Қорқытып алушылық қылмысының қылмыстық құқықтық және криминологиялық аспектілері
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау. Қылмыстық құқықтағы қорқытудың қылмыстық . құқықтық және криминологиялық сипаттамасы
1.1 Қорқытудың объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Қорқытудың объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3. Қорқытудың субъектісі және бұзақылық жасаған тұлғаның жеке басының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.4 Қорқытудың субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
II тарау. Қорқыту үшін жазаны тағайындау және саралаудағы мәселер
2.1 Қорқытуды саралаудағы даулы мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ІІІ тарау. Қорқыту қылмысының криминалистикалық сипаттамасы
3.1Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы білімдерді пайдаланудың нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.2 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын сoт сараптамасы арнайы білімдерді пайдаланудың негізгі нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысының сот.психиатриялық сараптама түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.4 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмыстарын тергеуде сот сараптамасын
тағайындау және жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.5 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысында арнайы білімі бар тұлғалардың білімдерін басқа нысандарда пайдалануға байланысты заңнаманы жетілдірудің проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I тарау. Қылмыстық құқықтағы қорқытудың қылмыстық . құқықтық және криминологиялық сипаттамасы
1.1 Қорқытудың объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.2 Қорқытудың объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3. Қорқытудың субъектісі және бұзақылық жасаған тұлғаның жеке басының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.4 Қорқытудың субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
II тарау. Қорқыту үшін жазаны тағайындау және саралаудағы мәселер
2.1 Қорқытуды саралаудағы даулы мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ІІІ тарау. Қорқыту қылмысының криминалистикалық сипаттамасы
3.1Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы білімдерді пайдаланудың нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.2 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын сoт сараптамасы арнайы білімдерді пайдаланудың негізгі нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысының сот.психиатриялық сараптама түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.4 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмыстарын тергеуде сот сараптамасын
тағайындау және жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
3.5 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысында арнайы білімі бар тұлғалардың білімдерін басқа нысандарда пайдалануға байланысты заңнаманы жетілдірудің проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі болып - қорқыту адам өмірі мен денсаулығына қарсы қылмыстардың ең тараған түрлерінің бірі болып табылады. Қылмыстың бұл түрі денсаулыққа қарсы қылмыстардың ең қауіптісі болып саналады. Еліміз дүние жүзінде дамыған 50 мемлекеттің қатарына өту үрдісінде. Осыған орай, қылмыстық заңды жетілдіру, халықаралық нормалардың тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға шамалы қауіпті емес іс-әрекеттерді қылмыс қатарынан шығару, қылмыстық жазаны ізгілендіру және қылмыстық құқықтың жұрт таныған халықаралық тиімді қағидаларын заңдарды жетілдіруге пайдалану мәселелерін зерттеу-көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.
Қылмыстық заңда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс қылмыстық жауаптылықтың негізін белгілейді. Демек, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана жауапқа тартылады.
ҚР Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінде әр адам оның қылмыс жасағандығы үшін кінәлілігі дәлелденгенге және соттың заңды күшіне енген үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады[1]. Ол үшін, қылмыстық заң, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қандай қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын және оларды жасаған кінәлі тұлғаларға жазаның түрін белгілейді. Қылмыстылықтың санын азайтуда мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан кең көлемдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік шаралардың арқасында тұрақты ұйымдасқан қылмыстық құрылымдар, ұйымдасқан топ пен қылмыстық бірлестіктердің істеген ауыр қылмыстары әшкерелініп, ауыздықталуда. Қажетті қылмыстық заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ қолданылуы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс істеген адамның лайықты қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды құрметтеуге тәрбиелейді және олардың заңға деген сенімділігін арттырады. Ұзақ жылдар бойы орын алған кеңестік әміршілдік-әкімшілдік тоталитарлық жүйе, жеке адамға табыну, тоқырау және қайта құру кезеңдерінде қылмыстылық өршігенін негізгі себеп дей тұрсақта, өрескел мінез-құлықтарды насихаттайтын әдебиеттердің, шет ел фильмдерінің ықпалынан туындайтын қорқыту, азаматтардың тыныштығына зардабын тигізетін, кей кезде басқа, одан гөрі ауыр қылмысқа итермелейтін қауіпті қылмыс екенін және оның жылдар бойы қоғамнан қалмай келе жатқан дерт екенін мойындау керек.
Сондықтан, қорқыту арқылы қылмыс жасаған адамдарға істеген іс-әрекеттерін дұрыс саралап, қылмыстық жауаптылықты заңға сәйкес белгілеу, осы қылмыспен күресуге пәрменді әрі тиімді жағдай туғызады.
ҚР ҚК-тің 112-бабына сәйкес қорқыту деп, өлтіремін деп немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш көрсетемін не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс жасап немесе өзге жалпы қауіпті тәсілмен қорқытуды айтамыз [3,4].
Қылмыстық заңда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық кодекс қылмыстық жауаптылықтың негізін белгілейді. Демек, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана жауапқа тартылады.
ҚР Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінде әр адам оның қылмыс жасағандығы үшін кінәлілігі дәлелденгенге және соттың заңды күшіне енген үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады[1]. Ол үшін, қылмыстық заң, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қандай қауіпті іс-әрекеттер қылмыс болып табылатынын және оларды жасаған кінәлі тұлғаларға жазаның түрін белгілейді. Қылмыстылықтың санын азайтуда мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан кең көлемдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік шаралардың арқасында тұрақты ұйымдасқан қылмыстық құрылымдар, ұйымдасқан топ пен қылмыстық бірлестіктердің істеген ауыр қылмыстары әшкерелініп, ауыздықталуда. Қажетті қылмыстық заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ қолданылуы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс істеген адамның лайықты қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды құрметтеуге тәрбиелейді және олардың заңға деген сенімділігін арттырады. Ұзақ жылдар бойы орын алған кеңестік әміршілдік-әкімшілдік тоталитарлық жүйе, жеке адамға табыну, тоқырау және қайта құру кезеңдерінде қылмыстылық өршігенін негізгі себеп дей тұрсақта, өрескел мінез-құлықтарды насихаттайтын әдебиеттердің, шет ел фильмдерінің ықпалынан туындайтын қорқыту, азаматтардың тыныштығына зардабын тигізетін, кей кезде басқа, одан гөрі ауыр қылмысқа итермелейтін қауіпті қылмыс екенін және оның жылдар бойы қоғамнан қалмай келе жатқан дерт екенін мойындау керек.
Сондықтан, қорқыту арқылы қылмыс жасаған адамдарға істеген іс-әрекеттерін дұрыс саралап, қылмыстық жауаптылықты заңға сәйкес белгілеу, осы қылмыспен күресуге пәрменді әрі тиімді жағдай туғызады.
ҚР ҚК-тің 112-бабына сәйкес қорқыту деп, өлтіремін деп немесе денсаулыққа ауыр зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш көрсетемін не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс жасап немесе өзге жалпы қауіпті тәсілмен қорқытуды айтамыз [3,4].
Нормативтік актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007.
2. Назарбаев Н. Законопослушание и правопорядок основа нашей стабильности. Казахстанская правда 30.03.2002.
3. Қазақ КСР-інің 1959 жылғы 22 шілдедегі қабылданған Қылмыстық кодексі.
4. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қылмыстық кодексі.
5. Бас прокуратура жанындағы статистикалық бөлім деректері// Астана, 2008.
6. 1996 жылғы 20 желтоқсанда №11 қаулымен өзгертулер енгізілген Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы «Азаматтар өмірі мен денсаулығына қастандық жасағаны үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 қаулысы.
7. ҚР Халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 1995 ж. 15 наурыздағы №2-3747 «Медициналық-әлеуметтік сарапшы комиссияларының еңбек міндеттерін атқарумен байланысты жарақат немесе өзге де денсаулыққа зақымданулар барысында кәсіби еңбек қабілеттілігінен айырылу дәрежесін анықтау тәртібі туралы» Нұсқауы.
8. Қазақстан Республикасының Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі Денсаулық сақтау комитетінің 1998 жылғы 4 мамырдағы №240 Бұйрығымен тәжірибеге енгізілген «Денсаулыққа келтірілген зиянды сот-медициналық бағалау ережесі».
9. 2002 жылы 20 қыркүйекте №949 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасы.
10. Қорқытып алушылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандагы № 11 нормативтік сипаты бар қаулысы (Пленумның 1996 жылғы 25 шілдедегі №10 және 1997 жылғы 5 мамырдагы № 3 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге)
Арнайы әдебиеттер:
1. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного право Республики Казахстан. (сравнительный коментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова «Основные концепсии уголовного право») – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
2. Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. М: 2001.-125.
3. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М: 1999.-56.
4. Герцензон А.А. Квалификация преступления М: 1947.-43.
5. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. – М: 1976.-128.
6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім Алматы, Жеті жарғы. 2003-50.
7. Наумов А.В., Новиченко А.С. Законы логики при квалификации преступлений. М: 1978.-165.
8. Малыхин В.И. Квалификация преступления. Теоретические вопросы. Куйбышев, 1987.-35.
9. Бурчак В.А. Квалификация преступлений. Москва, 1983.-23.
10. Левицкий Г.А. Квалификация преступления (Общие вопросы), //Правоведение. -1962. №1.-435.
11. Черненко Т.Г. Квалификация преступлений. Алматы, 1999.-189.
12. Тарарухин С.А. Теория и практика квалификации преступлений. Киев, 1978.-30.
13. Шишов О.Ф. Теоретические проблемы квалификации преступлений. Москва6 ВЮЗШ МВД СССР, 1988.-34.
14. Рахметов С., Сергиевский В. Квалификация преступлений. Учебно – практическое пособие. «Өркениет», Алматы, 1999.-198.
15. Кузнецова Н.Ф. Проблемы квалификации преступлений: Лекции по спецкурсу «Основы квалификации преступлений» /Науч. ред. и предисл. академика В.Н. Кудрявцева. – М:Издательский Дом «Городец», 2007.-45.
16. Савельева В.С. Основы квалификации преступлений. Учебное пособие. М: Издательство Проспект, 2007.-145.
17. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М:1977.-35.
18. Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Астана, 2007ж.
19. Жунусов Б.Ж. Уголовное право РК (общая часть): Учеб. пос.-Караганды, 1998г.-176.
20. Галиакбаров Р.Р. Квалификация многообъектных преступлений без признаков соучастия. – Хабаровск, 1987. -45.
21. Пионтковский А.А., Менщагин В.Д. Курс Советского уголовного права. Москва:1995.-38.
22. Смирнов В.Г. Функции советвкого уголовного права. Л: Изд.ЛГУ, 1965-267.
23. Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советвскому уголовному праву. Вып.4 Москва, 1957г.-187.
24. Гельфер Е.А. Объект преступления. Москва:1969г.-176.
25. Алауханов Е., Үмбеталиев С., Рахметов С. Қылмыс құрамы. Алматы: 2000.-256.
26. Коржанский Н.И. Объект посягательства квалификации преступлений. Волгоград: 1975г.-176.
27. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. М.,1960г. -34.
28. Қайыржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта уголовно – правовой охраны в СССР. Автореф. канд. дисс. Караганда,1974г.-34.
29. Баймаханов М.Т. Противоречие в развитии правовой надстройки при социализме. Алматы: 1972г.-287.
30. Рарог А.И. Проблема субъективной стороны преступления. М:Изд-во «Юридический центр Пресс» 2003.-187.
31. Реннеберг И. Объективная сторона преступления. М.,1957г.-176.
32. Тимейко В.Г. Общее учение об обороне преступления. М.,1977.-187.
33. Борчашвили И.Ш., Пенчуков В.А. Научные основы квалификации преступлений: Лекция. – Караганда, 1995.-123.
34. Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974.-176.
35. Михлин А.С. Последствия преступления. М.,1969.-186.
36. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений: проблемы эффективности. Алматы, 1990.-185.
37. А.И. Рарог Квалификация преступлений по субъективным признакам. М; 2003.-123.
38. Тессман С.А. Двойная форма вины: понятие, содержание, значение. Караганда, 2003.-185.
39. Орымбаев Р. Специальный субъект преступления. Алматы, 1977.-186.
40. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву. М., 1950.-184.
41. Якушин В.А. Ошибка и ее уголовно – правовые значения. Казань, 1988.-184.
42. Данилюк О.Е. Ошибка в противоправности преступного деяния и ее уголовно – правовое значение: Автореф. дис... канд. юрию. наук. М., 1990.-184.
43. Алауханов Е.О. Криминология.Алматы, 2005.-184.
44. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылдың 30 сәуіріндегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 нормативтік қаулысы.
45. Кудрявцев В.Н. Закон, поведения, ответственность М., 1986.-175.
46. А.Н. Красиков. Уголовно-правовая защита прав и свобод человека в России. Саратов, 1996
47. Н.Ф. Кузнецова. Ответственность по советскому уголовному праву за приготовление и покушение преступления. Москва. 1958
48. И. Борисов., В. Н. Куц. Преступления против жизни и здоровья: проблемы квалификации. Харьков, 1995.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007.
2. Назарбаев Н. Законопослушание и правопорядок основа нашей стабильности. Казахстанская правда 30.03.2002.
3. Қазақ КСР-інің 1959 жылғы 22 шілдедегі қабылданған Қылмыстық кодексі.
4. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қылмыстық кодексі.
5. Бас прокуратура жанындағы статистикалық бөлім деректері// Астана, 2008.
6. 1996 жылғы 20 желтоқсанда №11 қаулымен өзгертулер енгізілген Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы «Азаматтар өмірі мен денсаулығына қастандық жасағаны үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» №7 қаулысы.
7. ҚР Халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 1995 ж. 15 наурыздағы №2-3747 «Медициналық-әлеуметтік сарапшы комиссияларының еңбек міндеттерін атқарумен байланысты жарақат немесе өзге де денсаулыққа зақымданулар барысында кәсіби еңбек қабілеттілігінен айырылу дәрежесін анықтау тәртібі туралы» Нұсқауы.
8. Қазақстан Республикасының Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі Денсаулық сақтау комитетінің 1998 жылғы 4 мамырдағы №240 Бұйрығымен тәжірибеге енгізілген «Денсаулыққа келтірілген зиянды сот-медициналық бағалау ережесі».
9. 2002 жылы 20 қыркүйекте №949 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының тұжырымдамасы.
10. Қорқытып алушылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995 жылғы 22 желтоқсандагы № 11 нормативтік сипаты бар қаулысы (Пленумның 1996 жылғы 25 шілдедегі №10 және 1997 жылғы 5 мамырдагы № 3 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге)
Арнайы әдебиеттер:
1. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного право Республики Казахстан. (сравнительный коментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова «Основные концепсии уголовного право») – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
2. Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. М: 2001.-125.
3. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М: 1999.-56.
4. Герцензон А.А. Квалификация преступления М: 1947.-43.
5. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. – М: 1976.-128.
6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім Алматы, Жеті жарғы. 2003-50.
7. Наумов А.В., Новиченко А.С. Законы логики при квалификации преступлений. М: 1978.-165.
8. Малыхин В.И. Квалификация преступления. Теоретические вопросы. Куйбышев, 1987.-35.
9. Бурчак В.А. Квалификация преступлений. Москва, 1983.-23.
10. Левицкий Г.А. Квалификация преступления (Общие вопросы), //Правоведение. -1962. №1.-435.
11. Черненко Т.Г. Квалификация преступлений. Алматы, 1999.-189.
12. Тарарухин С.А. Теория и практика квалификации преступлений. Киев, 1978.-30.
13. Шишов О.Ф. Теоретические проблемы квалификации преступлений. Москва6 ВЮЗШ МВД СССР, 1988.-34.
14. Рахметов С., Сергиевский В. Квалификация преступлений. Учебно – практическое пособие. «Өркениет», Алматы, 1999.-198.
15. Кузнецова Н.Ф. Проблемы квалификации преступлений: Лекции по спецкурсу «Основы квалификации преступлений» /Науч. ред. и предисл. академика В.Н. Кудрявцева. – М:Издательский Дом «Городец», 2007.-45.
16. Савельева В.С. Основы квалификации преступлений. Учебное пособие. М: Издательство Проспект, 2007.-145.
17. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М:1977.-35.
18. Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Астана, 2007ж.
19. Жунусов Б.Ж. Уголовное право РК (общая часть): Учеб. пос.-Караганды, 1998г.-176.
20. Галиакбаров Р.Р. Квалификация многообъектных преступлений без признаков соучастия. – Хабаровск, 1987. -45.
21. Пионтковский А.А., Менщагин В.Д. Курс Советского уголовного права. Москва:1995.-38.
22. Смирнов В.Г. Функции советвкого уголовного права. Л: Изд.ЛГУ, 1965-267.
23. Федоров М.И. Понятие объекта преступления по советвскому уголовному праву. Вып.4 Москва, 1957г.-187.
24. Гельфер Е.А. Объект преступления. Москва:1969г.-176.
25. Алауханов Е., Үмбеталиев С., Рахметов С. Қылмыс құрамы. Алматы: 2000.-256.
26. Коржанский Н.И. Объект посягательства квалификации преступлений. Волгоград: 1975г.-176.
27. Никифоров Б.С. Объект преступления по советскому уголовному праву. М.,1960г. -34.
28. Қайыржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта уголовно – правовой охраны в СССР. Автореф. канд. дисс. Караганда,1974г.-34.
29. Баймаханов М.Т. Противоречие в развитии правовой надстройки при социализме. Алматы: 1972г.-287.
30. Рарог А.И. Проблема субъективной стороны преступления. М:Изд-во «Юридический центр Пресс» 2003.-187.
31. Реннеберг И. Объективная сторона преступления. М.,1957г.-176.
32. Тимейко В.Г. Общее учение об обороне преступления. М.,1977.-187.
33. Борчашвили И.Ш., Пенчуков В.А. Научные основы квалификации преступлений: Лекция. – Караганда, 1995.-123.
34. Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1974.-176.
35. Михлин А.С. Последствия преступления. М.,1969.-186.
36. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений: проблемы эффективности. Алматы, 1990.-185.
37. А.И. Рарог Квалификация преступлений по субъективным признакам. М; 2003.-123.
38. Тессман С.А. Двойная форма вины: понятие, содержание, значение. Караганда, 2003.-185.
39. Орымбаев Р. Специальный субъект преступления. Алматы, 1977.-186.
40. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву. М., 1950.-184.
41. Якушин В.А. Ошибка и ее уголовно – правовые значения. Казань, 1988.-184.
42. Данилюк О.Е. Ошибка в противоправности преступного деяния и ее уголовно – правовое значение: Автореф. дис... канд. юрию. наук. М., 1990.-184.
43. Алауханов Е.О. Криминология.Алматы, 2005.-184.
44. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылдың 30 сәуіріндегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 нормативтік қаулысы.
45. Кудрявцев В.Н. Закон, поведения, ответственность М., 1986.-175.
46. А.Н. Красиков. Уголовно-правовая защита прав и свобод человека в России. Саратов, 1996
47. Н.Ф. Кузнецова. Ответственность по советскому уголовному праву за приготовление и покушение преступления. Москва. 1958
48. И. Борисов., В. Н. Куц. Преступления против жизни и здоровья: проблемы квалификации. Харьков, 1995.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
Абайбекова Қаламқас
Қорқытып алушылық қылмысының қылмыстық құқықтық және криминологиялық
аспектілері
Мамандығы 6N0301
Құқықтану магистрі академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., доцент Ә.Бахаутдинов. ___________
қолы
Түркістан 2010 ж.
МАЗМҰНЫ
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Қылмыстық құқықтағы қорқытудың қылмыстық - құқықтық және
криминологиялық сипаттамасы
1.1 Қорқытудың
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...11
1.2 Қорқытудың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.18
1.3. Қорқытудың субъектісі және бұзақылық жасаған тұлғаның жеке басының
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
1.4 Қорқытудың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
II тарау. Қорқыту үшін жазаны тағайындау және саралаудағы мәселер
2.1 Қорқытуды саралаудағы даулы
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ІІІ тарау. Қорқыту қылмысының криминалистикалық сипаттамасы
3.1Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы білімдерді
пайдаланудың
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын сoт сараптамасы арнайы білімдерді
пайдаланудың негізгі нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3.3 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысының сот-психиатриялық сараптама
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.4 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмыстарын тергеуде сот сараптамасын
тағайындау және
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..60
3.5 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысында арнайы білімі бар тұлғалардың
білімдерін басқа нысандарда пайдалануға байланысты заңнаманы жетілдірудің
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .72
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Анықтамалар
Қылмыстық заң – қылмыстық құқықтың маңызды көрінісі әрі қылмыстық
құқықтың бірден бір қайнар көзі ретіндегі қоғам үшін қауіпті іс -
әрекеттерді жасауға салынған тыйымдар мен оларды бұзғаны үшін жауаптылықты
белгілейтін нормалардың жүйесі.
Қылмыс – жазалау қатерімен тыйым салынған, қылмыстық заңда көзделген
айыпты қоғамға қауіпті іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстылық – бұл белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір
мемлекетте жасалған қылмыстардың жүйесін білдіретін тарихи өзгермелі
әлеуметтік және қылмыстық – құқықтық құбылыс.
Қылмыстық жауаптылық – қылмыс заңы бойынша қылмыс деп белгіленген
нақты іс - әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті органдары
арқылы айыптаушылығы.
Қылмыс құрамы – қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс -
әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығы.
Қылмысты саралау – қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы істелген іс
- әрекетті нақты бір қылмыс құрамына жатқызу және осы әрекетке Қылмыстық
кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдегі тиісті баптарға дәлме – дәл жатқызып,
құқықтық баға беру.
Қылмыс объектісі – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастардың, заңды мүдделердің, құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы.
Қылмыстың объективтік жағы – қылмысты істеген адамның мінез –
құлқының сыртқы көрінісі.
Қылмыс субъектісі - қоғамға қауіпті іс - әрекет жасаған және заңға
сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам.
Қылмыстың субъективтік жағы – қылмыстың ішкі жағын, яғни кінәлінің өз
іс - әрекетіне және оның нәтижесіне қатысты психикалық қатынасын, сондай –
ақ қылмысқа итермелеген ішкі сезімін білдіретін қылмыс құрамының бір
элементі.
Қылмыс санаттары – қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер сипатын
және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға,
ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға
бөлінеді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы – қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің белгілі бір бабында немесе бөлігінде екі немесе одан көп әрекетті
жасау және олар үшін қылмыстық жауаптылықты өтемеген болуы.
Кінә - бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда істейтін
қоғамға қауіпті іс - әрекетіне және оның қоғамға зиянды зардабына деген
көзқарастарының жиынтығының көрсеткіші.
Қасақана жасалған қылмыс – тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет.
Тікелей ниетпен жасалған қылмыс – егер адам өз іс - әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе
және осы зардаптардың болуын тілесе.
Жанама ниетпен жасалған қылмыс – егер адам іс - әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардартардың болуын
тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немқұрайды қараса.
Абайсызда жасалған қылмыс – менмендікпен немесе немқұрайдылықпен
жасалған әрекет.
Менмендікмен жасалған әрекет – егер адам өз іс - әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе,
бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау
мүмкіндігіне сенсе.
Немқұрайдылықпен жасалған қылмыс – егер адам қажетті ұқыптылық пен
сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын
бола тұра өз іс - әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті
зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе.
Қылмыстық ниет – белгілі бір қажеттіліктер мен мүдделердің іштей
түрткі болуына байланысты адамның соларды басшылыққа ала отырып саналы
түрде қылмыс істеуге бел бууын айтамыз.
Қылмыстық мақсат – адамның қылмыс істеу арқылы болашақта белгілі
нәтижеге жеуі.
Қате – адамның істелетін қоғамға қауіпті іс - әрекетіне байланысты
факт немесе заң туралы мән – жайлары жөніндегі теріс түсінігі.
Заң туралы қате – адамның іс - әрекетінің қылмыс қатарына жататыны
немесе жатпайтыны, оның саралануы, осы іс - әрекеті үшін тағайындалатын
жазаның түрі, мөлшері жөніндегі теріс ұғым.
Фактілі қате – адамның қылмыс құрамының объектісі және объективті
жағының белгілері, яғни нақты жағдайлар жөніндегі теріс ұғыну.
Жазықсыз зиян келтіру – егер іс - әрекет жасаған адамның іс -әрекеті
(әрекетсіздігі) және одан кейін пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар
оның ниетімен қамтылмаса, ал Қылмыстық заңда абайсызда мұндай әрекет
жасағаны және қоғамдық қауіпті зардаптар келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылық көзделмейтін әрекет.
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі болып - қорқыту адам өмірі мен
денсаулығына қарсы қылмыстардың ең тараған түрлерінің бірі болып табылады.
Қылмыстың бұл түрі денсаулыққа қарсы
қылмыстардың ең қауіптісі болып саналады. Еліміз дүние жүзінде дамыған 50
мемлекеттің қатарына өту үрдісінде. Осыған орай, қылмыстық заңды жетілдіру,
халықаралық нормалардың тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға шамалы қауіпті
емес іс-әрекеттерді қылмыс қатарынан шығару, қылмыстық жазаны ізгілендіру
және қылмыстық құқықтың жұрт таныған халықаралық тиімді қағидаларын
заңдарды жетілдіруге пайдалану мәселелерін зерттеу-көкейкесті мәселелердің
бірі болып отыр.
Қылмыстық заңда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық
кодекс қылмыстық жауаптылықтың негізін белгілейді. Демек, қылмыстық заңда
көрсетілген іс-әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана
жауапқа тартылады.
ҚР Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінде әр адам оның қылмыс
жасағандығы үшін кінәлілігі дәлелденгенге және соттың заңды күшіне енген
үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады[1]. Ол үшін, қылмыстық
заң, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қандай қауіпті іс-әрекеттер
қылмыс болып табылатынын және оларды жасаған кінәлі тұлғаларға жазаның
түрін белгілейді. Қылмыстылықтың санын азайтуда мемлекет тарапынан жүзеге
асырылып жатқан кең көлемдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік
шаралардың арқасында тұрақты ұйымдасқан қылмыстық құрылымдар, ұйымдасқан
топ пен қылмыстық бірлестіктердің істеген ауыр қылмыстары әшкерелініп,
ауыздықталуда. Қажетті қылмыстық заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ
қолданылуы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс
істеген адамның лайықты қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды
құрметтеуге тәрбиелейді және олардың заңға деген сенімділігін арттырады.
Ұзақ жылдар бойы орын алған кеңестік әміршілдік-әкімшілдік тоталитарлық
жүйе, жеке адамға табыну, тоқырау және қайта құру кезеңдерінде қылмыстылық
өршігенін негізгі себеп дей тұрсақта, өрескел мінез-құлықтарды
насихаттайтын әдебиеттердің, шет ел фильмдерінің ықпалынан туындайтын
қорқыту, азаматтардың тыныштығына зардабын тигізетін, кей кезде басқа, одан
гөрі ауыр қылмысқа итермелейтін қауіпті қылмыс екенін және оның жылдар бойы
қоғамнан қалмай келе жатқан дерт екенін мойындау керек.
Сондықтан, қорқыту арқылы қылмыс жасаған адамдарға істеген іс-
әрекеттерін дұрыс саралап, қылмыстық жауаптылықты заңға сәйкес белгілеу,
осы қылмыспен күресуге пәрменді әрі тиімді жағдай туғызады.
ҚР ҚК-тің 112-бабына сәйкес қорқыту деп, өлтіремін деп немесе
денсаулыққа ауыр зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге
ауыр күш көрсетемін не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс жасап немесе
өзге жалпы қауіпті тәсілмен қорқытуды айтамыз [3,4].
Бұл қылмыстың түрінде, адамгершіліктің жалпы қабылдаған қалыптарын
көпе-көрінеу жоққа шығару, азаматтарға қатысты құрметтемеушілік, анархизм,
эгоизм, қатыгездік т.б.с.с. адамның денсаулығына қарсы әрекеттер анық
көрініс табады. Сот тәжірибесі көрсеткендей, қорқыту үшін сотталғандардың
80 % әрекеттерінде азаматтарға күш қолданумен, бөтеннің мүлкін бүлдіру
немесе жою сияқты әрекеттер көрініс табады. Сонымен қатар, қорқыту,
көбінесе өзге ауыр қылмыстардың жасалуына әкеп соқтырады. Ол негізінен,
әрбір бесінші жасалған қасақана адам өлтіру қылмысының себебі болады.
Статистикаға сәйкес, Қазақстан Республика бойынша: 2004 жылы 10088,
2005 жылы 10611, 2006 жылы 9088, 2007 жылы 7494, 2008 жылдың соңғы тоғыз
айында1012 қорқыту қылмыстары жасалған болатын. Соның ішінде, 2007 жылы ҚР
ҚК-тің 112-бабы бойынша 347 адам сотталған[5].
Сондықтан да, қылмыстың бұл түрімен күресу, құқық қорғау
органдарының басты міндеті болып келеді. Осыдан, адамның өміріне және
денсаулығына қылмыстық-құқықтық қорғауға арналған теориялық мәселелерді
дайындаудың өзектілігі және маңыздылығын көреміз. Бұл қылмыстың мәнін дұрыс
түсіну, қорқыту әрекеттерді саралауда, басқа қылмыс түрлерінен шектеуде
және онымен күресуде маңызы өте зор. Негізінен қылмыстың бұл түрі құрамдас
болып келгендіктен, ғалымдар арасында бұл қылмыстың белгілері және заңи
конструкциясы жөнінде көптеген дискуссиялар болып жатыр.
Сот тәжірибесі көрсеткендей, осы қылмыстарды саралауда, қорқытуды
басқа қылмыстардан дұрыс шектеуде, елеулі қиындықтарға байланысты
қателіктер аз жіберілмейді. Соның кесірінен, азаматтардың Конституцияда
көрсетілген құқықтары мен заңды мүдделері бұзылады. Қорқыту қылмысының
құрамына талдау жасағанда, әсіресе, қылмыстың объектісі мен объективтік
жағы қиындыққа әкеліп соғады. Сонымен қатар, қылмыстың субъективтік жағын
анықтаудың да маңызы өте зор. Қылмыстық теорияда, қорқыту жанама ниетпен
жасалуы мүмкіндігі туралы пікірлер аз емес.
Құқық қорғау органдарының тәжіриебесінде, қорқытумен күресуде
көптеген қиындықтар аз емес, сондықтан да, осы қылмысты талдау түрде,
диссертация деңгейінде, қарастыру керектігі туындайды. Кейбiр судьялар
қорқытуды ұсақ жөнiндегi iстердi қарай отырып, жасалған әрекетке құқылық
тұрғыдан баға беруде қателiктер жiбередi, осының салдарынан қылмысы
тұрғысынан жазаланатын қорқытуды немесе басқа қылмыстарды жасаған адамдар,
әкiмшілік жауапкершілiкке тартылады. Көпшілік жағдайында қорқытудың нақты
түрлерінің жасалатынына қарамастан, соттар бұл жағдайды айыпкердiң
жауапкершiлігін ауырлататын жәйт деп есептеу мәселелерiн әр кезде талқылай
бермейдi. Соттардың осы санаттағы iстердi қарау кезiнде қылмыстың жасалуына
жағдай тудырған себептер мен жағдайларды және тиiстi шаралар қабылдауды
талап ету жөнiндегi өзiне заңмен жүктелген мiндеттердi орындамайды[6].
Диссертациялық жұмыстың зерттелу мақсаты мен міндеті - Ұсынылатын
жұмыстың мақсаты, қорқыту үшін жауаптылықтың ерекшеліктерін көрсетіп,
ондағы болатын теориялық және тәжірибиелік мәселелерді шешу және соның
негізінде, Қылмыстық заңды тиімді қолдануы үшін белгілі бір ұсыныстар беру
болып табылады, сонымен қатар, қорқытуды саралау кезінде туындайтын
мәселелерді анықтау.
Ал міндеті болып, жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жету үшін,
қорқытудың пайда болу тарихын зерттеу, қорқытудың құрамын анықтау, ҚР ҚК-
тің 112-бабында көрсетілген қорқыту құрамынының белгілеріне, әр бөлігіне
талдау жасау, заңда көрсетілген қорқытудың заңи мәніне талдау жасау,
соттардың қорқыту үшін жауаптылықты тағайындау кезінде, басшылыққа алынатын
мән-жайларды анықтау, қорқыту саралауда пайда болатын мәселелерді зерттеу,
қорқыту үшін жаза тағайындауда соттар тәжірибиесінің ерекшеліктерін
зерттеу.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы
күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды [2]. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды
баяндамасында еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті
құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың
шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады, -деді. Қазақстан
Республикасы құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолында қоғамды ғана емес,
сонымен бірге қолданылып келген заңдарды да заман талабына сәйкестендіру
және үлгілі құқық жүйесін дүниеге келтіру үшін құқықтық реформаларды 1990
жылдардың аяқ кездерінен бастап кетті және бұл қызмет әлі күнге дейін
жалғасуда. Құқықтық реформаның нәтижелері қылмыстық құқыққа да қатысты
болып, реформаны белгілі бір қағидаларға сай жүргізу үшін мемлекеттік
құқықтық саясат анықталды. Осыған байланысты елімізде қылмыстылықпен
күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау, қылмысты дұрыс саралау үшін
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің жарлықтары мен қаулылары шықты. Атап айтар болсақ: Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір
қылмыстарды саралау туралы 2007 жылы 11 мамырда №1 нормативтік қаулысы,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды
қолдану туралы 2007 жылы 11 мамырда № 2 нормативтік қаулысы, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының Зорлау және өзге де нәсіпқұмарлық сипаттағы
күш қолдану әрекеттерімен байланысты қылмыстарды саралаудың кейбір
мәселелері туралы 2007 жылы 11 мамырда №4 нормативтік қаулысы, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және
жиынтығын саралау туралы 2006 жылы 26 желтоқсандағы №11 нормативтік
қаулысы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Қорқытып алушылық туралы
істер бойынша сот тәжірибесі туралы 2006 жылы 23 маусымдағы №6
нормативтік қаулысы, Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы 1994 жылғы 11
ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, Заңдылық пен
құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар туралы 1994 жылғы
9 маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, Қылмысқа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы
1995 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы арнайы заңдық күші бар бірнеше заңдар
қабылданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы – Қорқыту қылмыстық құқықтық
және криминологиялық сипаттамасы тұңғыш рет магистрлік деңгейде және
ана тілімізде зерттелуінде. Қазақ ССР- інің 1959 жылғы Қылмыстық
кодексінде қорқытудың заңдылық анықтамасы берілмеген еді[2]. Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет қорқытудың
заңдылық түсінігі берілген. Яғни, өлтіремін деп немесе денсаулыққа ауыр
зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш
көрсетемін не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс жасап немесе өзге жалпы
қауіпті тәсілмен қорқыту - Қылмыстық кодекстің 112-бабында көрсетілген[3].
1. Қорқыту құрамының қылмыстық құқықтың сипаттамасын анықтау;
2. Қорқыту қылмысын аса қауiптi әлеуметтiк құбылыс ретiнде басқа ғылым
салаларының әдiстемесiн қолдана отырып, алдын алу шараларын
жетiлдiруге қатысты ой-пiкiрлер бiлдiру;
3. Жалпы өмірге қарсы қылмыстарға күрестегi әлемдiк тәжiрибеге көңiл
аудару және т.б.
4. Қорқыту қылмыстарының негізгі себептері мен жағдайларын анықтау;
5. Қорқыту қылмыстарын жасаушы тұлғалардың әлеуметтік және биологиялық
белгілерін анықтау;
6. Қорқыту қылмыстарын жасаушы тұлғалардың әлеуметтік демографиялық,
әлеуметтік адамгершілік, әлеуметтік психологиялық, әлеуметтік
құқықтық белгілерін анықтау.
7. Қылмыстық заң мен Жоғарғы соттың қаулыларында қорқыту қылмысын
саралаудағы олқылықтар мен кемшіліктерді жою жолдарын іздестіру және
сол тараптағы ұсыныстарды енгізу;
Диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі. Жалпы адамның өміріне
қарсы қылмыстар мәселелері Кеңес Одағының түрлі қоғамдық даму сатыларынан
өту кезеңдерінде зерттеліп, ғылыми жұмыстар нысанасы болып келеді. Осы
мәселені зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми еңбектер арнағандар
қатарында: В.Н. Кудрявцев, А.И. Рарог, В.А. Никонов, Л.Д. Гаухман, Г.А.
Левицкий Б.А. Куринов, А.В. Наумов пен А.С. Новиченко, Г.А. Тарарухин,
О.Ф. Шишов, Т.Г. Черненко, Н.М. Свидлов, А.Н. Трайнин, М.Д. Шаргородский,
Ф.Г. Бурчак, және тағы да басқа ғалымдарды атауға болады. Бұл ғалымдардың
ғылыми еңбектерінде Кеңес дәуірінің қылмыстық құқықтық заңдылықтарын
жетілдіруге көбірек көңіл бөлінді.
Қазақ КСР – і және Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары
негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз үлесін қосқан
ғалымдар У.С. Жекебаев, Р.Т. Нұртаев, Ғ.Ы. Баймурзин, З.О. Ашитов, А.Н.
Ағыбаев, Е.І. Қайыржанов, Қ.Ж. Балтабаев, Н.О. Дулатбеков, Б.М. Жүнісов,
Р.Б. Құлжақаева, М.С. Нәрікбаев, Б.М. Нұрғалиев, М.О. Нукенов, Е.А.
Оңғарбаев, Р.О. Орымбаев, С.М. Рахметов, И.И. Рогов, Д.С. Чукмаитов, И.Ш.
Борчашвили және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Осы аталған және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және
тәжірибелік маңызы зор екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен
бағыттар, қоғам үшін қауіпті құбылыс болып табылатын қорқыту қылмыстарының
қылмыстық - құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс, әрі ұтымды ұйымдастыруға
бағытталған. Бұл зерттеушілердің еңбектерін талдай келе қорқытудың
субъективтік жағынан саралаудың түсінігі, қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі, абайсыздық және оның түрлері, қылмыс субъектісінің саралану
маңызы, қылмысқа қатысушылардың субъективтік жағының саралануының
мәселелері, басқа да саралауға қатысты ережелер де даулы екендігін
кездестіруге болады. Біз зерттеуімізде қорқыту қылмысының даулы
мәселелерінің бірі ретінде танылатын кінәнің нысандары, қатенің саралауда
маңызы және оны жекеше қолдануға қатысты мәселелерін қарастыруға және
тәжірибе қызметі үшін сапалы, әрі тиімді шешімдер жасауға тырыстық.
Сонымен қатар диссертациялық зерттеу жұмысы бүгінгі күннің талабына,
республикадағы демократиялық өзгерістерге және елдегі криминологиялық
жағдайға жауап бере алатын жалпы құқықтың жалпыға танымал нормаларының
негізгі идеяларына, қылмыстық іс жүргізу заңдарының жалпы ережелері мен
Адам құқықтарының жалпы Декларациясында бекітілген қағидаларына сай
орындалған.
Диссертациялық жұмыстың объектісі мен пәні
Объектісі болып - қылмыстық заңмен қорғалатын адам өмірі және
денсаулығы табылады, ал пәні болып – қорқытқаны үшін қылмыстық жауаптылықты
көздейтін – қылмыстық заң табылады.
Зерттеудің затын Қазақстан Республикасы Қылмыстық заңының
нормаларының мазмұны мен оларды қолданудың тиімділігін қорқыту қылмысын
саралауды дұрыс айқындап, құқық қорғау органдарының қызметін жетілдіруді
құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негізін қылмыстық құқықтың жалпы теориялық
тұжырымдары, нақты шындықты танудың жалпы негізгі ретіндегі диалектикалық
және қисындық заңдылықтар құрайды. Диссертацияны жазу кезінде осы мәселені
зерттеген ғалымдардың пікірлерін салыстыру, тарихи, логикалық талдау,
сондай – ақ нақты әлеуметтік, эксперттік бағалау әдістері кеңінен
қолданылады. Бұл өз кезіндегі құқықтық құбылыстардың мазмұны мен мағынасын
ашатын заңдылықтарды кешенді түрде талдауға мүмкіндік береді және ресми
құқық қолданушы орнандардың қылмысты саралануы кезінде қателіктерді
болдырмауға ықпал етеді.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексі, Қазақстан Республикасы ның
қылмыстық кодексі және қылмыстық істер жүргізу кодексі мен өзге де
заңдары, Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы мен
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қаулылары құрайды.
Зерттеудің теориялық негізін осы тақырыпқа тікелей қатысты жазылған
монографиялық еңбектермен оқулық әдебиеттер құрайды. Сонымен қатар зерттеу
жұмысына дайындық жасау және жұмысты орындау барысында психология,
әлеуметтану және қылмыстық – атқару, қылмыстық іс жүргізу салалық құқық
ғылымдары бойынша жазылған еңбектерде қолданылады.
Диссертацияның эмпирикалық негізін, Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасы әзірлеген статистикалық мәліметтері, жарияланған сот-тергеу
практикасының материалдары құрайды. Сонымен қатар зерттеу барысында
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының 50 қылмыстық істерін
Астана, Алматы, Қызылорда, Қарағанды қалалық соттарының архивінен және
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қорынан алынып талдау жүргізілді.
Біздің жүргізген зерттеуіміз бойынша қылмыстық істер көп жағдайда қылмыс
құрамының элементтерін дұрыс сараламау салдарынан қайшылыққа ұшырайтынына
көз жеткіздік.
Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы
қорытынды тұжырымдар ұсынылды.
1. Қорқыту қылмысын саралаудың әдістемелік негізі ретінде алгоритмдік
нұсқаларды дұрыс қолдану, яғни қазіргі заманғы ғылыми – техникалық
құралдармен жабдықтау.
2. Зерттеу барысында кінәнің нысандарына байланысты пайда болған
даулылық қарастырылып, бұрынғы кейбір зерттеушілердің тарапынан болған
қарама – қайшылықтарды жоққа шығарып, қасақаналық пен абайсыздықта қорқыту
қылмысын саралаудың мүмкіншілігін арттыру.
3. Диссертациялық зерттеу барысында ҚР Қылмыстық кодексіне заңды
тұлғалардың жауаптылығын қарастыратын норма енгізу қажет және оның жаңа
редакциясы мынадай болуы керек: Жеке адам заңды тұлғаның мүдделері мен
мақсаттары үшін қасақаналықпен немесе абайсыздықта қылмыстық әрекет жасай
қалған жағдайда ол жөнінде жеке адам хабарланбаған болса және оны тоқтатуға
шара қолданылмаған болса қылмыстық жауаптылыққа заңды тұлға тартылатын
болады. Мұндай норманы ҚР Қылмыстық кодексінің 14-бабына орналастыру қажет
сияқты.
4. Жұмыстың келесі жаңашылдығының бірі, қорқыту қылмысының
субъектісіне байланысты саралауда қоғамға қауіпті іс – әрекеттерде көп
жағдайда жалпы субъект деп танымай, арнайы субъектінің жауаптылығын
нақтылау.
5. Қылмыстық ниет мен мақсаттың бірлігін, олардың қылмыстық мінез-
құлықты қалыптастырудағы өзара тәуелділігін анықтау;
6. Қорқыту қылмысының ұғынылмайтын ниеттердің қылмыстық мінез-құлықты
қалыптастырудағы әсерін анықтау. Сонымен қатар қылмыстық мақсат пен
ниеттердің жекелеген түрлері – пайдакүнемдік, бұзақылық, кек алу,
қызғаншақтық тағы басқа да түрлерінің мазмұныны ашу, қылмысты саралау мен
жаза тағайындауда маңызын айқындау.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы жұмыс мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдер мен ұсыныстарды қолданудың мүмкіндіктерін
көрсетеді. Алынған қорытындылар мен ұсыныстарды:
- Қазақстан Республикасы қылмыстық заңын жетілдіру жұмыстарында
қолдануға;
- Қылмыстық құқық пәні бойынша және кейбір арнайы курстар бойынша оқу
істерін жүргізуде, сонымен қатар оқулық және әдістемелік құралдарды
дайындауда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған
мәселелердің мазмұнына сәйкес анықталады және ол кіріспеден, үш бөлімнен,
он екі бөлімшелерден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан құралады.
I тарау. Қылмыстық құқықтағы қорқытудың қылмыстық - құқықтық және
криминологиялық сипаттамасы
1.1 Қорқытудың объектісі
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының екінші бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, - деп жариялаған.
Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды [1].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен
азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты
міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасында барлық заңдары
жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостаендықтарын қорғауға әр
уақытта артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы
қылмыстарға арналған.
Осы тарауға арналған барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылады. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынандай түрлерге бөлінеді[2]:
1. Өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру (96-бап), жаңа туған сәбиді
анасының өлтіруі (97-бап), жан күйзелісі жағдайында болған адм өлтіру (98-
бап), қажетті қорғаныс шегінен шығу кезініде жасалған кісі өлтіру (99-бап),
қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде
жасалған кісі өлтіру (100-бап), абайсызда кісі өлтіру (101-бап), өзін-өзі
өлтіруге дейін жеткізу (102-бап).
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар; денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру (103-бап), денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап), денсаулыққа
жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру (108-бап), қажетті қорғаныс шегінен
шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-бап), қылмыс жасаған адамды
ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-бап), денсаулыққа
абайсызда зиян келтіру (111-бап), ұрып-соғу (106-бап), азаптау (107-бап),
қорқыту (112-бап), ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның
органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету (113-бап), соз ауруларын жұқтыру
(115-бап), адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру (116-бап),
медицина қызметкерлерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-
бап), заңсыз аборт жасау (117-бап), науқасқа көмек көрсетпеу (118-бап),
қауіпті жағдайда қалдыру (119-бап).
3. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар; адамды ұрлау (125-
бап), бас бостандығынан заңсыз айыру (126-бап), психатриялық стационарға
заңсыз орналастыру (127-бап), адамдарды пайдалану үшін азғырып көндіру (128-
бап).
4. Жеке адамның ар намысына және адамгершілігіне қарсы қылмыстар;
жала жабу (129-бап), қорлау (130-бап).
5. Жыныстық қылмыстар; зорлау (120-бап), нәсіпқұмарлық сипатындағы
күш қолдану (121-бап), он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста
болу және нәсіпқұмарлық сипаттағы өзге де іс әрекеттер (122-бап), жыныстық
қатынас жасауға, әйел мен әйелдің, еркек пен еркектің жыныстық қатынас
жасауына немесе нәсіпқмарлық сипаттағы өзге де іс әрекеттерге мәжбүр ету
(123-бап), жас балаларды азғындату (124-бап).
Қорқыту қылмысының тікелей объектісі – адамдардың өмірі мен
денсаулығы. Ол үшін біріншіден, қылмыс объектісінің түсінігін, құрылымын,
түрлерін толық ауқымды ашуымыз қажет. Қылмыс қашан да бір құндылықтарға қол
сұғып, зардап әкеледі немесе әкелу қаупін туғызады не нәрсеге қол сұғылса,
не қол сұғылмақ болса, сол қылмыс объектісі болып табылады. Қылмыс
объектісінің мәселесі кінә, зиян келтіру мәселесінен кем түспейтін маңызды
да философиялық терең мәселе болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында
қылмыс объектісі болып қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Айталық, В.Г. Смирновтың пікірі бойынша "Құқықтық тәртіп шын мәніндегі
қоғамдық қатынастардың өзінше бір құқықтық қабығы ретінде қылмыс және басқа
да құқық бұзушылық кезінде белгілі бір зардап шегеді, осы тұрғыдан келгенде
ол қылмыстық құқықтық қорғау мен жалпы құқықтық қорғау объектісіне енуі
тиіс" [22]. Өз сөзімізбен айтсақ, бұл ұғымның дәл мағынасында қылмыстық қол
сұғушылық объектісі деп - тек қана социалистік қоғамдық қатынастарды ғана
емес, олардың қамтамасыз етілу шарттарын да, яғни құқықтық тәртіпті де тану
керек. Құқықтық тәртіп нақты - қоғамдық қатынастардың құрамына енбейді, сол
себепті қылмыстық құқықтық қорғау объектісінің айрықша бір құрамдас
элементі болып табылады. Осыған орай, М.И. Федров та қылмыс объектісі деп
- тек қана қоғамдық қатынастарды емес, сонымен қоса, құқық нормасын да
тануды ұсынады [23]. Бұл тұрғыда Гельфер Е.А. құқық нормасының мазмұны
оған берген түсініктемесіне қарай өзгеріп отыратын тұрақсыздығын алға
тартып, сондай-ақ барлық қоғамдық қатынастардың құқық арқылы реттелмейтінін
келтіре отырып, келіспейтіндігін баяндайды. Сондықтан да қылмыстық құқық
ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы объектісі
деп таниды [24]. Қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын қатынастардың
тізбегі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының міндеттерін айқындайтын 2-
бабында атап көрсетілген. Қылмыстық заңмен кез-келген қоғамдық қатынастар
қорғала бермейді. Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің
заңды құқығының бұзылуы қылмыс болып табылмайды. Мұндай ретте олардың
құқықтары азаматтық заңмен реттеледі. Қарыз беруші мен борышқордың
арасындағы қатынаста азаматтық құқық нормасымен шешіледі. Жұбайлардың
арасындағы мүліктік қатынас та отбасылық құқық нормаларымен қорғалады.
Жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы еңбек қатынастары “Еңбек туралы” Заңдар
арқылы қорғалады. Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі
қауіп келтіретін немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық
құқықтық нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып
табылады. Қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың
өзі тарихи, өзгермелі болып отырады. Оның қатары жана құбылыстардың қылмыс
болып танылатынына байланысты кеңейуі немесе қылмыс болып келген кейбір
нормалардың күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс
қатарында болмаған компьютерлік ақпаратка кіру, ЭЕМ үшін зиянды
бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату (ҚК 227-бап) жаңа заң бойынша
қылмыс, ал бұрын қылмыс болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық, алып-
сатарлық, жаңа заң бойынша қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға жатпайды. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодекстің 2-бабының 2-бөлігінде "осы кодексте қылмыстық
жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады" - деп
көрсетілген. Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша
белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы
объектісі болып табылатынын көрсетеді. Қылмыстық құқық теориясында
қылмыстың объектісі бойынша саралау мәселесінің негіздері жөнінде әртүрлі
пікірлер бар. Мәселен В.Н. Кудрявцев. В. Сергиевский, С. Рахметов, Б.А.
Куринов, В.И. Малыхин т.б. ғалымдар қылмысты объектісі бойынша саралау
көрінісіне нақты заңдылық түсініктер береді. Алайда, қылмыс объектісіне қол
сұғуға қатысты мәселеге Н.И. Коржанскийдің жеке монографиясы арналған,
қылмыс объектісің жалпы сұрақтарына байланысты А.А. Пионтковский, Н.Д.
Дурманов, Н.И. Загородников, М.Д. Шаргородский, Я.М. Брайнин, ал арнайы
зерттеу жүргізген ғалымдар Б.С. Никифоров, Е.А. Фролов, Е.І. Қайыржанов,
В.К. Глистиннің еңбектері көрініс тапқан. Отандық ғалым Е. Алауханов
"қылмыс объектісі дегеніміз - қылмыстық заңмен қорғалатын және қылмыстан
зиян келетін әлеуметтік құндылық"-деп тұжырымдайды. Қылмыстың объектісін
дұрыс анықтау қылмысты саралау барысында ұқсас қылмыстарды бір-бірінен
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені,
қылмыстық құқықтық қорғау объектісіне әрқашанда өзінің мәні мен дәрежесіне
қарай ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады [28]. Объекті маңызды
болса соған сәйкес істелген қылмыста қауіпті болып саналады. Осыған орай,
оны қылмыстық құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады. Әрекетті
дұрыс саралау үшін, қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін істің нақты мән-
жайын, сондай-ақ қылмысты қылмыс емес әрекеттен, бір қылмысты екінші бір
қылмыстан айыруға мүмкіндік беретін кұрамның белгілерін, яғни басты белгісі
кылмыс объектісін жақсы білу қажет. Сонымен, қылмысты дұрыс саралаудың
қаншалықты маңызды екендігі осыған да түсінікті болар. Қылмыстық құқықтағы
қоғамдық қатынастың қылмысты саралау үшін маңыздылығы. Қылмыстың обьектісін
дұрыс анықтау үшін қылмысты саралаудың маңыздылығы кылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені қылмыстық
құқықтық қорғау обьектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Осыған орай, қылмыстық
құқықтағы қоғамдық қатынастың қылмысты саралау үшін маңыздылығы теория
жүзінде де, тәжірибе тұрғысынан да ерекше. Қоғамдық қатынас тек адамдар
арасында ғана болады. Өзге тіршілік иелері мұндай қасиеттен ада. Адамдар
бір-бірінен байланысын, кіріптарлығын сезінген сәтінен бастап қоғамдық өмір
басталады. Философиядағы (әдістемедегі) "қатынас" ол "барлық құбылыстардың
өзара байланыс сәті. Заттардың қатынасы объективті: заттар қатынастан тыс
өмір сүрмейді. Кез-келген заттың өмір сүруі, өзіндік ерекшеліктері мен
қасиеттері, дамуы оның объективтік әлемдегі өзге заттарға қатынасына
байланысты немесе бір мезгілде осылардың екеуі - деген анықтама береді.
Қоғамдағы қоғамдық қатынастар орасан көп болғандықтан объективтік құқық ең
негізгілерін, құндыларын ғана мақұлдап, реттеп, қорғауды мойнына алады да,
әр құқық саласы әртүрлі туысқан қатынастарды еншілеп, бөліске салады.
Құқықпен қамтыған қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар дәрежесіне ие
болады. Құқық теориясы бойынша құқықтық қатынастардың мазмұнын қатынасқа
түсушілердің субъективтік құқықтары мен міндеттері және оларды қолдану мен
жүзеге асыруға байланысты шынайы әрекеттері құрайды. Заң қоғамдық
қатынастарды қалыптастыра бағытталады. Қоғамдағы туындайтын сан алуан
қоғамдық қатынастардың ішінде қылмыстық құқыққа да енші тиген [29]. Ол да
қатынас жасалған сәтінде мемлекет пен қылмыскердің арасында туындайтын
қатынастарды реттейді. Дегенмен, қылмыстық құқықтық ерекшелігі өзі
реттейтін аталмыш қатынастардан басқа да қатынастарды қорғайтындығында. Осы
қатынастарды қорғау мен реттеу хақында сан түрлі пікірталастар ұшырасады.
Ал егер де қоғамдағы қалыптасқан қатынастар ендігі жерде нақты қылмыстық
құқықтық амалдармен қорғауды қажет етпейді, деген шешімге келсе, онда ол
нақты әрекет үшін қылмыстық жауаптылықты доғарады және қылмыстық кодекспен
сәйкес нормаларды (барлығы не бөлшегін) алып тастайды (декриминализация)".
Қоғамдық қатынастар туралы толығырақ танымға ие болу үшін, сондай-ақ
қылмыскердің объектіге ықпал ету механизімін игеру үшін қылмыс объектісі -
қоғамдық қатынастардың тек теориялық жағынан ғана бөлшектене алатын
құрылымына тоқталуымыз қажет.
Қоғамдық қатынастардың құрылымы туралы қылмыстық құқықтық теорияда
әр түрлі пікірталастар орын алады. Мәселен, қылмыс объектісіне қатысты
алғашқы болып толық зерттеу жүргізген Б.С. Никифоров қоғамдық қатынастардың
үш түрлі құрамдас элементін атайды: 1) қоғамдық қатынасқа қатысушылар; 2)
қатысушылардың арасындағы қатынас; 3) қатынастардың жүзеге асыру шарты
[27]. Ал философиялық, социологиялық әдебиеттерде кездесетін пікір бойынша
қоғамдық қатынастарды: 1) олардың қатысушылары; 2) аталмыш өзара байланысты
тудыратын факторлар (қатынас соған қатысты туатын "зат"): 3) қоғамдық
маңызды әрекет (әлеуметтік байланыс) құрайды. Қоғамдық қатынастардың
құрамдас бөліктеріне жеке-жеке тоқталатын болсақ, біріншіден, қоғамдық
қатынастарға түсушілер (субъектілер) қатынас болған соң міндетті түрде оның
субъектілері де болатыны белгілі жағдай. Субъект дегеніміз (латынша-
subjectum) 1) сыртқы әлемді танушы және оған өзінің тәжірибелік әрекетімен
ықпал етуші адам; 2) қандай да бір қасиеттерге ие адам, тұлға; 3) құқықтар
мен міндеттерге ие заңдық субъект: жеке тұлға және заңды тұлға. Демек,
қоғамдық қатынастардың субъектілерінің қатарына жеке адамдар ғана емес,
сонымен қоса, мемлекет, оның мекемелері, заңды тұлғалар, ұжымдар, топтар
т.б. жатады. Әрине, жеке адамнан басқалары тікелей өздері әрекет ете
алмайды.
Қашанда олардың функциясы жеке адамдар арқылы атқарылады. Екіншіден,
қатысушылардың өзара байланысын қарастырсақ, бұл өзара байланыс (әлеуметтік
байланыс) қоғамдық қатынастардың мазмұны болып қарастырылады. Себебі, ол
қоғамдық қатынастың мәні мен негізгі қасиеттері көрініс табатын айнасы. Бұл
өзара байланыс бізге кейде субъектінің басқа қоғам мүшелеріне қатысты жай-
күйі және оның өзін белгілі бір жолмен ұстаудың нақты мүмкіндігі,
әлеуметтік мүмкіндігі болып, кейде осы мүмкіндікті жүзеге асыру немесе
қоғамдық қатынас субъектілерінің әрекеті болып көрінеді. Жоғарыдағы
пікірлерден біз әлеуметтік өзара байланыс туралы екі бағытты аңғарамыз.
Қылмыс объектісін топтастыру, оның саралау процесіндегі рөліне тоқталсақ,
қылмыстық ғылым теориясында қылмыстың объектісін жете білу үшін оның
маңызын және атқаратын рөлін, қызметін түгел ашу мақсатымен қылмыстың
объектілерін топтастыру қағидасы қалыптасқан. Я.В. Таций, қылмыс
объектілерін топтастыру туралы екі түрлі тұжырым ұсынды: біріншісі,
"вертикалдық" топтастыру, яғни қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастардың жинақталуына қарай; екіншісі - "горизонтальды" топтастыру,
яғни қылмыс арқылы тікелей зардап шегетін қоғамдық қатынастарды
маңыздылығына қарай . Осы уақытқа дейін қылмыс объектісін топтастыру
мәселесінде терминологиялық, әдістемелік жетіспеушіліктер қолайсыздықтар
болғанымен, қазіргі қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісі вертикал
бойынша үш немесе төрт кезеңнің үлгісі бойынша топтастырылады [3]. Ең
алғашқы рет, қылмыс объектісін топтастырудың үш кезеңді нұсқасын 1938ж.
В.Д. Меньшагин ұсынды. Жоғарыда аталған нұсқада қылмыс объектісін жете білу
үшін, оның маңызын қылмысты саралауда алатын орнына байланысты қызметін
түгел толық ашу мақсатымен қылмыстың объектісін жалпы, топтық, тікелей деп
бөледі[4]. Бұлар әдістеме бойынша өзара бүтін мен бөлшек санаттары сияқты
қатынаста немесе танымдық тұрғыдан келсек, оларға диалектиканың жалпы,
ерекше, жеке санаттарын қолдануға болады. Жалпы объект тектік объектілерден
тұрса, өз кезегінде тікелей объектілердің жинағы, жиынтық көрінісі тектік
объектіні құрайды. Заң шығарушы мұндай заңға қайшы әрекеттің тұтастығы мен
қорғалатын объектілердің байланыстылығын ескере отырып, оларды Қылмыстық
кодекстің бір ғана нормасымен рәсімдейді. Осыған орай, тікелей
объектілердің бірі негізгі болуы тиіс, ал келесісі қосымша болуы қажет.
Демек, қажетті қосымша объект Қылмыстық кодексте келтірілген, жасалған
әрекетті дәл сол қылмысқа саралау үшін өте қажет болады. Қосалқы объектіге
зардап келуі де, келмеуі де мүмкін. Қосымша объект дегеніміз - негізгі
объектіге қарсы жасалған қылмыстан жол-жөнекей залал шегетін немесе шегуі
мүмкін болатындай қауіпі бар объект. Қылмыстық объектінің бірінші түрі,
жалпы объект болып табылады. А.Н. Ағыбаев "қылмыстың жалпы объектісі деп
-қылмыстық заң нормасы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын
айтамыз" - дейді. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстың іс-әрекеттің
кез-келгенінің барлық уақытта да қоғамдық қатынастардың барлық қылмыстардың
жалпы объектісі екендігін көрсетеді[6]. Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде қамтылған барлық қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісін
құрайды. Оның ауқымы кейбір әрекеттерді қылмыстандыру, қылмыссыздандыру
кезінде өзгеріске түсіп отырады. Мәселен, Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1-
бөлігінде ең маңызды қоғамдық қатынастардың тізбегі берілген. Қылмыстың
жалпы объектісі қылмыстық құқықтың әлеуметтік, саяси мазмұнын, жалпы қылмыс
атауының табиғатын дұрыс анықтауға, іс-әрекеттің жалпы қылмыс қатарына
жатқызылуының негізгі қағидасын, сонымен бірге, қылмысты басқа құқық
бүзушылықтан ажыратуға толық мүмкіндік береді. Бірақ, жалпы объектінің
түсінігі біртектес нақты іс-әрекеттердін ерекшелігін бейнелеуге жеткіліксіз
болып табылады. Осыған байланысты қылмыстық ғылым теориясы қылмысты қол
сұғушылықтан топтық және тікелей объектілерін бөліп қарастырады.
Қылмыс объектісінің екінші түрі топтық объекті дегеніміз - қылмыстық
қол сұғушылықтан қылмыстық заң қорғайтын біртектес немесе өзара ұқсас
қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі болып табылады. Мысалы,
қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау, тонау оны алаяқтықпен алу, бір
топтық объектіге - басқа біреудің мүлкіне, меншігіне байланысты қарсы
қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды білдіреді. Бір топтық объектіге
қол сұғуына байланысты қылмыстар Ерекше бөлімнің жеке-жеке тарауларына
біріктірілген. Қылмыстың топтық объектісінің атауы көп жағдайларда
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тарауларында көрсетіледі, кейбір
реттерде заң шығарушы оны Ерекше бөлімнің бір бабында да атап көрсетеді. Ал
қайсыбір жағдайларда оның атауы қылмыс құрамының мазмұнына талдау жасау
арқылы анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде
Ерекше бөлім жеке адамға қарсы қылмыстар (1-тарау), меншікке қарсы
қылмыстар (6-тарау). бейбітшілікпен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар
(4-тарау) деген тарауларда қылмыстың топтық объектісі тікелей көрсетілген.
Ал Қылмыстық кодекстің 366-бабында әскери қылмыстардың жалпы түсінігімен
бірге осы қылмыстың топтық объектісі - әскери қызмет атқарудың белгіленген
тәртібі атап көрсетілген. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген
нақты қылмыстардың құрамының мазмұнына талдау жасай отырып та, қылмыстың
топтық объектісін анықтауда мүмкіндік туады. Мысалы, мемлекеттік қызметтің
мүддесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі болып мемлекеттік аппараттың
дұрыс, бір қалыпты қызметін бұзу екендігі осы тұрғыдағы қылмыстар құрамын
талдау арқылы анықталады [7].
Сонымен, қылмыстың біртектес тобының объектісі Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге,
істелген қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және қылмыстардың
нақты, ғылыми түрде топтастырылуына жол ашады. Қылмысты саралауда қылмыстың
топтық объектісін анықтаудың маңызы ұқсас қылмыстарды бір-бірінен дұрыс
жіктеп, ажыратуға мүмкіндік береді. Мәселен, жеке адамға қарсы қылмыстармен
бұзақылықты бір-бірінен ажырату объект арқылы жүзеге асырылады. Өйткені
жеке адамға қарсы қылмыстың объектісі - жеке тұлға оның өмірі, денсаулығы,
ар-намысы, ал бұзақылықтың объектісі -қоғамдық тәртіп [33].
Қылмыстың объектісінің үшінші түрі тікелей объектіге байланысты
алғашқы болып сөз қозғағандардың бірі Б.С. Никифоровтың пікірі бойынша,
қылмыстың тікелей объектісі болып әлеуметтік қондырғылардың, қылмыстық
құқықпен қорғалатын қалыпты қызмет ету міндеті болып табылады [30]. Ал бұл
міндеттердің өзін қоғамдық қатынастардың құрамдас бір бөлігіне балағаны
мәлім. Оның ойынша, жоғарыда айтылған жеке меншікке қарсы қылмыстардың
топтық объектісі болып жеке адамның меншік қатынастары тұрғысындағы қалыпты
қызмет етуі, дәлірек айтсақ, заң арқылы оған берілген мүлікті өз еркімен
пайдалану мүмкіндігі табылса, бұл мүмкіндікті жүзеге асыру міндетіне, айтар
болсақ, мүліктің басқа тұлғаға өтуі ешқандай қорқытусыз тек иесінің шынайы
қалау бойынша ғана жүзеге асуы табылады.
Денсаулық дегеніміз - қандай да болсын ауру өзгерістерінің
жоқтығымен сипатталатын организмнің қалыпты жағдайы. Қансырау, тәнді
ауыртатын соққылар, жырып кетулер және т.б. адам организімінің кез-келген
түйіршіктерін немесе органдарының дұрыс қызмет етуін бұзады және адам
денсаулығына белгілі бір дәрежеде зиян келтіреді. Сондықтан адам органдары
мен организімнің түйіршіктерінің дұрыс қызмет етуін бұзуға бағытталған
қорқыту әрекеттердің тікелей объектісі болып адамның денсаулығы табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалуға кез-келген адамның өмірінің басынан аяғына
дейін соматикалық және психикалық денсаулығы жатады. Адам өмірі нәрестенің
туған сәтінен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы
арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс
нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің
соңғы сәті болып табылады. Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге
бөлінеді. Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағанан кейін 5-6 минут
шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына
байланысты бұл кезең 10 немесе одан да көбірек минутқа созылады. Өлудің
соңғы кезеңі - биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен
шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдарымен
тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға жалғасқанымен, мидың өлуі адам
өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни, адам өмірінің соңғы сәті -
биологиялық өлім. Медициналық тұрғыдан денсаулық дегеніміз адам
организімінің түйіршіктері мен органдарының дұрыс қызмет етуі[8].
1.2 Қорқытудың объективтік жағы
Қорқытудың объективтік жағынан өлтіремін немесе денсаулыққа ауыр зиян
келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш көрсетемін не
мүлікті өртеп құртамын деп жарылыс жасау немесе өзге жалпы қауіпті тәсілмен
қорқыту, бұл қорқытудың іске асатындығына қауіптенудің жеткілікті негіздері
бар екендігі арқылы сипатталады.
Адамның жасаған іс-әрекеті кез келген жағдайда бір-бірімен байланысты
екі көріністен құралады, бірі, іс-әрекеттің сыртқы көріністерінің
жиынтығынан құралса, екіншісі, ішкі психикалық көңіл-күй, сезімнің белсенді
нышанынан көрініс табады. Осыған орай, адамның сырттан келген әсерді
қабылдап оған жауап қайтаратын, яғни рухани күйі, ішкі сезімі өз алдына
психофизикалық мінез-құлқыдан тұрады. Психофизикалық бірлік жасалған іс-
әрекеттің көрінісінен құралады. Әрбір адам өз іс-әрекетін жүзеге асыру үшін
барлық адам бойындағы тылсым күштер арпалысқа түсіп, ішкі және сыртқы
сезімнің жиынтығы белгілі іс-әрекетке айналады. Адамның іс-әрекетінің
сыртқы көрінісі қылмыстық құқықта қылмыстың объективтік жағын құрайды.
Әлбетте, қылмыстың объективтік жағы қылмыс объектісі сияқты қылмыс
құрамының объективтік сипаттағы элементтерінің бірі болғанымен одан
ауқымдырақ[10]. Ол дегеніміз қылмыстың өзіне тән сыртқы қабылданатын жағы.
Ол белгі субъектінің іс-әрекетінен (әрекет немесе әрекетсіздік) басталып,
қылмыстың салдарының тууымен аяқталатын оқиғалар мен құбылыстардың ретті
дамуы тұрғысынан оның сыртқы жағынан қарастырылатын заңмен қорғалатын
мүдделерге қоғамдық қауіпті және заңға қайшы қол сұғу процесі болып
табылады. Қылмыс құрамының төрт нышанының бірі, оның объективтік жағы -
қылмыстың сыртқы жағы бола тұрса да, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
Абайбекова Қаламқас
Қорқытып алушылық қылмысының қылмыстық құқықтық және криминологиялық
аспектілері
Мамандығы 6N0301
Құқықтану магистрі академиялық дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., доцент Ә.Бахаутдинов. ___________
қолы
Түркістан 2010 ж.
МАЗМҰНЫ
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Қылмыстық құқықтағы қорқытудың қылмыстық - құқықтық және
криминологиялық сипаттамасы
1.1 Қорқытудың
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...11
1.2 Қорқытудың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.18
1.3. Қорқытудың субъектісі және бұзақылық жасаған тұлғаның жеке басының
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
1.4 Қорқытудың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
II тарау. Қорқыту үшін жазаны тағайындау және саралаудағы мәселер
2.1 Қорқытуды саралаудағы даулы
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ІІІ тарау. Қорқыту қылмысының криминалистикалық сипаттамасы
3.1Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын тергеудегі арнайы білімдерді
пайдаланудың
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысын сoт сараптамасы арнайы білімдерді
пайдаланудың негізгі нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.52
3.3 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысының сот-психиатриялық сараптама
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.4 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмыстарын тергеуде сот сараптамасын
тағайындау және
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..60
3.5 Қорқыту арқылы кісі өлтіру қылмысында арнайы білімі бар тұлғалардың
білімдерін басқа нысандарда пайдалануға байланысты заңнаманы жетілдірудің
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .72
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Анықтамалар
Қылмыстық заң – қылмыстық құқықтың маңызды көрінісі әрі қылмыстық
құқықтың бірден бір қайнар көзі ретіндегі қоғам үшін қауіпті іс -
әрекеттерді жасауға салынған тыйымдар мен оларды бұзғаны үшін жауаптылықты
белгілейтін нормалардың жүйесі.
Қылмыс – жазалау қатерімен тыйым салынған, қылмыстық заңда көзделген
айыпты қоғамға қауіпті іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстылық – бұл белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір
мемлекетте жасалған қылмыстардың жүйесін білдіретін тарихи өзгермелі
әлеуметтік және қылмыстық – құқықтық құбылыс.
Қылмыстық жауаптылық – қылмыс заңы бойынша қылмыс деп белгіленген
нақты іс - әрекетті істеген адамды мемлекет атынан оның тиісті органдары
арқылы айыптаушылығы.
Қылмыс құрамы – қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті іс -
әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін
қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің
және олардың белгілерінің жиынтығы.
Қылмысты саралау – қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы істелген іс
- әрекетті нақты бір қылмыс құрамына жатқызу және осы әрекетке Қылмыстық
кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімдегі тиісті баптарға дәлме – дәл жатқызып,
құқықтық баға беру.
Қылмыс объектісі – қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастардың, заңды мүдделердің, құқықтардың және құндылықтардың жиынтығы.
Қылмыстың объективтік жағы – қылмысты істеген адамның мінез –
құлқының сыртқы көрінісі.
Қылмыс субъектісі - қоғамға қауіпті іс - әрекет жасаған және заңға
сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам.
Қылмыстың субъективтік жағы – қылмыстың ішкі жағын, яғни кінәлінің өз
іс - әрекетіне және оның нәтижесіне қатысты психикалық қатынасын, сондай –
ақ қылмысқа итермелеген ішкі сезімін білдіретін қылмыс құрамының бір
элементі.
Қылмыс санаттары – қылмыстық кодексте көзделген әрекеттер сипатын
және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай онша ауыр емес қылмыстарға,
ауырлығы орташа қылмыстарға, ауыр қылмыстарға және ерекше ауыр қылмыстарға
бөлінеді.
Қылмыстардың бірнеше рет жасалуы – қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінің белгілі бір бабында немесе бөлігінде екі немесе одан көп әрекетті
жасау және олар үшін қылмыстық жауаптылықты өтемеген болуы.
Кінә - бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда істейтін
қоғамға қауіпті іс - әрекетіне және оның қоғамға зиянды зардабына деген
көзқарастарының жиынтығының көрсеткіші.
Қасақана жасалған қылмыс – тікелей немесе жанама ниетпен жасалған
әрекет.
Тікелей ниетпен жасалған қылмыс – егер адам өз іс - әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе
және осы зардаптардың болуын тілесе.
Жанама ниетпен жасалған қылмыс – егер адам іс - әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті
зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардартардың болуын
тілемесе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немқұрайды қараса.
Абайсызда жасалған қылмыс – менмендікпен немесе немқұрайдылықпен
жасалған әрекет.
Менмендікмен жасалған әрекет – егер адам өз іс - әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе,
бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау
мүмкіндігіне сенсе.
Немқұрайдылықпен жасалған қылмыс – егер адам қажетті ұқыптылық пен
сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын
бола тұра өз іс - әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті
зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе.
Қылмыстық ниет – белгілі бір қажеттіліктер мен мүдделердің іштей
түрткі болуына байланысты адамның соларды басшылыққа ала отырып саналы
түрде қылмыс істеуге бел бууын айтамыз.
Қылмыстық мақсат – адамның қылмыс істеу арқылы болашақта белгілі
нәтижеге жеуі.
Қате – адамның істелетін қоғамға қауіпті іс - әрекетіне байланысты
факт немесе заң туралы мән – жайлары жөніндегі теріс түсінігі.
Заң туралы қате – адамның іс - әрекетінің қылмыс қатарына жататыны
немесе жатпайтыны, оның саралануы, осы іс - әрекеті үшін тағайындалатын
жазаның түрі, мөлшері жөніндегі теріс ұғым.
Фактілі қате – адамның қылмыс құрамының объектісі және объективті
жағының белгілері, яғни нақты жағдайлар жөніндегі теріс ұғыну.
Жазықсыз зиян келтіру – егер іс - әрекет жасаған адамның іс -әрекеті
(әрекетсіздігі) және одан кейін пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар
оның ниетімен қамтылмаса, ал Қылмыстық заңда абайсызда мұндай әрекет
жасағаны және қоғамдық қауіпті зардаптар келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылық көзделмейтін әрекет.
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі болып - қорқыту адам өмірі мен
денсаулығына қарсы қылмыстардың ең тараған түрлерінің бірі болып табылады.
Қылмыстың бұл түрі денсаулыққа қарсы
қылмыстардың ең қауіптісі болып саналады. Еліміз дүние жүзінде дамыған 50
мемлекеттің қатарына өту үрдісінде. Осыған орай, қылмыстық заңды жетілдіру,
халықаралық нормалардың тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға шамалы қауіпті
емес іс-әрекеттерді қылмыс қатарынан шығару, қылмыстық жазаны ізгілендіру
және қылмыстық құқықтың жұрт таныған халықаралық тиімді қағидаларын
заңдарды жетілдіруге пайдалану мәселелерін зерттеу-көкейкесті мәселелердің
бірі болып отыр.
Қылмыстық заңда көрсетілген міндеттерді жүзеге асыру үшін Қылмыстық
кодекс қылмыстық жауаптылықтың негізін белгілейді. Демек, қылмыстық заңда
көрсетілген іс-әрекеттерді істеген адам осы заңда белгіленген негізде ғана
жауапқа тартылады.
ҚР Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінде әр адам оның қылмыс
жасағандығы үшін кінәлілігі дәлелденгенге және соттың заңды күшіне енген
үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады[1]. Ол үшін, қылмыстық
заң, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қандай қауіпті іс-әрекеттер
қылмыс болып табылатынын және оларды жасаған кінәлі тұлғаларға жазаның
түрін белгілейді. Қылмыстылықтың санын азайтуда мемлекет тарапынан жүзеге
асырылып жатқан кең көлемдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік
шаралардың арқасында тұрақты ұйымдасқан қылмыстық құрылымдар, ұйымдасқан
топ пен қылмыстық бірлестіктердің істеген ауыр қылмыстары әшкерелініп,
ауыздықталуда. Қажетті қылмыстық заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ
қолданылуы, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс
істеген адамның лайықты қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды
құрметтеуге тәрбиелейді және олардың заңға деген сенімділігін арттырады.
Ұзақ жылдар бойы орын алған кеңестік әміршілдік-әкімшілдік тоталитарлық
жүйе, жеке адамға табыну, тоқырау және қайта құру кезеңдерінде қылмыстылық
өршігенін негізгі себеп дей тұрсақта, өрескел мінез-құлықтарды
насихаттайтын әдебиеттердің, шет ел фильмдерінің ықпалынан туындайтын
қорқыту, азаматтардың тыныштығына зардабын тигізетін, кей кезде басқа, одан
гөрі ауыр қылмысқа итермелейтін қауіпті қылмыс екенін және оның жылдар бойы
қоғамнан қалмай келе жатқан дерт екенін мойындау керек.
Сондықтан, қорқыту арқылы қылмыс жасаған адамдарға істеген іс-
әрекеттерін дұрыс саралап, қылмыстық жауаптылықты заңға сәйкес белгілеу,
осы қылмыспен күресуге пәрменді әрі тиімді жағдай туғызады.
ҚР ҚК-тің 112-бабына сәйкес қорқыту деп, өлтіремін деп немесе
денсаулыққа ауыр зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге
ауыр күш көрсетемін не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс жасап немесе
өзге жалпы қауіпті тәсілмен қорқытуды айтамыз [3,4].
Бұл қылмыстың түрінде, адамгершіліктің жалпы қабылдаған қалыптарын
көпе-көрінеу жоққа шығару, азаматтарға қатысты құрметтемеушілік, анархизм,
эгоизм, қатыгездік т.б.с.с. адамның денсаулығына қарсы әрекеттер анық
көрініс табады. Сот тәжірибесі көрсеткендей, қорқыту үшін сотталғандардың
80 % әрекеттерінде азаматтарға күш қолданумен, бөтеннің мүлкін бүлдіру
немесе жою сияқты әрекеттер көрініс табады. Сонымен қатар, қорқыту,
көбінесе өзге ауыр қылмыстардың жасалуына әкеп соқтырады. Ол негізінен,
әрбір бесінші жасалған қасақана адам өлтіру қылмысының себебі болады.
Статистикаға сәйкес, Қазақстан Республика бойынша: 2004 жылы 10088,
2005 жылы 10611, 2006 жылы 9088, 2007 жылы 7494, 2008 жылдың соңғы тоғыз
айында1012 қорқыту қылмыстары жасалған болатын. Соның ішінде, 2007 жылы ҚР
ҚК-тің 112-бабы бойынша 347 адам сотталған[5].
Сондықтан да, қылмыстың бұл түрімен күресу, құқық қорғау
органдарының басты міндеті болып келеді. Осыдан, адамның өміріне және
денсаулығына қылмыстық-құқықтық қорғауға арналған теориялық мәселелерді
дайындаудың өзектілігі және маңыздылығын көреміз. Бұл қылмыстың мәнін дұрыс
түсіну, қорқыту әрекеттерді саралауда, басқа қылмыс түрлерінен шектеуде
және онымен күресуде маңызы өте зор. Негізінен қылмыстың бұл түрі құрамдас
болып келгендіктен, ғалымдар арасында бұл қылмыстың белгілері және заңи
конструкциясы жөнінде көптеген дискуссиялар болып жатыр.
Сот тәжірибесі көрсеткендей, осы қылмыстарды саралауда, қорқытуды
басқа қылмыстардан дұрыс шектеуде, елеулі қиындықтарға байланысты
қателіктер аз жіберілмейді. Соның кесірінен, азаматтардың Конституцияда
көрсетілген құқықтары мен заңды мүдделері бұзылады. Қорқыту қылмысының
құрамына талдау жасағанда, әсіресе, қылмыстың объектісі мен объективтік
жағы қиындыққа әкеліп соғады. Сонымен қатар, қылмыстың субъективтік жағын
анықтаудың да маңызы өте зор. Қылмыстық теорияда, қорқыту жанама ниетпен
жасалуы мүмкіндігі туралы пікірлер аз емес.
Құқық қорғау органдарының тәжіриебесінде, қорқытумен күресуде
көптеген қиындықтар аз емес, сондықтан да, осы қылмысты талдау түрде,
диссертация деңгейінде, қарастыру керектігі туындайды. Кейбiр судьялар
қорқытуды ұсақ жөнiндегi iстердi қарай отырып, жасалған әрекетке құқылық
тұрғыдан баға беруде қателiктер жiбередi, осының салдарынан қылмысы
тұрғысынан жазаланатын қорқытуды немесе басқа қылмыстарды жасаған адамдар,
әкiмшілік жауапкершілiкке тартылады. Көпшілік жағдайында қорқытудың нақты
түрлерінің жасалатынына қарамастан, соттар бұл жағдайды айыпкердiң
жауапкершiлігін ауырлататын жәйт деп есептеу мәселелерiн әр кезде талқылай
бермейдi. Соттардың осы санаттағы iстердi қарау кезiнде қылмыстың жасалуына
жағдай тудырған себептер мен жағдайларды және тиiстi шаралар қабылдауды
талап ету жөнiндегi өзiне заңмен жүктелген мiндеттердi орындамайды[6].
Диссертациялық жұмыстың зерттелу мақсаты мен міндеті - Ұсынылатын
жұмыстың мақсаты, қорқыту үшін жауаптылықтың ерекшеліктерін көрсетіп,
ондағы болатын теориялық және тәжірибиелік мәселелерді шешу және соның
негізінде, Қылмыстық заңды тиімді қолдануы үшін белгілі бір ұсыныстар беру
болып табылады, сонымен қатар, қорқытуды саралау кезінде туындайтын
мәселелерді анықтау.
Ал міндеті болып, жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жету үшін,
қорқытудың пайда болу тарихын зерттеу, қорқытудың құрамын анықтау, ҚР ҚК-
тің 112-бабында көрсетілген қорқыту құрамынының белгілеріне, әр бөлігіне
талдау жасау, заңда көрсетілген қорқытудың заңи мәніне талдау жасау,
соттардың қорқыту үшін жауаптылықты тағайындау кезінде, басшылыққа алынатын
мән-жайларды анықтау, қорқыту саралауда пайда болатын мәселелерді зерттеу,
қорқыту үшін жаза тағайындауда соттар тәжірибиесінің ерекшеліктерін
зерттеу.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қылмысқа қарсы
күрес және құқық тәртібін нығайту мәселесі жөніндегі мәжілісте
қылмыстылықпен күресудің және құқық тәртібін нығайтудың ауқымды, әрі тиімді
бағдарламасын ұсынды [2]. Сонымен қатар Президент өзінің мазмұнды
баяндамасында еліміз әлеуметтік қайта құру және демократиялық мемлекетті
құру жолында ең күрделі түрде қарқынды дамыған қылмыстылықпен қақтығысудың
шегіне жетті. Бұл шын мәнінде реформа саясатына, қоғамның тұрақтығына,
азаматтардың өмірі мен игіліктеріне қауіп тудырады, -деді. Қазақстан
Республикасы құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолында қоғамды ғана емес,
сонымен бірге қолданылып келген заңдарды да заман талабына сәйкестендіру
және үлгілі құқық жүйесін дүниеге келтіру үшін құқықтық реформаларды 1990
жылдардың аяқ кездерінен бастап кетті және бұл қызмет әлі күнге дейін
жалғасуда. Құқықтық реформаның нәтижелері қылмыстық құқыққа да қатысты
болып, реформаны белгілі бір қағидаларға сай жүргізу үшін мемлекеттік
құқықтық саясат анықталды. Осыған байланысты елімізде қылмыстылықпен
күресуді күшейту, оның бағдарламасын жасау, қылмысты дұрыс саралау үшін
құқық қорғау органдары қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында Республика
Президентінің жарлықтары мен қаулылары шықты. Атап айтар болсақ: Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір
қылмыстарды саралау туралы 2007 жылы 11 мамырда №1 нормативтік қаулысы,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Қажетті қорғану жөніндегі заңдарды
қолдану туралы 2007 жылы 11 мамырда № 2 нормативтік қаулысы, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының Зорлау және өзге де нәсіпқұмарлық сипаттағы
күш қолдану әрекеттерімен байланысты қылмыстарды саралаудың кейбір
мәселелері туралы 2007 жылы 11 мамырда №4 нормативтік қаулысы, Қазақстан
Республикасы Жоғарғы сотының Қылмыстардың бірнеше рет жасалуын және
жиынтығын саралау туралы 2006 жылы 26 желтоқсандағы №11 нормативтік
қаулысы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Қорқытып алушылық туралы
істер бойынша сот тәжірибесі туралы 2006 жылы 23 маусымдағы №6
нормативтік қаулысы, Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы 1994 жылғы 11
ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, Заңдылық пен
құқық тәртібін қамтамасыз ету жөніндегі қосымша шаралар туралы 1994 жылғы
9 маусымындағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы, Қылмысқа
қарсы күрес және құқық тәртібін нығайту жөніндегі шұғыл шаралар туралы
1995 жылғы 17 наурыздағы Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысы,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы арнайы заңдық күші бар бірнеше заңдар
қабылданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы – Қорқыту қылмыстық құқықтық
және криминологиялық сипаттамасы тұңғыш рет магистрлік деңгейде және
ана тілімізде зерттелуінде. Қазақ ССР- інің 1959 жылғы Қылмыстық
кодексінде қорқытудың заңдылық анықтамасы берілмеген еді[2]. Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодексінде тұңғыш рет қорқытудың
заңдылық түсінігі берілген. Яғни, өлтіремін деп немесе денсаулыққа ауыр
зиян келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш
көрсетемін не мүлікті өртеп құртамын деп, жарылыс жасап немесе өзге жалпы
қауіпті тәсілмен қорқыту - Қылмыстық кодекстің 112-бабында көрсетілген[3].
1. Қорқыту құрамының қылмыстық құқықтың сипаттамасын анықтау;
2. Қорқыту қылмысын аса қауiптi әлеуметтiк құбылыс ретiнде басқа ғылым
салаларының әдiстемесiн қолдана отырып, алдын алу шараларын
жетiлдiруге қатысты ой-пiкiрлер бiлдiру;
3. Жалпы өмірге қарсы қылмыстарға күрестегi әлемдiк тәжiрибеге көңiл
аудару және т.б.
4. Қорқыту қылмыстарының негізгі себептері мен жағдайларын анықтау;
5. Қорқыту қылмыстарын жасаушы тұлғалардың әлеуметтік және биологиялық
белгілерін анықтау;
6. Қорқыту қылмыстарын жасаушы тұлғалардың әлеуметтік демографиялық,
әлеуметтік адамгершілік, әлеуметтік психологиялық, әлеуметтік
құқықтық белгілерін анықтау.
7. Қылмыстық заң мен Жоғарғы соттың қаулыларында қорқыту қылмысын
саралаудағы олқылықтар мен кемшіліктерді жою жолдарын іздестіру және
сол тараптағы ұсыныстарды енгізу;
Диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі. Жалпы адамның өміріне
қарсы қылмыстар мәселелері Кеңес Одағының түрлі қоғамдық даму сатыларынан
өту кезеңдерінде зерттеліп, ғылыми жұмыстар нысанасы болып келеді. Осы
мәселені зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми еңбектер арнағандар
қатарында: В.Н. Кудрявцев, А.И. Рарог, В.А. Никонов, Л.Д. Гаухман, Г.А.
Левицкий Б.А. Куринов, А.В. Наумов пен А.С. Новиченко, Г.А. Тарарухин,
О.Ф. Шишов, Т.Г. Черненко, Н.М. Свидлов, А.Н. Трайнин, М.Д. Шаргородский,
Ф.Г. Бурчак, және тағы да басқа ғалымдарды атауға болады. Бұл ғалымдардың
ғылыми еңбектерінде Кеңес дәуірінің қылмыстық құқықтық заңдылықтарын
жетілдіруге көбірек көңіл бөлінді.
Қазақ КСР – і және Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдары
негізінде қылмыстық құқықтық мәселелердің шешілуіне өз үлесін қосқан
ғалымдар У.С. Жекебаев, Р.Т. Нұртаев, Ғ.Ы. Баймурзин, З.О. Ашитов, А.Н.
Ағыбаев, Е.І. Қайыржанов, Қ.Ж. Балтабаев, Н.О. Дулатбеков, Б.М. Жүнісов,
Р.Б. Құлжақаева, М.С. Нәрікбаев, Б.М. Нұрғалиев, М.О. Нукенов, Е.А.
Оңғарбаев, Р.О. Орымбаев, С.М. Рахметов, И.И. Рогов, Д.С. Чукмаитов, И.Ш.
Борчашвили және тағы басқа ғалымдардың еңбектерін айтуға болады.
Осы аталған және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және
тәжірибелік маңызы зор екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен
бағыттар, қоғам үшін қауіпті құбылыс болып табылатын қорқыту қылмыстарының
қылмыстық - құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс, әрі ұтымды ұйымдастыруға
бағытталған. Бұл зерттеушілердің еңбектерін талдай келе қорқытудың
субъективтік жағынан саралаудың түсінігі, қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі, абайсыздық және оның түрлері, қылмыс субъектісінің саралану
маңызы, қылмысқа қатысушылардың субъективтік жағының саралануының
мәселелері, басқа да саралауға қатысты ережелер де даулы екендігін
кездестіруге болады. Біз зерттеуімізде қорқыту қылмысының даулы
мәселелерінің бірі ретінде танылатын кінәнің нысандары, қатенің саралауда
маңызы және оны жекеше қолдануға қатысты мәселелерін қарастыруға және
тәжірибе қызметі үшін сапалы, әрі тиімді шешімдер жасауға тырыстық.
Сонымен қатар диссертациялық зерттеу жұмысы бүгінгі күннің талабына,
республикадағы демократиялық өзгерістерге және елдегі криминологиялық
жағдайға жауап бере алатын жалпы құқықтың жалпыға танымал нормаларының
негізгі идеяларына, қылмыстық іс жүргізу заңдарының жалпы ережелері мен
Адам құқықтарының жалпы Декларациясында бекітілген қағидаларына сай
орындалған.
Диссертациялық жұмыстың объектісі мен пәні
Объектісі болып - қылмыстық заңмен қорғалатын адам өмірі және
денсаулығы табылады, ал пәні болып – қорқытқаны үшін қылмыстық жауаптылықты
көздейтін – қылмыстық заң табылады.
Зерттеудің затын Қазақстан Республикасы Қылмыстық заңының
нормаларының мазмұны мен оларды қолданудың тиімділігін қорқыту қылмысын
саралауды дұрыс айқындап, құқық қорғау органдарының қызметін жетілдіруді
құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негізін қылмыстық құқықтың жалпы теориялық
тұжырымдары, нақты шындықты танудың жалпы негізгі ретіндегі диалектикалық
және қисындық заңдылықтар құрайды. Диссертацияны жазу кезінде осы мәселені
зерттеген ғалымдардың пікірлерін салыстыру, тарихи, логикалық талдау,
сондай – ақ нақты әлеуметтік, эксперттік бағалау әдістері кеңінен
қолданылады. Бұл өз кезіндегі құқықтық құбылыстардың мазмұны мен мағынасын
ашатын заңдылықтарды кешенді түрде талдауға мүмкіндік береді және ресми
құқық қолданушы орнандардың қылмысты саралануы кезінде қателіктерді
болдырмауға ықпал етеді.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақ КСР-нің Қылмыстық кодексі, Қазақстан Республикасы ның
қылмыстық кодексі және қылмыстық істер жүргізу кодексі мен өзге де
заңдары, Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы мен
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қаулылары құрайды.
Зерттеудің теориялық негізін осы тақырыпқа тікелей қатысты жазылған
монографиялық еңбектермен оқулық әдебиеттер құрайды. Сонымен қатар зерттеу
жұмысына дайындық жасау және жұмысты орындау барысында психология,
әлеуметтану және қылмыстық – атқару, қылмыстық іс жүргізу салалық құқық
ғылымдары бойынша жазылған еңбектерде қолданылады.
Диссертацияның эмпирикалық негізін, Қазақстан Республикасы Бас
Прокуратурасы әзірлеген статистикалық мәліметтері, жарияланған сот-тергеу
практикасының материалдары құрайды. Сонымен қатар зерттеу барысында
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының 50 қылмыстық істерін
Астана, Алматы, Қызылорда, Қарағанды қалалық соттарының архивінен және
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қорынан алынып талдау жүргізілді.
Біздің жүргізген зерттеуіміз бойынша қылмыстық істер көп жағдайда қылмыс
құрамының элементтерін дұрыс сараламау салдарынан қайшылыққа ұшырайтынына
көз жеткіздік.
Зерттеу нәтижесіне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы
қорытынды тұжырымдар ұсынылды.
1. Қорқыту қылмысын саралаудың әдістемелік негізі ретінде алгоритмдік
нұсқаларды дұрыс қолдану, яғни қазіргі заманғы ғылыми – техникалық
құралдармен жабдықтау.
2. Зерттеу барысында кінәнің нысандарына байланысты пайда болған
даулылық қарастырылып, бұрынғы кейбір зерттеушілердің тарапынан болған
қарама – қайшылықтарды жоққа шығарып, қасақаналық пен абайсыздықта қорқыту
қылмысын саралаудың мүмкіншілігін арттыру.
3. Диссертациялық зерттеу барысында ҚР Қылмыстық кодексіне заңды
тұлғалардың жауаптылығын қарастыратын норма енгізу қажет және оның жаңа
редакциясы мынадай болуы керек: Жеке адам заңды тұлғаның мүдделері мен
мақсаттары үшін қасақаналықпен немесе абайсыздықта қылмыстық әрекет жасай
қалған жағдайда ол жөнінде жеке адам хабарланбаған болса және оны тоқтатуға
шара қолданылмаған болса қылмыстық жауаптылыққа заңды тұлға тартылатын
болады. Мұндай норманы ҚР Қылмыстық кодексінің 14-бабына орналастыру қажет
сияқты.
4. Жұмыстың келесі жаңашылдығының бірі, қорқыту қылмысының
субъектісіне байланысты саралауда қоғамға қауіпті іс – әрекеттерде көп
жағдайда жалпы субъект деп танымай, арнайы субъектінің жауаптылығын
нақтылау.
5. Қылмыстық ниет мен мақсаттың бірлігін, олардың қылмыстық мінез-
құлықты қалыптастырудағы өзара тәуелділігін анықтау;
6. Қорқыту қылмысының ұғынылмайтын ниеттердің қылмыстық мінез-құлықты
қалыптастырудағы әсерін анықтау. Сонымен қатар қылмыстық мақсат пен
ниеттердің жекелеген түрлері – пайдакүнемдік, бұзақылық, кек алу,
қызғаншақтық тағы басқа да түрлерінің мазмұныны ашу, қылмысты саралау мен
жаза тағайындауда маңызын айқындау.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы жұмыс мазмұнында келтірілген
қорытындыларды, шешімдер мен ұсыныстарды қолданудың мүмкіндіктерін
көрсетеді. Алынған қорытындылар мен ұсыныстарды:
- Қазақстан Республикасы қылмыстық заңын жетілдіру жұмыстарында
қолдануға;
- Қылмыстық құқық пәні бойынша және кейбір арнайы курстар бойынша оқу
істерін жүргізуде, сонымен қатар оқулық және әдістемелік құралдарды
дайындауда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған
мәселелердің мазмұнына сәйкес анықталады және ол кіріспеден, үш бөлімнен,
он екі бөлімшелерден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан құралады.
I тарау. Қылмыстық құқықтағы қорқытудың қылмыстық - құқықтық және
криминологиялық сипаттамасы
1.1 Қорқытудың объектісі
Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы
қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының екінші бөлімі осы
мәселеге тікелей арналған. Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, - деп жариялаған.
Осыған орай, Қазақстан Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде
Қылмыстық құқықта адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды [1].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен
азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау ең басты
міндет ретінде көрініс тапқан. Қазақстан Республикасында барлық заңдары
жеке адамды қорғауға, адам құқықтары мен бостаендықтарын қорғауға әр
уақытта артықшылықтар береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің бірінші тарауы жеке адамға қарсы
қылмыстарға арналған.
Осы тарауға арналған барлық қылмыстардың топтық объектісі жеке
адамның дұрыс іс-қызметін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылады. Тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне қарай жеке адамға қарсы
қылмыстар мынандай түрлерге бөлінеді[2]:
1. Өмірге қарсы қылмыстар; адам өлтіру (96-бап), жаңа туған сәбиді
анасының өлтіруі (97-бап), жан күйзелісі жағдайында болған адм өлтіру (98-
бап), қажетті қорғаныс шегінен шығу кезініде жасалған кісі өлтіру (99-бап),
қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде
жасалған кісі өлтіру (100-бап), абайсызда кісі өлтіру (101-бап), өзін-өзі
өлтіруге дейін жеткізу (102-бап).
2. Денсаулыққа қарсы қылмыстар; денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру (103-бап), денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру
(104-бап), денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру (105-бап), денсаулыққа
жан күйзелісі жағдайында зиян келтіру (108-бап), қажетті қорғаныс шегінен
шығу кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (109-бап), қылмыс жасаған адамды
ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру (110-бап), денсаулыққа
абайсызда зиян келтіру (111-бап), ұрып-соғу (106-бап), азаптау (107-бап),
қорқыту (112-бап), ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін адамның
органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету (113-бап), соз ауруларын жұқтыру
(115-бап), адамның иммун тапшылығы вирусын (ВИЧЖҚТБ) жұқтыру (116-бап),
медицина қызметкерлерінің кәсіптік міндеттерін тиісінше орындамауы (114-
бап), заңсыз аборт жасау (117-бап), науқасқа көмек көрсетпеу (118-бап),
қауіпті жағдайда қалдыру (119-бап).
3. Жеке адамның бостандығына қарсы қылмыстар; адамды ұрлау (125-
бап), бас бостандығынан заңсыз айыру (126-бап), психатриялық стационарға
заңсыз орналастыру (127-бап), адамдарды пайдалану үшін азғырып көндіру (128-
бап).
4. Жеке адамның ар намысына және адамгершілігіне қарсы қылмыстар;
жала жабу (129-бап), қорлау (130-бап).
5. Жыныстық қылмыстар; зорлау (120-бап), нәсіпқұмарлық сипатындағы
күш қолдану (121-бап), он алты жасқа жетпеген адаммен жыныстық қатынаста
болу және нәсіпқұмарлық сипаттағы өзге де іс әрекеттер (122-бап), жыныстық
қатынас жасауға, әйел мен әйелдің, еркек пен еркектің жыныстық қатынас
жасауына немесе нәсіпқмарлық сипаттағы өзге де іс әрекеттерге мәжбүр ету
(123-бап), жас балаларды азғындату (124-бап).
Қорқыту қылмысының тікелей объектісі – адамдардың өмірі мен
денсаулығы. Ол үшін біріншіден, қылмыс объектісінің түсінігін, құрылымын,
түрлерін толық ауқымды ашуымыз қажет. Қылмыс қашан да бір құндылықтарға қол
сұғып, зардап әкеледі немесе әкелу қаупін туғызады не нәрсеге қол сұғылса,
не қол сұғылмақ болса, сол қылмыс объектісі болып табылады. Қылмыс
объектісінің мәселесі кінә, зиян келтіру мәселесінен кем түспейтін маңызды
да философиялық терең мәселе болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында
қылмыс объектісі болып қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар.
Айталық, В.Г. Смирновтың пікірі бойынша "Құқықтық тәртіп шын мәніндегі
қоғамдық қатынастардың өзінше бір құқықтық қабығы ретінде қылмыс және басқа
да құқық бұзушылық кезінде белгілі бір зардап шегеді, осы тұрғыдан келгенде
ол қылмыстық құқықтық қорғау мен жалпы құқықтық қорғау объектісіне енуі
тиіс" [22]. Өз сөзімізбен айтсақ, бұл ұғымның дәл мағынасында қылмыстық қол
сұғушылық объектісі деп - тек қана социалистік қоғамдық қатынастарды ғана
емес, олардың қамтамасыз етілу шарттарын да, яғни құқықтық тәртіпті де тану
керек. Құқықтық тәртіп нақты - қоғамдық қатынастардың құрамына енбейді, сол
себепті қылмыстық құқықтық қорғау объектісінің айрықша бір құрамдас
элементі болып табылады. Осыған орай, М.И. Федров та қылмыс объектісі деп
- тек қана қоғамдық қатынастарды емес, сонымен қоса, құқық нормасын да
тануды ұсынады [23]. Бұл тұрғыда Гельфер Е.А. құқық нормасының мазмұны
оған берген түсініктемесіне қарай өзгеріп отыратын тұрақсыздығын алға
тартып, сондай-ақ барлық қоғамдық қатынастардың құқық арқылы реттелмейтінін
келтіре отырып, келіспейтіндігін баяндайды. Сондықтан да қылмыстық құқық
ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық қылмыстардың жалпы объектісі
деп таниды [24]. Қылмыстық заңмен қол сұғушылықтан қорғалатын қатынастардың
тізбегі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының міндеттерін айқындайтын 2-
бабында атап көрсетілген. Қылмыстық заңмен кез-келген қоғамдық қатынастар
қорғала бермейді. Мысалы, мұрагерлікке байланысты мәселелерде мұрагердің
заңды құқығының бұзылуы қылмыс болып табылмайды. Мұндай ретте олардың
құқықтары азаматтық заңмен реттеледі. Қарыз беруші мен борышқордың
арасындағы қатынаста азаматтық құқық нормасымен шешіледі. Жұбайлардың
арасындағы мүліктік қатынас та отбасылық құқық нормаларымен қорғалады.
Жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы еңбек қатынастары “Еңбек туралы” Заңдар
арқылы қорғалады. Сондықтан да қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі
қауіп келтіретін немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық
құқықтық нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып
табылады. Қылмыстың жалпы объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың
өзі тарихи, өзгермелі болып отырады. Оның қатары жана құбылыстардың қылмыс
болып танылатынына байланысты кеңейуі немесе қылмыс болып келген кейбір
нормалардың күшін жоюына байланысты тарылуы мүмкін. Мысалы, бұрын қылмыс
қатарында болмаған компьютерлік ақпаратка кіру, ЭЕМ үшін зиянды
бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату (ҚК 227-бап) жаңа заң бойынша
қылмыс, ал бұрын қылмыс болып саналатын екі немесе көп әйел алушылық, алып-
сатарлық, жаңа заң бойынша қылмыс емес, яғни қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарға жатпайды. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодекстің 2-бабының 2-бөлігінде "осы кодексте қылмыстық
жауаптылық негіздері белгіленеді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін
қауіпті қандай әрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады" - деп
көрсетілген. Яғни, мұның өзі қолданылып жүрген қылмыстық заңдар бойынша
белгілі бір қорғауға алынған қоғамдық қатынастар ғана қылмыстың жалпы
объектісі болып табылатынын көрсетеді. Қылмыстық құқық теориясында
қылмыстың объектісі бойынша саралау мәселесінің негіздері жөнінде әртүрлі
пікірлер бар. Мәселен В.Н. Кудрявцев. В. Сергиевский, С. Рахметов, Б.А.
Куринов, В.И. Малыхин т.б. ғалымдар қылмысты объектісі бойынша саралау
көрінісіне нақты заңдылық түсініктер береді. Алайда, қылмыс объектісіне қол
сұғуға қатысты мәселеге Н.И. Коржанскийдің жеке монографиясы арналған,
қылмыс объектісің жалпы сұрақтарына байланысты А.А. Пионтковский, Н.Д.
Дурманов, Н.И. Загородников, М.Д. Шаргородский, Я.М. Брайнин, ал арнайы
зерттеу жүргізген ғалымдар Б.С. Никифоров, Е.А. Фролов, Е.І. Қайыржанов,
В.К. Глистиннің еңбектері көрініс тапқан. Отандық ғалым Е. Алауханов
"қылмыс объектісі дегеніміз - қылмыстық заңмен қорғалатын және қылмыстан
зиян келетін әлеуметтік құндылық"-деп тұжырымдайды. Қылмыстың объектісін
дұрыс анықтау қылмысты саралау барысында ұқсас қылмыстарды бір-бірінен
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені,
қылмыстық құқықтық қорғау объектісіне әрқашанда өзінің мәні мен дәрежесіне
қарай ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады [28]. Объекті маңызды
болса соған сәйкес істелген қылмыста қауіпті болып саналады. Осыған орай,
оны қылмыстық құқықтық қорғау да қатаң түрде жүзеге асырылады. Әрекетті
дұрыс саралау үшін, қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін істің нақты мән-
жайын, сондай-ақ қылмысты қылмыс емес әрекеттен, бір қылмысты екінші бір
қылмыстан айыруға мүмкіндік беретін кұрамның белгілерін, яғни басты белгісі
кылмыс объектісін жақсы білу қажет. Сонымен, қылмысты дұрыс саралаудың
қаншалықты маңызды екендігі осыған да түсінікті болар. Қылмыстық құқықтағы
қоғамдық қатынастың қылмысты саралау үшін маңыздылығы. Қылмыстың обьектісін
дұрыс анықтау үшін қылмысты саралаудың маңыздылығы кылмыстарды бір-бірінен,
қылмысты қылмыс емес әрекеттерден ажыратуға жәрдемдеседі. Өйткені қылмыстық
құқықтық қорғау обьектісіне әрқашан да өзінің мәні мен дәрежесіне қарай
ерекшеленген маңызды қоғамдық қатынастар жатады. Осыған орай, қылмыстық
құқықтағы қоғамдық қатынастың қылмысты саралау үшін маңыздылығы теория
жүзінде де, тәжірибе тұрғысынан да ерекше. Қоғамдық қатынас тек адамдар
арасында ғана болады. Өзге тіршілік иелері мұндай қасиеттен ада. Адамдар
бір-бірінен байланысын, кіріптарлығын сезінген сәтінен бастап қоғамдық өмір
басталады. Философиядағы (әдістемедегі) "қатынас" ол "барлық құбылыстардың
өзара байланыс сәті. Заттардың қатынасы объективті: заттар қатынастан тыс
өмір сүрмейді. Кез-келген заттың өмір сүруі, өзіндік ерекшеліктері мен
қасиеттері, дамуы оның объективтік әлемдегі өзге заттарға қатынасына
байланысты немесе бір мезгілде осылардың екеуі - деген анықтама береді.
Қоғамдағы қоғамдық қатынастар орасан көп болғандықтан объективтік құқық ең
негізгілерін, құндыларын ғана мақұлдап, реттеп, қорғауды мойнына алады да,
әр құқық саласы әртүрлі туысқан қатынастарды еншілеп, бөліске салады.
Құқықпен қамтыған қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастар дәрежесіне ие
болады. Құқық теориясы бойынша құқықтық қатынастардың мазмұнын қатынасқа
түсушілердің субъективтік құқықтары мен міндеттері және оларды қолдану мен
жүзеге асыруға байланысты шынайы әрекеттері құрайды. Заң қоғамдық
қатынастарды қалыптастыра бағытталады. Қоғамдағы туындайтын сан алуан
қоғамдық қатынастардың ішінде қылмыстық құқыққа да енші тиген [29]. Ол да
қатынас жасалған сәтінде мемлекет пен қылмыскердің арасында туындайтын
қатынастарды реттейді. Дегенмен, қылмыстық құқықтық ерекшелігі өзі
реттейтін аталмыш қатынастардан басқа да қатынастарды қорғайтындығында. Осы
қатынастарды қорғау мен реттеу хақында сан түрлі пікірталастар ұшырасады.
Ал егер де қоғамдағы қалыптасқан қатынастар ендігі жерде нақты қылмыстық
құқықтық амалдармен қорғауды қажет етпейді, деген шешімге келсе, онда ол
нақты әрекет үшін қылмыстық жауаптылықты доғарады және қылмыстық кодекспен
сәйкес нормаларды (барлығы не бөлшегін) алып тастайды (декриминализация)".
Қоғамдық қатынастар туралы толығырақ танымға ие болу үшін, сондай-ақ
қылмыскердің объектіге ықпал ету механизімін игеру үшін қылмыс объектісі -
қоғамдық қатынастардың тек теориялық жағынан ғана бөлшектене алатын
құрылымына тоқталуымыз қажет.
Қоғамдық қатынастардың құрылымы туралы қылмыстық құқықтық теорияда
әр түрлі пікірталастар орын алады. Мәселен, қылмыс объектісіне қатысты
алғашқы болып толық зерттеу жүргізген Б.С. Никифоров қоғамдық қатынастардың
үш түрлі құрамдас элементін атайды: 1) қоғамдық қатынасқа қатысушылар; 2)
қатысушылардың арасындағы қатынас; 3) қатынастардың жүзеге асыру шарты
[27]. Ал философиялық, социологиялық әдебиеттерде кездесетін пікір бойынша
қоғамдық қатынастарды: 1) олардың қатысушылары; 2) аталмыш өзара байланысты
тудыратын факторлар (қатынас соған қатысты туатын "зат"): 3) қоғамдық
маңызды әрекет (әлеуметтік байланыс) құрайды. Қоғамдық қатынастардың
құрамдас бөліктеріне жеке-жеке тоқталатын болсақ, біріншіден, қоғамдық
қатынастарға түсушілер (субъектілер) қатынас болған соң міндетті түрде оның
субъектілері де болатыны белгілі жағдай. Субъект дегеніміз (латынша-
subjectum) 1) сыртқы әлемді танушы және оған өзінің тәжірибелік әрекетімен
ықпал етуші адам; 2) қандай да бір қасиеттерге ие адам, тұлға; 3) құқықтар
мен міндеттерге ие заңдық субъект: жеке тұлға және заңды тұлға. Демек,
қоғамдық қатынастардың субъектілерінің қатарына жеке адамдар ғана емес,
сонымен қоса, мемлекет, оның мекемелері, заңды тұлғалар, ұжымдар, топтар
т.б. жатады. Әрине, жеке адамнан басқалары тікелей өздері әрекет ете
алмайды.
Қашанда олардың функциясы жеке адамдар арқылы атқарылады. Екіншіден,
қатысушылардың өзара байланысын қарастырсақ, бұл өзара байланыс (әлеуметтік
байланыс) қоғамдық қатынастардың мазмұны болып қарастырылады. Себебі, ол
қоғамдық қатынастың мәні мен негізгі қасиеттері көрініс табатын айнасы. Бұл
өзара байланыс бізге кейде субъектінің басқа қоғам мүшелеріне қатысты жай-
күйі және оның өзін белгілі бір жолмен ұстаудың нақты мүмкіндігі,
әлеуметтік мүмкіндігі болып, кейде осы мүмкіндікті жүзеге асыру немесе
қоғамдық қатынас субъектілерінің әрекеті болып көрінеді. Жоғарыдағы
пікірлерден біз әлеуметтік өзара байланыс туралы екі бағытты аңғарамыз.
Қылмыс объектісін топтастыру, оның саралау процесіндегі рөліне тоқталсақ,
қылмыстық ғылым теориясында қылмыстың объектісін жете білу үшін оның
маңызын және атқаратын рөлін, қызметін түгел ашу мақсатымен қылмыстың
объектілерін топтастыру қағидасы қалыптасқан. Я.В. Таций, қылмыс
объектілерін топтастыру туралы екі түрлі тұжырым ұсынды: біріншісі,
"вертикалдық" топтастыру, яғни қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастардың жинақталуына қарай; екіншісі - "горизонтальды" топтастыру,
яғни қылмыс арқылы тікелей зардап шегетін қоғамдық қатынастарды
маңыздылығына қарай . Осы уақытқа дейін қылмыс объектісін топтастыру
мәселесінде терминологиялық, әдістемелік жетіспеушіліктер қолайсыздықтар
болғанымен, қазіргі қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісі вертикал
бойынша үш немесе төрт кезеңнің үлгісі бойынша топтастырылады [3]. Ең
алғашқы рет, қылмыс объектісін топтастырудың үш кезеңді нұсқасын 1938ж.
В.Д. Меньшагин ұсынды. Жоғарыда аталған нұсқада қылмыс объектісін жете білу
үшін, оның маңызын қылмысты саралауда алатын орнына байланысты қызметін
түгел толық ашу мақсатымен қылмыстың объектісін жалпы, топтық, тікелей деп
бөледі[4]. Бұлар әдістеме бойынша өзара бүтін мен бөлшек санаттары сияқты
қатынаста немесе танымдық тұрғыдан келсек, оларға диалектиканың жалпы,
ерекше, жеке санаттарын қолдануға болады. Жалпы объект тектік объектілерден
тұрса, өз кезегінде тікелей объектілердің жинағы, жиынтық көрінісі тектік
объектіні құрайды. Заң шығарушы мұндай заңға қайшы әрекеттің тұтастығы мен
қорғалатын объектілердің байланыстылығын ескере отырып, оларды Қылмыстық
кодекстің бір ғана нормасымен рәсімдейді. Осыған орай, тікелей
объектілердің бірі негізгі болуы тиіс, ал келесісі қосымша болуы қажет.
Демек, қажетті қосымша объект Қылмыстық кодексте келтірілген, жасалған
әрекетті дәл сол қылмысқа саралау үшін өте қажет болады. Қосалқы объектіге
зардап келуі де, келмеуі де мүмкін. Қосымша объект дегеніміз - негізгі
объектіге қарсы жасалған қылмыстан жол-жөнекей залал шегетін немесе шегуі
мүмкін болатындай қауіпі бар объект. Қылмыстық объектінің бірінші түрі,
жалпы объект болып табылады. А.Н. Ағыбаев "қылмыстың жалпы объектісі деп
-қылмыстық заң нормасы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығын
айтамыз" - дейді. Яғни, қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстың іс-әрекеттің
кез-келгенінің барлық уақытта да қоғамдық қатынастардың барлық қылмыстардың
жалпы объектісі екендігін көрсетеді[6]. Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде қамтылған барлық қоғамдық қатынастар қылмыстың жалпы объектісін
құрайды. Оның ауқымы кейбір әрекеттерді қылмыстандыру, қылмыссыздандыру
кезінде өзгеріске түсіп отырады. Мәселен, Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1-
бөлігінде ең маңызды қоғамдық қатынастардың тізбегі берілген. Қылмыстың
жалпы объектісі қылмыстық құқықтың әлеуметтік, саяси мазмұнын, жалпы қылмыс
атауының табиғатын дұрыс анықтауға, іс-әрекеттің жалпы қылмыс қатарына
жатқызылуының негізгі қағидасын, сонымен бірге, қылмысты басқа құқық
бүзушылықтан ажыратуға толық мүмкіндік береді. Бірақ, жалпы объектінің
түсінігі біртектес нақты іс-әрекеттердін ерекшелігін бейнелеуге жеткіліксіз
болып табылады. Осыған байланысты қылмыстық ғылым теориясы қылмысты қол
сұғушылықтан топтық және тікелей объектілерін бөліп қарастырады.
Қылмыс объектісінің екінші түрі топтық объекті дегеніміз - қылмыстық
қол сұғушылықтан қылмыстық заң қорғайтын біртектес немесе өзара ұқсас
қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі болып табылады. Мысалы,
қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау, тонау оны алаяқтықпен алу, бір
топтық объектіге - басқа біреудің мүлкіне, меншігіне байланысты қарсы
қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды білдіреді. Бір топтық объектіге
қол сұғуына байланысты қылмыстар Ерекше бөлімнің жеке-жеке тарауларына
біріктірілген. Қылмыстың топтық объектісінің атауы көп жағдайларда
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тарауларында көрсетіледі, кейбір
реттерде заң шығарушы оны Ерекше бөлімнің бір бабында да атап көрсетеді. Ал
қайсыбір жағдайларда оның атауы қылмыс құрамының мазмұнына талдау жасау
арқылы анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде
Ерекше бөлім жеке адамға қарсы қылмыстар (1-тарау), меншікке қарсы
қылмыстар (6-тарау). бейбітшілікпен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар
(4-тарау) деген тарауларда қылмыстың топтық объектісі тікелей көрсетілген.
Ал Қылмыстық кодекстің 366-бабында әскери қылмыстардың жалпы түсінігімен
бірге осы қылмыстың топтық объектісі - әскери қызмет атқарудың белгіленген
тәртібі атап көрсетілген. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде көрсетілген
нақты қылмыстардың құрамының мазмұнына талдау жасай отырып та, қылмыстың
топтық объектісін анықтауда мүмкіндік туады. Мысалы, мемлекеттік қызметтің
мүддесіне қарсы қылмыстардың топтық объектісі болып мемлекеттік аппараттың
дұрыс, бір қалыпты қызметін бұзу екендігі осы тұрғыдағы қылмыстар құрамын
талдау арқылы анықталады [7].
Сонымен, қылмыстың біртектес тобының объектісі Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі тараулардың өзара орналасу негізін жасаумен бірге,
істелген қылмыс үшін жауаптылықты белгілейтін нормалардың және қылмыстардың
нақты, ғылыми түрде топтастырылуына жол ашады. Қылмысты саралауда қылмыстың
топтық объектісін анықтаудың маңызы ұқсас қылмыстарды бір-бірінен дұрыс
жіктеп, ажыратуға мүмкіндік береді. Мәселен, жеке адамға қарсы қылмыстармен
бұзақылықты бір-бірінен ажырату объект арқылы жүзеге асырылады. Өйткені
жеке адамға қарсы қылмыстың объектісі - жеке тұлға оның өмірі, денсаулығы,
ар-намысы, ал бұзақылықтың объектісі -қоғамдық тәртіп [33].
Қылмыстың объектісінің үшінші түрі тікелей объектіге байланысты
алғашқы болып сөз қозғағандардың бірі Б.С. Никифоровтың пікірі бойынша,
қылмыстың тікелей объектісі болып әлеуметтік қондырғылардың, қылмыстық
құқықпен қорғалатын қалыпты қызмет ету міндеті болып табылады [30]. Ал бұл
міндеттердің өзін қоғамдық қатынастардың құрамдас бір бөлігіне балағаны
мәлім. Оның ойынша, жоғарыда айтылған жеке меншікке қарсы қылмыстардың
топтық объектісі болып жеке адамның меншік қатынастары тұрғысындағы қалыпты
қызмет етуі, дәлірек айтсақ, заң арқылы оған берілген мүлікті өз еркімен
пайдалану мүмкіндігі табылса, бұл мүмкіндікті жүзеге асыру міндетіне, айтар
болсақ, мүліктің басқа тұлғаға өтуі ешқандай қорқытусыз тек иесінің шынайы
қалау бойынша ғана жүзеге асуы табылады.
Денсаулық дегеніміз - қандай да болсын ауру өзгерістерінің
жоқтығымен сипатталатын организмнің қалыпты жағдайы. Қансырау, тәнді
ауыртатын соққылар, жырып кетулер және т.б. адам организімінің кез-келген
түйіршіктерін немесе органдарының дұрыс қызмет етуін бұзады және адам
денсаулығына белгілі бір дәрежеде зиян келтіреді. Сондықтан адам органдары
мен организімнің түйіршіктерінің дұрыс қызмет етуін бұзуға бағытталған
қорқыту әрекеттердің тікелей объектісі болып адамның денсаулығы табылады.
Қылмыстық заңмен қорғалуға кез-келген адамның өмірінің басынан аяғына
дейін соматикалық және психикалық денсаулығы жатады. Адам өмірі нәрестенің
туған сәтінен, яғни анасының денесінен бөлініп шығып, алғаш тыныс алуы
арқылы оның өкпесінің жұмыс істеген уақытынан басталады. Бұл құбылыс
нәрестенің алғашқы айқайынан, дыбыс беруінен басталады. Өлім адам өмірінің
соңғы сәті болып табылады. Өлім клиникалық және биологиялық болып екіге
бөлінеді. Тыныс алуы мен қанның айналысы тоқтағанан кейін 5-6 минут
шамасында клиникалық өлім сатысы басталады. Адам денесінің салқындауына
байланысты бұл кезең 10 немесе одан да көбірек минутқа созылады. Өлудің
соңғы кезеңі - биологиялық өлім, орталық нерв жүйесі қызметінің істен
шығуына байланысты мидың өлуі басталады. Адамның басқа органдарымен
тіндерінің өміршеңдік белгілері біразға жалғасқанымен, мидың өлуі адам
өмірінің соңғы сәті болып табылады. Яғни, адам өмірінің соңғы сәті -
биологиялық өлім. Медициналық тұрғыдан денсаулық дегеніміз адам
организімінің түйіршіктері мен органдарының дұрыс қызмет етуі[8].
1.2 Қорқытудың объективтік жағы
Қорқытудың объективтік жағынан өлтіремін немесе денсаулыққа ауыр зиян
келтіремін деп, сол сияқты адамның жеке басына өзге ауыр күш көрсетемін не
мүлікті өртеп құртамын деп жарылыс жасау немесе өзге жалпы қауіпті тәсілмен
қорқыту, бұл қорқытудың іске асатындығына қауіптенудің жеткілікті негіздері
бар екендігі арқылы сипатталады.
Адамның жасаған іс-әрекеті кез келген жағдайда бір-бірімен байланысты
екі көріністен құралады, бірі, іс-әрекеттің сыртқы көріністерінің
жиынтығынан құралса, екіншісі, ішкі психикалық көңіл-күй, сезімнің белсенді
нышанынан көрініс табады. Осыған орай, адамның сырттан келген әсерді
қабылдап оған жауап қайтаратын, яғни рухани күйі, ішкі сезімі өз алдына
психофизикалық мінез-құлқыдан тұрады. Психофизикалық бірлік жасалған іс-
әрекеттің көрінісінен құралады. Әрбір адам өз іс-әрекетін жүзеге асыру үшін
барлық адам бойындағы тылсым күштер арпалысқа түсіп, ішкі және сыртқы
сезімнің жиынтығы белгілі іс-әрекетке айналады. Адамның іс-әрекетінің
сыртқы көрінісі қылмыстық құқықта қылмыстың объективтік жағын құрайды.
Әлбетте, қылмыстың объективтік жағы қылмыс объектісі сияқты қылмыс
құрамының объективтік сипаттағы элементтерінің бірі болғанымен одан
ауқымдырақ[10]. Ол дегеніміз қылмыстың өзіне тән сыртқы қабылданатын жағы.
Ол белгі субъектінің іс-әрекетінен (әрекет немесе әрекетсіздік) басталып,
қылмыстың салдарының тууымен аяқталатын оқиғалар мен құбылыстардың ретті
дамуы тұрғысынан оның сыртқы жағынан қарастырылатын заңмен қорғалатын
мүдделерге қоғамдық қауіпті және заңға қайшы қол сұғу процесі болып
табылады. Қылмыс құрамының төрт нышанының бірі, оның объективтік жағы -
қылмыстың сыртқы жағы бола тұрса да, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz