Қылмысты саралаудың теориялық негіздері және оны жүзеге асырудың практикалық мәселелері жайында
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.6
Тарау 1. Қылмысты саралау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.35
1. 1. Қылмысты саралаудың ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 7.13
1. 2. Қылмысты саралау үрдісінің кезеңдері мен қағидалары ... ... ...13.22
1. 3. Қылмыстық заң және қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.35
Тарау 2. Қылмысты саралаудың арнайы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ...36.65
2. 1. Қылмыстық іс әрекет аяқталмаған кезде саралау ... ... ... ... ... ...36.43
2. 2. Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды саралау ... ... ... ... ...43.51
2. 3. Қылмыстардың жиынтығы барысында қылмыстарды саралау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.60
2. 4. Қылмыстық.құқықтық нормалардың бәсекелестігі барысында саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66.70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71.72
Тарау 1. Қылмысты саралау ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.35
1. 1. Қылмысты саралаудың ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 7.13
1. 2. Қылмысты саралау үрдісінің кезеңдері мен қағидалары ... ... ...13.22
1. 3. Қылмыстық заң және қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.35
Тарау 2. Қылмысты саралаудың арнайы ережелері ... ... ... ... ... ... ... ...36.65
2. 1. Қылмыстық іс әрекет аяқталмаған кезде саралау ... ... ... ... ... ...36.43
2. 2. Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды саралау ... ... ... ... ...43.51
2. 3. Қылмыстардың жиынтығы барысында қылмыстарды саралау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.60
2. 4. Қылмыстық.құқықтық нормалардың бәсекелестігі барысында саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60.65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66.70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71.72
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы «Қылмысты саралаудың теориялық негіздері және оны жүзеге асырудың практикалық мәселелері» деп аталады.
Аталған тақырыптың маңыздылығы біздің пікірімізше төмендегілерден айырықша байқалады. Біріншіден, қылмыстық заңды қолдану әрдайым қылмыстық жазаны қолданумен ұштастырылады ал, қылмыстық жазаны қолданудың кез келген тұлға үшін туғызатын құқылық салдары ерекше маңызға ие болады. Екішіден, қылмысты саралаудың теориялық мәселелерін жеткілікті меңгермеу құқық қолданушының тарапынан болуы ықтимал заң талаптарын бұзушылықтың негізгі себебі болуы мүмкін. Үшіншіден, қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы қоғам үшін ерекше қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысты әділ бағалауға жол бермейді, ал ол өз кезегінде қоғамда салтанат құруы тиіс әділеттілік, заңдылық қағидаларына қарама қайшы келеді қоғам мүшелерінің мемлекетке, заңнамаға деген сенімін жоғалтуға бастау болады. Біздің ойымызша такырыптың тағы бір өзектілігі отандық заң тану ғылымында жеткілікті дәрежеде оның зерттелмегендігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты орындау барысындағы шешімі қиын мәселенің бірі қылмысты саралау тақырыбының әдістемелік негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша толыққанды зерттеген ғылыми еңбектердің бұдан біраз уақыт бұрын жазылғандығының және оларды тауып жұмысты орындау барысында пайдалану мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі. Аталған тақырыпқа біршама толық зерттеу жүргізген кеңестік заңгер-ғалым В. Н. Кудрявцев оның орыс тілінде жазылған «Теоретические основы квалификации преступлений» атты еңбегін және аталған автордың «Общая теория квалификации преступлений» деп аталатын еңбектерін біз өз жұмысымызға пайдаландық. Академик В.Н. Кудрявцевтің жұмысында қылмыс жасалуының нақты оқиғаларына қылмыстық заңның қолданылуының логикалық және құқықтық негіздері зерттеліп қарастырылған. Атап өтуге тұрарлық келесі зерттеу жұмысы Б. А. Куриновтың «Научные основы квалификации преступлений» деп аталатын еңбегі. Соңғы жылдары жарық көрген зерттеу жұмыстарының қатарында А.В. Корнееваның «Теоретические основы квалификации преступлений» деп аталатын жұмысын атап өтуге болады. Осы аталған еңбектер біздің дипломдық жұмысымыздың теориялық негізін құрайды.
Аталған тақырыптың маңыздылығы біздің пікірімізше төмендегілерден айырықша байқалады. Біріншіден, қылмыстық заңды қолдану әрдайым қылмыстық жазаны қолданумен ұштастырылады ал, қылмыстық жазаны қолданудың кез келген тұлға үшін туғызатын құқылық салдары ерекше маңызға ие болады. Екішіден, қылмысты саралаудың теориялық мәселелерін жеткілікті меңгермеу құқық қолданушының тарапынан болуы ықтимал заң талаптарын бұзушылықтың негізгі себебі болуы мүмкін. Үшіншіден, қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы қоғам үшін ерекше қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысты әділ бағалауға жол бермейді, ал ол өз кезегінде қоғамда салтанат құруы тиіс әділеттілік, заңдылық қағидаларына қарама қайшы келеді қоғам мүшелерінің мемлекетке, заңнамаға деген сенімін жоғалтуға бастау болады. Біздің ойымызша такырыптың тағы бір өзектілігі отандық заң тану ғылымында жеткілікті дәрежеде оның зерттелмегендігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты орындау барысындағы шешімі қиын мәселенің бірі қылмысты саралау тақырыбының әдістемелік негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша толыққанды зерттеген ғылыми еңбектердің бұдан біраз уақыт бұрын жазылғандығының және оларды тауып жұмысты орындау барысында пайдалану мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі. Аталған тақырыпқа біршама толық зерттеу жүргізген кеңестік заңгер-ғалым В. Н. Кудрявцев оның орыс тілінде жазылған «Теоретические основы квалификации преступлений» атты еңбегін және аталған автордың «Общая теория квалификации преступлений» деп аталатын еңбектерін біз өз жұмысымызға пайдаландық. Академик В.Н. Кудрявцевтің жұмысында қылмыс жасалуының нақты оқиғаларына қылмыстық заңның қолданылуының логикалық және құқықтық негіздері зерттеліп қарастырылған. Атап өтуге тұрарлық келесі зерттеу жұмысы Б. А. Куриновтың «Научные основы квалификации преступлений» деп аталатын еңбегі. Соңғы жылдары жарық көрген зерттеу жұмыстарының қатарында А.В. Корнееваның «Теоретические основы квалификации преступлений» деп аталатын жұмысын атап өтуге болады. Осы аталған еңбектер біздің дипломдық жұмысымыздың теориялық негізін құрайды.
1. Ткаченко Ю.Г. Нормы социалистического право и их применение. М., 1955
2. Герцензон А.А. Квалификация преступления. М., 1947
3. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 1972
4. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984.
5. Рарог А.И. Квалификация преступлений по субъективным признакам СПб., 2003.
6. Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. М., 2005.
7. Сабитов Р.А. Теория и практика квалификации уголовно-правовых деяний. М., 2003
8. Лаптева Е.Н. К вопросу о понятии и видах избыточной квалификации преступлений // Проблемы юридической техники в уголовном и уголовно-процессуальном законодательстве: Сб. Науч. ст. Ярославль: Изд-во Яросл. ун-та. 1996.
9. Благов Е.В. Квалификация преступлений (теория и практика). Ярославль: Изд-во Яросл. ун-та, 2003.
10. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 1999.
11. Левицкий Г.А. Квалификация преступлений. М., 1981.
12. Российское уголовное право. Курс лекций. Т. 3 / Под ред. А.И. Коробеева. 1998
13. Корнеева А.В. Теоретические основы квалификации преступлений: учеб. пособие / под ред. А.И. Рарога. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. – 176 с.
14. Толкаченко А.А. Теоретические основы квалификации преступлений. М., 2004.
15. Якушин В.А. Субъективное вменение и его значение в уголовном праве. Тольятти, 1998.
16. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений-2-е изд., перераб. и допол.- М., «Юристь», 2001.-304 б.
17. Советское уголовное право. Общая часть. М., «Юрид. лит.», 1977 – 544 с.
18. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М., 1957. 280 б.
19. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963. 94 с.
20. Пионтковский А.А. Учение о преступлении. М., 1961. 365 с.
21. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. М., 1955.
22. Нафиев С.Х., Мухамедзянов И.А. Квалификация преступлений. Казань: Изд-во Казань. ун-та, 1999.
23. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының кейбір қаулыларына және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» №12 нормативтік Қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені 2007 №1. 25-28 б.)
24. Иногамова-Хегай Л.В. Конкуренция норм уголовного права. М., 1999.
2. Герцензон А.А. Квалификация преступления. М., 1947
3. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 1972
4. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984.
5. Рарог А.И. Квалификация преступлений по субъективным признакам СПб., 2003.
6. Гаухман Л.Д. Квалификация преступлений: закон, теория, практика. М., 2005.
7. Сабитов Р.А. Теория и практика квалификации уголовно-правовых деяний. М., 2003
8. Лаптева Е.Н. К вопросу о понятии и видах избыточной квалификации преступлений // Проблемы юридической техники в уголовном и уголовно-процессуальном законодательстве: Сб. Науч. ст. Ярославль: Изд-во Яросл. ун-та. 1996.
9. Благов Е.В. Квалификация преступлений (теория и практика). Ярославль: Изд-во Яросл. ун-та, 2003.
10. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 1999.
11. Левицкий Г.А. Квалификация преступлений. М., 1981.
12. Российское уголовное право. Курс лекций. Т. 3 / Под ред. А.И. Коробеева. 1998
13. Корнеева А.В. Теоретические основы квалификации преступлений: учеб. пособие / под ред. А.И. Рарога. – М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008. – 176 с.
14. Толкаченко А.А. Теоретические основы квалификации преступлений. М., 2004.
15. Якушин В.А. Субъективное вменение и его значение в уголовном праве. Тольятти, 1998.
16. Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений-2-е изд., перераб. и допол.- М., «Юристь», 2001.-304 б.
17. Советское уголовное право. Общая часть. М., «Юрид. лит.», 1977 – 544 с.
18. Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления. М., 1957. 280 б.
19. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. М., 1963. 94 с.
20. Пионтковский А.А. Учение о преступлении. М., 1961. 365 с.
21. Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному праву. М., 1955.
22. Нафиев С.Х., Мухамедзянов И.А. Квалификация преступлений. Казань: Изд-во Казань. ун-та, 1999.
23. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының кейбір қаулыларына және Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» №12 нормативтік Қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені 2007 №1. 25-28 б.)
24. Иногамова-Хегай Л.В. Конкуренция норм уголовного права. М., 1999.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
Тарау 1. Қылмысты саралау
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7-35
1. 1. Қылмысты саралаудың ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 7-13
1. 2. Қылмысты саралау үрдісінің кезеңдері мен қағидалары ... ... ...13-22
1. 3. Қылмыстық заң және қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 22- 35
Тарау 2. Қылмысты саралаудың арнайы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... .36-65
2. 1. Қылмыстық іс әрекет аяқталмаған кезде
саралау ... ... ... ... ... ...36-43
2. 2. Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды саралау ... ... ... ... ...43-
51
2. 3. Қылмыстардың жиынтығы барысында қылмыстарды саралау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-60
2. 4. Қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігі барысында
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .66 -70
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1-72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы
Қылмысты саралаудың теориялық негіздері және оны жүзеге асырудың
практикалық мәселелері деп аталады.
Аталған тақырыптың маңыздылығы біздің пікірімізше төмендегілерден
айырықша байқалады. Біріншіден, қылмыстық заңды қолдану әрдайым қылмыстық
жазаны қолданумен ұштастырылады ал, қылмыстық жазаны қолданудың кез келген
тұлға үшін туғызатын құқылық салдары ерекше маңызға ие болады. Екішіден,
қылмысты саралаудың теориялық мәселелерін жеткілікті меңгермеу құқық
қолданушының тарапынан болуы ықтимал заң талаптарын бұзушылықтың негізгі
себебі болуы мүмкін. Үшіншіден, қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы қоғам
үшін ерекше қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысты әділ бағалауға жол
бермейді, ал ол өз кезегінде қоғамда салтанат құруы тиіс әділеттілік,
заңдылық қағидаларына қарама қайшы келеді қоғам мүшелерінің мемлекетке,
заңнамаға деген сенімін жоғалтуға бастау болады. Біздің ойымызша такырыптың
тағы бір өзектілігі отандық заң тану ғылымында жеткілікті дәрежеде оның
зерттелмегендігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты орындау барысындағы
шешімі қиын мәселенің бірі қылмысты саралау тақырыбының әдістемелік
негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша толыққанды зерттеген ғылыми
еңбектердің бұдан біраз уақыт бұрын жазылғандығының және оларды тауып
жұмысты орындау барысында пайдалану мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі.
Аталған тақырыпқа біршама толық зерттеу жүргізген кеңестік заңгер-ғалым В.
Н. Кудрявцев оның орыс тілінде жазылған Теоретические основы квалификации
преступлений атты еңбегін және аталған автордың Общая теория
квалификации преступлений деп аталатын еңбектерін біз өз жұмысымызға
пайдаландық. Академик В.Н. Кудрявцевтің жұмысында қылмыс жасалуының нақты
оқиғаларына қылмыстық заңның қолданылуының логикалық және құқықтық
негіздері зерттеліп қарастырылған. Атап өтуге тұрарлық келесі зерттеу
жұмысы Б. А. Куриновтың Научные основы квалификации преступлений деп
аталатын еңбегі. Соңғы жылдары жарық көрген зерттеу жұмыстарының қатарында
А.В. Корнееваның Теоретические основы квалификации преступлений деп
аталатын жұмысын атап өтуге болады. Осы аталған еңбектер біздің дипломдық
жұмысымыздың теориялық негізін құрайды.
Отандық ғалымдардан біз жұмысымызды орындау барысында
В. Сергиевский мен С. Рахметовтың Квалификация преступлений
атты еңбегін пайдаландық. Солармен бірге дипломдық жұмыстың жекелеген
тарауларында қылмыстық құқық бойынша А.Н. Ағыбаевтың; Н.И. Ветров пен Ю.И.
Ляпуновтың; Н.Н. Смирнованың; Н.А. Беляев пен М.И. Ковалевтың оқулықтары
пайдаланылды.
Зерттеу объектісі. Қылмысты саралау, яғни жасалған қылмыстық іс-
әрекет пен қылмыстық-құқықтық нормада бекітілген қылмыс құрамының
белгілерінің сәйкестігін салыстыру арқылы қылмыстық құқық нормаларын нақты
қылмыс үшін қолдану саласында пайда болып, дамитын қатынастар біздің
дипломдық жұмысымыздың объектісі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қылмыс құрамы
саралаудың заңдық негізі атты тақырыпқа жазылған дипломдық жұмыстың
мақсаты: Қылмысты саралаудың қылмыстық заңнаманы жүзеге асырудағы маңызын
ашып жан-жақты зерттеу; Қылмысты саралаудағы кейбір теоретикалық
мәселелерге терең талдау жасай отырып олардың практикалық қолданысына баға
беру болып табылады. Сонымен қатар қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының
маңыздылығын барынша толық ашып көрсету және қылмыстың жекелеген түрлерін
саралау барысында қылмыс құрамының жекелеген элементтерінің, олардың
белгілерінің қандай маңызға ие болатындығына толыққанды зерттеу жүргізу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін автор алдына төмендегідей міндеттер
қояды:
1) Қылмысты саралаудың ғылыми негіздері мен заңи негіздеріне
талдау жасау
2) Қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының маңызын ашып
көрсетіп қылмыс құрамының құрылымдық элементтеріне талдау
жасау.
3) Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды және қылмыстық-
құқылық нормалардың бәсекелестігі барысында қылмысты
саралаудың өзіндік ерекшеліктеріне мұқият талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері мен әдістемесі. Дипломдық жұмысты
орындау барысында ғылыми зерттеудің ортақ және арнайы заңи әдістері
қолданылды.
Тарихи-салыстырмалы тәсіл мәселені зерттеуде қолданылатын әртүрлі
тәсілдерді талдау арқылы қылмыстық жазаны қолдану мен қылмыстық жазаның
мақсаттарының ортақ және өзіндік ерекшеліктерін ашу мүмкіндігіне ие боламыз
және қылмыстық заңнаманың дамытылуының нақты сатыларында, қоғамдық
қатынастардың дамуы үрдісіндегі өзгерістерге салыстырмалы түрде талдау
жасау арқылы оларды бағалау мүмкін болады.
Логикалық тәсіл қылмыстық жазаның мақсаттарының пайда болуы мен
әрекет етуінің ішкі заңдылықтарын ашуға, логика нормаларының негізінде
жазаның мақсаттарына қылмыстық-құқықтық сипаттама жасауға мүмкіндікті пайда
қылады.
Диалектикалық тәсіл жалпыдан жекеге өту барысында қылмыстық жазаның,
оның қолданылуының тікелей нақты мақсаттарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының және
басқа да құқық салаларының нормалары құрайды. Сонымен қатар біз өзіміздің
дипломдық жұмысымызды орындау барысында Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының нормативтік Қаулыларын пайдаландық
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық негіздері. Біз дипломдық жұмысымызды
орындау барысында тек теориялық материалды қолданумен шектелмей сот,
тергеу практикасының материалдарын үлгі ретінде қолдануға тырыстық. Сол
себепті біз Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жекелеген істерді
саралау бойынша нормативтік Қаулыларын біз дипломдық жұмысымыздың
мазмұнына кірістірдік
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жоғарыда көрсетілген
міндеттерді шешу үшін автор өзінің жұмысын екі тарауға бөліп, олардың
мазмұнын тиісті жеті бөлімдерге жіктеуді дұрыс деп санайды.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелерді әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын дипломдық
жұмыстың құрылымы жасақталған.
Біздің жұмысымыздың ерекшелігі біздің ойымызша қылмысты қылмыс
құрамының қылмыс объектісі, объективтік жағы, субъектісі және субьективтік
жағы бойынша саралау сияқты жалпы мәселелеріне емес, қылмысты саралаудың
арнайы мәселелеріне арналуында.
Тарау 1. Қылмысты саралау ұғымы
1. 1. Қылмысты саралаудың ұғымы мен түрлері
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі ҚР ҚК)
талаптарына сай қылмыстық жауаптылықтың негізі болып, осы Кодексте қаралған
қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекетті жасау табылады. Қылмыс
жасаған тұлғаға жаза қолданудың мүмкіндігі құқықтық көзқарас тұрғысынан
алғанда қылмысты жасаған сәттен бастап пайда болады. Нақ осы уақыттан
бастап қылмыстық құқықтық қатынастар пайда болады. Алайда жазаны нақты
түрінде қолдану үшін қылмыстық құқықтық қатынасты ресми түрде жасақтау және
қылмыстық процесуалдық нысанда рәсімдеу қажет болады: оның пайда болуына
алып келген заңи фактіні анықтау; құқықтық қатынастың субъектісін анықтау;
оның мазмұныны айқындау, яғни оның қандай қылмыстық құқықтық нормада
қарастырылғанын белгілеуге тура келеді. Аталған міндеттер анықталған
қылмыстық құқықтық қатынастарды белгілі бір қылмысты саралау жолымен
процесуалдық құжаттарда бекітетін анықтама, тергеу, сот органдарымен жүзеге
асырылады.
Қылмысты саралау құқықты қолданудың аса маңызды құрамдас бөлігі
болғанымен ол оның бірден-бір көрініс болып табылмайды. Құқық нормасын
қолдану ұғымы төменде көрсетілгендерді қамтиды: а) істің оқиғалық мән-
жайларын талдау; б) тиісті норманы қарастыру немесе таңдап алу; в) тиісті
норманы кірістіретін заңи бастауларының мәтінінің дұрыстығына (түп
нұсқалығына) көз жеткізу; г) норманың мәнісі мен мазмұнын айқындау; д)
норманы түсіндіру; е) шешім қабылдау және осы шешімді бекітетін актіні
шығару [1, 27.].
Осы тұрғыдан алғанда саралау (квалификация) нақты жасалған қауіпті
әрекеттің белгілеріне сайма-сай келетін бірден-бір қылмыстық құқықтық
норманы таңдап алу және осы таңдауды заңи актіде (сот үкімі, ұйғарым,
қаулы) бекіту болып табылады.
Квалификация- термині латын тілінен аударғанда (qualis – сапа,
facere - жасау) әлде бір нәрсенің сапасын, бағасын, жарамдылық дәрежесін
анықтау дегенді білдіреді, яғни белгілі бір құбылысты оның сапалық
белгілеріне, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты әлдеқандай топтарға,
дәрежелерге, сыныптарға жатқызу болып табылады. Қазіргі уақытта
квалификация терминінің орынына саралау деген сөзді қолданып жүрміз.
Аталған сөздің біз қызығушылық танытып отырған құбылыстың ішкі мазмұнын
қаншалықты дәл ашатындығына талдау жасамай-ақ біз де осы сөзді қолданғанды
жөн санадық. Қылмысты саралау дегеніміз - оған заңи баға беру, берілген
қылмыс түрі үшін жазаны қарастыратын қылмыстық заңның бабын айқындау болып
табылады. Қылмысты саралау дегеніміз берілген нақты іс-әрекеттің қылмыстық
заңмен қарастырылған әлдеқандай қылмыс құрамының белгілеріне сәйкестігін
анықтау болып табылады [2, 4.].
Құқықтық білімдердің энцоклопедиялық сөздігінде берілген анықтамада
қылмысты саралау анықтамасы және оның түсіндірмесі барынша дәл және
ақиқат болып табылады. Ол бойынша Қылмысты саралау дегеніміз жасалған іс-
әрекет белгілерінің қылмыстық заңда қарастырылған белгілі-бір қылмыс
құрамына дәл сәйкестігін тиісті процессуалдық актіде анықтау және бекіту
[3, 7-8.] Аталғандарды нақтыласақ а) қылмысты саралау кінәлі тұлғаға жаза
мөлшерін тағайындау және жасалған қылмыстың өзге де құқықтық салдары үшін
негіздеме. б) қылмысты саралау қылмыстық сот өндірісінде заңдылықтың
сақталуы үшін үлкен маңызға ие болады; в) қылмысты саралау жасалған
қылмыстың осы іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын заңмен
қатаң сәйкестікте саралануы тиістігін білдіреді. В.Н. Кудрявцевтің ойынша
қылмысты саралау оған заңи баға беру осы қылмыстың белгілерін бекітетін
қылмыстық-құқылық норманы көрсету болып табылады. Б.А. Куриновтың
пікірінше қылмысты саралау – бұл өмірдегі нақты жағдайдың – қылмыстың –
қылмыстық заңның нормасында тұжырымдалған берілген қылмыс туралы ұғымымен
ұқсастығы туралы қорытынды жасау. Қылмысты саралау өмірдегі нақты жағдайға
қылмыстық заңның нормасын таңдап алу және мағынасы бойынша заңи
саралаулардың тек бір түрі ғана болып табылады [4, 11.]. Осы берілген
анықтамалардың негізінде қылмысты саралауды тұлғаның қоғамға қауіпті жүріс-
тұрысындағы қылмыс құрамының белгілерін анықтаудың логикалық үрдісі және
аталған үрдістің нәтижесі және тергеу мен соттың процесуалдық құжаттарында
қолданылуы тиіс қылмыстық заңға сілтеме жасау деп тұжырымдауға болады.
Қылмысты саралау туралы айта келе кейбір ғалымдар жасалған іс-
әрекеттің белгілері мен қылмыс құрамы белгілерінің арасындағы сәйкестікті
анықтау қажет деп тұжырымдайды. Қайсыбір ғалымдар мәселен біз жоғарыда
атап өткен Б.А. Куринов қылмысты саралауды өмірдегі нақты жағдайдың –
қылмыстың – қылмыстық заңның нормасында тұжырымдалған берілген қылмыс
туралы ұғымымен ұқсастығы туралы қортынды жасау деп көрсетеді. А.И. Рарог
сәйкестік те, ұқсастық та қоғамға қауіпті нақты іс-әрекеттің заңи
белгілерінің және оның нормативтік сипаттамасының қылмысты саралауға
қажетті деңгейдегі бірегейлігін ашып көрсете алмайды - деп жазады. Біздің
ойымызша осы пікір назар аударуға тұрарлықтай [5, 16-17.].
Қылмыстық құқық ғылымында әртүрлі негіздерге тәуелді түрде
қылмыстарды саралаудың екі түрін бөліп қарастырады. Мәселен қылмысты
саралауды жүзеге асыратын суьъектіге тәуелді түрде: ресми және ресми емес
(доктриналды) саралау. Ресми (заңды) саралау дегеніміз – мемлекетпен
осыған арнайы құзірет берілген тұлғалармен: анықтама органдарының
қызметкерлерімен, тергеушілермен, прокурорлармен және судьялармен нақты
қылмыстық іс бойынша қылмысты қылмыстық-құқылық саралау болып табылады.
Бейресми (доктриналды) саралау дегеніміз – бұл жекелеген азаматтармен:
ғылыми қызметкерлермен, баспасөзде жарияланған мақалалар, монографиялар,
оқулықтар, оқулық құралдар авторларымен, әлдеқандай қылмыстық істерді
зерттеуші студенттермен және т.б. қылмыстық іс-әрекетке берілген тиісті
баға болып табылады [4, 19-20.].
Тек ресми саралау ғана заңды күшке ие болады және нақты заңи
салдарды туындатады. Доктриналды саралау ғалымдардың және басқа да
тұлғалардың қылмыстарды саралау мәселелері бойынша пікір, көзқарастарын
білдіргенімен, ол заңды күшке ие болмайды және ешқандай заңи салдарды
туындата алмайды. Соңғы уақыттарда ҚР Жоғарғы Сотының Пленумының қылмыстық
істердің белгілі бір санаттары бойынша қылмыстық заңды қолдану туралы
қаулыларында берілетін жартылай ресми саралау туралы жиі айтылып жүр [6,
22-24.]. Алайда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумымен
берілетін түсіндірулерде нақты қылмысты саралау туралы емес, қылмыстың
көрсетілген түрінің жасалуының барлық жағдайларына қатысты заңды қолдау
туралы ғылыми-практикалық кепіл кеңестер ғана беріледі [5, 20.].
Қылмысты саралау барысында алынған нәтижеге тәуелді түрде оны
жағымды және жағымсыз етіп бөлуге болады. Дұрыс немесе жағымды саралау деп
нәтижесінде тұлғаның іс-әрекетінде қылмыс белгілерінің бар екендігі
анықталған саралауды түсінеміз. Егер жасалған іс-әрекеттің фактілік
белгілері мен қылмыс құрамының белгілерінің арасындағы бірегейлік
анықталмаса онда саралау да жағымсыз сипатқа ие болады [7, 7.].
Іс-әрекеттің сапасын бағалау ретінде ұғынылатын саралау жасалған іс-
әрекеттің қылмыстық заңның белгілі бір баптарына сай келетіндігі туралы
қорытындымен немесе әртүрлі мән-жайларға байланысты: елеулі маңызы болмауы
себепті (ҚК 9-бап 2-бөлім), әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын
жағдайларға байланысты (ҚК 32 – 37 баптары) жасалған іс-әрекет қылмыс
болып табылмайтындығы туралы шешім қабылдаумен аяқталады. Сонымен бірге
жасалған қорытынды бойынша іс-әркетте онша ауыр емес немесе орташа
ауырлықтағы қылмысқа дайындалу орын алғандығы және ҚК-тің 24-бабы 2-
бөлімінің талаптарына сай ол үшін қылмыстық жауаптылық туындамайтындығы
туралы немесе жасалған іс-әрекет қылмысқа оқталу және тұлға қылмыс
істеуден өз еркімен бас тартуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатылатындығы туралы тұжырым жасалуы мүмкін (ҚК-тің 26-бабы). Осы
айтылғандарға байланысты әдебиеттерде өзінің барынша кең ұғымындағы
саралау, яғни іс-әрекетке оның қылмыстық сипаты анықталғанға дейінгі
қылмыстық-құқықтық баға беру және өзінің тар ұғымындағы, яғни іс-әрекетті
қылмыс ретінде саралау туралы айтылып жүр [5, 15.].
Қылмыстың белгілерінің және қылмыс құрамы белгілерінің сәйкестігінің
дәлдігіне тәуелді түрде саралаудың дұрыс және дұрыс емес екі түрі орын
алуы мүмкін. Дұрыс саралау дегеніміз – саралау үшін маңызға ие болатын
қылмыс белгілерінің қылмыстық-құқықтық нормада қарастырылған қылмыс
құрамының белгілерімен толықтай сай келуі болып табылады. Жоғарыда В.Н.
Кудрявцевпен келтірілген саралау ұғымының анықтамасы негізінен алғанда
дұрыс саралаудың анықтамасы болып табылады. Саралау үшін маңызға ие
болатын қылмыс белгілері қылмыстық-құқықтық нормада қарастырылған қылмыс
құрамының белгілерімен толықтай сай келмейтін болса бұл дұрыс емес саралау
болып табылады [8, 44.].
Арнаулы әдебиеттерде дұрыс емес саралаудың да өзіндік түрелері
болатындығы аталып өтіледі (жеткіліксіз және артық). Жеткіліксіз
саралаудың барысында қылмыстың белгілері қылмыстық-құқықтық баға беру үшін
қолданылатын нормада толықтай өзінің көрінісін таппайды. Мысалы, аяқталған
іс-әрекетті қылмысқа оқталу ретінде саралау; жасалған іс-әрекетті
баптардың жиынтығы бойынша саралаудың орынына бір ғана бап бойынша
саралау; іс-әрекетті ауырлататын немесе ерекше ауырлататын белгілері
бойынша саралау қажет жағдайда оның тек онша ауыр емес белгілерді
басшылыққа алып саралануы.
Қылмыстың белгілері қылмыстық-құқықтық баға беру үшін қолданылатын
нормада тиісті шамадан артық көрініс табуы артық саралау болып табылады
[8, 44.].
Саралау өзінің тегі бойынша қате және объективті-дұрыс емес болуы
мүмкін. Қате саралау қылмысты саралаушы тұлғаның өзіне тәуелді болады,
яғни онымен анықталған және қылмыстық іс жүргізу актісінде бекітілген іс-
әрекет шындығында қылмыс құрамымен қамтылмайды. Қылмыстық-іс әрекетті
қылмыстық-құқықтық бағалауды жүзеге асырғаннан кейін қылмыстық заңнамада
орын алған өзгерістерге байланысты дұрыс болып табылмайтын саралау
объективті дұрыс емес саралау болып сананалады [9, 18.].
Қылмысты дұрыс сараламау үкімнің күшін жою немесе өзгерту үшін негіз
болып табылады. Саралау барысында жіберілген қателік жазаның түрі мен
мерзімінің дұрыс тағайындалмауын туындатып ғана қоймайды, сонымен қатар
бірқатар басқа да құқықтық салдардың негізсіз туындауына алып келеді
(сотталғандық, түзету мекемесінің түрін және түзету колониясының режимін
анықтау, рақымшылық жасауды қолдану немесе қолданбау, мүлікті тәркілеу,
кейбір азаматтық-құқылық салдар).
Кінәлі адамға жазаның мөлшерін дұрыс анықтау іс-әрекетті дұрыс
саралауға айта қаларлықтай тәуелді.
Мысалы абайсыздықтан кісі өлтірген адамға әділетті, жасаған іс-
әрекетіне сәйкес жаза тағайындау мүмкін емес, егер оның әрекеті қателіктің
салдарынан қасақаналықпен адам өлтіру ретінде сараланатын болса. Себебі ҚК-
тің 101 бабы бойынща яғни абайсызда кісі өлтіру үшін үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе сол мерзімге бас бостандығынан
айыру жазасы белгіленген, ал ҚК-тің 96 бабының 1 бөлімі бойынша алты
жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы , ал 96
бабтың 2 бөлімі бойынша он жылдан жиырма жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру немесе өлім жазасы немесе өмір бойы бас бостандығынан
айыру жазасы қарастырылған. Осы мысалдың өзінен-ақ қылмысты дұрыс
саралаудың қандай маңызға ие болатындығын байқауға болады.
Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы өте жоғары. Ол заңдылық, кінәлілік,
әділеттілік және ізгілік қағидаларының сақталуын қамтамасыз етеді және заң
алдындағы теңдікке нақты қол жеткізілуіне кепілдік береді. Қылмысты дұрыс
саралау жасалған іс-әрекетті оның ауырлығы мен қоғамдық қауіптілігін
ескере отырып оны қылмыс ретінде мемлекет тарапынан теріс бағалаудың
негіздемесі болып табылады, сол себепті де заңды және әділетті жазаны
тағайындаудың маңызды алғы шарты болады. Қылмысты дұрыс саралау оны
қылмыстың онша ауыр емес, орташа ауырлықтағы, ауыр және аса ауыр (ҚР ҚК-
нің 10-бабы) болып табылатын санаттарының біріне жатқызуға мүмкіндік
береді. Қылмыстың осы аталған саттарының біреуінің қатарына жатқызылуымен
қылмыстық құқықтың қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату, бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуді дифференциялау, соттылықтың
жойылуының мерзімдері сияқты көптеген мәселелері тікелей байланысты
болады. Қылмысты дұрыс саралау қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен
қарастырылған қылмыстарды тергеудің процесуалдық тәртібін, тергелуі ретін,
соттылығын, тергеу мерзімдерін, бұлтартпау шараларының түрлері сияқты
көптеген мәселелердің шешілуіне тікелей себепші болатындығы ескерер болсақ
оның маңызы түсініктірек болады деп ойлаймыз. Қылмысты дұрыс саралау
сонымен қатар аса үлкен криминологиялық маңызға да ие болады. Ол
статистикалық есептеулерде қылмыстылықтың жай-күйін, құрылымын және
қарқындылығын дұрыс көрсетуге мүмкіндік береді, ал бұл болса өз кезегінде
қылмыстылықпен күресуде негізді болжамдарды құрастырып оған тосқауыл қою
және оның алдын алу бойынша шарларды жасақтап жүзеге асыруға мүмкіндік
береді. Сайып келгенде осының бәрі азаматтардың мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан тиімді де пәрменді қорғауға мүмкіндік берері даусыз.
1. 2. Қылмысты саралау үрдісінің кезеңдері мен қағидалары
Қылмысты саралау осыған дейін де атап өткеніміздей қылмыстық-құқықтық
норманы практикада қолданудың бір бөлшегі ғана болып табылады сонымен бірге
ол іске асырылған әрекеттің белгілері мен қылмыс құрамының белгілері
арасындағы заңи сәйкестікті анықтау үрдісі және оның нәтижесі, яғни іске
асырылған әрекет пен қылмыс құрамы белгілері арасындағы анықталған
ұқсастықтарды процесуалдық түрде бекіту немесе рәсімдеу ретінде орын алады
[10, 12.].
Қылмысты саралау ұқсастықты айқындау үрдісі ретінде белгілі бір уақыт
ішінде орын алатын, өзіндік ішкі заңдылықтарына бағынатын құбылыс болатын
болса онда оның әртүрлі кезеңдерінің де болатындығы түсінікті жағдай.
Қылмысты саралаудың кезеңдерінің саны, мазмұны оның негіздері туралы мәселе
қылмыстық құқық ғылымында әрқилы шешіліп келеді. Қолданылуы тиісті
қылмыстық-құқықтық норманы таңдап алу болып табылатын қылмысты саралауға,
өздігінен қылмысты саралау үрдісі болып табылмайтын алдын ала қызмет
ұштастырылатындығы белгілі. Қылмысты саралау үшін дейді В.Н. Кудрявцев ең
алдымен істің оқиғалық мән-жайларын дұрыс анықтау, қылмыстық-құқылық
норманың мазмұнын ұғыну, тиісті бастаудың заңды күшін айқындау қажет.
Саралау үрдісінің барысында барлық осы мән-жайлар бірнеше рет қайталанады
және нақтыланады, алайда көрсетілген әрекеттер біздің оймызша өздігінен
саралау үрдісінің мазмұнын құрамайды, тек ғана ол үшін қажетті болып
табылатын, заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ететін алғы шарттарды пайда
қылады [10, 13.].
Қылмысты саралаудың тікелей үрдісі тек ғана қылмысты дұрыс саралау
үшін алғы шарт болып табылатын бастапқы әрекеттерді немесе қызметті
аяқтағаннан кейін ғана басталады. В. Н. Кудрявцев саралаудың кезеңдерін
қылмыстық іс жүргізудің сатыларымен байланыстыра отырып келесідей етіп
ажыратады: 1) қылмыстық істі қозғау; 2) айып тағу; 3) айыптау қорытындысын
жасақтау және бекіту; 4) айыпталушыны сотқа беру; 5) сот тергеуі; 6) істі
апелляциялық немесе қадағалау тәртібімен қайта қарау; [10, 197-208.].
Негізінде бұл іске асырылған әрекеттің белгілері мен қылмыс құрамының
белгілері арасындағы ұқсастықты анықтау емес, солардың барысында қылмысты
саралау жүзеге асырылатын қылмыстық іс жүргізудің сатыларын санамалап шығу
сияқты.
Сондықтан біздің ойымызша қылмыстық процестің әртүрлі сатыларында
қылмысты саралау ортақ белгілер мен заңдылықтарға ие болады сондықтан да
саралу кезеңдері ұғымын қылмыстық іс жүргізудің сатылары деген
түсінікпен алмастыруды негізді деп санай қоюға болмас - деп тұжырым
жасаған А.И. Рарогтың пікірі дұрыс сияқты [5, 14.]. Г.А. Левицкийдің
пікірінше қылмысты саралаудың төрт кезеңі болады: а) іске асырылған
әрекетті және кінәлінің жеке басын сипаттайтын объективтік және
субъективтік белгілердің құқықтық маңызын анықтау; б) берілген оқиғадағы
қылмыс құрамын қарастыруды болжамдайтын қылмыстық-құқықтық норманы таңдап
алу және оның құрайтын белгілердің мәнісін айқындау, яғни заңды түсіндіру;
в) іске асырылыған әрекет белгілерінің белгілі бір қылмыс құрамының
белгілерімен дәл сәйкестігін анықтау; г) бұл қорытындыны тиісті
процесуалдық актіде бекіту [11, 11.]. Автордың қылмысты саралау үрдісіне
дұрыс саралаудың жағдайы мен алғы шарттарын жасағанымен өздігінен қылмысты
саралау болып табылмайтын алдын ала қызметті де кірістіруі көңілге
қоныңқырамайды. Н.Ф. Кузнецова да қылмысты саралаудың төрт кезеңін бөліп
көрсетеді. Олардың біріншісі бұл – тиісті қылмыс құрамын сипаттайтын
қылмыстық-құқықтық норманы анықтау. Екіншісі – қоғамға қауіпті нақты
әрекеттің заңи маңызды белгілерінің тиісті қылмыстық-құқықтық нормадағы
қылмыс құрамының белгілермен сай келетіндігін анықтау. Үшіншісі қылмыстық
қуғындауды болдырмайтын негіздер жоқ па деген сұрақтың жауабында көрініс
табады. Төртінші қортынды кезең қоғамға қауіпті нақты іс-әрекеттің заңи
маңызды белгілерінің қылмыстық-құқықтық нормамен қарастырылған қылмыс
құрамының белгілерімен ұқсастығын тиісті процесуалдық нысанда бекіту болып
табылады [12, 18.].
Осы айтылған тұрғыдан алғанда біздің ойымызша берілген қоғамдық
қауіпті іс-әрекетті қарастыратын қылмыстық-құқықтық норманы таңдап алу
қылмысты саралаудың бірінші кезеңінде-ақ аяқталған, яғни қылмыстық-құқықтық
норманы таңдап алу жүзеге асырылған, берілген кезеңдеу үрдісті, нақты
айтқанда тиісті қылмыстық-құқықтық норманы таңдау үрдісін көрсетпейді [13,
11.].
Біздің ойымызша қылмысты саралау кезеңдері ретінде қолданылуға
жататын қылмыстық-құқықтық норманы таңдау кезеңдерін түсіну қажет сияқты.
Қылмыстың жасалғандағы айқын болғанда, құқықтық норманы таңдау, қылмысты
саралау бір сәтте-ақ жүзеге асырылып, бірден болған оқиғаны дұрыс көрсетуі
мүмкін және іс бақылау сатысында қаралғанға дейін өзгермеуі мүмкін.
Осыған байланысты қылмысты саралауды келесідей кезеңдерге бөлетін Б.
А. Куриновтың пікірі назар аударуға тұрарлықтай ол қылмысты саралауды 1)
құқықтық қатынастардың түрін анықтау мақсатында іс-барынша жалпылама
белгілерін анықтау; 2) қылмыстық іс-әрекеттің топтық белгілерін анықтау
және 3) қылмыстың түрлік белгілерін айқындау және салыстыру [4, 56-57.].
А.И. Рарог қылмысты саралаудың құқықтық қатынастардың типін анықтау деген
сатысына негізді түрде күмән келтіреді ол себебі істің анықталған мән-
жайларына қатысты нақты нормаға алдын ала болса да, сілтеме жасалмастан
жүзеге асырылады. Сонымен бірге қылмыстық іс қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті белгілер болғанда ғана қозғалуы тиіс (ҚР ҚІЖК 177-бабы 2-
бөлімі). Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қылмыстық қылмыстық іс жүргізу
заңнамасының талаптарына сай қылмыстық іс қозғау барысында ол туралы қаулы
қабылданып онда соның негізінде қылмыстық іс қозғалған ҚК тиісті бабы,
бөлімі, тармағы көрсетілуі тиіс.
Біздің ойымызша қылмысты саралаудың бірінші кезеңі бұл – қылмыстың
жасалғандығы туралы, қылмыс оқиғасы туралы жалпылама негіздегі болжам.
Қылмысты саралаудың екінші кезеңі оқиғалық мән-жайларға байланысты
саралау болжамдарын жасау, яғни қылмыстардың біртектес құрамдарын анықтау.
[14, 18.].
Саралаудың үшінші кезеңінде фактілік мән-жайлар туралы мәліметтердің
жиналуы, бағалануы және ұсынылған әрбір болжамның тексерілуінің шамасына
сай қылмыстардың аралас құрамдарын ажырату және іс-әрекет сараланатын нақты
қылмыстық-құқықтық норманы таңдап алу жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық ғылымында және қылмыстық істерді тергеу тәжірибесінде
қылмыстарды саралауды қылмыс құрамының элементерінен бастау қажет деген
пікір қалыптасқан. Сонымен бірге қылмысты саралауды қылмыс құрамының қай
элементінен бастау қажет деген сұрақ төңірегіндегі пікірлер айтарлықтай
өзгешеліктерге ие болып отыр. Мәселен, Б.А. Куринов саралау үрдісін
қылмыстың объектісін анықтаудан бастау қажет деген пікірді қолдайды [4,
58.]. Өзге мамандардың пікірінше қылмысты саралау үрдісі қатаң түрде
бекітілген ережелерге бағынбайды. Бір жағдайларда мәселені шешуді қылмыс
субъектісінің белгілерін анықтаудан (мысалы, әскери және лауазымдық
қылмыстарға қатысты айтар болсақ), екінші бір жағдайларда – қылмыстың
объективтік жағының белгілерін анықтаудан, үшінші бір жағдайларда мысалы,
судьяның немесе тергеушінің өміріне қол сұғу барысында қол сұғу объектісін
анықтаудан басталғаны дұрыс [7, 19.].
Біздің ойымызша қылмысты саралау үрдісін қылмыстың объективтік жағының
белгілерінен бастау қажет деп санайтын Е.Б. Благовпен келісу қажет [9, 27-
32.]. Тұлғаның қоғамға қауіпті жүріс-тұрысы, пайда болған қоғамдық қауіпті
салдар, тұлғамен қолданылған қару, қылмысты жасаудың құралдары немесе оны
жасаудың тәсілдері біз атап өткен қылмысты саралау кезеңдерінің алғашқысы
жалпы болжамдарды ұсынудың пайда болуының негізі болып табылатын сияқты.
Істі тергеу барысында алдымен алдымен кінәлі адам қасақана немесе
абайсыздықпен әрекет еткендігін анықтап содан кейін оның не жасағандығын
немесе нені жасауға тырысқандығын анықтауға ұмтылу өнбейтін іс. Сондықтан
қылмыстарды субъективтік белгілері бойынша ажыратуды да қылмыс құрамының
оған дейін анықталған объективтік белгілерінің негізінде жүргізу тиімдірек
- дей отырып В.Н. Кудрявцев те осыны айтатындай [10, 158.]. Қылмысты
саралаудың келесі кезеңдерінде мәселен, саралау болжамдарын ұсыну және
нақты қылмыстық-құқылық норманы таңдап алу барысында қылмыстарды саралау
бағдарламасы кез келген бағытта жасалуы мүмкін. Сараланатын мән-жайлардың
ерекшеліктеріне байланысты қылмыс құрамының әртүрлі элементтеріне қатысты
болып табылатын белгілер әрқилы кезектілікпен пайдаланылуы мүмкін. Мысалы,
күш қолданушылықпен өлтірілген белгісі бар мәйіттің табылуы барысында
саралаудың бастапқы кезеңі объективтік жақтың белгісі ретіндегі қоғамдық
қауіпті салдарға тәуелді болады. Одан әрі өзге мән-жайларға тәуелді түрде,
саралау құрамның әртүрлі элементерімен айқындалуы мүмкін. Мәселен,
кінәлінің басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіруі жәбірленушінің құқыққа
қарсы жүріс-тұрысы салдарынан арандатушылығынан және соған байланысты жан
күйзелісі жағдайында орын алғандығы анықталса қылмыс субъектісінің
мінездемесі қылмысты одан әрі саралауға ықпал етеді. Егер кінәлі адамның
жәбірленушінің тарапынан болған шабуылдаудан қорғану жағдайында болғандығы
анықталса, онда қылмыстың орын алған жағдайы, яғни қылмыстың объективтік
жағына қатысты белгі қылмысты саралауда негізгі маңызға ие болады.
Қылмысты саралаудың қағидаларына қатысты айтар болсақ біз онда ең
алдымен құқық қолданушы жасалған әрекет пен қылмыстық-құқықтық нормада
қарастырылған қылмыс құрамының белгілерінің сәйкестігін анықтау барысында
басшылыққа алатын негізгі идеялар туралы сөз қыламыз. Қағидалар немесе
прициптер өз кезегінде қылмыстық заңның өзінде бекітілуі мүмкін сонымен
бірге онда бекітілмесе де ҚР Конституциясының мазмұнынан, қылмыстық және
қылмыстық іс жүргізу құқықтарының нормаларының мазмұндарынан туындауы
мүмкін.
Қылмысты саралаудың қағидаларының бірі ол оның ақиқаттығы болып
табылады. Қылмысты саралаудың ақиқаттығына қол жеткізу үшін, біріншіден,
жасалған қылмыстың барлық оқиғалық мән-жайын мұқият және жан-жақты зерттеу
қажет, сондай-ақ барлық анықталған мән-жайлардың ішінен қылмысты саралау
үшін заңи маңызға ие болатын мәністерді ажырату керек. Екіншіден, қылмыс
үшін жауаптылықты бекітетін қылмыстық-құқықтық норманы дұрыс таңдай білу
және норманы түсіндірудің мүмкін болатын барлық әдістерін пайдалана отырып
бұл норманың мәнісін айқындау қажет. Үшіншіден қылмысты саралау үрдісінің
өзінде, яғни істің оқиғалық мәністері мен қылмыстың белгілі бір түрінің
заңи белгілерінің арасындағы сәйкестікті анықтау барысында қателесуге жол
берілмеуі тиіс.
Қылмыстық іс жүргізудің әртүрлі сатыларындағы қылмысты саралаудың
өзгертілуі қылмысты саралаудың дұрыс жүргізілмегендігінің куәсі болып
табылады ма? Қылмысты саралау – тергеу және сотпен алынған оқиғалық мән-
жайлардың жиынтығымен анықталатын белгілі бір логикалық үрдіс болып
табылады. Қылмысты саралауды жүзеге асыратын тұлға тиісті іс жүргізу
тәртібімен анықталған істің оқиғалық мәністерінің сипаты мен көлеміне
байланысты және тәуелді болып табылады. Сонымен бірге осыдан басқа ешқандай
жағдайлар назарға алына алмайды. Осыдан қылмысты саралау дұрыс жүзеге
асырылған деп саналады, егер ол қолда бар фактілік мән-жайлардың сипаты мен
көлеміне объективті түрде сәйкес келетін болса – деп тұжырымдауға болады.
Егерде жасалған қылмыстың жаңадан фактілік мән-жайлары айқындалар болса
онда жасалған қылмысты қылмыстық-құқықтық бағалаудың да өзгеріске
ұшырайтындығы табиғи жәйт. Бұл жерде қылмысты саралаудың өзгеріске ұшырауы
оның бұрын қате сараланғанына байланысты емес тергеудің немесе соттың
қолында бар оқиғалық мән-жайлардың сипаты мен көлемінің өзгеріске ұшырауына
байланысты орын алады. Қылмысты саралау қате жүзеге асырылған болып
саналады егерде ол қылмыстық іс бойынша қолда бар және дәлелденген фактілік
мән-жайларға сәйкес келмейтін болса. Философияда ақиқатты абсолюттік және
салыстырмалы етіп бөлу қабылданған. Қылмысты саралау барысында қол
жеткізілуі тиіс ақиқат, егер қылмыс құрамының белгілеріне сәйкес келетін
фактілердің анықталуы және олардың құқықтық норманың мазмұнымен
салыстырылуы тиіс екендігін есте ұстар болсақ абсолютті ақиқат болуы тиіс.
Сонымен бірге қылмыс объективті өмірде орын алатын құбылыс ретінде өмірдің
көптеген нақты жағдайларына ие болады және олар берілген қылмыстық істі
дұрыс шешу тұрғысынан алғанда маңызы аз болмағанымен бірақ, қылмысты
саралауға ықпал ете алмайды. Осыған байланысты қылмысты саралаудағы ақиқат,
жасалған әрекеттің барлық мән-жайларын қамтымайтын болғандықтан тек заңи
маңыздыларымен шектелетіндіктен салыстырмалы түріндегі ақиқат деп санауға
болады.
Қылмыс саралаудың дәлме-дәлдік қағидасы жүзеге асырылған қоғамдық
қауіпті іс-әрекет барынша толық сипатталып жазылған қылмыстық-құқықтық
норманың анықталуын қарастырады. Қылмысты саралау барысында ҚР ҚК Ерекше
бөлімінің бабына сілтеме жасау қажет, ал егер бар бірнеше бөлімнен немесе
тармақтардан тұратын болса тиісті тармақтарға, бөлімге сілтеме жасалуы
тиіс. Іс жүргізу құжаттарында осындай сілтеменің болмауы саралауды дұрыс
жүзеге асырылмаған деп тануға алып келеді. Қажет болған жағдайларда саралау
барысында ҚК Жалпы бөлімінің баптары мен бөлімдеріне де сілтеме жасалады.
Мысалы, дәл саралау іс жүргізу құжаттарында қылмыстың жасалу сатыларын
дұрыс анықтап және бекітуді талап етеді. Аталған жағдайда ҚК 24-бабына
сілтеме жасаумен шектелу дұрыс болып табылмайды. ҚК 24-бабының тиісті
бөлімдерін көрсету қажет. Қылмысты рөлдер бөлісу арқылы қатысушылықпен
жасау барысында қылмысты саралаудың дәлдігі қағидасы қылмысты жасауға
қатысқан әрбір тұлғаның нақты рөлін іс жүргізу құжаттарында анықтауды және
осы рөлдерді ҚК 28-бабының нақты бөліміне сілтеме жасау арқылы бекітуді
қарастырады. Бірнеше сотталушыға қатысты істе немесе сотталушының бірнеше
қылмысты жасауға қатысты айыпталуының барысында сот саралауды әрбір
сотталушыға қатысты және әрбір қылмысқа қатысты негіздеуі тиіс.
Саралаудың толықтылығы қағидасы тұлғамен жасалған қылмыстардың
құрамдары тұжырымдалған ҚК Ерекше бөлімінің барлық баптарының көрсетілуін
талап етеді. Бұл қылмыстың идеалдық және нақты жиынтығының барысындағы
барлық жағдайларға қатысты болып табылады. Саралауда ҚР ҚК-нің бұзылған
барлық баптарының бөлімдеріне сілтеме жасалуы тиіс. Мысалы, адамдар тобының
алдын ала сөз байласуы арқылы үй-жайға заңсыз кірумен жасалған ұрлық ҚК-тің
175-бабының 2-бөлімінің а және б тармақтарымен саралануы тиіс. Бір
баптың әртүрлі бөлімдерімен саралау егерде олар қылмыстың дербес құрамдарын
қарастырған жағдайда ғана мүмкін болады. Егер тұлға бір мезгілде атыс қару
мен суық қаруды заңсыз сатумен айналысқан болса онда оның әрекеттері ҚК-тің
251-бабының 1 және 4 бөлімдерімен саралануы тиіс. Егерде бір баптың
бөлімдері тек қоғамдық қауіптілігінің дәрежесімен ажыратылатын бір құрамның
әртүрлі түрі болып табылса онда саралау қоғамдық қауіптіліктің барынша
жоғары түрін қамтитын құрам қарастырылған бөлім арқылы жүзеге асырылуы
тиіс. Мысалы, ата-анасының күш қолдану арқылы кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тартуының барысында саралау ҚК-тің 131-бабының 3-бөлімі
арқылы жүзеге асырылуы тиіс сонымен бірге іс жүргізу құжаттарында әрекеттің
ата-анасымен жасалғандығы міндетті түрде көрсетілуі тиіс. Егер баптың
диспозициясы баламалы ретінде бірнеше объективтік белгілерді көрсету арқылы
тұжырымдалған болса, онда объективтік өмірде орын алған барлық белгілерді,
тіпті олар қылмысты саралауға ықпал етпейтін болса да қатыстыра отырып
жасалған саралау барынша толық болып есептелінеді. Мысалы, бөтен адамның
мүлкін өрт қою арқылы қасақана жоюдың абайсызда адам өліміне алып келуі
барысында саралау кезінде тәсіл ретінде өрт қою, абайсыздықта орын алған
қосымша салдар адам өлімі де белгі ретінде аталып көрсетіледі. Сондай-ақ
саралаудың толықтылығы орындаушының қылмысты жасауына қатысты барлық
тұлғалардың (ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің) әрекеттерін
саралауды да қарастырады.
Қылмысты саралаудың келесі қағидасы субъективтік айыптау қағидасы оған
сәйкес іс-әрекетті саралау, жүзеге асырылған іс-әрекеттің қылмыстық-
құқықтық маңызы бар мән-жайлары оны жасаған тұлғаның санасымен қамтылды
дегенді білдіретін тұжырым негізгі бастау болып табылады [15, 13.].
Субъективтік айыптау қағидасын кінә қағидасымен шатастыруға болмайды.
Қылмысты саралау барысында тек кінә ғана анықталмауы тиіс сонымен бірге
қылмыс құрамының барлық объективтік белгілеріне: объектіге, қылмыстың
затына, жәбірленушіге, іс-әрекетке, салдарға, саралаушы мән-жайларға және
қылмыстың өзге де объективтік белгілеріне деген субъективтік көзқарас
анықталуы тиіс.
Бір іс-әрекет үшін ешкімді де қайталап жауапқа тартуға болмайды деген
қағида халықаралық, конституциялық, қылмыстық және әкімшілік құқықтың
негізгі қағидаларының бірі болып табылады. Қылмысты саралау ережелеріне
қатысты түрде бұл қағиданы екі рет айыптауға жол бермеу қағидасы ретінде
тұжырымдауға болады. Ол құқық қолданушыға тұлғаны бір қылмыс жасағаны үшін
бір рет айыптаудан артық айып тағуға тыйым салатын қылмыстық құқықтың жалпы
приципі әділеттілік принципімен өзара қатыстылықта болады. Бұл қағидаға
қылмысты саралаудың бірқатар ережелері негізделеді мысалы, қылмыстың
сараланған құрамы бекітілген арнайы нормалардың бәсекелестігінің барысында
саралау барынша ауыр саралаушы белгі көрсетілген норма бойынша жүргізілуі
тиіс, норма-бөлшек және норма-тұтастың бәсекелестігінде тек норма-тұтас
қолданылады және тағы басқа.
Қылмысты саралау қағидаларының қатарына айыпталушының кінәлілігіне
сейілмеген күдік оның пайдасына түсідіріледі қағидасын да жатқызуға болады.
Аталған қағида өз кезегінде ҚР Конституциясының 77-бабының 3-бөлімінің 8-
тармағында көрсетілген тұлғаның кінәлілігіне қатысты кез келген күмән
айыпталушының пайдасына түсіндіріледі деген нормаға негізделген.
1. 3. Қылмыстық заң және қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізі ретінде
Қылмысты саралаудың нақты жүзеге асырылған әрекеттің заңи маңызды
белгілерінің Қылмыстық кодекстің нормасында бекітілген қылмыс құрамының
белгілерімен ұқсастығын анықтау және заңи түрде бекіту ретінде
түсіндірілетін анықтамасы қылмыстық заңның қылмысты саралаудың құқықтық
негізі ретіндегі маңызын айқын көрсетеді. Қылмысты саралау үрдісінде
анықтау және салыстыру қылмыстың әлдебір ғылыми анықтамасымен немесе сот
практикасында қалыптасқан анықтамасымен емес, тек қылмыстың бұл түрінің
заңда бекітілген нұсқасымен ғана жүзеге асырылады.
Қылмыстық құық теориясында қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін өте
маңызды және әмбебап қылмыс құрамы туралы ілім бар. Бұл ілім тек заң
ғылымдарының жетістігі негізінде ғана пайда болған жоқ. Онда философияның
ұғымдары (объекті, себепті байланыс мәселелері). Медицина ұғымдары (есі
дұрыс еместік ұғымын анықтаумен байланысты мәселелер) психологиялық
ұғымдар (қылмыстық жауаптылық басталатын ең төменгі жас мөлшерін анықтау
кінә, пиғыл ұғымдары) пайдаланылады. Аталған ілімнің әмбебаптағы бұл
ілімді әртүрлі сипаттағы қылмыстық заңдарға қолдануға болады. Қылмыстық
құқылық норма және жасалған іс-әрекеттің оқиғалық мән-жайы қылмысты
саралау процессінде біріктірілетін құбылыстардың екі өрісі болып табылады.
Аталған біріктіру осы құбылыстар үшін ортақ болып табылатын белгілерді
табу жолымен жүзеге асырылады. Саралау барысында қылмыстық-құқылық норма
тұтастай және жасалған нақты қылмыстың белгілерінің барлық жиынтығы
толығынан пайдаланылмайды. Жасалған іс-әрекетті саралау үшін қажетті
болып табылатын белгілердің бөлшегі қылмыс құрамы деген ұғыммен қамтылады
[16, 45.].
Жалпы негізінде қылмыс құрамы дегеніміз – ғылыми абстракция –
қоғамдық қауіпті іс-әрекетті қылмыс ретінде сипаттауға мүмкіндік беретін
оның объективтік және субъективтік жақтарының қылмыстық заңда бекітілген
жиынтығы.
Қылмыс құрамының атқаратын қызметін дұрыс ұғыну үшін ең алдымен оның
белгілі бір қылмыс түрі үшін жауапкершілікті қарастыратын қылмыстық-
құқылық нормамен ара қатынасын айқындап алу қажет болады. Норма-бұл заң
бабының мәтінімен әрдайым сәйкес келе бермейтін жүріс-тұрыс ережесі болып
табылады. Қылмыстың белгілі бір түрі үшін (мысалы, ұрлық үшін)
жауаптылықты қарастыратын қылмыстық-құқылық норма тиісті іс-әрекетті
жасауға тиым салуды ғана білдірмейді (норманың диспозициясы) және оны
жасағаны үшін қолданылатын санкцияны және оны қолдану үшін шарттарды
қарастырады (норманың гипотезасы).
Егер қылмыс құрамын; қылмыстың қылмыстық заңда бекітілген белгілерін
көрсететін қылмыс туралы заңнамалық ұғым-деп санайтын болсақ онда құрам
ұғымының көлемі бойынша да, мазмұны бойынша да қылмыстық-құқылық норма
ұғымымен салыстырғанда тар көлемде екендігіне көз жеткізуге болады.
Біріншіден, норманың санкциясы құрам шеңберінің сыртында қалады.
Екіншіден, құрам норманың диспозициясымен толық сәйкестікте бола бермейді.
Н.Д. Дурмановтың айтуынша қылмыстық құқықтың нормасы жағымсыз іс-
әрекеттерді жасамау туралы нақты бұйрықты білдіреді. Қылмыс құрамы болса
қылмыс белгілерін сипаттап жазудан тұрады. Қылмыс құрамы өздігінен
бұйыруды білдірмейді [17, 76.].
Қылмыс құрамының және қылмыстық-құқылық норманың гипотезасының
арақатынасы туралы мәселе онша айқын емес: бұл өз кезегінде қылмыстық
құқықтығы гипотезаның рөлі туралы бірегей пікірдің болмауымен
түсіндіріледі. Егер қылмыстық-құқылық нормада гипотеза мен диспозиция
бірігіп кетеді деп есептейтін пікірді басшылыққа алатын болсақ онда құрам
түсінігі барынша тар ұғым болып шығады. Себебі оның қылмыстық
жауаптылықтың кейбір шарттарын қамтымайтындығы айқын. Егерде біз
гипотезаны қылмыстық-құқылық норманың дербес бөлшегі ретінде ажырататын
болсақ онда гипотезасыз құрам өзінің мазмұны жағынан норманың
диспозициясына өте жақын келеді. Қылмыстық-құқылық норманың элементі
ретінде құрамға заңшығарушымен тек өзінің жиынтығында берілген түрдегі
қылмыстың мәнісін сипаттайтын оның болғандығын, сипатын және жалпы түрдегі
оның қоғамдық қауіптілігін білдіретін белгілердің ғана кірістірілетіндігі
туралы құқықтық әдебиеттерде бірнеше рет көрсетілгген [18, 58.].
Я. М. Брайнин бұл тұжырымды кеңейте түскен. Ол қылмыс құрамы рөлін тек іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілік сипатына ғана жатқызу оның маңызын
төмендетеді- деп дұрыс айтқан [19, 67.]. Шындығында құрам белгілері іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігін ғана емес тұлғаның кінәсін де сипаттайды.
Осы тұрғыдан алғанда құрамды қоғамдық қауіпті іс-әрекетті қылмыстық
заңнамаға сәйкес қылмыс және қылмыстық жазалануға жататын ретінде
айқындайтын белгілер жиынтығы-деп бағалайтын анықтама барынша дұрысырақ
сияқты [16, 89.].
Әлдеқандай қылмыс құрамын сипаттайтын белгілерге бірдей шамада осы
қылмыс туралы түсінікте кіреді. Ұрлық құрамы немесе ұрлық түсінігі
дейтін болсақ өзіміз қолданған сөздердің айырмашылығына қарамастан тиісті
қылмысты сипаттайтын қылмыстық-құқылық белгілерді білдіреміз. Ендеше бұл
құрам және белгілі бір түрдегі қылмыс түсінігі арасында айырмашылқ
болмайды дегенді білдіреме? Жоқ білдірмейді. Қылмыс құрамында белгілер
қылмыстың белгілі бір элементтеріне телінген, олар топтастырылған және
айта қаларлықтай қатаң кезектілікпен бекітіледі ал қылмыс түсінігі үшін
бұл міндетті болып табылмайды. Басқаша айтқанда қылмыстың құрамы және
түсінігі олардың ішкі құрылымы бойынша, біртектес белгілердің тәртіпке
келтірілу дәрежесі бойынша ажыратылады.
Құрам қылмыс белгілерінің жиынтығы ғана емес, олардың қатаң жүйесі
болып табылады. Құрам қылмыс үшін сипатты болып табылатын оны құрайтын
элементтердің ішкі байланысын көрсетеді. Барлық қылмыстардың бірегей
ортақ құрылымын табу және осы негізде қылмыстың объектісін, субъектісін,
объективтік және субъективтік жақтарын сипаттайтын белгілердің негізгі
төрт тобынан әрбір қылмыстың құрамын құрастыру қылмыстық құқық ғылымының
үлкен жетістігі болып табылады [16, 98.]. Қылмыс құрамының құрылымдық
сипаты саралау үшін қағидалық маңызға ие болады, себебі оның кейбір ортақ
принциптерін саралауға мүмкіндік береді.
Қылмыс құрамы тұлғаны берілген қылмысты жасаған деп тану үшін қажетті
және жеткілікті болатын белгілердің жүйесі болып табылады. Олардың
қажеттілігі мынада: құрамның барлық белгілерінің жиынтығынсыз тұлға қылмыс
жасаған деп айыптала алмайды ендеше ол қылмыстық жауаптылыққа да тартыла
алмайды. Олар жеткілікті болып табылады себебі тиісті тұлғаға қылмыс
жасағандығы туралы айып тағуға негіз болуы үшін әлдеқандай қосымша
мәліметтерді анықтаудың қажеттілігі болмайды. Құрамды қылмыстың берілген
түрінің қылмыстық заңда бекітілген ақпараттық нұсқасы деп айтуға болады.
Бұл нұсқа өз кезегінде берілген түрдегі барлық қылмыстардың белгілерін
қортындылау негізінде құралады. Нәтижесінде біз олардың негізгі
ерекшеліктерінің үнемді, қысқа және жеткілікті түрдегі айқын сипаттамасына
ие боламыз. Ақпараттық нұсқа заңгердің практикалық қызметінде екі жақты
рөл атқарады. Біріншіден ол заңгерге заңның талаптары туралы мағұлмат
береді. Мысалы, біз ҚР-сы ҚК-нің 175 бабында қарастырылған ұрлық құрамы
бұл қылмыстың мынадай белгілерін біріктіреді деп айтамыз. Екінші жағынан
бұл нұсқа бізге жасалған нақты іс-әрекеттің өзіндік белгілері туралы
ақпарат береді. Бірінші және екінші топтағы ақпараттың біріктірілуі,
сәйкестендірілуі қылмысты саралау барысында жүзеге асырылады.
Құрамның екі жақты ақпараттық қызметіне байланысты терминология
туралы мәселе туындайды. Құқықтық әдебиеттерде кей реттерде қылмыстың
заңдық және фактілік құрамдары ұғымы пайдаланылады. А.А. Пионтковский
заңгерлер қылмыс құрамы ұғымын қылмыстық заңнама бойынша белгілі бір
қылмысты сипаттайтын белгілердің жиынтығын білгілеу үшін және осы
белгілерге сәйкес келетін нақты іс-әрекетті белгілеу үшін қолданады-деп
тұжырымдаған [20, 84.]. Алайда В.Н. Кудрявцев бұл пікірге қосылмай,
қылмыстық-құқылық нормадағы белгілер жалпылама негізде тұжырымдалып, жеке
құбылыс болып табылатын нақты қылмыс белгілерімен салыстырғанда
дерексіздіктің (абстракция) жоғарғы деңгейіне жатқызылатындағын атап
көрсеткен [16, 98.]. Нақты қылмыстың белгілері құқық нормасында бар
белгілердің тиісті сыныбына кіретіндігіне байланысты ғана олардың
сәйкестігі туралы айтуға болады. Сондықтан дейді В.Н. Кудрявцев қылмыс
құрамы түсінігін тек ғана нормативтік ұғымында қолдану керек.
Қылмыс құрамының жоғарыда атап көрсетілген ерекшеліктері оның
құқықтық маңызын айқындайды. Ең алдымен ол құрамның қылмыс жасаған тұлғаны
қылмыстық жауаптылыққа тартуға заңды негіз қызметін атқаратындығынан
көрінеді. Егер нақты қылмыстың әрбір белгісі құрамның жалпы қортындыланған
белгілерінің қатарына кіретін болса және оған дербес нәрсе ретінде
нәрселердің тиісті сыныбына қатысты болса біз ол тұлғаның әрекеттерінде
қылмыс құрамы бар деп айтамыз. Бір де болса белгінің сәйкес келмеуі
қылмыстық жауаптылықтың туындауы үшін негіздің болмауына алып келеді.
Аталған жағдайда қылмыстық қуғындау қозғала алмайды, ал қозғалға іс іс-
әрекетте қылмыс құрамының болмауына байланысты қылмыстық іс жүргізудің кез
келген сатысында қысқартылуы тиіс. Жауаптылық қылмыстық заңнаманың Ерекше
бөлімінің нақты бабы бойынша туындайды. Нақты осы түсінігінде қылмыс
құрамын қылмыстық жауаптылықтың қажетті және бірден-бір негізі ретінде
санау қажет, сондықтанда қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңды негізі
болып табылады.
Қылмыс құрамының жоғарыда көрсетілген өзіндік ерекшеліктері әр түрлі
санаттағы қылмыстарды ажыратуды да қамтамасыз етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6
Тарау 1. Қылмысты саралау
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 7-35
1. 1. Қылмысты саралаудың ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 7-13
1. 2. Қылмысты саралау үрдісінің кезеңдері мен қағидалары ... ... ...13-22
1. 3. Қылмыстық заң және қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 22- 35
Тарау 2. Қылмысты саралаудың арнайы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... .36-65
2. 1. Қылмыстық іс әрекет аяқталмаған кезде
саралау ... ... ... ... ... ...36-43
2. 2. Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды саралау ... ... ... ... ...43-
51
2. 3. Қылмыстардың жиынтығы барысында қылмыстарды саралау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-60
2. 4. Қылмыстық-құқықтық нормалардың бәсекелестігі барысында
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60-65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .66 -70
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1-72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбы
Қылмысты саралаудың теориялық негіздері және оны жүзеге асырудың
практикалық мәселелері деп аталады.
Аталған тақырыптың маңыздылығы біздің пікірімізше төмендегілерден
айырықша байқалады. Біріншіден, қылмыстық заңды қолдану әрдайым қылмыстық
жазаны қолданумен ұштастырылады ал, қылмыстық жазаны қолданудың кез келген
тұлға үшін туғызатын құқылық салдары ерекше маңызға ие болады. Екішіден,
қылмысты саралаудың теориялық мәселелерін жеткілікті меңгермеу құқық
қолданушының тарапынан болуы ықтимал заң талаптарын бұзушылықтың негізгі
себебі болуы мүмкін. Үшіншіден, қылмыстық заңның дұрыс қолданылмауы қоғам
үшін ерекше қауіпті құбылыс болып табылатын қылмысты әділ бағалауға жол
бермейді, ал ол өз кезегінде қоғамда салтанат құруы тиіс әділеттілік,
заңдылық қағидаларына қарама қайшы келеді қоғам мүшелерінің мемлекетке,
заңнамаға деген сенімін жоғалтуға бастау болады. Біздің ойымызша такырыптың
тағы бір өзектілігі отандық заң тану ғылымында жеткілікті дәрежеде оның
зерттелмегендігі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты орындау барысындағы
шешімі қиын мәселенің бірі қылмысты саралау тақырыбының әдістемелік
негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша толыққанды зерттеген ғылыми
еңбектердің бұдан біраз уақыт бұрын жазылғандығының және оларды тауып
жұмысты орындау барысында пайдалану мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі.
Аталған тақырыпқа біршама толық зерттеу жүргізген кеңестік заңгер-ғалым В.
Н. Кудрявцев оның орыс тілінде жазылған Теоретические основы квалификации
преступлений атты еңбегін және аталған автордың Общая теория
квалификации преступлений деп аталатын еңбектерін біз өз жұмысымызға
пайдаландық. Академик В.Н. Кудрявцевтің жұмысында қылмыс жасалуының нақты
оқиғаларына қылмыстық заңның қолданылуының логикалық және құқықтық
негіздері зерттеліп қарастырылған. Атап өтуге тұрарлық келесі зерттеу
жұмысы Б. А. Куриновтың Научные основы квалификации преступлений деп
аталатын еңбегі. Соңғы жылдары жарық көрген зерттеу жұмыстарының қатарында
А.В. Корнееваның Теоретические основы квалификации преступлений деп
аталатын жұмысын атап өтуге болады. Осы аталған еңбектер біздің дипломдық
жұмысымыздың теориялық негізін құрайды.
Отандық ғалымдардан біз жұмысымызды орындау барысында
В. Сергиевский мен С. Рахметовтың Квалификация преступлений
атты еңбегін пайдаландық. Солармен бірге дипломдық жұмыстың жекелеген
тарауларында қылмыстық құқық бойынша А.Н. Ағыбаевтың; Н.И. Ветров пен Ю.И.
Ляпуновтың; Н.Н. Смирнованың; Н.А. Беляев пен М.И. Ковалевтың оқулықтары
пайдаланылды.
Зерттеу объектісі. Қылмысты саралау, яғни жасалған қылмыстық іс-
әрекет пен қылмыстық-құқықтық нормада бекітілген қылмыс құрамының
белгілерінің сәйкестігін салыстыру арқылы қылмыстық құқық нормаларын нақты
қылмыс үшін қолдану саласында пайда болып, дамитын қатынастар біздің
дипломдық жұмысымыздың объектісі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Қылмыс құрамы
саралаудың заңдық негізі атты тақырыпқа жазылған дипломдық жұмыстың
мақсаты: Қылмысты саралаудың қылмыстық заңнаманы жүзеге асырудағы маңызын
ашып жан-жақты зерттеу; Қылмысты саралаудағы кейбір теоретикалық
мәселелерге терең талдау жасай отырып олардың практикалық қолданысына баға
беру болып табылады. Сонымен қатар қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының
маңыздылығын барынша толық ашып көрсету және қылмыстың жекелеген түрлерін
саралау барысында қылмыс құрамының жекелеген элементтерінің, олардың
белгілерінің қандай маңызға ие болатындығына толыққанды зерттеу жүргізу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін автор алдына төмендегідей міндеттер
қояды:
1) Қылмысты саралаудың ғылыми негіздері мен заңи негіздеріне
талдау жасау
2) Қылмысты саралаудағы қылмыс құрамының маңызын ашып
көрсетіп қылмыс құрамының құрылымдық элементтеріне талдау
жасау.
3) Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды және қылмыстық-
құқылық нормалардың бәсекелестігі барысында қылмысты
саралаудың өзіндік ерекшеліктеріне мұқият талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері мен әдістемесі. Дипломдық жұмысты
орындау барысында ғылыми зерттеудің ортақ және арнайы заңи әдістері
қолданылды.
Тарихи-салыстырмалы тәсіл мәселені зерттеуде қолданылатын әртүрлі
тәсілдерді талдау арқылы қылмыстық жазаны қолдану мен қылмыстық жазаның
мақсаттарының ортақ және өзіндік ерекшеліктерін ашу мүмкіндігіне ие боламыз
және қылмыстық заңнаманың дамытылуының нақты сатыларында, қоғамдық
қатынастардың дамуы үрдісіндегі өзгерістерге салыстырмалы түрде талдау
жасау арқылы оларды бағалау мүмкін болады.
Логикалық тәсіл қылмыстық жазаның мақсаттарының пайда болуы мен
әрекет етуінің ішкі заңдылықтарын ашуға, логика нормаларының негізінде
жазаның мақсаттарына қылмыстық-құқықтық сипаттама жасауға мүмкіндікті пайда
қылады.
Диалектикалық тәсіл жалпыдан жекеге өту барысында қылмыстық жазаның,
оның қолданылуының тікелей нақты мақсаттарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының және
басқа да құқық салаларының нормалары құрайды. Сонымен қатар біз өзіміздің
дипломдық жұмысымызды орындау барысында Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының нормативтік Қаулыларын пайдаландық
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық негіздері. Біз дипломдық жұмысымызды
орындау барысында тек теориялық материалды қолданумен шектелмей сот,
тергеу практикасының материалдарын үлгі ретінде қолдануға тырыстық. Сол
себепті біз Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жекелеген істерді
саралау бойынша нормативтік Қаулыларын біз дипломдық жұмысымыздың
мазмұнына кірістірдік
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жоғарыда көрсетілген
міндеттерді шешу үшін автор өзінің жұмысын екі тарауға бөліп, олардың
мазмұнын тиісті жеті бөлімдерге жіктеуді дұрыс деп санайды.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелерді әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын дипломдық
жұмыстың құрылымы жасақталған.
Біздің жұмысымыздың ерекшелігі біздің ойымызша қылмысты қылмыс
құрамының қылмыс объектісі, объективтік жағы, субъектісі және субьективтік
жағы бойынша саралау сияқты жалпы мәселелеріне емес, қылмысты саралаудың
арнайы мәселелеріне арналуында.
Тарау 1. Қылмысты саралау ұғымы
1. 1. Қылмысты саралаудың ұғымы мен түрлері
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі ҚР ҚК)
талаптарына сай қылмыстық жауаптылықтың негізі болып, осы Кодексте қаралған
қылмыс құрамының барлық белгілері бар әрекетті жасау табылады. Қылмыс
жасаған тұлғаға жаза қолданудың мүмкіндігі құқықтық көзқарас тұрғысынан
алғанда қылмысты жасаған сәттен бастап пайда болады. Нақ осы уақыттан
бастап қылмыстық құқықтық қатынастар пайда болады. Алайда жазаны нақты
түрінде қолдану үшін қылмыстық құқықтық қатынасты ресми түрде жасақтау және
қылмыстық процесуалдық нысанда рәсімдеу қажет болады: оның пайда болуына
алып келген заңи фактіні анықтау; құқықтық қатынастың субъектісін анықтау;
оның мазмұныны айқындау, яғни оның қандай қылмыстық құқықтық нормада
қарастырылғанын белгілеуге тура келеді. Аталған міндеттер анықталған
қылмыстық құқықтық қатынастарды белгілі бір қылмысты саралау жолымен
процесуалдық құжаттарда бекітетін анықтама, тергеу, сот органдарымен жүзеге
асырылады.
Қылмысты саралау құқықты қолданудың аса маңызды құрамдас бөлігі
болғанымен ол оның бірден-бір көрініс болып табылмайды. Құқық нормасын
қолдану ұғымы төменде көрсетілгендерді қамтиды: а) істің оқиғалық мән-
жайларын талдау; б) тиісті норманы қарастыру немесе таңдап алу; в) тиісті
норманы кірістіретін заңи бастауларының мәтінінің дұрыстығына (түп
нұсқалығына) көз жеткізу; г) норманың мәнісі мен мазмұнын айқындау; д)
норманы түсіндіру; е) шешім қабылдау және осы шешімді бекітетін актіні
шығару [1, 27.].
Осы тұрғыдан алғанда саралау (квалификация) нақты жасалған қауіпті
әрекеттің белгілеріне сайма-сай келетін бірден-бір қылмыстық құқықтық
норманы таңдап алу және осы таңдауды заңи актіде (сот үкімі, ұйғарым,
қаулы) бекіту болып табылады.
Квалификация- термині латын тілінен аударғанда (qualis – сапа,
facere - жасау) әлде бір нәрсенің сапасын, бағасын, жарамдылық дәрежесін
анықтау дегенді білдіреді, яғни белгілі бір құбылысты оның сапалық
белгілеріне, өзіндік ерекшеліктеріне байланысты әлдеқандай топтарға,
дәрежелерге, сыныптарға жатқызу болып табылады. Қазіргі уақытта
квалификация терминінің орынына саралау деген сөзді қолданып жүрміз.
Аталған сөздің біз қызығушылық танытып отырған құбылыстың ішкі мазмұнын
қаншалықты дәл ашатындығына талдау жасамай-ақ біз де осы сөзді қолданғанды
жөн санадық. Қылмысты саралау дегеніміз - оған заңи баға беру, берілген
қылмыс түрі үшін жазаны қарастыратын қылмыстық заңның бабын айқындау болып
табылады. Қылмысты саралау дегеніміз берілген нақты іс-әрекеттің қылмыстық
заңмен қарастырылған әлдеқандай қылмыс құрамының белгілеріне сәйкестігін
анықтау болып табылады [2, 4.].
Құқықтық білімдердің энцоклопедиялық сөздігінде берілген анықтамада
қылмысты саралау анықтамасы және оның түсіндірмесі барынша дәл және
ақиқат болып табылады. Ол бойынша Қылмысты саралау дегеніміз жасалған іс-
әрекет белгілерінің қылмыстық заңда қарастырылған белгілі-бір қылмыс
құрамына дәл сәйкестігін тиісті процессуалдық актіде анықтау және бекіту
[3, 7-8.] Аталғандарды нақтыласақ а) қылмысты саралау кінәлі тұлғаға жаза
мөлшерін тағайындау және жасалған қылмыстың өзге де құқықтық салдары үшін
негіздеме. б) қылмысты саралау қылмыстық сот өндірісінде заңдылықтың
сақталуы үшін үлкен маңызға ие болады; в) қылмысты саралау жасалған
қылмыстың осы іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын заңмен
қатаң сәйкестікте саралануы тиістігін білдіреді. В.Н. Кудрявцевтің ойынша
қылмысты саралау оған заңи баға беру осы қылмыстың белгілерін бекітетін
қылмыстық-құқылық норманы көрсету болып табылады. Б.А. Куриновтың
пікірінше қылмысты саралау – бұл өмірдегі нақты жағдайдың – қылмыстың –
қылмыстық заңның нормасында тұжырымдалған берілген қылмыс туралы ұғымымен
ұқсастығы туралы қорытынды жасау. Қылмысты саралау өмірдегі нақты жағдайға
қылмыстық заңның нормасын таңдап алу және мағынасы бойынша заңи
саралаулардың тек бір түрі ғана болып табылады [4, 11.]. Осы берілген
анықтамалардың негізінде қылмысты саралауды тұлғаның қоғамға қауіпті жүріс-
тұрысындағы қылмыс құрамының белгілерін анықтаудың логикалық үрдісі және
аталған үрдістің нәтижесі және тергеу мен соттың процесуалдық құжаттарында
қолданылуы тиіс қылмыстық заңға сілтеме жасау деп тұжырымдауға болады.
Қылмысты саралау туралы айта келе кейбір ғалымдар жасалған іс-
әрекеттің белгілері мен қылмыс құрамы белгілерінің арасындағы сәйкестікті
анықтау қажет деп тұжырымдайды. Қайсыбір ғалымдар мәселен біз жоғарыда
атап өткен Б.А. Куринов қылмысты саралауды өмірдегі нақты жағдайдың –
қылмыстың – қылмыстық заңның нормасында тұжырымдалған берілген қылмыс
туралы ұғымымен ұқсастығы туралы қортынды жасау деп көрсетеді. А.И. Рарог
сәйкестік те, ұқсастық та қоғамға қауіпті нақты іс-әрекеттің заңи
белгілерінің және оның нормативтік сипаттамасының қылмысты саралауға
қажетті деңгейдегі бірегейлігін ашып көрсете алмайды - деп жазады. Біздің
ойымызша осы пікір назар аударуға тұрарлықтай [5, 16-17.].
Қылмыстық құқық ғылымында әртүрлі негіздерге тәуелді түрде
қылмыстарды саралаудың екі түрін бөліп қарастырады. Мәселен қылмысты
саралауды жүзеге асыратын суьъектіге тәуелді түрде: ресми және ресми емес
(доктриналды) саралау. Ресми (заңды) саралау дегеніміз – мемлекетпен
осыған арнайы құзірет берілген тұлғалармен: анықтама органдарының
қызметкерлерімен, тергеушілермен, прокурорлармен және судьялармен нақты
қылмыстық іс бойынша қылмысты қылмыстық-құқылық саралау болып табылады.
Бейресми (доктриналды) саралау дегеніміз – бұл жекелеген азаматтармен:
ғылыми қызметкерлермен, баспасөзде жарияланған мақалалар, монографиялар,
оқулықтар, оқулық құралдар авторларымен, әлдеқандай қылмыстық істерді
зерттеуші студенттермен және т.б. қылмыстық іс-әрекетке берілген тиісті
баға болып табылады [4, 19-20.].
Тек ресми саралау ғана заңды күшке ие болады және нақты заңи
салдарды туындатады. Доктриналды саралау ғалымдардың және басқа да
тұлғалардың қылмыстарды саралау мәселелері бойынша пікір, көзқарастарын
білдіргенімен, ол заңды күшке ие болмайды және ешқандай заңи салдарды
туындата алмайды. Соңғы уақыттарда ҚР Жоғарғы Сотының Пленумының қылмыстық
істердің белгілі бір санаттары бойынша қылмыстық заңды қолдану туралы
қаулыларында берілетін жартылай ресми саралау туралы жиі айтылып жүр [6,
22-24.]. Алайда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумымен
берілетін түсіндірулерде нақты қылмысты саралау туралы емес, қылмыстың
көрсетілген түрінің жасалуының барлық жағдайларына қатысты заңды қолдау
туралы ғылыми-практикалық кепіл кеңестер ғана беріледі [5, 20.].
Қылмысты саралау барысында алынған нәтижеге тәуелді түрде оны
жағымды және жағымсыз етіп бөлуге болады. Дұрыс немесе жағымды саралау деп
нәтижесінде тұлғаның іс-әрекетінде қылмыс белгілерінің бар екендігі
анықталған саралауды түсінеміз. Егер жасалған іс-әрекеттің фактілік
белгілері мен қылмыс құрамының белгілерінің арасындағы бірегейлік
анықталмаса онда саралау да жағымсыз сипатқа ие болады [7, 7.].
Іс-әрекеттің сапасын бағалау ретінде ұғынылатын саралау жасалған іс-
әрекеттің қылмыстық заңның белгілі бір баптарына сай келетіндігі туралы
қорытындымен немесе әртүрлі мән-жайларға байланысты: елеулі маңызы болмауы
себепті (ҚК 9-бап 2-бөлім), әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын
жағдайларға байланысты (ҚК 32 – 37 баптары) жасалған іс-әрекет қылмыс
болып табылмайтындығы туралы шешім қабылдаумен аяқталады. Сонымен бірге
жасалған қорытынды бойынша іс-әркетте онша ауыр емес немесе орташа
ауырлықтағы қылмысқа дайындалу орын алғандығы және ҚК-тің 24-бабы 2-
бөлімінің талаптарына сай ол үшін қылмыстық жауаптылық туындамайтындығы
туралы немесе жасалған іс-әрекет қылмысқа оқталу және тұлға қылмыс
істеуден өз еркімен бас тартуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатылатындығы туралы тұжырым жасалуы мүмкін (ҚК-тің 26-бабы). Осы
айтылғандарға байланысты әдебиеттерде өзінің барынша кең ұғымындағы
саралау, яғни іс-әрекетке оның қылмыстық сипаты анықталғанға дейінгі
қылмыстық-құқықтық баға беру және өзінің тар ұғымындағы, яғни іс-әрекетті
қылмыс ретінде саралау туралы айтылып жүр [5, 15.].
Қылмыстың белгілерінің және қылмыс құрамы белгілерінің сәйкестігінің
дәлдігіне тәуелді түрде саралаудың дұрыс және дұрыс емес екі түрі орын
алуы мүмкін. Дұрыс саралау дегеніміз – саралау үшін маңызға ие болатын
қылмыс белгілерінің қылмыстық-құқықтық нормада қарастырылған қылмыс
құрамының белгілерімен толықтай сай келуі болып табылады. Жоғарыда В.Н.
Кудрявцевпен келтірілген саралау ұғымының анықтамасы негізінен алғанда
дұрыс саралаудың анықтамасы болып табылады. Саралау үшін маңызға ие
болатын қылмыс белгілері қылмыстық-құқықтық нормада қарастырылған қылмыс
құрамының белгілерімен толықтай сай келмейтін болса бұл дұрыс емес саралау
болып табылады [8, 44.].
Арнаулы әдебиеттерде дұрыс емес саралаудың да өзіндік түрелері
болатындығы аталып өтіледі (жеткіліксіз және артық). Жеткіліксіз
саралаудың барысында қылмыстың белгілері қылмыстық-құқықтық баға беру үшін
қолданылатын нормада толықтай өзінің көрінісін таппайды. Мысалы, аяқталған
іс-әрекетті қылмысқа оқталу ретінде саралау; жасалған іс-әрекетті
баптардың жиынтығы бойынша саралаудың орынына бір ғана бап бойынша
саралау; іс-әрекетті ауырлататын немесе ерекше ауырлататын белгілері
бойынша саралау қажет жағдайда оның тек онша ауыр емес белгілерді
басшылыққа алып саралануы.
Қылмыстың белгілері қылмыстық-құқықтық баға беру үшін қолданылатын
нормада тиісті шамадан артық көрініс табуы артық саралау болып табылады
[8, 44.].
Саралау өзінің тегі бойынша қате және объективті-дұрыс емес болуы
мүмкін. Қате саралау қылмысты саралаушы тұлғаның өзіне тәуелді болады,
яғни онымен анықталған және қылмыстық іс жүргізу актісінде бекітілген іс-
әрекет шындығында қылмыс құрамымен қамтылмайды. Қылмыстық-іс әрекетті
қылмыстық-құқықтық бағалауды жүзеге асырғаннан кейін қылмыстық заңнамада
орын алған өзгерістерге байланысты дұрыс болып табылмайтын саралау
объективті дұрыс емес саралау болып сананалады [9, 18.].
Қылмысты дұрыс сараламау үкімнің күшін жою немесе өзгерту үшін негіз
болып табылады. Саралау барысында жіберілген қателік жазаның түрі мен
мерзімінің дұрыс тағайындалмауын туындатып ғана қоймайды, сонымен қатар
бірқатар басқа да құқықтық салдардың негізсіз туындауына алып келеді
(сотталғандық, түзету мекемесінің түрін және түзету колониясының режимін
анықтау, рақымшылық жасауды қолдану немесе қолданбау, мүлікті тәркілеу,
кейбір азаматтық-құқылық салдар).
Кінәлі адамға жазаның мөлшерін дұрыс анықтау іс-әрекетті дұрыс
саралауға айта қаларлықтай тәуелді.
Мысалы абайсыздықтан кісі өлтірген адамға әділетті, жасаған іс-
әрекетіне сәйкес жаза тағайындау мүмкін емес, егер оның әрекеті қателіктің
салдарынан қасақаналықпен адам өлтіру ретінде сараланатын болса. Себебі ҚК-
тің 101 бабы бойынща яғни абайсызда кісі өлтіру үшін үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе сол мерзімге бас бостандығынан
айыру жазасы белгіленген, ал ҚК-тің 96 бабының 1 бөлімі бойынша алты
жылдан 15 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы , ал 96
бабтың 2 бөлімі бойынша он жылдан жиырма жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру немесе өлім жазасы немесе өмір бойы бас бостандығынан
айыру жазасы қарастырылған. Осы мысалдың өзінен-ақ қылмысты дұрыс
саралаудың қандай маңызға ие болатындығын байқауға болады.
Қылмысты дұрыс саралаудың маңызы өте жоғары. Ол заңдылық, кінәлілік,
әділеттілік және ізгілік қағидаларының сақталуын қамтамасыз етеді және заң
алдындағы теңдікке нақты қол жеткізілуіне кепілдік береді. Қылмысты дұрыс
саралау жасалған іс-әрекетті оның ауырлығы мен қоғамдық қауіптілігін
ескере отырып оны қылмыс ретінде мемлекет тарапынан теріс бағалаудың
негіздемесі болып табылады, сол себепті де заңды және әділетті жазаны
тағайындаудың маңызды алғы шарты болады. Қылмысты дұрыс саралау оны
қылмыстың онша ауыр емес, орташа ауырлықтағы, ауыр және аса ауыр (ҚР ҚК-
нің 10-бабы) болып табылатын санаттарының біріне жатқызуға мүмкіндік
береді. Қылмыстың осы аталған саттарының біреуінің қатарына жатқызылуымен
қылмыстық құқықтың қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату, бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуді дифференциялау, соттылықтың
жойылуының мерзімдері сияқты көптеген мәселелері тікелей байланысты
болады. Қылмысты дұрыс саралау қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен
қарастырылған қылмыстарды тергеудің процесуалдық тәртібін, тергелуі ретін,
соттылығын, тергеу мерзімдерін, бұлтартпау шараларының түрлері сияқты
көптеген мәселелердің шешілуіне тікелей себепші болатындығы ескерер болсақ
оның маңызы түсініктірек болады деп ойлаймыз. Қылмысты дұрыс саралау
сонымен қатар аса үлкен криминологиялық маңызға да ие болады. Ол
статистикалық есептеулерде қылмыстылықтың жай-күйін, құрылымын және
қарқындылығын дұрыс көрсетуге мүмкіндік береді, ал бұл болса өз кезегінде
қылмыстылықпен күресуде негізді болжамдарды құрастырып оған тосқауыл қою
және оның алдын алу бойынша шарларды жасақтап жүзеге асыруға мүмкіндік
береді. Сайып келгенде осының бәрі азаматтардың мүдделерін қылмыстық қол
сұғушылықтан тиімді де пәрменді қорғауға мүмкіндік берері даусыз.
1. 2. Қылмысты саралау үрдісінің кезеңдері мен қағидалары
Қылмысты саралау осыған дейін де атап өткеніміздей қылмыстық-құқықтық
норманы практикада қолданудың бір бөлшегі ғана болып табылады сонымен бірге
ол іске асырылған әрекеттің белгілері мен қылмыс құрамының белгілері
арасындағы заңи сәйкестікті анықтау үрдісі және оның нәтижесі, яғни іске
асырылған әрекет пен қылмыс құрамы белгілері арасындағы анықталған
ұқсастықтарды процесуалдық түрде бекіту немесе рәсімдеу ретінде орын алады
[10, 12.].
Қылмысты саралау ұқсастықты айқындау үрдісі ретінде белгілі бір уақыт
ішінде орын алатын, өзіндік ішкі заңдылықтарына бағынатын құбылыс болатын
болса онда оның әртүрлі кезеңдерінің де болатындығы түсінікті жағдай.
Қылмысты саралаудың кезеңдерінің саны, мазмұны оның негіздері туралы мәселе
қылмыстық құқық ғылымында әрқилы шешіліп келеді. Қолданылуы тиісті
қылмыстық-құқықтық норманы таңдап алу болып табылатын қылмысты саралауға,
өздігінен қылмысты саралау үрдісі болып табылмайтын алдын ала қызмет
ұштастырылатындығы белгілі. Қылмысты саралау үшін дейді В.Н. Кудрявцев ең
алдымен істің оқиғалық мән-жайларын дұрыс анықтау, қылмыстық-құқылық
норманың мазмұнын ұғыну, тиісті бастаудың заңды күшін айқындау қажет.
Саралау үрдісінің барысында барлық осы мән-жайлар бірнеше рет қайталанады
және нақтыланады, алайда көрсетілген әрекеттер біздің оймызша өздігінен
саралау үрдісінің мазмұнын құрамайды, тек ғана ол үшін қажетті болып
табылатын, заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ететін алғы шарттарды пайда
қылады [10, 13.].
Қылмысты саралаудың тікелей үрдісі тек ғана қылмысты дұрыс саралау
үшін алғы шарт болып табылатын бастапқы әрекеттерді немесе қызметті
аяқтағаннан кейін ғана басталады. В. Н. Кудрявцев саралаудың кезеңдерін
қылмыстық іс жүргізудің сатыларымен байланыстыра отырып келесідей етіп
ажыратады: 1) қылмыстық істі қозғау; 2) айып тағу; 3) айыптау қорытындысын
жасақтау және бекіту; 4) айыпталушыны сотқа беру; 5) сот тергеуі; 6) істі
апелляциялық немесе қадағалау тәртібімен қайта қарау; [10, 197-208.].
Негізінде бұл іске асырылған әрекеттің белгілері мен қылмыс құрамының
белгілері арасындағы ұқсастықты анықтау емес, солардың барысында қылмысты
саралау жүзеге асырылатын қылмыстық іс жүргізудің сатыларын санамалап шығу
сияқты.
Сондықтан біздің ойымызша қылмыстық процестің әртүрлі сатыларында
қылмысты саралау ортақ белгілер мен заңдылықтарға ие болады сондықтан да
саралу кезеңдері ұғымын қылмыстық іс жүргізудің сатылары деген
түсінікпен алмастыруды негізді деп санай қоюға болмас - деп тұжырым
жасаған А.И. Рарогтың пікірі дұрыс сияқты [5, 14.]. Г.А. Левицкийдің
пікірінше қылмысты саралаудың төрт кезеңі болады: а) іске асырылған
әрекетті және кінәлінің жеке басын сипаттайтын объективтік және
субъективтік белгілердің құқықтық маңызын анықтау; б) берілген оқиғадағы
қылмыс құрамын қарастыруды болжамдайтын қылмыстық-құқықтық норманы таңдап
алу және оның құрайтын белгілердің мәнісін айқындау, яғни заңды түсіндіру;
в) іске асырылыған әрекет белгілерінің белгілі бір қылмыс құрамының
белгілерімен дәл сәйкестігін анықтау; г) бұл қорытындыны тиісті
процесуалдық актіде бекіту [11, 11.]. Автордың қылмысты саралау үрдісіне
дұрыс саралаудың жағдайы мен алғы шарттарын жасағанымен өздігінен қылмысты
саралау болып табылмайтын алдын ала қызметті де кірістіруі көңілге
қоныңқырамайды. Н.Ф. Кузнецова да қылмысты саралаудың төрт кезеңін бөліп
көрсетеді. Олардың біріншісі бұл – тиісті қылмыс құрамын сипаттайтын
қылмыстық-құқықтық норманы анықтау. Екіншісі – қоғамға қауіпті нақты
әрекеттің заңи маңызды белгілерінің тиісті қылмыстық-құқықтық нормадағы
қылмыс құрамының белгілермен сай келетіндігін анықтау. Үшіншісі қылмыстық
қуғындауды болдырмайтын негіздер жоқ па деген сұрақтың жауабында көрініс
табады. Төртінші қортынды кезең қоғамға қауіпті нақты іс-әрекеттің заңи
маңызды белгілерінің қылмыстық-құқықтық нормамен қарастырылған қылмыс
құрамының белгілерімен ұқсастығын тиісті процесуалдық нысанда бекіту болып
табылады [12, 18.].
Осы айтылған тұрғыдан алғанда біздің ойымызша берілген қоғамдық
қауіпті іс-әрекетті қарастыратын қылмыстық-құқықтық норманы таңдап алу
қылмысты саралаудың бірінші кезеңінде-ақ аяқталған, яғни қылмыстық-құқықтық
норманы таңдап алу жүзеге асырылған, берілген кезеңдеу үрдісті, нақты
айтқанда тиісті қылмыстық-құқықтық норманы таңдау үрдісін көрсетпейді [13,
11.].
Біздің ойымызша қылмысты саралау кезеңдері ретінде қолданылуға
жататын қылмыстық-құқықтық норманы таңдау кезеңдерін түсіну қажет сияқты.
Қылмыстың жасалғандағы айқын болғанда, құқықтық норманы таңдау, қылмысты
саралау бір сәтте-ақ жүзеге асырылып, бірден болған оқиғаны дұрыс көрсетуі
мүмкін және іс бақылау сатысында қаралғанға дейін өзгермеуі мүмкін.
Осыған байланысты қылмысты саралауды келесідей кезеңдерге бөлетін Б.
А. Куриновтың пікірі назар аударуға тұрарлықтай ол қылмысты саралауды 1)
құқықтық қатынастардың түрін анықтау мақсатында іс-барынша жалпылама
белгілерін анықтау; 2) қылмыстық іс-әрекеттің топтық белгілерін анықтау
және 3) қылмыстың түрлік белгілерін айқындау және салыстыру [4, 56-57.].
А.И. Рарог қылмысты саралаудың құқықтық қатынастардың типін анықтау деген
сатысына негізді түрде күмән келтіреді ол себебі істің анықталған мән-
жайларына қатысты нақты нормаға алдын ала болса да, сілтеме жасалмастан
жүзеге асырылады. Сонымен бірге қылмыстық іс қылмыс белгілерін көрсететін
жеткілікті белгілер болғанда ғана қозғалуы тиіс (ҚР ҚІЖК 177-бабы 2-
бөлімі). Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қылмыстық қылмыстық іс жүргізу
заңнамасының талаптарына сай қылмыстық іс қозғау барысында ол туралы қаулы
қабылданып онда соның негізінде қылмыстық іс қозғалған ҚК тиісті бабы,
бөлімі, тармағы көрсетілуі тиіс.
Біздің ойымызша қылмысты саралаудың бірінші кезеңі бұл – қылмыстың
жасалғандығы туралы, қылмыс оқиғасы туралы жалпылама негіздегі болжам.
Қылмысты саралаудың екінші кезеңі оқиғалық мән-жайларға байланысты
саралау болжамдарын жасау, яғни қылмыстардың біртектес құрамдарын анықтау.
[14, 18.].
Саралаудың үшінші кезеңінде фактілік мән-жайлар туралы мәліметтердің
жиналуы, бағалануы және ұсынылған әрбір болжамның тексерілуінің шамасына
сай қылмыстардың аралас құрамдарын ажырату және іс-әрекет сараланатын нақты
қылмыстық-құқықтық норманы таңдап алу жүзеге асырылады.
Қылмыстық құқық ғылымында және қылмыстық істерді тергеу тәжірибесінде
қылмыстарды саралауды қылмыс құрамының элементерінен бастау қажет деген
пікір қалыптасқан. Сонымен бірге қылмысты саралауды қылмыс құрамының қай
элементінен бастау қажет деген сұрақ төңірегіндегі пікірлер айтарлықтай
өзгешеліктерге ие болып отыр. Мәселен, Б.А. Куринов саралау үрдісін
қылмыстың объектісін анықтаудан бастау қажет деген пікірді қолдайды [4,
58.]. Өзге мамандардың пікірінше қылмысты саралау үрдісі қатаң түрде
бекітілген ережелерге бағынбайды. Бір жағдайларда мәселені шешуді қылмыс
субъектісінің белгілерін анықтаудан (мысалы, әскери және лауазымдық
қылмыстарға қатысты айтар болсақ), екінші бір жағдайларда – қылмыстың
объективтік жағының белгілерін анықтаудан, үшінші бір жағдайларда мысалы,
судьяның немесе тергеушінің өміріне қол сұғу барысында қол сұғу объектісін
анықтаудан басталғаны дұрыс [7, 19.].
Біздің ойымызша қылмысты саралау үрдісін қылмыстың объективтік жағының
белгілерінен бастау қажет деп санайтын Е.Б. Благовпен келісу қажет [9, 27-
32.]. Тұлғаның қоғамға қауіпті жүріс-тұрысы, пайда болған қоғамдық қауіпті
салдар, тұлғамен қолданылған қару, қылмысты жасаудың құралдары немесе оны
жасаудың тәсілдері біз атап өткен қылмысты саралау кезеңдерінің алғашқысы
жалпы болжамдарды ұсынудың пайда болуының негізі болып табылатын сияқты.
Істі тергеу барысында алдымен алдымен кінәлі адам қасақана немесе
абайсыздықпен әрекет еткендігін анықтап содан кейін оның не жасағандығын
немесе нені жасауға тырысқандығын анықтауға ұмтылу өнбейтін іс. Сондықтан
қылмыстарды субъективтік белгілері бойынша ажыратуды да қылмыс құрамының
оған дейін анықталған объективтік белгілерінің негізінде жүргізу тиімдірек
- дей отырып В.Н. Кудрявцев те осыны айтатындай [10, 158.]. Қылмысты
саралаудың келесі кезеңдерінде мәселен, саралау болжамдарын ұсыну және
нақты қылмыстық-құқылық норманы таңдап алу барысында қылмыстарды саралау
бағдарламасы кез келген бағытта жасалуы мүмкін. Сараланатын мән-жайлардың
ерекшеліктеріне байланысты қылмыс құрамының әртүрлі элементтеріне қатысты
болып табылатын белгілер әрқилы кезектілікпен пайдаланылуы мүмкін. Мысалы,
күш қолданушылықпен өлтірілген белгісі бар мәйіттің табылуы барысында
саралаудың бастапқы кезеңі объективтік жақтың белгісі ретіндегі қоғамдық
қауіпті салдарға тәуелді болады. Одан әрі өзге мән-жайларға тәуелді түрде,
саралау құрамның әртүрлі элементерімен айқындалуы мүмкін. Мәселен,
кінәлінің басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіруі жәбірленушінің құқыққа
қарсы жүріс-тұрысы салдарынан арандатушылығынан және соған байланысты жан
күйзелісі жағдайында орын алғандығы анықталса қылмыс субъектісінің
мінездемесі қылмысты одан әрі саралауға ықпал етеді. Егер кінәлі адамның
жәбірленушінің тарапынан болған шабуылдаудан қорғану жағдайында болғандығы
анықталса, онда қылмыстың орын алған жағдайы, яғни қылмыстың объективтік
жағына қатысты белгі қылмысты саралауда негізгі маңызға ие болады.
Қылмысты саралаудың қағидаларына қатысты айтар болсақ біз онда ең
алдымен құқық қолданушы жасалған әрекет пен қылмыстық-құқықтық нормада
қарастырылған қылмыс құрамының белгілерінің сәйкестігін анықтау барысында
басшылыққа алатын негізгі идеялар туралы сөз қыламыз. Қағидалар немесе
прициптер өз кезегінде қылмыстық заңның өзінде бекітілуі мүмкін сонымен
бірге онда бекітілмесе де ҚР Конституциясының мазмұнынан, қылмыстық және
қылмыстық іс жүргізу құқықтарының нормаларының мазмұндарынан туындауы
мүмкін.
Қылмысты саралаудың қағидаларының бірі ол оның ақиқаттығы болып
табылады. Қылмысты саралаудың ақиқаттығына қол жеткізу үшін, біріншіден,
жасалған қылмыстың барлық оқиғалық мән-жайын мұқият және жан-жақты зерттеу
қажет, сондай-ақ барлық анықталған мән-жайлардың ішінен қылмысты саралау
үшін заңи маңызға ие болатын мәністерді ажырату керек. Екіншіден, қылмыс
үшін жауаптылықты бекітетін қылмыстық-құқықтық норманы дұрыс таңдай білу
және норманы түсіндірудің мүмкін болатын барлық әдістерін пайдалана отырып
бұл норманың мәнісін айқындау қажет. Үшіншіден қылмысты саралау үрдісінің
өзінде, яғни істің оқиғалық мәністері мен қылмыстың белгілі бір түрінің
заңи белгілерінің арасындағы сәйкестікті анықтау барысында қателесуге жол
берілмеуі тиіс.
Қылмыстық іс жүргізудің әртүрлі сатыларындағы қылмысты саралаудың
өзгертілуі қылмысты саралаудың дұрыс жүргізілмегендігінің куәсі болып
табылады ма? Қылмысты саралау – тергеу және сотпен алынған оқиғалық мән-
жайлардың жиынтығымен анықталатын белгілі бір логикалық үрдіс болып
табылады. Қылмысты саралауды жүзеге асыратын тұлға тиісті іс жүргізу
тәртібімен анықталған істің оқиғалық мәністерінің сипаты мен көлеміне
байланысты және тәуелді болып табылады. Сонымен бірге осыдан басқа ешқандай
жағдайлар назарға алына алмайды. Осыдан қылмысты саралау дұрыс жүзеге
асырылған деп саналады, егер ол қолда бар фактілік мән-жайлардың сипаты мен
көлеміне объективті түрде сәйкес келетін болса – деп тұжырымдауға болады.
Егерде жасалған қылмыстың жаңадан фактілік мән-жайлары айқындалар болса
онда жасалған қылмысты қылмыстық-құқықтық бағалаудың да өзгеріске
ұшырайтындығы табиғи жәйт. Бұл жерде қылмысты саралаудың өзгеріске ұшырауы
оның бұрын қате сараланғанына байланысты емес тергеудің немесе соттың
қолында бар оқиғалық мән-жайлардың сипаты мен көлемінің өзгеріске ұшырауына
байланысты орын алады. Қылмысты саралау қате жүзеге асырылған болып
саналады егерде ол қылмыстық іс бойынша қолда бар және дәлелденген фактілік
мән-жайларға сәйкес келмейтін болса. Философияда ақиқатты абсолюттік және
салыстырмалы етіп бөлу қабылданған. Қылмысты саралау барысында қол
жеткізілуі тиіс ақиқат, егер қылмыс құрамының белгілеріне сәйкес келетін
фактілердің анықталуы және олардың құқықтық норманың мазмұнымен
салыстырылуы тиіс екендігін есте ұстар болсақ абсолютті ақиқат болуы тиіс.
Сонымен бірге қылмыс объективті өмірде орын алатын құбылыс ретінде өмірдің
көптеген нақты жағдайларына ие болады және олар берілген қылмыстық істі
дұрыс шешу тұрғысынан алғанда маңызы аз болмағанымен бірақ, қылмысты
саралауға ықпал ете алмайды. Осыған байланысты қылмысты саралаудағы ақиқат,
жасалған әрекеттің барлық мән-жайларын қамтымайтын болғандықтан тек заңи
маңыздыларымен шектелетіндіктен салыстырмалы түріндегі ақиқат деп санауға
болады.
Қылмыс саралаудың дәлме-дәлдік қағидасы жүзеге асырылған қоғамдық
қауіпті іс-әрекет барынша толық сипатталып жазылған қылмыстық-құқықтық
норманың анықталуын қарастырады. Қылмысты саралау барысында ҚР ҚК Ерекше
бөлімінің бабына сілтеме жасау қажет, ал егер бар бірнеше бөлімнен немесе
тармақтардан тұратын болса тиісті тармақтарға, бөлімге сілтеме жасалуы
тиіс. Іс жүргізу құжаттарында осындай сілтеменің болмауы саралауды дұрыс
жүзеге асырылмаған деп тануға алып келеді. Қажет болған жағдайларда саралау
барысында ҚК Жалпы бөлімінің баптары мен бөлімдеріне де сілтеме жасалады.
Мысалы, дәл саралау іс жүргізу құжаттарында қылмыстың жасалу сатыларын
дұрыс анықтап және бекітуді талап етеді. Аталған жағдайда ҚК 24-бабына
сілтеме жасаумен шектелу дұрыс болып табылмайды. ҚК 24-бабының тиісті
бөлімдерін көрсету қажет. Қылмысты рөлдер бөлісу арқылы қатысушылықпен
жасау барысында қылмысты саралаудың дәлдігі қағидасы қылмысты жасауға
қатысқан әрбір тұлғаның нақты рөлін іс жүргізу құжаттарында анықтауды және
осы рөлдерді ҚК 28-бабының нақты бөліміне сілтеме жасау арқылы бекітуді
қарастырады. Бірнеше сотталушыға қатысты істе немесе сотталушының бірнеше
қылмысты жасауға қатысты айыпталуының барысында сот саралауды әрбір
сотталушыға қатысты және әрбір қылмысқа қатысты негіздеуі тиіс.
Саралаудың толықтылығы қағидасы тұлғамен жасалған қылмыстардың
құрамдары тұжырымдалған ҚК Ерекше бөлімінің барлық баптарының көрсетілуін
талап етеді. Бұл қылмыстың идеалдық және нақты жиынтығының барысындағы
барлық жағдайларға қатысты болып табылады. Саралауда ҚР ҚК-нің бұзылған
барлық баптарының бөлімдеріне сілтеме жасалуы тиіс. Мысалы, адамдар тобының
алдын ала сөз байласуы арқылы үй-жайға заңсыз кірумен жасалған ұрлық ҚК-тің
175-бабының 2-бөлімінің а және б тармақтарымен саралануы тиіс. Бір
баптың әртүрлі бөлімдерімен саралау егерде олар қылмыстың дербес құрамдарын
қарастырған жағдайда ғана мүмкін болады. Егер тұлға бір мезгілде атыс қару
мен суық қаруды заңсыз сатумен айналысқан болса онда оның әрекеттері ҚК-тің
251-бабының 1 және 4 бөлімдерімен саралануы тиіс. Егерде бір баптың
бөлімдері тек қоғамдық қауіптілігінің дәрежесімен ажыратылатын бір құрамның
әртүрлі түрі болып табылса онда саралау қоғамдық қауіптіліктің барынша
жоғары түрін қамтитын құрам қарастырылған бөлім арқылы жүзеге асырылуы
тиіс. Мысалы, ата-анасының күш қолдану арқылы кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық іске тартуының барысында саралау ҚК-тің 131-бабының 3-бөлімі
арқылы жүзеге асырылуы тиіс сонымен бірге іс жүргізу құжаттарында әрекеттің
ата-анасымен жасалғандығы міндетті түрде көрсетілуі тиіс. Егер баптың
диспозициясы баламалы ретінде бірнеше объективтік белгілерді көрсету арқылы
тұжырымдалған болса, онда объективтік өмірде орын алған барлық белгілерді,
тіпті олар қылмысты саралауға ықпал етпейтін болса да қатыстыра отырып
жасалған саралау барынша толық болып есептелінеді. Мысалы, бөтен адамның
мүлкін өрт қою арқылы қасақана жоюдың абайсызда адам өліміне алып келуі
барысында саралау кезінде тәсіл ретінде өрт қою, абайсыздықта орын алған
қосымша салдар адам өлімі де белгі ретінде аталып көрсетіледі. Сондай-ақ
саралаудың толықтылығы орындаушының қылмысты жасауына қатысты барлық
тұлғалардың (ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің) әрекеттерін
саралауды да қарастырады.
Қылмысты саралаудың келесі қағидасы субъективтік айыптау қағидасы оған
сәйкес іс-әрекетті саралау, жүзеге асырылған іс-әрекеттің қылмыстық-
құқықтық маңызы бар мән-жайлары оны жасаған тұлғаның санасымен қамтылды
дегенді білдіретін тұжырым негізгі бастау болып табылады [15, 13.].
Субъективтік айыптау қағидасын кінә қағидасымен шатастыруға болмайды.
Қылмысты саралау барысында тек кінә ғана анықталмауы тиіс сонымен бірге
қылмыс құрамының барлық объективтік белгілеріне: объектіге, қылмыстың
затына, жәбірленушіге, іс-әрекетке, салдарға, саралаушы мән-жайларға және
қылмыстың өзге де объективтік белгілеріне деген субъективтік көзқарас
анықталуы тиіс.
Бір іс-әрекет үшін ешкімді де қайталап жауапқа тартуға болмайды деген
қағида халықаралық, конституциялық, қылмыстық және әкімшілік құқықтың
негізгі қағидаларының бірі болып табылады. Қылмысты саралау ережелеріне
қатысты түрде бұл қағиданы екі рет айыптауға жол бермеу қағидасы ретінде
тұжырымдауға болады. Ол құқық қолданушыға тұлғаны бір қылмыс жасағаны үшін
бір рет айыптаудан артық айып тағуға тыйым салатын қылмыстық құқықтың жалпы
приципі әділеттілік принципімен өзара қатыстылықта болады. Бұл қағидаға
қылмысты саралаудың бірқатар ережелері негізделеді мысалы, қылмыстың
сараланған құрамы бекітілген арнайы нормалардың бәсекелестігінің барысында
саралау барынша ауыр саралаушы белгі көрсетілген норма бойынша жүргізілуі
тиіс, норма-бөлшек және норма-тұтастың бәсекелестігінде тек норма-тұтас
қолданылады және тағы басқа.
Қылмысты саралау қағидаларының қатарына айыпталушының кінәлілігіне
сейілмеген күдік оның пайдасына түсідіріледі қағидасын да жатқызуға болады.
Аталған қағида өз кезегінде ҚР Конституциясының 77-бабының 3-бөлімінің 8-
тармағында көрсетілген тұлғаның кінәлілігіне қатысты кез келген күмән
айыпталушының пайдасына түсіндіріледі деген нормаға негізделген.
1. 3. Қылмыстық заң және қылмыс құрамы қылмысты саралаудың негізі ретінде
Қылмысты саралаудың нақты жүзеге асырылған әрекеттің заңи маңызды
белгілерінің Қылмыстық кодекстің нормасында бекітілген қылмыс құрамының
белгілерімен ұқсастығын анықтау және заңи түрде бекіту ретінде
түсіндірілетін анықтамасы қылмыстық заңның қылмысты саралаудың құқықтық
негізі ретіндегі маңызын айқын көрсетеді. Қылмысты саралау үрдісінде
анықтау және салыстыру қылмыстың әлдебір ғылыми анықтамасымен немесе сот
практикасында қалыптасқан анықтамасымен емес, тек қылмыстың бұл түрінің
заңда бекітілген нұсқасымен ғана жүзеге асырылады.
Қылмыстық құық теориясында қылмыстық заңды дұрыс қолдану үшін өте
маңызды және әмбебап қылмыс құрамы туралы ілім бар. Бұл ілім тек заң
ғылымдарының жетістігі негізінде ғана пайда болған жоқ. Онда философияның
ұғымдары (объекті, себепті байланыс мәселелері). Медицина ұғымдары (есі
дұрыс еместік ұғымын анықтаумен байланысты мәселелер) психологиялық
ұғымдар (қылмыстық жауаптылық басталатын ең төменгі жас мөлшерін анықтау
кінә, пиғыл ұғымдары) пайдаланылады. Аталған ілімнің әмбебаптағы бұл
ілімді әртүрлі сипаттағы қылмыстық заңдарға қолдануға болады. Қылмыстық
құқылық норма және жасалған іс-әрекеттің оқиғалық мән-жайы қылмысты
саралау процессінде біріктірілетін құбылыстардың екі өрісі болып табылады.
Аталған біріктіру осы құбылыстар үшін ортақ болып табылатын белгілерді
табу жолымен жүзеге асырылады. Саралау барысында қылмыстық-құқылық норма
тұтастай және жасалған нақты қылмыстың белгілерінің барлық жиынтығы
толығынан пайдаланылмайды. Жасалған іс-әрекетті саралау үшін қажетті
болып табылатын белгілердің бөлшегі қылмыс құрамы деген ұғыммен қамтылады
[16, 45.].
Жалпы негізінде қылмыс құрамы дегеніміз – ғылыми абстракция –
қоғамдық қауіпті іс-әрекетті қылмыс ретінде сипаттауға мүмкіндік беретін
оның объективтік және субъективтік жақтарының қылмыстық заңда бекітілген
жиынтығы.
Қылмыс құрамының атқаратын қызметін дұрыс ұғыну үшін ең алдымен оның
белгілі бір қылмыс түрі үшін жауапкершілікті қарастыратын қылмыстық-
құқылық нормамен ара қатынасын айқындап алу қажет болады. Норма-бұл заң
бабының мәтінімен әрдайым сәйкес келе бермейтін жүріс-тұрыс ережесі болып
табылады. Қылмыстың белгілі бір түрі үшін (мысалы, ұрлық үшін)
жауаптылықты қарастыратын қылмыстық-құқылық норма тиісті іс-әрекетті
жасауға тиым салуды ғана білдірмейді (норманың диспозициясы) және оны
жасағаны үшін қолданылатын санкцияны және оны қолдану үшін шарттарды
қарастырады (норманың гипотезасы).
Егер қылмыс құрамын; қылмыстың қылмыстық заңда бекітілген белгілерін
көрсететін қылмыс туралы заңнамалық ұғым-деп санайтын болсақ онда құрам
ұғымының көлемі бойынша да, мазмұны бойынша да қылмыстық-құқылық норма
ұғымымен салыстырғанда тар көлемде екендігіне көз жеткізуге болады.
Біріншіден, норманың санкциясы құрам шеңберінің сыртында қалады.
Екіншіден, құрам норманың диспозициясымен толық сәйкестікте бола бермейді.
Н.Д. Дурмановтың айтуынша қылмыстық құқықтың нормасы жағымсыз іс-
әрекеттерді жасамау туралы нақты бұйрықты білдіреді. Қылмыс құрамы болса
қылмыс белгілерін сипаттап жазудан тұрады. Қылмыс құрамы өздігінен
бұйыруды білдірмейді [17, 76.].
Қылмыс құрамының және қылмыстық-құқылық норманың гипотезасының
арақатынасы туралы мәселе онша айқын емес: бұл өз кезегінде қылмыстық
құқықтығы гипотезаның рөлі туралы бірегей пікірдің болмауымен
түсіндіріледі. Егер қылмыстық-құқылық нормада гипотеза мен диспозиция
бірігіп кетеді деп есептейтін пікірді басшылыққа алатын болсақ онда құрам
түсінігі барынша тар ұғым болып шығады. Себебі оның қылмыстық
жауаптылықтың кейбір шарттарын қамтымайтындығы айқын. Егерде біз
гипотезаны қылмыстық-құқылық норманың дербес бөлшегі ретінде ажырататын
болсақ онда гипотезасыз құрам өзінің мазмұны жағынан норманың
диспозициясына өте жақын келеді. Қылмыстық-құқылық норманың элементі
ретінде құрамға заңшығарушымен тек өзінің жиынтығында берілген түрдегі
қылмыстың мәнісін сипаттайтын оның болғандығын, сипатын және жалпы түрдегі
оның қоғамдық қауіптілігін білдіретін белгілердің ғана кірістірілетіндігі
туралы құқықтық әдебиеттерде бірнеше рет көрсетілгген [18, 58.].
Я. М. Брайнин бұл тұжырымды кеңейте түскен. Ол қылмыс құрамы рөлін тек іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілік сипатына ғана жатқызу оның маңызын
төмендетеді- деп дұрыс айтқан [19, 67.]. Шындығында құрам белгілері іс-
әрекеттің қоғамдық қауіптілігін ғана емес тұлғаның кінәсін де сипаттайды.
Осы тұрғыдан алғанда құрамды қоғамдық қауіпті іс-әрекетті қылмыстық
заңнамаға сәйкес қылмыс және қылмыстық жазалануға жататын ретінде
айқындайтын белгілер жиынтығы-деп бағалайтын анықтама барынша дұрысырақ
сияқты [16, 89.].
Әлдеқандай қылмыс құрамын сипаттайтын белгілерге бірдей шамада осы
қылмыс туралы түсінікте кіреді. Ұрлық құрамы немесе ұрлық түсінігі
дейтін болсақ өзіміз қолданған сөздердің айырмашылығына қарамастан тиісті
қылмысты сипаттайтын қылмыстық-құқылық белгілерді білдіреміз. Ендеше бұл
құрам және белгілі бір түрдегі қылмыс түсінігі арасында айырмашылқ
болмайды дегенді білдіреме? Жоқ білдірмейді. Қылмыс құрамында белгілер
қылмыстың белгілі бір элементтеріне телінген, олар топтастырылған және
айта қаларлықтай қатаң кезектілікпен бекітіледі ал қылмыс түсінігі үшін
бұл міндетті болып табылмайды. Басқаша айтқанда қылмыстың құрамы және
түсінігі олардың ішкі құрылымы бойынша, біртектес белгілердің тәртіпке
келтірілу дәрежесі бойынша ажыратылады.
Құрам қылмыс белгілерінің жиынтығы ғана емес, олардың қатаң жүйесі
болып табылады. Құрам қылмыс үшін сипатты болып табылатын оны құрайтын
элементтердің ішкі байланысын көрсетеді. Барлық қылмыстардың бірегей
ортақ құрылымын табу және осы негізде қылмыстың объектісін, субъектісін,
объективтік және субъективтік жақтарын сипаттайтын белгілердің негізгі
төрт тобынан әрбір қылмыстың құрамын құрастыру қылмыстық құқық ғылымының
үлкен жетістігі болып табылады [16, 98.]. Қылмыс құрамының құрылымдық
сипаты саралау үшін қағидалық маңызға ие болады, себебі оның кейбір ортақ
принциптерін саралауға мүмкіндік береді.
Қылмыс құрамы тұлғаны берілген қылмысты жасаған деп тану үшін қажетті
және жеткілікті болатын белгілердің жүйесі болып табылады. Олардың
қажеттілігі мынада: құрамның барлық белгілерінің жиынтығынсыз тұлға қылмыс
жасаған деп айыптала алмайды ендеше ол қылмыстық жауаптылыққа да тартыла
алмайды. Олар жеткілікті болып табылады себебі тиісті тұлғаға қылмыс
жасағандығы туралы айып тағуға негіз болуы үшін әлдеқандай қосымша
мәліметтерді анықтаудың қажеттілігі болмайды. Құрамды қылмыстың берілген
түрінің қылмыстық заңда бекітілген ақпараттық нұсқасы деп айтуға болады.
Бұл нұсқа өз кезегінде берілген түрдегі барлық қылмыстардың белгілерін
қортындылау негізінде құралады. Нәтижесінде біз олардың негізгі
ерекшеліктерінің үнемді, қысқа және жеткілікті түрдегі айқын сипаттамасына
ие боламыз. Ақпараттық нұсқа заңгердің практикалық қызметінде екі жақты
рөл атқарады. Біріншіден ол заңгерге заңның талаптары туралы мағұлмат
береді. Мысалы, біз ҚР-сы ҚК-нің 175 бабында қарастырылған ұрлық құрамы
бұл қылмыстың мынадай белгілерін біріктіреді деп айтамыз. Екінші жағынан
бұл нұсқа бізге жасалған нақты іс-әрекеттің өзіндік белгілері туралы
ақпарат береді. Бірінші және екінші топтағы ақпараттың біріктірілуі,
сәйкестендірілуі қылмысты саралау барысында жүзеге асырылады.
Құрамның екі жақты ақпараттық қызметіне байланысты терминология
туралы мәселе туындайды. Құқықтық әдебиеттерде кей реттерде қылмыстың
заңдық және фактілік құрамдары ұғымы пайдаланылады. А.А. Пионтковский
заңгерлер қылмыс құрамы ұғымын қылмыстық заңнама бойынша белгілі бір
қылмысты сипаттайтын белгілердің жиынтығын білгілеу үшін және осы
белгілерге сәйкес келетін нақты іс-әрекетті белгілеу үшін қолданады-деп
тұжырымдаған [20, 84.]. Алайда В.Н. Кудрявцев бұл пікірге қосылмай,
қылмыстық-құқылық нормадағы белгілер жалпылама негізде тұжырымдалып, жеке
құбылыс болып табылатын нақты қылмыс белгілерімен салыстырғанда
дерексіздіктің (абстракция) жоғарғы деңгейіне жатқызылатындағын атап
көрсеткен [16, 98.]. Нақты қылмыстың белгілері құқық нормасында бар
белгілердің тиісті сыныбына кіретіндігіне байланысты ғана олардың
сәйкестігі туралы айтуға болады. Сондықтан дейді В.Н. Кудрявцев қылмыс
құрамы түсінігін тек ғана нормативтік ұғымында қолдану керек.
Қылмыс құрамының жоғарыда атап көрсетілген ерекшеліктері оның
құқықтық маңызын айқындайды. Ең алдымен ол құрамның қылмыс жасаған тұлғаны
қылмыстық жауаптылыққа тартуға заңды негіз қызметін атқаратындығынан
көрінеді. Егер нақты қылмыстың әрбір белгісі құрамның жалпы қортындыланған
белгілерінің қатарына кіретін болса және оған дербес нәрсе ретінде
нәрселердің тиісті сыныбына қатысты болса біз ол тұлғаның әрекеттерінде
қылмыс құрамы бар деп айтамыз. Бір де болса белгінің сәйкес келмеуі
қылмыстық жауаптылықтың туындауы үшін негіздің болмауына алып келеді.
Аталған жағдайда қылмыстық қуғындау қозғала алмайды, ал қозғалға іс іс-
әрекетте қылмыс құрамының болмауына байланысты қылмыстық іс жүргізудің кез
келген сатысында қысқартылуы тиіс. Жауаптылық қылмыстық заңнаманың Ерекше
бөлімінің нақты бабы бойынша туындайды. Нақты осы түсінігінде қылмыс
құрамын қылмыстық жауаптылықтың қажетті және бірден-бір негізі ретінде
санау қажет, сондықтанда қылмыс құрамы қылмысты саралаудың заңды негізі
болып табылады.
Қылмыс құрамының жоғарыда көрсетілген өзіндік ерекшеліктері әр түрлі
санаттағы қылмыстарды ажыратуды да қамтамасыз етеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz