-бөлігімен (шабуыл жасап тонау, яғни жәбірленушінің
өміріне не денсаулығына қауіпті түрде күш жұмсап немесе сондай күш
жұмсаймын деп қорқытып, азаматтардың өзіндік меншігіндегі мүлкін иемдену
мақсатымен шабуыл жасау), 177-бабы, 3-бөлігімен (алаяқтық, яғни алдау
немесе сеніміне қиянат жасау жолымен азаматтардың өзіндік меншігіндегі
мүлкін иемденіп, жәбірленушіге едәуір залал келтірген алаяқтық) айыпталды.
Алайда, Әбдиевтің бұл қылмыстарға қатысқаны дәлелденбеген соң, қудалау
тоқтайды да, ҚК-тің 251-бабы, 4-бөлігі бойынша қозғалмай қылмыстық іс сотқа
тапсырылып, ол осы бапқа сәйкес сотталды.
1996 жылы 20 қантарда болған тінтудің құжатында Әбдиевтің зайыбы
Әбдиева Людмиланың меншігіндегі ВАЗ-21011 автомашинасының ішінен болат
жүзді, қоңыр қызыл пластмасса сапты қолдан жасалған пышақ табылғаны
жазылған. Л. Әбдиева бұл құжатты шағым-арызымен қоса, нақтылау сотына
тапсырған.
Ал криминалдық сараптың 1996 жыл 18 маусымындағы актысында машинадан
табылған пышақтың сабы сары деп көрсетілген. Криминалдық сараптың егжей-
тегжейлі тексеруінен өткен осы сары сапты пышақ тексерудің қаулысымен іске
заттай айғақ ретінде тіркеуге тиіс еді, ал шын мәнінде іске қоңыр сапты
басқа пышақ тіркелген. Бұл сәйкессіздік күдік тудырады.
Алматы облысы Жамбыл аудандық ішкі істер бөлімі тергеу бөлімшесінің
тергеушісі Қысраушин прокурордың рұқсат қағазынсыз Әбдиева Людмиланың
үйінде тінту жүргізген. Шұғыл тінту жүретіндей себептің болмағаны іске
тіркелген қағаздардан анық көрінеді, тінту қаулысында да бұл асығыстық
себебі түсіндірілмеген, сондай-ақ тінту жүргізілген жайында прокурорға бір
тәуліктің ішінде хабарлауға тиіс. Тергеуші бұл тәртіпті де бұзған.
Аталмыш жағдайлар Әбдиевті айыптайтын құжаттардың үстіртігін дәлелдің
жоқтығын көрсетеді. Сондықтан соттың осы құжаттарға сүйеніп, Әбдиевті ҚК-
нің 251 бабы, 4-бөлігімен айыпқа тартуы негізсіз.
Әбдиевтің қылмыс жасағанын анықтайтын басқа нақты даусыз дәлелдер жоқ,
ал Әбдиевтің өз айыбын мойынына алғанын дәлел санауға болмайды. Өйткені
Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 51-бабына орай, айыптанушының өз айыбын
мойынына алуы, оған қосымша дәлелдер болғанда айыптауға негіз бола алады.
Бұған қоса куә Әбдиева Людмила мен сотталушы Әбдиевтің көрсетулерінде
тінту кезінде моншадан табылған қызыл сапты пышақты Әбдиева бұрынғы күйеуі
Мәмбетовпен бірге тұрғанда күнделікті отбасының тірлігінде пайдаланғаны
айтылған. Оны ешкім суық қару деп ойламаған. Демек, криминалдық сарап
анықтамасы. Әбдиев пен оның зайыбы Әбдиева Людмиланың пышақтың суық қару
екенін білмеуі күмәнсіз.
Алматы облыстық төралқасы наразылықты қанағаттандырып, Әбдиевті толық
ақтады.
Алматы облысы, Жамбыл аудандық халық сотының 1998 ж. 11 ақпандағы
үкіммен азамат Вернер Г. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 286-
бабы, 2-бөлігі бойынша 5 жылға бас бостандығынан және үш жыл көлік айдау
құқығынан айрылып, абайсызда қылмыс жасағандардың жазасын өтеуге тиісті
болған.
Ол аудан орталығы Ұзынағаш селосының Мәметова және Комсомол көшесінің
қиылысында жолмен жүру тәртібінің ІІ, І және 15, 4-тармақтарын бұзып, өзіне
бекітілген Камаз-5411 „самосвал” машинасымен 11 жасар Курт Юлияны қағып
кеткен. Кеудесінен, басынан жарақаттанған бала сол жерде қайтыс болған.
Вернердің ісімен танысқан Жоғарғы Сот Төрағасының бірінші орынбасары
оның жазалануын заңсыз деп тауып, Алматы облыстық соты төралқасына
наразылық жолдаған. Наразылықта Вернерге қатысты сот шешімдерін жойып,
қылмыстық істі жабу керектігі жөнінде айтылған. Оның әрекетінде қылмыс
белгілері жоқтығын дәлелдеу үшін төмендегі дәйектер келтірілген, Вернер
алдын ала тергеуде өзін жазықты деп есептемейтіндігін айтып, істің қалай
болғаны жөнінде жан-жақты көрсету берген. Ол түскі үзіліс кезінде өзіне
бекітілген автомашинамен Мәметова көшесін бойлап, үйіне қарай бет алған.
Комсомол көшесімен қиылысатын жерге жеткенде қызыл жарық жанып, ол жасыл
жарық жанғанша тоқтап тұрған. Көше қиылысының арғы бетінде, жолдың сол
жағында жарықтың жануын күтіп, ГАЗ-53 маркалы екі автомашина тұрған.
Автомашинаның біреуі Комсомол көшесімен онға бұрылатынын көрсетіп, оң жақ
жарығын жаққан. Қарсы беттегі жүк автомашиналары тар жолдың (ені 6 метр)
ортасына дейінгі жерді алып тұрғандықтан Вернер олармен ілінісіп қалмас
үшін және жол жиегіне тақау жердегі ойыққа түспес үшін машинасын жолдың оң
жақ шетіне тақап, ойықты екі дөңгелеқтің ортасына келетіндей етіп жүрген.
Машинаның жылдамдығы сағаныта 30-40 шақырымнан, яғни қажетті қалыптан
аспаған. Машинасын Комсомол көшесінің ортасына жетіп, қарсы келе жатқан
үйшікті автомашинасымен теңеле берген кезде ол машинаның алдынан жылт ете
қалған әлдебір қызыл түсті көзі шалып қалған, іле-шала дурс еткен дыбыс
естілген. Ол дереу машинасын жол жиегіне тоқтатып, кабинадан шыққанда басы
машина дөңгелегімен жаншылып, жол үстінде жатқан оқушы қызды көрген. Әрлі-
берлі өтіп жатқан жүргізушілерге айтып, жол инспекциясының қызметкерлерін
шақыртқан, олар жол-көлік апаты болған жердің өлшемін алып, оқиғаның
суретін сызып, Вернердің арақ ішкен-ішпегенін тексеріп, оның сау екенін
куәландырды. Үйшікті автомашинасының тасасынан шыға келген қызыл күртелі
қызды ол көрмеген және тар жолда машинаны бұрып үлгері еш мүмкін емес еді.
Сондай-ақ жол қозғалысы тәртібін бұзғаны да анықталған.
Алдын-ала тергеуде және сот тергеуінде де Вернердің көрсетулері егжей-
тегжейлі тексеріліп, ақиқаттығы расталған, басқа да дәлелдер оның көрсетуін
растай түскен.
Бұл істі тіркеген Жамбыл ауданнық ішкі істер бөлімі, тергеу
бөлімшесінің аға тергеушісі Қ. Жармағанбетов қаза болған Курт Юлияның жақын
тұрған көліктің алдынан жолды кесіп, жол қозғалысы тәртібінің 5, 6 тармағын
өрескел бұзғаны, ал жүргізуші Вернер тарапынан жол қозғалыс тәртібін
бұзушылық болмағаны себепті Вернерге қатысты қылмыстық іс қозғамау жөнінде
қаулы шығарған. Семиозер ауданы прокурорының орынбасары іске қатысты қаулы
шығарып, аға тергеушінің қаулысын жоққа шығарған.
Осыдан кейін қылмыстық іс қорғалып істі тергеу бөлімшесінің тергеушісі
В. Вутеровқа тапсырылған, ол да өз кезегінде жан-жақты тексеріп, тергеу
жұмыстарын жүргізіп, Вернердің іс-әрекетінде қылмыс белгілері жоқтығын
анықтап, қылмыстық іс қозғалмау жөнінде қаулы шығарған. Аудан прокурорының
орынбасары Қожагелдин бұл қауылыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz