Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы (жалпы бөлім) «Юриспруденция» мамандығының студенттеріне арналған оқу құралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Азаматтық құқық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2 Азаматтық құқық қатынасы түсінігі және азаматтық құқық қатынасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
3 Жеке тұлға түсінігі. Азаматтық құқық иелену ... ... ... ... ... ... ... . 12
4 Заңды тұлғаның түсінігі мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
5 Азаматтық құқықтың түсінігі мен нысандарының түрлері. Мүлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
6 Келісімшарт түсінігі. Келісімшарттың негізгі ерекшеліктері ... ... 37
7 Өкілдіктің түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
8 Азаматтық құқықтағы мерзім түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1 Азаматтық құқық түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2 Азаматтық құқық қатынасы түсінігі және азаматтық құқық қатынасының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
3 Жеке тұлға түсінігі. Азаматтық құқық иелену ... ... ... ... ... ... ... . 12
4 Заңды тұлғаның түсінігі мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
5 Азаматтық құқықтың түсінігі мен нысандарының түрлері. Мүлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
30
6 Келісімшарт түсінігі. Келісімшарттың негізгі ерекшеліктері ... ... 37
7 Өкілдіктің түсінігі мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
8 Азаматтық құқықтағы мерзім түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Азаматық құқық Қазақстандық құқық жүйесінде негізгі орындардың бірін алып отыр. Бұл сала азаматтық қоғамда қалыптасатын қатынастардың үлкен бөлігін реттейді. Азаматтық қоғам дегенде биліктің және басқарудың мемлекеттік институттарымен бірге өз қызығушылығымен және қоғамның қызығушылықтарымен қызметтің әр алуан түрлерін жүзеге асыратын әлеуметтік және экономикалық жағынан тәуелсіз субъектілерілердің жиынтығы түсініледі. Мемлекеттің азаматтық қоғамның қатысушыларының өмірі мен қызметі саласына араласуға құқығы жоқ, тек заң шеңберінде ғана өз қызметтерін атқарады. Азаматтар мен заңды тұлғалар үнемі әр түрлі қажеттіліктерді (экономикалық, мәдени, рухани және т.б.) қанағаттандыруды қажет етеді. Осы мақсатта олар мүлікті иесіздендіреді және бір-біріне әр түрлі қызмет көрсете отырып мүлікке ие болады, мемлекет мүліктік және онымен байланысты жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді, азаматтық заңнамада айналым қатысушыларының құқықтық жағдайларын нығайтады, мүлікті меншікке айналдыру мүмкіндігін, ақша-тауар қатынастарына қатысу мүмкіндігін береді.
Осылардың барлығы да азаматтық құқық курсы бойынша оқу құралын дайындау қажеттілігін тудырды, бұл еңбекте оқу бағдарламасының негізгі мәселелері және заңнаманың осы саладағы жаңа шарттары қарастырылады. «ҚР Азаматтық құқығы (жалпы бөлім)» атты осы оқу құралы жоғары оқу орындарының азаматтық құқық курсын оқитын «Юриспруденция» мамандығының студенттеріне арналған.
Оқу құралының мақсаты – азаматтық құқықтың негізгі теориялық білімдерін меңгеруде, іс жүзіндегі заңдарға бағдарлана білуде студенттерге көмек беру. Мемлекет, азаматтық құқықтық қатынас саласындағы қоғамдық қатынастың ерекше маңыздылығын мойындай отырып, оларға құқықтық реттеу жолымен нормативті әсер етеді. Сондықтан қоғамдық қатынас құрылымы, мәні бойынша, азаматтық құқық құрылымын құқық жүйесі ретінде қарастырады. Тек бір ғана құқықтық норманы қолдану жолымен ғана қоғамдық қатынастың реттілігіне қол жеткізу мүмкін емес, осыған байланысты кезеңдік әсер ету мақсатында мемлекет бірқатар нормалар кешенін қабылдайды, онда азаматтық-құқықтық салада қоғамдық қатынастың біртекті нақты бір ортасын реттей отырып, әр түрлі деңгейдегі қатысты өзіндік құқықтық білімге біріктіріледі.
Осылардың барлығы да азаматтық құқық курсы бойынша оқу құралын дайындау қажеттілігін тудырды, бұл еңбекте оқу бағдарламасының негізгі мәселелері және заңнаманың осы саладағы жаңа шарттары қарастырылады. «ҚР Азаматтық құқығы (жалпы бөлім)» атты осы оқу құралы жоғары оқу орындарының азаматтық құқық курсын оқитын «Юриспруденция» мамандығының студенттеріне арналған.
Оқу құралының мақсаты – азаматтық құқықтың негізгі теориялық білімдерін меңгеруде, іс жүзіндегі заңдарға бағдарлана білуде студенттерге көмек беру. Мемлекет, азаматтық құқықтық қатынас саласындағы қоғамдық қатынастың ерекше маңыздылығын мойындай отырып, оларға құқықтық реттеу жолымен нормативті әсер етеді. Сондықтан қоғамдық қатынас құрылымы, мәні бойынша, азаматтық құқық құрылымын құқық жүйесі ретінде қарастырады. Тек бір ғана құқықтық норманы қолдану жолымен ғана қоғамдық қатынастың реттілігіне қол жеткізу мүмкін емес, осыған байланысты кезеңдік әсер ету мақсатында мемлекет бірқатар нормалар кешенін қабылдайды, онда азаматтық-құқықтық салада қоғамдық қатынастың біртекті нақты бір ортасын реттей отырып, әр түрлі деңгейдегі қатысты өзіндік құқықтық білімге біріктіріледі.
1 Абрамов В. А. Сделки и договоры : комментарии. Разъяснения. – М. : Изд-во «Ось-89», 1997. – 250 с.
2 Басин Ю. Г. Сделки : учебное пособие. – А. : Изд-во «Әділет», 1999. – 120 с.
3 Гражданский кодекс Казахстана (Комментарий к общей части) / Сулейменов М. К., Басин Ю. Г. – Астана, 2003.
4 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. В двух книгах. Книга 1 / отв. ред. М. К. Сулейменов, Ю. Г. Басин. – Алматы : «Жетi Жаргы», 1998.
5 Диденко А. Г. Гражданское право. Общая часть. Курс лекций. – Алматы : «Нур-пресс», 2006. –722 с.
6 Иоффе О. С. Избранные труды по гражданскому праву (классика российской цивилистики). – М. : Статут, 2000 – 777 с.
7 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан № 269-XIII.
8 Климкин С. И. Юридические лица по законодательству РК. Общие положения. – Алматы : Баспа, 2001. – 120 с.
9 Лапач В. А. Система объектов гражданских прав : Теория и судебная практика. – СПб. : Изд. Юридический центр Пресс, 2002. – 602 с.
10 Маметова Р. А. Валюта и деньги в денежных обязательствах // Юрист. – 2003. – №6. – С. 38–42.
11 Сулейменов М. К. Еще раз об объектах гражданского права // Юрист. – 2003. – №11. – С.22–27.
2 Басин Ю. Г. Сделки : учебное пособие. – А. : Изд-во «Әділет», 1999. – 120 с.
3 Гражданский кодекс Казахстана (Комментарий к общей части) / Сулейменов М. К., Басин Ю. Г. – Астана, 2003.
4 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. В двух книгах. Книга 1 / отв. ред. М. К. Сулейменов, Ю. Г. Басин. – Алматы : «Жетi Жаргы», 1998.
5 Диденко А. Г. Гражданское право. Общая часть. Курс лекций. – Алматы : «Нур-пресс», 2006. –722 с.
6 Иоффе О. С. Избранные труды по гражданскому праву (классика российской цивилистики). – М. : Статут, 2000 – 777 с.
7 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан № 269-XIII.
8 Климкин С. И. Юридические лица по законодательству РК. Общие положения. – Алматы : Баспа, 2001. – 120 с.
9 Лапач В. А. Система объектов гражданских прав : Теория и судебная практика. – СПб. : Изд. Юридический центр Пресс, 2002. – 602 с.
10 Маметова Р. А. Валюта и деньги в денежных обязательствах // Юрист. – 2003. – №6. – С. 38–42.
11 Сулейменов М. К. Еще раз об объектах гражданского права // Юрист. – 2003. – №11. – С.22–27.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Тарих және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ
(ЖАЛПЫ БӨЛІМ)
Юриспруденция мамандығының студенттеріне арналған
оқу құралы
1 бөлім
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 347.1 (574) (075)
КБЖ 67.404 (5Каз)я 73
К18
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің тарих және
құқық факультетінің отырысында баспаға ұсынылды
Пікірсарапшылар
Жунусов Н. Ж. – заң ғылымдарының кандидаты, полиция полковнигі,
Павлодар облысы Ішкі істер департаменті бастығының бірінші орынбасары;
Жетписов С.К. – Юриспруденция кафедрасының меңгерушісі Инновациялық
Еуразия университеті, заң ғылымдарының кандидаты, доцент;
Ахмеджанова Г. Б. – заң ғылымдарының докторы, профессор,
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
Құқықтану кафедрасының меңгерушісі.
Құрастырушы: Карибаева Ж. К.
К18 Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) :
Юриспруденция мамандығының студенттеріне арналған оқу құралы. 1 бөлім
құраст. Карибаева Ж. К. – Павлодар : Кереку, 2012. – 67 б.
Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) атты оқу
құралында осы курсты оқуға қажетті теориялық негіздер беріледі. Оқу
құралының мазмұны азаматтық құқықтық қатынасты реттеуші нормативтік
құқықтық актілерге негізделген. Оқу құралының негізгі мақсаты – оқырманға
азматтық-құқықтық қатынас саласында азаматтың құқықтарымен танысуда көмек
беру. Студенттерге, оқытушыларға, гимназия мен лицей оқушыларына арналған.
ӘОЖ 347.1 (574) (075)
КБЖ 67.404 (5Каз)я 73
© Карибаева Ж. К.,
2012
© С. Торайғыров
атындағы ПМУ, 2012
Материалдың дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық
қателерге авторлар мен құрастырушы жауапты
Кіріспе
Азаматық құқық Қазақстандық құқық жүйесінде негізгі орындардың бірін
алып отыр. Бұл сала азаматтық қоғамда қалыптасатын қатынастардың үлкен
бөлігін реттейді. Азаматтық қоғам дегенде биліктің және басқарудың
мемлекеттік институттарымен бірге өз қызығушылығымен және қоғамның
қызығушылықтарымен қызметтің әр алуан түрлерін жүзеге асыратын әлеуметтік
және экономикалық жағынан тәуелсіз субъектілерілердің жиынтығы түсініледі.
Мемлекеттің азаматтық қоғамның қатысушыларының өмірі мен қызметі саласына
араласуға құқығы жоқ, тек заң шеңберінде ғана өз қызметтерін атқарады.
Азаматтар мен заңды тұлғалар үнемі әр түрлі қажеттіліктерді (экономикалық,
мәдени, рухани және т.б.) қанағаттандыруды қажет етеді. Осы мақсатта олар
мүлікті иесіздендіреді және бір-біріне әр түрлі қызмет көрсете отырып
мүлікке ие болады, мемлекет мүліктік және онымен байланысты жеке мүліктік
емес қатынастарды реттейді, азаматтық заңнамада айналым қатысушыларының
құқықтық жағдайларын нығайтады, мүлікті меншікке айналдыру мүмкіндігін,
ақша-тауар қатынастарына қатысу мүмкіндігін береді.
Осылардың барлығы да азаматтық құқық курсы бойынша оқу құралын
дайындау қажеттілігін тудырды, бұл еңбекте оқу бағдарламасының негізгі
мәселелері және заңнаманың осы саладағы жаңа шарттары қарастырылады. ҚР
Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) атты осы оқу құралы жоғары оқу орындарының
азаматтық құқық курсын оқитын Юриспруденция мамандығының студенттеріне
арналған.
Оқу құралының мақсаты – азаматтық құқықтың негізгі теориялық
білімдерін меңгеруде, іс жүзіндегі заңдарға бағдарлана білуде студенттерге
көмек беру. Мемлекет, азаматтық құқықтық қатынас саласындағы қоғамдық
қатынастың ерекше маңыздылығын мойындай отырып, оларға құқықтық реттеу
жолымен нормативті әсер етеді. Сондықтан қоғамдық қатынас құрылымы, мәні
бойынша, азаматтық құқық құрылымын құқық жүйесі ретінде қарастырады. Тек
бір ғана құқықтық норманы қолдану жолымен ғана қоғамдық қатынастың
реттілігіне қол жеткізу мүмкін емес, осыған байланысты кезеңдік әсер ету
мақсатында мемлекет бірқатар нормалар кешенін қабылдайды, онда азаматтық-
құқықтық салада қоғамдық қатынастың біртекті нақты бір ортасын реттей
отырып, әр түрлі деңгейдегі қатысты өзіндік құқықтық білімге
біріктіріледі.
1 Азаматтық құқық түсінігі
Юриспруденцияда азаматтық құқық түсінігі үш мағынада беріледі:
а) құқық саласы ретінде – бұл құқықтық нормалар жүйесі, ол мүліктік,
сонымен қатар онымен байланысты және кейбір байланысты емес жеке мүліктік
емес қатынастарды реттейді, ол қоғамдағы экономикалық қатынастың дұрыс
дамуы үшін және жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін неғұрлым жақсы жағдай жасау мақсатында екі жақтың тәуелсіздігіне,
мүліктік дербестігіне және заңды теңдіктеріне негізделеді;
ә) ғылым ретінде – азаматтық құқық бұл – ғылыми көзқарастар, идеялар,
азаматтық-құқықтық құбылыстар, олардың байланысы мен дамуы туралы білімдер
жүйесі. Азаматтық құқық ғылымы (азаматтық құқық ғылымының пәні) мыналарды
зерттейді:
- азаматтық-құқықтық нормаларды;
- азаматтық құқықтық қатынастар мен азаматтық-құқықтық нормалардың
қолданылуын;
- азаматтық құқықтың құқық пен ғылымның салалары ретінде дамуының
тарихы мен тенденцияларын;
б) оқу пәні ретінде – азаматтық құқық ғылымының негізінде азаматтық
құқық оқу курсы құрылды, оның міндеті – азаматтық құқықтың оқу орындарында
құқықтың және құқықтық ғылымның саласы ретінде оқытылуы.
1.2 Азаматтық құқық пәні
Азаматтық құқық пәні бұл – өзі реттейтін қоғамдық қатынастар.
Бұл қатынастар былайша бөлінеді:
Мүліктік қатынастар, яғни материалдық игілік жағынан адамдар
арасындағы қатынастар.
Жеке мүліктік емес қатынастар - адамдар арасында қалыптасатын
бейматериалдық игіліктер жағынан және экономикалық мазмұны жоқ
қатынастар.
1.3 Азаматтық құқық әдістері
Азаматтық-құқықтық реттеу әдістері бұл – қабылдаудың, құралдардың,
әдістердің жиынтығы, олардың қатынасымен құқық қоғамдық қатынастарға ықпал
етеді, оларды реттейді, бірыңғайлайды және қорғайды.
Азаматтық-құқықтық әдісі жалпыға бірдей болады, оған әсер етудің
императивті әдістері мен тәсілдері де, диспозитивті әдіс, тсәілдері де
енеді, сонымен қатар мынадай ерекше қабілеттері болады:
1) заңды теңдік;
2) екі жақтың еркіндік автономиясы;
3) екі жақтың мүліктік дербестігі;.
4) азаматтық құқықты қорғау;
5) азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің мүліктік сипаты.
1.4 Азаматтық құқық принциптері
Азаматтық құқық принциптері бұл – құқықтық актілерде бекітілген
жалпыға міндетті ережелер, идеялар, бастамалар, олар барлық азаматтық
құқықтан өтеді, қоғамның даму тенденциялары мен қажеттіліктерін көрсетеді
және азаматтық құқықты тұтастай сипаттайды. ҚР АК 2 бабында аталған
азаматтық құқықтың мына принциптерін атап өтеміз:
- азаматтық құқық қатынасы қатысушыларының теңдік принципі;
- жеке істерге өздігінен араласуға шектеу қою принципі – бұл
принцип негізінен көпшілік билігінің әрекетінен қорғануға бейімделген;
- келісім еркіндігі: тұлға серіктесті келісім бойынша өздігінен
таңдайды, екі жақ келісімшартқа отырған кезде және оның шарттарын
анықтаған кезде еркін болады;
- азаматтық құқықтың, оның қалпына келуі мен қорғалуының еш
мүлтіксіз жүзеге асуы принципі;
- тауардың, қызмет көрсетудің және еңбектің ҚР барлық аумақтарында
еркін қозғалысы мен айналымы принципі.
1.5 Азаматтық құқық жүйесі
Азаматтық құқық бұл – құқықтық нормалар жүйесі, бұл олардың тек
бірлігін ғана емес, қосалқы сала мен институттарға жіктелуін, сарапталуын
да ұсынады. Жеке қосалқы салалар мен институттың бөлінуі оларды құраушы
нормалардың бір негіздегі біршама байланыстылығына негізделеді.
Азаматтық құқық жүйесі былайша бөлінеді:
- жалпы бөлімі, оның нормалары азаматтық құқықтың барлық қалған
бөліктері үшін біріктіруші бастама болып табылады (мысалы, заңды және жеке
тұлғалары туралы, азаматтық құқық нысандары туралы, меншіктік құқық
туралы, келісімдер туралы, тағы да басқа нормалар);
- ерекше бөлімі, мына салалардағы қатынастарды реттейді:
міндеттеменің жеке түрлері, интеллектуалдық меншік құқығы, мұрагерлік
құқық, халықаралық жекеше құқық және т.б.
Сонымен, азаматтық құқық жүйесі бұл – бөлімдердің,
институттардың және нормалардың ішкі логикалық байланыс пен тәуелділіктегі
жиынтығы.
1.6 Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің жүйесі
Азаматтық құқықтың қайнар көздері бұл – азаматтық-құқықтық
нормалардың көріну формалары.
Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің түрлері:
а) Заңнама актілері, заңға тәуелді актілер;
б) Халықаралық келісімдер;
в) Іскери айналым әдеттері;
г) ҚР Жоғары сотының нормативтік қаулылары.
Заңнама актілері мен заңға тәуелді актілер заңдылықтың кең
түсінігіне енеді. Нормативтік-құқықтық актілердің орналасуы оның заңды күші
бойынша (иерархия) кең тәжірибелік маңызға ие. Нормативтік-құқықтық актілер
арасында қарама-қайшылық болған жағдайда иерархия көмекке келеді.
Иерархияның жоғары сатысында тұрған актілерді басшылыққа алу қажет, ал егер
актілер бір сатыда тұратын болса мерзімі бойынша кешірек қабылданғаны
қолданылады (ҚР Нормативтік-құқықтық актілер туралы Заңы).
Азаматтық заңдылықтың барлық массасының ішінен ерекше атап
өтетін негіз құраушы заңдылық акті – ҚР Азаматтық кодексі (одан әрі ҚР АК).
ҚР АК жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған болатын, ал 1995
жылдың 1 наурызынан бастап жүзеге асырыла бастады. ҚР АК ерекше бөлімі
1999 жылы 13 шілдеде қабылданып, 1999 жылдың 1 шілдесінен бастап жүзеге
асырылды.
Дегенмен нормативтік-құқықтық актілердің иерархиясынан тыс өзінің
ерекшеліктеріне байланысты халықаралық актілер мен ҚР Жоғары сотының
нормативтік қаулылары тұрады. Қазақстан мойындаған халықаралық құқық
нормалары бойынша ҚР қатысушысы болатын барлық халықаралық келісімшарттар
(конвенциялар) қазақстан заңнамасының алдында басымдылыққа ие. Бұл
халықаралық келісімшарт пен қазақстан заңнамасының актілері арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда халықаралық келісімшарттың нормалары қолданылуы
қажет дегенді білдіреді. Осылайша, халықаралық келісімшарт дегенде ҚР
бекітілген (ҚР Конституциясының 3 бабының 4 тармағы) мемлекеттер
арасындағы келісімшартты түсінеміз.
ҚР Жоғары сотының Нормативтік қаулылары түсіндіру сипатында болады
және оларды түсіндіру акті деп те санауға болады. Себебі олар азаматтық
заңнаманың қолданылу тәжірибесін тек сараптап қана қояды, жаңа нормалар
енгізбейді.
ҚР АК 3 бабы іскери айналым әдеттерін заңнамаға немесе келісімге
қайшылық келтірмеген жағдайда қолдануға рұқсат береді. Бұл жерде әдет – сол
жергілікті жерде, сол этникалық (әлеуметтік) топта, қатынастың нақты бір
саласында қалыптасқан мінез-құлық ережесі. Іскери айналым әдеттері, яғни
ережелері кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында қалыптасады.
2 Азаматтық құқық қатынасы түсінігі және азаматтық құқық қатынасының
ерекшеліктері
Азаматтық құқық қатынасы бұл – азаматтық құқықтың нормаларымен
реттелген іс жүзіндегі қоғамдық қатынас, олардың қатысушылары азаматтық
құқық пен міндеттемелердің заңды тұрғысынан тең саналады.
Азаматтық құқықтық қатынастың төмендегідей ерекшеліктері бар:
- азаматтық құқықтық қатынастың субъектілерінің дербестігі,
мүліктік жалпыламалығы және заңды теңдіктері;
- азаматтық құқықтық қатынастың тууына әкелетін негізгі заңдылық
фактілер, бұл – келісім, мәмілелер;
- құқықтық қатынастың мазмұнын оның қатысушыларының дербес
өздігінен анықтау мүмкіндігі;
- азаматтық құқық бұзылған жағдайдағы басым сот тәртібі.
Азаматтық құқықтық қатынас туралы неғұрлым анық көрініс оны тек
қана біртұтас жалпы деп қарастырған кезде ғана емес, оның құраушы
элементтерін жеке қарастырғанда да туады, оның қатарына құқықтық қатынастың
мазмұны, субъектілері мен нысандары жатады.
2.1 Азаматтық құқық қатынасының құрылымы
Азаматтық құқық қатынасының құрылымына мына төмендегі элементтер
енеді:
1) құқықтық қатынас субъектілері;
2) құқықтық қатынас нысандары;
3) құқықтық қатынас мазмұны.
Құқықтық қатынас субъектілері бұл – азаматтық құқыққа ие және нақты
бір азаматтық құқықтық қатынасқа қатысумен байланысты азаматтық
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Азаматтық құқықтық қатынас қатысушылары
олардың субъектілерімен аталады. Басқа да кез-келген қоғамдық қатынастар
секілді, азаматтық құқықтық қатынастар да адамдар арасында қалыптасады.
Азаматтық құқықтың кез-келген субъектілері бола алады:
- жеке тұлғалар;
- заңды тұлғалар;
- мемлекет;
- әкімшілік-аумақтық бірліктер (ҚР АК 1 бабының 1 тарауы).
Құқықтық қатынас нысандары бұл – игілік (материалдық немесе
бейматериалдық), оған байланысты құқықтық қатынас туады және оған
байланысты құқықтық қатынас қатысушылары құқықтар мен міндеттемелерге ие.
Адамдар арасындағы өзара әрекет нәтижесінде бекітілетін қоғамдық байланыс
тәрізді аазматтық құқықтық қатынастар тек қана адамның мінез-құлқына әсер
етуі мүмкін. Сондықтан азаматтық құқықтық қатынастар нысаны ретінде оның
субъектілерінің мінез-құлқы қаралады.
Құқықтық қатынас мазмұны бұл – азаматтық құқықтық қатынас
субъектілерінің субъективті азаматтық құқықтары мен міндеттемелері.
Субъективті құқықтар мен міндеттемелер өзара байланысты болып келеді және
әрбір жеке адамның субъективті құқығына екінші бір адамның нақты бір
субъективті міндеттемесі сәйкес келеді.
Субъективтік құқық дегеніміз – құқықтық нормалармен қарастырылған
құқықты болған тұлғаның мүмкін болатын мінез-құлық шаралары.
Субъективтік міндеттеме дегеніміз – құқықтық нормалармен
бекітілген міндетті тұлғаның қажетті мінез-құлық шаралары.
2.2 Азаматтық құқық қатынасының түрлері
2.2.1 Өзара байланыс сипаты бойынша құқықты болған және міндетті
тұлғаны абсолюттік және қатыстық құқықтық қатынас деп бөледі.
Абсолюттік құқықтық қатынаста құқықты болған тұлғаның
субъективтік құқығына міндетті тұлғалардың анықталмаған тобының міндеттері
хабарланады. Осылайша, меншік иесінің өзіне тиесілі затты иемденуге,
қолдануға және басқаруға құқығына басқа барлық тұлғаның оған затты
қолдануына кедергі болмау міндеттемесі сәйкес келеді. Сондықтан
жауапкершілік шаралары да осы жағдайда құқықты болған тұлғаның абсолюттік
құқығын бұзған кез-келген тұлғаға қолданыла алады. Қатыстық құқықтық
қатынаста құқықты болған тұлғаға қатаң түрде анықталған міндетті тұлға
және міндеттеменің орындалуын талап ету қарсы тұрады, ал оның орындалмаған
жағдайында күштеу шараларын осы міндетті тұлғаға ғана қолдануға болады.
Осылайша, тек қана қарызға ақша алған тараптардан қарыз қайтаруды талап
ету қажет.
2.2.2 Азаматтық құқық нысаны бойынша мүліктік және мүліктік емес
құқықтық қатынас деп бөледі.
Мүліктік құқықтық қатынас қашанда материалдық жағдайға (мүлікке)
байланысты туады және де не нақты бір тұлғадан мүлікті табумен (меншік
иесі құқығы және т.б.) немесе мүліктің бір тұлғадан екінші бір тұлғаға
ауысуымен (келісімшарт бойынша, мұрагерлік тәртіпте) байланысты.
Мүліктік құқықты қорғау үшін тек қана мүліктік сипаттағы шаралар
қолданылуы мүмкін (тұрақсыздық айыбы, зиянның орнын толтыру және т.б.).
Мүліктік емес құқықтық қатынас материалдық емес жағдайға байланысты туады,
олар: ар-ұят, намыс, іскери бедел, шығарманың авторлығына құқық және
т.б. Мұндай құқықтық қатынастарды қорғау үшін мүліктік шаралармен қатар
(моральдық шығын өтемақысы) мүліктік емес сипаттағы шаралар да қолданылады
(авторлықты мойындау, көпшілік алдында теріске шығару және т.б.).
2.2.3 Құқықты болған тұлғаның қызығушылықтарын қанағаттандыру
тәсілдері бойынша заттық және міндеттемелік құқықтық қатынастарға бөледі.
Заттық құқықтық қатынастар мүліктік қатынастардың статикасын
жанамалайды және құқықты болған тұлғаның өзінің әрекеттерімен жүзеге
асырылады (мысалы, меншік иесі құқығында тұлғаға тиесілі затты иемдену,
қолдану мен басқару).
Міндеттемелік қатынастар мүліктік қатынастың динамикасын реттеп
отырады: затты беру жайындағы қатынас, жұмысты орындау мен қызмет көрсету.
2.2.4 Қатысушылардың арасындағы құқық пен міндеттемелерді бөлу
бойынша жай және күрделі құқықтық қатынастар деп бөлінеді. Азаматтық
құқықтық қатынастардың көпшілігі күрделі болып табылады, яғни әрбір
қатысушының бір мезгілде әрі құқығы, әрі міндеттемесі болады.
Қарапайым құқықтық қатынастарда бір қатысушыда тек қана құқық, ал
екінші бір қатысушыда – тек қана міндеттеме болады (мысалы, қарыз
келісімінде).
2.3 Азаматтық құқық қатынасының пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
негіздері
Азаматтық заңдылықтағы құқықтық нормалар өздігінен азаматтық
құқықтық қатынастарды туғызбайды, өзгертпейді және тоқтатпайды. Ол үшін
құқықтық нормаларда қарастырылған жағдайлар тууы қажет, олар азаматтық
заңды фактілер деп аталады. Сондықтан заңды фактілер құқықтық норма мен
азаматтық құқықтық қатынас арасындағы байланыстырушы звено ретінде қызмет
атқарады. Заңды фактілерсіз бір де бір азаматтық құқықтық қатынас
орнатылмайды, өзгертілмейді және тоқтатылмайды.
Осылайша, азаматтық заңды фактілер дегенде түсінетініміз – қандай
да бір жағдай, онымен нормативтік актілер заңды салдарларды байланыстырады:
азаматтық құқықтық қатынастардың тууы, өзгеруі немесе тоқтатылуы.
Заңды фактілер азаматтық құқықтық қатынастың негізінде
жатқандықтан және оны орнатып, өзгертіп немесе тоқтата алатындықтан, оларды
азаматтық құқықтық қорғаудың негіздемесі деп атайды.
Азаматтық заңдылықта сан алуан түрлі заңды фактілер азаматтық
құқықтық қатынастардың негіздемесі ретінде қарастырылған. Бұл заңды
фактілердің жалпы тізімдемесі ҚР АК 7-бабында көрсетілген.
Заңды фактілер ағымы сипатына байланысты азаматтық құқықта оқиға
және әрекет деп бөлінеді. Оқиғаға жататын әрекеттер, адамның еркінен тыс
болатын әрекеттер. Мысалы, дүлей апат, адамның тууы мен өлуі, қандай да
бір уақыттың өтуі және т.б. Ал әрекет адамның еркіне байланысты болады.
Мысалы, келісімшартқа отыру, міндеттеменің орындалуы, шығарма жазу,
мұрагерлікті қабылдау және т.б.
Барлық әрекеттер мен оқиғалар азаматтық-құқықтық салдарларды
тудырмайды, тек қана азаматтық құқықтың нормаларын бұл салдарлармен
байланыстыратындары ғана тудыра алады.
Азаматтық құқық адамдардың қоғамдық қатынасын реттейді, олардың
осы әрекетінен осы қатынастар қалыптасады, яғни заңды фактілердің негізгі
массасын азаматтық құқықта адамдардың әрекеттері құрайды.
Әрекет, өз кезегінде, заңды әрекет және заңсыз әрекет болып
бөлінеді. Заңсыз әрекеттер заңның талаптарына немесе басқа да нормативтік
актілерге қайшы болып келеді. Сондықтан заңсыз әрекет жасау құқық
бұзушыға азаматтық заңнамада қарастырылған санкцияларды қолдануға әкеліп
соғады.
Ал заңды әрекеттер азаматтық заңнаманың талаптарына сәйкес
келеді. Азаматтық құқық экономикалық айналымның дұрыс дамуын жанамалау
ететіндіктен, заңды фактілердің көпшілігі азаматтық құқықта заңды
әрекеттер құрайды. Бірақ заңды әрекеттің азаматтық құқықтағы заңды
мағынасы, маңызы біркелкі емес.
Өзінің заңды мәніне қарай барлық заңды әрекеттер заңды істер
және заңды актілер болып бөлінеді. Заңды істер дегеніміз – азаматтық
-құқықтық салдарды тәуелсіз тудыратын нақты бір заңды әрекеттер.
Заңды актілер бұл – сәйкес заңды салдарды арнайы шақыру ниетімен
жасалынатын жағдайда ғана тудыратын заңды әрекеттер. Заңды актілердің
қатарына әкімшілік актілер мен келісімдер де жатқызылады.
Әкімшілік актілер әрқашанда сәйкес әкімшілік-құқықтық салдарды
шақыру ниетімен жасалады. Сондықтан әкімшілік актілердің көпшілігі
әкімшілік құқықтық қатынастың негізі болып табылады және азаматық-құқықтық
заңды фактілердің қатарына жатпайды. Сонымен қатар кейбір әкімшілік актілер
тек әкімшілік қана емес, сонымен қатар азаматтық-құқықтық салдар шақыру
пиғылымен де жасалынады. Осылайша, жергілікті әкімшіліктің азаматқа тұрғын
үйге ордер беруі жергілікті әкімшілік пен тұрғын үй ұйымдарының арасындағы
әкімшілік құқықтық қатынасты ғана тудырмайды, сонымен қатар азамат пен
тұрғын үй ұйымдарының арасындағы тұрғын үй жалдау келісімін жасау бойынша
азаматтық-құқықтық қатынастарды да тудырады.
Әкімшілік актілерден ерекшелігі келісімдер тек қана азаматтық-
құқықтық салдарды шақыру мақсатында жасалады. ҚР АК 147 бабына сәйкес
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқық пен міндеттемелерді бекіту,
өзгерту мен тоқтатуға бағытталған әрекеті келісім болып саналады.
Осылайша, келісімдер қатарына мыналар жатады: әртүрлі келісімдер
(сату-сатып алу, сыйға тарту, мердігерлік, мүлікті жалға алу, басқа
жалға алу, қарыз және т.б.), конкурс жариялау, өсиетхат және басқа да
заңды әрекеттер, бұлардың барлығы да нақты бір азаматтық-құқықтық салдарды
шақыру мақсатымен азаматтық құқық субъектілерімен жасалады.
Осылайша, азаматтық құқықта заңды фактілер мынадай жіктеліске
ұшырауы мүмкін:
а) оқиға мен әрекет;
б) заңды және заңсыз әрекеттер;
в) заңды әрекеттер және заңды актілер;
г) әкімшілік актілер мен келісімдер.
3 Жеке тұлға түсінігі. Азаматтық құқық иелену
Азаматтық құқықтың субъектілерінің арасында АК ҚР азаматтарын және
басқа да жеке тұлғаларды бөліп қарастырады, ҚР АК 2 тарауы соларға
арналған. Жеке тұлғаның жалпы түсінігі ҚР АК 12-бабында қалыптасқан. Бұл
бап жеке тұлға түсінігімен ҚР азаматтарын, шетелдік азаматтарды және
азаматтығы жоқ тұлғаларды біріктіреді.
Демек, азаматтық айналымдағы бағалы қатысуы үшiн жеке тұлға
қабiлеттiлiктiң азаматтық құқық иеленуi қажет, яғни азаматтық құқығы мен
мiндеттеріне ие болуы керек және оларды жүзеге асыруы қажет. Бұл қасиетке
ие болу да индивидтi азаматтық құқықтың субъектiсіне айналдырады. Құқық
иелену термині азаматтық заңнамада қолданбайтын болса да, азаматтық құқық
иеленудiң бастаулары экономикалық тауарлық қатынастарда негiзделедi, осы
көрcетiлген қасиет позитивтi құқықпен бекiтіледі. Құқық иелену ұғымы өзi
заң ғылымымен жасалған және ҚР-ның Конституциясында бекiтілген. Азаматтық
құқық иелену бұл – салалық құқық иеленудің түрлерінiң бiрi.
Заңды тұлғалардың құқық иеленуіне қарағанда жеке тұлғалардың
азаматтық құқық иелену екіге бөлінедi:
- азаматтық құқықтық қабiлеттiлік;
- азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.1 Азаматтық құқықтық қабілеттілік : түсінігі, мазмұны. Азаматтық
құқықтық қабілеттің субъективті азаматтық құқықтан айырмашылығы
Азаматтық құқықтық қабiлеттiк бұл – құқықта танылатын
азаматтардың азаматтық құқығы болуы мен азаматтық мiндеттер атқаруының
мүмкіндігі. Азаматтық құқықтық қабiлеттiк адам болудың өзiнен ажырағысыз.
Өмiр сүрiп отырған адам, тірі болғанда, ол құқықтық қабiлеттiкке ие болады.
ҚР АК 13-шi бабында азаматтың құқықтық қабiлеттiгi оның тууы кезінде пайда
болатынын және өлiммен тоқтайтынын бекiткен. Адам дүниеге келген болып
есептелетiн сәт заңды емес, медициналық категориямен анықталады.
Құқықтық қабiлеттiктiң тоқтатылуы биологиялық өлiммен байланысты.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны азаматтық құқықтар мен
міндеттемелердің жиынтығын құрайды және азамат оған қолданыстағы заңға
сәйкес ие бола алады.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны (ҚР АК 14 бабы) мына
мүмкіндіктерден тұрады:
- меншiк құқығында дүниеге ие болу;
- дүниенi мұра етiп мұраға қалдыру;
- кәсiпкерлiк және басқа да заң арқылы тыйым салынбаған қызметпен
шұғылдану;
- заңды тұлғаны құру;
- заңға қайшы келмейтiн кез-келген мәмiлеге келу және мiндеттемелерге
қатысу;
- тұратын жерiн сайлату;
- ғылымның, әдебиет және өнердің шығармасында авторлық құқығы
болу;
- басқа мүлiктiк және дербес мүлiктік емес құқықтарды алу.
Бұл аталған құқықтардың ішінде неғұрлым маңыздысы конституциондық
сипат. Бұл – өзінің дербес мүлкіне ие болу, оны мұраға қалдыру, тұрғын
үйге құқығы болу, авторлық құқығы болу және т.б. мүмкіндігі.
Мемлекет азаматтардың құқықтық қабiлеттiгiне кепiлдiк бередi.
Азаматты құқықтық қабiлеттiгiнен айыру және шектеудің қол жетімсіздігі:
1) Ешкім де заң актілерінде ескерiлген жағдайда болмаса құқықтық
қабiлеттiкте және әрекеттік қабiлеттiлiкте шектеле алмайды;
2) Заңнама актiлерімен бекітілген азаматтың құқықтық қабiлеттiк
және әрекеттік қабілеттерінің немесе олардың кәсіпкерлік және басқа да бір
қызметпен айналысуға құқықтарының шектелуі, шарттары мен тәртібінің
сақталмауы тиiстi шектеу қоюды бекітетін мемлекеттiк немесе басқа да
органның актілерінің нақты еместiгiн білдіреді;
3) Азаматтың құқықтық қабiлеттiктен немесе әрекет
қабiлеттiлiктерінен толық немесе жартылай бас тартуы және басқа да
азаматтың құқықтық қабiлеттiкке немесе әрекет қабiлеттiлiктеріне шектеу
қоюға бағытталған келісімдер маңызсыз, тек қана мұндай мәмiлелер заң
актілерiмен рұқсат етiлетiнде ғана болады.
Осылайша, азамат өздігінен құқықтық қабілетінен немесе әрекет
қабілеттілігінен толықтай немесе жартылай бас тартуға құқығы жоқ.
Мемлекет тиiстi заңдар шығару жолымен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын шектеуді өзі шешеді. Алайда бұл тек қана төтенше (әскери)
жағдайларда ғана жасалына алады, мұнда осы шектеулердің әрекет ету мерзімі
мен шегі көрсетіледі (ҚР Конституциясының 39 б., 1 т.).
Сонымен, құқықтық қабiлеттiк - бұл нақты заң фактілерінің (яғни заңның заң
зардаптарының болуымен байланыстыратын тiршiлiк жағдайлары) негiзiнде
тұлғада нақты жеке құқық (яғни жеке тұлғада бар тәуелдi құқық) пайда
болатын ортақ алғышарт.
3.2 Азаматтық әрекет қабілеттілігі. Кәселетке толмағандардың
әрекет қабілеттілігі
Азаматтық әрекет қабілеттілігі бұл – азаматтың өз әрекеттерімен
азаматтық құқықтарын іске асыруы мен жасай алуы және өзіне азаматтық
міндеттемелерді құру мен оларды орындай алу қабілеті.
Әрекетке қабілеттілік мына жағдайда толықтай пайда болады:
- кәмелет жасқа толғанда, яғни он сегіз жасқа толғанда;
- 16 жасқа толған соң кәмелет жасқа толмаса да рұқсат етілген
некеге тұру жағдайларында сол кезден бастап пайда болады.
Кейбiр мемлекеттердiң заңында эмансипация институты жұмыс iстейдi,
ол жасы 16-ға толған, кәмелетке жасы толмаған тұлғаны егер де ол келiсiм
шарты бойынша жұмыс iстесе немесе заңды өкілдердің келiсiмiмен кәсiпкерлiк
жұмыспен шұғылданса, оны толық әрекетке қабілетті деп тануды білдіреді. Осы
институт Қазақстан Республикасында заң шығару жағынан бекiтілмеген.
Әрекетке қабiлеттiлiк мынадай элементтерден тұрады:
- адам тәуелдi құқықтарды өз алдына жүзеге асыра алатын
қабiлеттiлiгi;
- келісімшарттар жасай алу қабілеті;
- сол арқылы өзіне жаңа міндеттемелер жүктеу және құқықтарға
ие болу;
- заңға қайшы әрекеттерімен келтiрiлген зиянға азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi ала білу қабілеті (деликтіге қабілеттілік).
Жас критерийлеріне байланысты азаматтарды былайша бөлуге
болады:
1) толығымен әрекетке қабілетті тұлғалар (жоғарыда аталған
тұлғалар, яғни 18 жасқа толған, некеге тұрған азаматтар);
2) 14 жасқа дейінгі әрекетке қабілетті емес тұлғалар;
3) 14 жастан 18 жасқа дейінгі жартылай әрекетке қабілетті
тұлғалар.
14-ке дейiнгi жас шамасындағы кәмелетке жасы толмаған тұлғалар
(жасөспiрiмдер) тек қана олардың жас шамаларына тиiстi майда тұрмыстық
мәмiлелердi ғана өздігінен жасай алады.
Сонымен қатар ҚР АК 25 бабы бойынша кәселетке жасы толмағандар
банкке салым салуға және де өзі салған салымды өздігінен дербес басқаруға
құқылы. Басқа келісімдерді олардың аттарынан олардың заңды өкiлдерi
жасайды.
14 жастан 18 жасқа дейінгі жартылай әрекетке қабілетті тұлғалар
өздігінен жасай алады:
- майда тұрмыстық мәмiлелерді жасау;
- өз еңбек ақысы, стипендиямен немесе басқа табыстарына иелiк
ету;
- ой-ақыл меншiгiнiң авторларының құқығын жүзеге асыру; 16
жастан бастап кооперативтердің мүшесі болу;
- банкке салым енгiзiп иелiк ету, сонымен бiрге олардың атынан
енгiзiлген салымдарға иелiк ету.
Олар басқа мәмiлелерді келiсiмiмен заңды өкілдерінің
келісімдерімен жасайды. Келiсiмнiң формасы жасалатын мәмiленiң формасына
сәйкес келуi керек. Олар келтірілген зиянға өз алдына жауапкершiлiк
жүктейдi. Егер кәмелетке толған азаматтың келтiрiлген зиянның орнын
толтыруы үшiн жеткiлiктi қаражаты жоқ болса, заңды өкiлдері осы жағдайда
жәрдемақы жауапкершiлiктерiн алады.
3.3 Азаматтық әрекетке қабілеттіліктің шектелуі мен одан айыру
Қабiлеттiлiк – тек қана заңмен белгiленген жағдайда ғана шектеліне
алатын азаматтың айырылмайтын қасиетi. Қабiлеттiлiктiң көлемiне жас
шамасына байланысты белгiден тысқары және тұлғаға сәйкес қабiлеттiлiкте
шектелген немесе одан айырылатын дәрiгерлiк белгi де ықпал етедi
Әрекетке қабiлеттiлiк екi жағдайларда болуы мүмкiн:
1) құқықтағы қамқорлық және қамқоршылық органдарымен 14 пен
18 жас аралығындағы кәмелет жасқа толмағандардың жас шамасында жеткiлiктi
негiздер болған жағдайда (ҚР АК 22-шi бабының 3 тарауы) ой-ақыл меншiгi
нысандарының табыстарымен иелiк етуге құқылы;
2) егер iшкiлiк немесе есiрткi заттарын пайдаланып, соның
салдарынан өз жанұясын ауыр материалдық жағдайға қалдырса, әрекетке
қабiлеттi азаматты сот қабілеттіліктен шектете алады (ҚР АК 27б).
Мұндай азамат майда тұрмыстық мәмiлелерiн өз алдына жасайды және өз
мiндеттемелері бойынша мүлiктiк жауапкершiлiктi өз беттерiнше алып жүредi.
Әрекеттік қабілетіне шектеу қойылған азаматтың басқа мәмiлелерді шешуге,
сонымен бiрге еңбек ақысын, зейнетақыны және басқа табыстарды алуға және
оларды иемденуге тек қана қамқоршы келiсiмiмен ғана құқығы бар.
Азаматтың әрекетке қабілетсіздігіне негіз болған жойылған кезде ғана сот
оны әрекетке қабілетсіздігі шектеулі деп тануы туралы шешімін қайтарып
алады.
Азаматты әрекетке қабiлетi жоқ деп табу. психикалық бұзылу салдарынан өз
әсерлерiнiң мәнiн түсiне алмайтын немесе оған басшылық ете алмайтын азамат
сотпен (ҚР АК 26-шы бап) қабiлетi жоқ деп мойындалады.
Психикалық бұзылу жан күйзелiсінің, ақылсыздықтың, есiрткi заттарын
қолданудын және т.б. нәтижесі болуы мүмкін. Психикалық бұзылу туралы
жеткiлiктi мәлiметтердi алу үшiн сот психиатриялық сараптама тағайындайды.
Сараптамалар қорытындысы және басқа да мәліметтер негізінде сот азаматтың
өз әрекеттерін түсіну және басқара білу қабілеті туралы шешім жасайды
(мысалы, нашақор нашақорлық құралдарды алу мақсатында дәріханаға келу
арқылы өз әрекетінің мәнін түсінеді, бірақ оны басқара алмайды).
Әрекетке қабілетсіз деп танылған азамат ешқандай келісімдер жасай алмайды,
сонымен қатар ұсақ тұрмыстық келісімдер де жасай алмайды. Оған бақылау,
қамқорлық бекітіледі және келісімдерді оның атынан қамқоршысы жасайды.
Егер де оны әрекетке қабілетсіз деп таныған негіздеме жойылса, сот
оны әрекетке қабілетті деп таниды.
3.4 Жеке тұлғаның жекелену құралдары. Азаматтық хал-ахуал актілері
Субъектілердің келісім құқықтарын қорытындылауы, нақты бір
құқықтық қатынасқа қатысуы осы субъектілердің жекеленуінсіз және құқықтық
қандай субъектісі келісім жасауда, оның субъективтік құқықтары мен
міндеттемелері бар ма екендігін анықтамайынша мүмкін емес.
Бір тұлғаны екіншісінен айыра алатын жекелену құралдарына
жататындар:
- азаматтың аты;
- мекенжайы.
Азаматтың аты – оның жекеленуіндегі маңызды құрал. Азамат құқықты
өз атынан алып, жүзеге асырады. Аты дегенде оған аты, тегі, қаласа
әкесінің аты көрсетіледі. ҚР АК 15 бабы жекеленудің бұл құралының заңды
мәнін анықтап береді.
Заңнамада жасырын немесе лақап атпен құқығын жүзеге асырудың
арнайы ережелері қарастырылған, мысалы ҚР 1996 ж. 10 шілдедегі Авторлық
құқық пен аралас құқық туралы Заңының 15 бабы, 1
тармағы.
Азаматтың аты басқа біреудің қолданған жағдайында тек қана оның
келісімімен ғана жүзеге асырылады.
Мекенжайы.
Азаматтың мекенжайы бұл – ол уақытша немесе үнемі тұратын елді
мекен.
Мекенжай да азаматтың атымен бірге оның жекеленуінің құралы
болып табылады және маңызды болып табылады, әсіресе міндеттемесін орындау
орны мен мұрагерлік ашу орындарын анықтау кезінде аса маңызды.
14 жасқа толмаған кәмелетке толмағандардың мекенжайы, сонымен
қатар қамқорлыққа алынған азаматтардың мекенжайы, олардың заңды
өкілдерінің: ата-анасының, асырап алушыларының немесе қамқорлыққа алушының
мекенжайы анықталады.
Азаматтық хал-ахуал актілері бұл – заңды фактілер, олар заң
негізінде азаматтық хал актілерін жазу (АХАЖ) органдарында мемлекеттік
тіркеуге жатады.
Тіркеуге жататындар:
- туу;
- некеге отыру;
- некені бұзу;
- бала асырап алу;
- әкелігін анықтау;
- тегін (атын) өзгерту;
- азаматтың қайтыс болуы.
Актілік жазбалар барлық фактілердің нақты дәлелі болып табылады.
Азаматтық хал-ахуал актілерін тіркеудің тәртібі мен шарттары, оларды
түзету, өзгерту немесе күшін жою, сонымен бірге АХАЖ органдарын
ұйымдастыру ҚР заңнамасымен анықталады. Азаматтық хал-ахуал актілерін
тіркеу бойынша туатын даулардың барлығы да, өзгертулер мен түзетулер
енгізулер сот тәртібімен шешіледі.
3.5 Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен деп тану немесе оны
қайтыс болған деп жариялау негіздері. Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен
деп танудың құқықтық салдарлары
Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен деп тану немесе оны қайтыс болған деп
жариялау мынадай заңды фактілердің жиынтығы болған кезде мүмкін болады:
- азаматтың тұрғылықты мекенжайында ұзақ мерзімде болмауы;
- оның қай жерде тұрып жатқанынан мәлімет болмау және ол мәліметті
ала алмау;
- азаматтың тұрып жатқан мекенжайы туралы соңғы мәлімет алған
күннен бекітілген мерзімнен көп уақыт өтуі.
Егер азамат туралы соңғы мәлімет алған күннен кейін бір жыл
ішінде ол туралы, оның тұрып жатқан жері туралы мәлімет болмаса қызығушылық
танытып отырған адамның өтініші бойынша ол адам сотпен хабарсыз жоқ боп
кеткен деп танылады. Мерзімнің бекітілуі ҚР АК 28 бабының 2 тармағында
көрсетілген.
Хабарсыз кеткен адамның мүлкін үнемі басқару қажет болған жағдайда
қамқорлық және қамқоршылық органы сенiмдi адаммен осы мүлікті сенімді
басқару туралы келiсiм шарт жасайды.
Хабарсыз кеткен адамның мүлкінен ол асырауға міндетті жандарға
қаражат беріледі, сонымен қатар басқа мiндеттемелерi бойынша қарызын
төлейді. Ал неке тоқтатылмайды, алайда жұбайының АХАЖ органдарына берген
өтiнiші бойынша ықшамдалған ретте неке бұзылған болады. Дербес
мiндеттемелерi тоқтайды.
Азаматтың табылуы немесе оның тұрғылықты жері туралы мәлімет
алынатын болса, сот оны хабарсыз жоқ болып кеткен деген шешiмiн қайтарып
алады. Мұндай соттық шешiм негiзінде азаматтың дүниесiн сенiмдi басқару да
тоқтатылады. Егер жұбайы жаңа некеге тұрмаса неке де қалпына келедi.
3.6 Азаматты қайтыс болған деп жариялау негіздері. Азаматты қайтыс
болған деп жариялаудың құқықтық салдарлары. Азаматты қайтыс болған деп
жариялау туралы шешімді жою
Мына жағдайларда азаматты сот қайтыс болған деп жариялайды (ҚР АК
31 бабы):
- тұрғылықты мекенжайында ол туралы соңғы 3 жыл ішінде мәлімет
болмаса;
- егер де қатер төнген жағдайлардан, қайғылы жағдайдан соң оның
жоғалуынан кейiн ағымдағы алты айдың ішінде тұрғылықты мекенжайында ол
туралы мәлiметтер болмаса (бұл жағдайда азаматтың өлiмi оны хабарлау
туралы сот шешiмiнiң заңды күшiне кiрген күнінен емес, шамаланған опат
болған күні жазылады);
- әскери қимылдар аяқталғаннан соң соңғы екі жыл ішінде оған
қатысқан адам туралы мәлімет болмаса.
Азаматты қайтыс болған деп жариялау шынайы өлімнің де құқықтық
салдарларының тууына әкеледі:
- мұрагерлікті ашу;
- жеке сипаттағы міндеттемелерді тоқтату;
- қайтыс болған деп жарияланған адаммен некені тоқтату;
- асырауындағы жанның асыраушысын жоғалтқан жағдайда алатын
зейнетақы мен жәрдемақысын алуға құқығының тууы.
Азаматтың табылуы немесе оның тұрғылықты жері туралы мәлімет
алынатын болса, сот оны қайтыс болып кеткен деген шешiмiн қайтарып алады
(ҚР АК 32-шi бабы). Бұл жағдайда азамат кез-келген тұлғадан оған тегін
ауысқан өзінің сақталған мүлкін қайтаруды талап етуге құқықты.
Мүлікті ақылы алған тұлға егер қайтыс болған деп саналған адамның
тірі екендігін біле отырып алған жағдайда ғана (қара ниетті сатып алушы)
барлық ауысқан мүлікті қайтаруға міндетті (ол мүмкін болмаған жағдайда оның
құнын өтейді).
Егер қайтыс болған деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік
бойынша мемлекетке ауысса, ол адамға қайтарылып беріледі (ҚР АК 32 б. 6
т.).
Егер жұбайы жаңа некеге тұрмаса неке де қалпына келедi.
4 Заңды тұлғаның түсінігі мен белгілері
Заңды тұлғаның түсінігі құқықтық категория ретінде цивилистикада
(азаматтық құқық ғылымында) негіз тапты. Мұны жоғарыда айтылған теория
бойынша сипаттауға болады.
Заңды тұлғаның заңды анықтамасы ҚР АК 33 бабының 1 тармағында
берілген.
Осы анықтама бойынша заңды тұлғаның оны басқа құқық
субъектілерінен ерекшелендіріп тұратын сипаттық белгілерін атап өтуге
болады. Тек қана жиынтық түрінде ғана олар заңды тұлғаны анықтай алады.
Сонымен,
1) ұйымдастырушылық бірлік бұл – азаматтар ұжымы, олар өзара әсер
етудің және қызмет жасаудың нақты бір ережелеріне бағынады;
2) мүліктік дербестік – бұл белгі заңды тұлғаға өзі иелік етуге
құқылы мүлікті бекітуде көрінеді;
3) дербес мүліктік жауапкершілік – өзінің барлық мүліктерімен
өзінің міндеттемелері бойынша жауап береді;
4) азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу – заңды тұлғаның өз
атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие болуы мен іске
асыру, жауапкершілік тарту, арыз беруші болу және сотта жауап беруші болу
мүмкіндігінен көрінеді.
4.1 Заңды тұлғаның құқық иеленуі. Заңды тұлғаның органдары
Заңды тұлғаның құқық иеленуi оның ажырамас қасиетi болып табылады,
соның арқасында заңды тұлға дербес құқық субъектiсi болып есептеледi.
Заңды тұлғаның құқықтық қабiлеттiгінiң және әрекетке қабiлеттiлiгiнің пайда
болуы мен тоқтатылуының ерекшелiктеріне көңіл аудару керек. Заңды тұлғаның
құқықтық қабiлеттiгі және әрекеттік қабiлеттiлiгi мемлекеттiк тiркеудiң
кезеңімен бiр уақытта пайда болады және заңды тұлғаларды бiртұтас заңды
тұлғаның мемлекеттiк тiзiлiмiнен шығарған кезеңінде тоқтайды. Заңды
тұлғаның құқықтық қабiлеттiгi заңды тұлғаның азаматтық құқығы мен азаматтық
мiндеттерінің болуымен анықталады. Бірақ, жеке тұлғалармен салыстырғанда
заңды тұлғаларға тең құқықтық қабiлеттiктiң қағидасы тән емес.
Құқықтық қабілеттіліктің 2 түрі аталып көрсетіледі:
1) жалпы құқықтық қабiлеттiлік (заңнамамен тыйым салынбаған кез-
келген азаматтық міндеттемені және азаматтық құқықты иелену мүмкіндігі);
2) арнайы құқықтық қабiлеттiгi (осы заңды тұлғаға заңнама
актілерімен және арнайы құжаттармен берілетін құқықтар мен міндеттемелер).
Заңды тұлғаның әрекетке қабілеттілігі заңды тұлғаның өз
әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу, азаматтық міндеттемелерін іске
асыру және жасалған әрекеттері үшін өздігінен жауапкершілік тарту
қабілеттері ретінде анықталған.
Нақты бір әрекетті заңды тұлға өзінің органдарының көмегімен жүзеге
асырады. Заңды тұлғаның органдары азаматтық айналым барысында өзінше бір
делдал болып табылады және заңды тұлғаның еркін білдіреді.
Заңды тұлғаның органдарының түсінігі, түрлері, құқықтары АК 39
бабында көрсетілмеген. Бұл баптың нормасы бланкеттік сипатта беріледі.
Арнайы нормативтік-құқықтық актілерде нақты бір ұйымдастырушылық-құқықтық
форманың заңды тұлғаларының органдарының түрлері, құзіреттіліктері
қарастырылған.
Заңды тұлғаның органдарының түрлері:
1) Өкілеттілік шамасы бойынша:
а) Жоғары (құрылтайшылардың жалпы жиналысы);
б) Орындаушылық (әкімшілік, директор);
в) Бақылаушы (ревизиялық комиссия).
2) Құрамға енетін адамдардың саны бойынша:
а) Жекеменшік (президент);
б) Алқалық (директорлар кеңесі).
3) Әрекет ету уақыты бойынша:
а) Үнемілік (бақылау кеңесі);
б) Уақытша (тарату комиссиясы, конкурстық басқарушы).
Жіктелімнің негіздемесінің тағы да басқа түрлері бар (ерік
білдіруші, ерік орындаушы), бірақ неғұрлым кең таралғандары осылар.
4.2 Заңды тұлғаның жекеленуі
Бір заңды тұлғаны екінші бір заңды тұлғадан айыруға мүмкіндік
беретін заңды тұлғаның жекеленуі құралдары аса маңызға ие. Оған мыналарды
жатқызуға болады:
1) заңды тұлғаның атауы;
2) заңды тұлғаның мекенжайы;
3) заңды тұлғаның тауарларының, қызметтерінің, жұмыстарының
жекелену құралдары.
Заңды тұлғаның басқа заңды тұлғалардан ажыратып тұратын өзінің
атауы болады. Коммерциялық ұйымның атауы тіркеуден өткеннен соң оның
фирмалық атауы болып табылады. Басқа заңды тұлғаның атауын қолдануға
болмайды. Оған заңнамаға сәйкес мынадай түрлі талаптар қойылады:
1) заңды тұлғаның атауына оның атауы және ұйымдастырушылық-
құқықтық формасының көрсеткіштері енеді;
2) заңнамада қарастырылған қосымша ақпаратты құрамына енгізуі
мүмкін (мысалы, жинақтаушы зейнетақы қорының атауында міндетті түрде ЖЗҚ
деген аббревиатура болуы қажет);
3) құрылтайлық құжаттарда көрсетіледі;
4) заңнаманың талаптары мен қоғамдық моральға қарсы келетін
атауларды, өзіндік аттарды қолдануға тыйым салынады;
5) мемлекеттік орган болып табылмайтын фирмалық атауларда, қызмет
көрсету белгілерінде, заңды тұлғалардың тауарлық белгілерінде Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының ресми атауларын қолдануға тыйым
салынады;
6) заңнамамен бекітілген басқа талаптар.
Заңды тұлғаның мекенжайы ретінде оның үнемі қызмет етуші органының
мекенжайы саналады. Мекенжайы құрылтайлық құжаттарда толық пошталық
адресімен бірге көрсетіледі. Үшінші бір тұлғамен қатынас кезінде заңды
тұлға өздерінің бірыңғай мемлекеттік тіркелімдегі енгізілген нақты
мекенжайының сәйкес емес екендігін айтуына құқығы жоқ. Осылайша, үшінші
тұлғалар заңды тұлғаларға пошталық немесе басқа да корреспонденцияны
мемлекеттік тіркелімдегі енгізілген мекенжай бойынша да, нақты мекенжайы
бойынша да жіберуге құқылы.
Заңды тұлғаның тауарларының, қызметтерінің, жұмыстарының жекелену
құралдарына мыналар жатады: тауарлық белгі, өндірістік марка, қызмет
көрсету белгісі, тауардың шығу жерінің атауы.
4.3 Заңды тұлғалардың бөлімшелері мен өкілділіктері
Заңды тұлға өз мекенжайынан тыс жерде өкілдіктер мен бөлімшелер құруға
құқылы (ҚР АК 43 бабы).
Өкiлдiк – бұл заңды тұлғаның мекенжайынан тыс жерде орналасқан
ерекшеленген құрылымдық бөлімше, ол заңды тұлғаның мүддесін білдіреді және
оны қорғайды.
Бөлімшелер заңды тұлғаның өкілділіктен басқа барлық функцияларын немесе
олардың бөлiгiн жүзеге асырады.
Барлық бөлімшелер мен өкiлдiктер заңды тұлғаның құрылтай құжаттарында
көрсетілуi керек. Демек, бөлімшелер және өкiлдiктер дербес заңды тұлғалар
болып табылмайды. Олардың жетекшiлерi өз өкiлеттiктерiн сенiмхат негiзiнде
жүзеге асырады. Бөлімше және өкiлдiктер олардың заңды тұлғасымен
қабылданған жағдайлар негiзiнде жұмыс iстейдi.
4.4 Заңды тұлғаның пайда болуы
Заңды тұлғаның пайда болуларының негiзінде жататын – азаматтық
құқықтық қабiлеттiкке және әрекет қабiлеттiлiктеріне ие заңды және жеке
тұлғалар, құқықтың басқа субъектілерiнiң ерiк бiлдiруi жатады.
Заңды тұлғаның пайда болуы тiкелей құрылым және мемлекеттiк
тiркеуден тұрады. Теорияларда және құқық қолданатын тәжiрибелерде заңды
тұлғалардың жасаудың 4 негiзгi ережелерiн көрсетеді.
Басқарушы ретте заңды тұлға органның уәкiлдік мүлiк иесi (шешiмі)
ұйғарымының негiзiнде жасалатынын бейнелейдi.
Құзырлы мемлекеттiк құрылым немесе басқа заңды тұлға осы заңды
тұлғаның пайда болуының заңдылығын тексередi және соған сәйкес рұқсат
бередi.
Қатысу – нормативтiк тәртіп ұйғарымды да, арнайы рұқсатты да талап
етпейдi. Жалпы формадағы мұндай рұқсат заңның нормасында болады. Тек қана
құрылтайшылардың әрекетi, олардың қатысулары керек болады. Заңды тұлға
мемлекеттiк тiркеуден өткен соң, сол кезден бастап құрылған (ҚР АК 42
бабының 3 тармағы) болып есептелінедi.
Мемлекеттiк тiркеудiң мәлiметтерi (сонымен қатар коммерциялық
ұйымдар үшiн фирма атауы) (ҚР АК 42-шi бабы) заңды тұлғалардың бiртұтас
мемлекеттiк тiзiлiмдерiне қосылады.
ҚР АК 42-шi бабының 6 тармағы заңды тұлғаның қайта тiркелуiнiң
жағдайларын қарастырады. Жоғарыда көрсетiлген әрекеттердің барлығы да
заңды тұлғаның құрылтайлық құжаттарына негiзделген, ал ол азаматтық
айналымдағы заңды тұлғаның мәртебелерiн анықтайды, сыртқы да, заңды тұлға
iшiнде де барлық азаматтық айналымдағы заңды тұлғаның қатынастарын
реттейді.
Заңды тұлғаның құрылтайлық құжаттары:
1) құрылтайлық келісім;
2) жарғы;
3) осы түрдегі ұйым туралы жалпы ереже.
Заңды тұлғалар не жарғының негізінде немесе құрылтайлық келісімнің
және жарғының негізінде қызмет жасайды. Құрылтайлық құжаттардың түрі –
жазбаша нотариалдық. Заңды тұлғалардың арнайы құқықтық қабілеттілікке ие
құрылтайлық құжаттарында қызметтің пәні мен мақсаттары анықталған болуы
қажет. Коммерциялық ұйымдардың өкілдері өздерінің құрылтайлық құжаттарында
қызметтің пәні мен мақсатын көрсетуге құқылы.
Пәні деген кезде түсінетініміз – заңды тұлға жүргізетін
қызметтің түрлері. Қызметтің мақсаты – нақты бір нәтижеге жету болып
табылады.
Құрылтайлық келісім мен жарғының арасындағы айырмашылық:
1) құрылтайлық келісім заңды тұлға құру бойынша
ұйымдастырушының міндеттерін және олардың арасындағы қатынасын қарайды.
Жарғы заңды тұлғаның үшінші жақпен қатынасын анықтайды.
2) құрылтайлық келісім жасалады, ал жарғы бекітіледі;
3) құрылтайлық келісім құрылтайшы мен заңды тұлғаны құрушы үшін
ғана міндетті, ал жарғы – заңды тұлғамен құқықтық қатынасқа түсетіндердің
барлығы үшін міндетті;
4) жарғы үшін жариялылық принципі тән, ал құрылтайлық келісім
үшін – құпиялылық тән;
5) өзгерістер мен толықтырулар енгізудің түрлі принциптері:
жарғыда – көп дауысты; құрылтайлық келісімде – бір ауыздан;
Құрылтайлық келісім мен жарғы ережелерінің арасында қайшылықтар
болған жағдайда ҚР АК 41 бабының 6 тармағы қолданылады.
4.5 Заңды тұлғаның тоқтатылуы
Заңды тұлғалардың тоқтатылуының негiздерi.
Заңды тұлғалардың қызметтiң тоқтатылуының бiр түрлерiнiң
жіктелімінің 2 белгiсiн ерекшелеуге болады – субъекттiң қызметiнiң
тоқтатылуы туралы шешiм алған органға байланысты немесе заң мирасқорлығының
бар болуына байланысты. Ерекшелеу заңды тұлғаның қызметiнiң тоқтатылуы
туралы органға байланысты, шешiм қабылдайтын адам да ерекшелеуі мүмкiн.
Заңды тұлғаның тоқтатылу негіздері.
Заңды тұлғаның қызметінің тоқтатылуының түрлерінің жіктелімінің 2
критерийін атап көрсетуге болады, субъектінің қызметін тоқтату туралы шешім
қабылдаған органға байланысты немесе құқық иелігінің бар болуына
байланысты. Заңды тұлғаның қызметін тоқтату туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Тарих және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҒЫ
(ЖАЛПЫ БӨЛІМ)
Юриспруденция мамандығының студенттеріне арналған
оқу құралы
1 бөлім
Павлодар
Кереку
2012
ӘОЖ 347.1 (574) (075)
КБЖ 67.404 (5Каз)я 73
К18
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің тарих және
құқық факультетінің отырысында баспаға ұсынылды
Пікірсарапшылар
Жунусов Н. Ж. – заң ғылымдарының кандидаты, полиция полковнигі,
Павлодар облысы Ішкі істер департаменті бастығының бірінші орынбасары;
Жетписов С.К. – Юриспруденция кафедрасының меңгерушісі Инновациялық
Еуразия университеті, заң ғылымдарының кандидаты, доцент;
Ахмеджанова Г. Б. – заң ғылымдарының докторы, профессор,
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
Құқықтану кафедрасының меңгерушісі.
Құрастырушы: Карибаева Ж. К.
К18 Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) :
Юриспруденция мамандығының студенттеріне арналған оқу құралы. 1 бөлім
құраст. Карибаева Ж. К. – Павлодар : Кереку, 2012. – 67 б.
Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) атты оқу
құралында осы курсты оқуға қажетті теориялық негіздер беріледі. Оқу
құралының мазмұны азаматтық құқықтық қатынасты реттеуші нормативтік
құқықтық актілерге негізделген. Оқу құралының негізгі мақсаты – оқырманға
азматтық-құқықтық қатынас саласында азаматтың құқықтарымен танысуда көмек
беру. Студенттерге, оқытушыларға, гимназия мен лицей оқушыларына арналған.
ӘОЖ 347.1 (574) (075)
КБЖ 67.404 (5Каз)я 73
© Карибаева Ж. К.,
2012
© С. Торайғыров
атындағы ПМУ, 2012
Материалдың дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық
қателерге авторлар мен құрастырушы жауапты
Кіріспе
Азаматық құқық Қазақстандық құқық жүйесінде негізгі орындардың бірін
алып отыр. Бұл сала азаматтық қоғамда қалыптасатын қатынастардың үлкен
бөлігін реттейді. Азаматтық қоғам дегенде биліктің және басқарудың
мемлекеттік институттарымен бірге өз қызығушылығымен және қоғамның
қызығушылықтарымен қызметтің әр алуан түрлерін жүзеге асыратын әлеуметтік
және экономикалық жағынан тәуелсіз субъектілерілердің жиынтығы түсініледі.
Мемлекеттің азаматтық қоғамның қатысушыларының өмірі мен қызметі саласына
араласуға құқығы жоқ, тек заң шеңберінде ғана өз қызметтерін атқарады.
Азаматтар мен заңды тұлғалар үнемі әр түрлі қажеттіліктерді (экономикалық,
мәдени, рухани және т.б.) қанағаттандыруды қажет етеді. Осы мақсатта олар
мүлікті иесіздендіреді және бір-біріне әр түрлі қызмет көрсете отырып
мүлікке ие болады, мемлекет мүліктік және онымен байланысты жеке мүліктік
емес қатынастарды реттейді, азаматтық заңнамада айналым қатысушыларының
құқықтық жағдайларын нығайтады, мүлікті меншікке айналдыру мүмкіндігін,
ақша-тауар қатынастарына қатысу мүмкіндігін береді.
Осылардың барлығы да азаматтық құқық курсы бойынша оқу құралын
дайындау қажеттілігін тудырды, бұл еңбекте оқу бағдарламасының негізгі
мәселелері және заңнаманың осы саладағы жаңа шарттары қарастырылады. ҚР
Азаматтық құқығы (жалпы бөлім) атты осы оқу құралы жоғары оқу орындарының
азаматтық құқық курсын оқитын Юриспруденция мамандығының студенттеріне
арналған.
Оқу құралының мақсаты – азаматтық құқықтың негізгі теориялық
білімдерін меңгеруде, іс жүзіндегі заңдарға бағдарлана білуде студенттерге
көмек беру. Мемлекет, азаматтық құқықтық қатынас саласындағы қоғамдық
қатынастың ерекше маңыздылығын мойындай отырып, оларға құқықтық реттеу
жолымен нормативті әсер етеді. Сондықтан қоғамдық қатынас құрылымы, мәні
бойынша, азаматтық құқық құрылымын құқық жүйесі ретінде қарастырады. Тек
бір ғана құқықтық норманы қолдану жолымен ғана қоғамдық қатынастың
реттілігіне қол жеткізу мүмкін емес, осыған байланысты кезеңдік әсер ету
мақсатында мемлекет бірқатар нормалар кешенін қабылдайды, онда азаматтық-
құқықтық салада қоғамдық қатынастың біртекті нақты бір ортасын реттей
отырып, әр түрлі деңгейдегі қатысты өзіндік құқықтық білімге
біріктіріледі.
1 Азаматтық құқық түсінігі
Юриспруденцияда азаматтық құқық түсінігі үш мағынада беріледі:
а) құқық саласы ретінде – бұл құқықтық нормалар жүйесі, ол мүліктік,
сонымен қатар онымен байланысты және кейбір байланысты емес жеке мүліктік
емес қатынастарды реттейді, ол қоғамдағы экономикалық қатынастың дұрыс
дамуы үшін және жеке қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін неғұрлым жақсы жағдай жасау мақсатында екі жақтың тәуелсіздігіне,
мүліктік дербестігіне және заңды теңдіктеріне негізделеді;
ә) ғылым ретінде – азаматтық құқық бұл – ғылыми көзқарастар, идеялар,
азаматтық-құқықтық құбылыстар, олардың байланысы мен дамуы туралы білімдер
жүйесі. Азаматтық құқық ғылымы (азаматтық құқық ғылымының пәні) мыналарды
зерттейді:
- азаматтық-құқықтық нормаларды;
- азаматтық құқықтық қатынастар мен азаматтық-құқықтық нормалардың
қолданылуын;
- азаматтық құқықтың құқық пен ғылымның салалары ретінде дамуының
тарихы мен тенденцияларын;
б) оқу пәні ретінде – азаматтық құқық ғылымының негізінде азаматтық
құқық оқу курсы құрылды, оның міндеті – азаматтық құқықтың оқу орындарында
құқықтың және құқықтық ғылымның саласы ретінде оқытылуы.
1.2 Азаматтық құқық пәні
Азаматтық құқық пәні бұл – өзі реттейтін қоғамдық қатынастар.
Бұл қатынастар былайша бөлінеді:
Мүліктік қатынастар, яғни материалдық игілік жағынан адамдар
арасындағы қатынастар.
Жеке мүліктік емес қатынастар - адамдар арасында қалыптасатын
бейматериалдық игіліктер жағынан және экономикалық мазмұны жоқ
қатынастар.
1.3 Азаматтық құқық әдістері
Азаматтық-құқықтық реттеу әдістері бұл – қабылдаудың, құралдардың,
әдістердің жиынтығы, олардың қатынасымен құқық қоғамдық қатынастарға ықпал
етеді, оларды реттейді, бірыңғайлайды және қорғайды.
Азаматтық-құқықтық әдісі жалпыға бірдей болады, оған әсер етудің
императивті әдістері мен тәсілдері де, диспозитивті әдіс, тсәілдері де
енеді, сонымен қатар мынадай ерекше қабілеттері болады:
1) заңды теңдік;
2) екі жақтың еркіндік автономиясы;
3) екі жақтың мүліктік дербестігі;.
4) азаматтық құқықты қорғау;
5) азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің мүліктік сипаты.
1.4 Азаматтық құқық принциптері
Азаматтық құқық принциптері бұл – құқықтық актілерде бекітілген
жалпыға міндетті ережелер, идеялар, бастамалар, олар барлық азаматтық
құқықтан өтеді, қоғамның даму тенденциялары мен қажеттіліктерін көрсетеді
және азаматтық құқықты тұтастай сипаттайды. ҚР АК 2 бабында аталған
азаматтық құқықтың мына принциптерін атап өтеміз:
- азаматтық құқық қатынасы қатысушыларының теңдік принципі;
- жеке істерге өздігінен араласуға шектеу қою принципі – бұл
принцип негізінен көпшілік билігінің әрекетінен қорғануға бейімделген;
- келісім еркіндігі: тұлға серіктесті келісім бойынша өздігінен
таңдайды, екі жақ келісімшартқа отырған кезде және оның шарттарын
анықтаған кезде еркін болады;
- азаматтық құқықтың, оның қалпына келуі мен қорғалуының еш
мүлтіксіз жүзеге асуы принципі;
- тауардың, қызмет көрсетудің және еңбектің ҚР барлық аумақтарында
еркін қозғалысы мен айналымы принципі.
1.5 Азаматтық құқық жүйесі
Азаматтық құқық бұл – құқықтық нормалар жүйесі, бұл олардың тек
бірлігін ғана емес, қосалқы сала мен институттарға жіктелуін, сарапталуын
да ұсынады. Жеке қосалқы салалар мен институттың бөлінуі оларды құраушы
нормалардың бір негіздегі біршама байланыстылығына негізделеді.
Азаматтық құқық жүйесі былайша бөлінеді:
- жалпы бөлімі, оның нормалары азаматтық құқықтың барлық қалған
бөліктері үшін біріктіруші бастама болып табылады (мысалы, заңды және жеке
тұлғалары туралы, азаматтық құқық нысандары туралы, меншіктік құқық
туралы, келісімдер туралы, тағы да басқа нормалар);
- ерекше бөлімі, мына салалардағы қатынастарды реттейді:
міндеттеменің жеке түрлері, интеллектуалдық меншік құқығы, мұрагерлік
құқық, халықаралық жекеше құқық және т.б.
Сонымен, азаматтық құқық жүйесі бұл – бөлімдердің,
институттардың және нормалардың ішкі логикалық байланыс пен тәуелділіктегі
жиынтығы.
1.6 Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің жүйесі
Азаматтық құқықтың қайнар көздері бұл – азаматтық-құқықтық
нормалардың көріну формалары.
Азаматтық құқықтың қайнар көздерінің түрлері:
а) Заңнама актілері, заңға тәуелді актілер;
б) Халықаралық келісімдер;
в) Іскери айналым әдеттері;
г) ҚР Жоғары сотының нормативтік қаулылары.
Заңнама актілері мен заңға тәуелді актілер заңдылықтың кең
түсінігіне енеді. Нормативтік-құқықтық актілердің орналасуы оның заңды күші
бойынша (иерархия) кең тәжірибелік маңызға ие. Нормативтік-құқықтық актілер
арасында қарама-қайшылық болған жағдайда иерархия көмекке келеді.
Иерархияның жоғары сатысында тұрған актілерді басшылыққа алу қажет, ал егер
актілер бір сатыда тұратын болса мерзімі бойынша кешірек қабылданғаны
қолданылады (ҚР Нормативтік-құқықтық актілер туралы Заңы).
Азаматтық заңдылықтың барлық массасының ішінен ерекше атап
өтетін негіз құраушы заңдылық акті – ҚР Азаматтық кодексі (одан әрі ҚР АК).
ҚР АК жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған болатын, ал 1995
жылдың 1 наурызынан бастап жүзеге асырыла бастады. ҚР АК ерекше бөлімі
1999 жылы 13 шілдеде қабылданып, 1999 жылдың 1 шілдесінен бастап жүзеге
асырылды.
Дегенмен нормативтік-құқықтық актілердің иерархиясынан тыс өзінің
ерекшеліктеріне байланысты халықаралық актілер мен ҚР Жоғары сотының
нормативтік қаулылары тұрады. Қазақстан мойындаған халықаралық құқық
нормалары бойынша ҚР қатысушысы болатын барлық халықаралық келісімшарттар
(конвенциялар) қазақстан заңнамасының алдында басымдылыққа ие. Бұл
халықаралық келісімшарт пен қазақстан заңнамасының актілері арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда халықаралық келісімшарттың нормалары қолданылуы
қажет дегенді білдіреді. Осылайша, халықаралық келісімшарт дегенде ҚР
бекітілген (ҚР Конституциясының 3 бабының 4 тармағы) мемлекеттер
арасындағы келісімшартты түсінеміз.
ҚР Жоғары сотының Нормативтік қаулылары түсіндіру сипатында болады
және оларды түсіндіру акті деп те санауға болады. Себебі олар азаматтық
заңнаманың қолданылу тәжірибесін тек сараптап қана қояды, жаңа нормалар
енгізбейді.
ҚР АК 3 бабы іскери айналым әдеттерін заңнамаға немесе келісімге
қайшылық келтірмеген жағдайда қолдануға рұқсат береді. Бұл жерде әдет – сол
жергілікті жерде, сол этникалық (әлеуметтік) топта, қатынастың нақты бір
саласында қалыптасқан мінез-құлық ережесі. Іскери айналым әдеттері, яғни
ережелері кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында қалыптасады.
2 Азаматтық құқық қатынасы түсінігі және азаматтық құқық қатынасының
ерекшеліктері
Азаматтық құқық қатынасы бұл – азаматтық құқықтың нормаларымен
реттелген іс жүзіндегі қоғамдық қатынас, олардың қатысушылары азаматтық
құқық пен міндеттемелердің заңды тұрғысынан тең саналады.
Азаматтық құқықтық қатынастың төмендегідей ерекшеліктері бар:
- азаматтық құқықтық қатынастың субъектілерінің дербестігі,
мүліктік жалпыламалығы және заңды теңдіктері;
- азаматтық құқықтық қатынастың тууына әкелетін негізгі заңдылық
фактілер, бұл – келісім, мәмілелер;
- құқықтық қатынастың мазмұнын оның қатысушыларының дербес
өздігінен анықтау мүмкіндігі;
- азаматтық құқық бұзылған жағдайдағы басым сот тәртібі.
Азаматтық құқықтық қатынас туралы неғұрлым анық көрініс оны тек
қана біртұтас жалпы деп қарастырған кезде ғана емес, оның құраушы
элементтерін жеке қарастырғанда да туады, оның қатарына құқықтық қатынастың
мазмұны, субъектілері мен нысандары жатады.
2.1 Азаматтық құқық қатынасының құрылымы
Азаматтық құқық қатынасының құрылымына мына төмендегі элементтер
енеді:
1) құқықтық қатынас субъектілері;
2) құқықтық қатынас нысандары;
3) құқықтық қатынас мазмұны.
Құқықтық қатынас субъектілері бұл – азаматтық құқыққа ие және нақты
бір азаматтық құқықтық қатынасқа қатысумен байланысты азаматтық
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Азаматтық құқықтық қатынас қатысушылары
олардың субъектілерімен аталады. Басқа да кез-келген қоғамдық қатынастар
секілді, азаматтық құқықтық қатынастар да адамдар арасында қалыптасады.
Азаматтық құқықтың кез-келген субъектілері бола алады:
- жеке тұлғалар;
- заңды тұлғалар;
- мемлекет;
- әкімшілік-аумақтық бірліктер (ҚР АК 1 бабының 1 тарауы).
Құқықтық қатынас нысандары бұл – игілік (материалдық немесе
бейматериалдық), оған байланысты құқықтық қатынас туады және оған
байланысты құқықтық қатынас қатысушылары құқықтар мен міндеттемелерге ие.
Адамдар арасындағы өзара әрекет нәтижесінде бекітілетін қоғамдық байланыс
тәрізді аазматтық құқықтық қатынастар тек қана адамның мінез-құлқына әсер
етуі мүмкін. Сондықтан азаматтық құқықтық қатынастар нысаны ретінде оның
субъектілерінің мінез-құлқы қаралады.
Құқықтық қатынас мазмұны бұл – азаматтық құқықтық қатынас
субъектілерінің субъективті азаматтық құқықтары мен міндеттемелері.
Субъективті құқықтар мен міндеттемелер өзара байланысты болып келеді және
әрбір жеке адамның субъективті құқығына екінші бір адамның нақты бір
субъективті міндеттемесі сәйкес келеді.
Субъективтік құқық дегеніміз – құқықтық нормалармен қарастырылған
құқықты болған тұлғаның мүмкін болатын мінез-құлық шаралары.
Субъективтік міндеттеме дегеніміз – құқықтық нормалармен
бекітілген міндетті тұлғаның қажетті мінез-құлық шаралары.
2.2 Азаматтық құқық қатынасының түрлері
2.2.1 Өзара байланыс сипаты бойынша құқықты болған және міндетті
тұлғаны абсолюттік және қатыстық құқықтық қатынас деп бөледі.
Абсолюттік құқықтық қатынаста құқықты болған тұлғаның
субъективтік құқығына міндетті тұлғалардың анықталмаған тобының міндеттері
хабарланады. Осылайша, меншік иесінің өзіне тиесілі затты иемденуге,
қолдануға және басқаруға құқығына басқа барлық тұлғаның оған затты
қолдануына кедергі болмау міндеттемесі сәйкес келеді. Сондықтан
жауапкершілік шаралары да осы жағдайда құқықты болған тұлғаның абсолюттік
құқығын бұзған кез-келген тұлғаға қолданыла алады. Қатыстық құқықтық
қатынаста құқықты болған тұлғаға қатаң түрде анықталған міндетті тұлға
және міндеттеменің орындалуын талап ету қарсы тұрады, ал оның орындалмаған
жағдайында күштеу шараларын осы міндетті тұлғаға ғана қолдануға болады.
Осылайша, тек қана қарызға ақша алған тараптардан қарыз қайтаруды талап
ету қажет.
2.2.2 Азаматтық құқық нысаны бойынша мүліктік және мүліктік емес
құқықтық қатынас деп бөледі.
Мүліктік құқықтық қатынас қашанда материалдық жағдайға (мүлікке)
байланысты туады және де не нақты бір тұлғадан мүлікті табумен (меншік
иесі құқығы және т.б.) немесе мүліктің бір тұлғадан екінші бір тұлғаға
ауысуымен (келісімшарт бойынша, мұрагерлік тәртіпте) байланысты.
Мүліктік құқықты қорғау үшін тек қана мүліктік сипаттағы шаралар
қолданылуы мүмкін (тұрақсыздық айыбы, зиянның орнын толтыру және т.б.).
Мүліктік емес құқықтық қатынас материалдық емес жағдайға байланысты туады,
олар: ар-ұят, намыс, іскери бедел, шығарманың авторлығына құқық және
т.б. Мұндай құқықтық қатынастарды қорғау үшін мүліктік шаралармен қатар
(моральдық шығын өтемақысы) мүліктік емес сипаттағы шаралар да қолданылады
(авторлықты мойындау, көпшілік алдында теріске шығару және т.б.).
2.2.3 Құқықты болған тұлғаның қызығушылықтарын қанағаттандыру
тәсілдері бойынша заттық және міндеттемелік құқықтық қатынастарға бөледі.
Заттық құқықтық қатынастар мүліктік қатынастардың статикасын
жанамалайды және құқықты болған тұлғаның өзінің әрекеттерімен жүзеге
асырылады (мысалы, меншік иесі құқығында тұлғаға тиесілі затты иемдену,
қолдану мен басқару).
Міндеттемелік қатынастар мүліктік қатынастың динамикасын реттеп
отырады: затты беру жайындағы қатынас, жұмысты орындау мен қызмет көрсету.
2.2.4 Қатысушылардың арасындағы құқық пен міндеттемелерді бөлу
бойынша жай және күрделі құқықтық қатынастар деп бөлінеді. Азаматтық
құқықтық қатынастардың көпшілігі күрделі болып табылады, яғни әрбір
қатысушының бір мезгілде әрі құқығы, әрі міндеттемесі болады.
Қарапайым құқықтық қатынастарда бір қатысушыда тек қана құқық, ал
екінші бір қатысушыда – тек қана міндеттеме болады (мысалы, қарыз
келісімінде).
2.3 Азаматтық құқық қатынасының пайда болу, өзгеру және тоқтатылу
негіздері
Азаматтық заңдылықтағы құқықтық нормалар өздігінен азаматтық
құқықтық қатынастарды туғызбайды, өзгертпейді және тоқтатпайды. Ол үшін
құқықтық нормаларда қарастырылған жағдайлар тууы қажет, олар азаматтық
заңды фактілер деп аталады. Сондықтан заңды фактілер құқықтық норма мен
азаматтық құқықтық қатынас арасындағы байланыстырушы звено ретінде қызмет
атқарады. Заңды фактілерсіз бір де бір азаматтық құқықтық қатынас
орнатылмайды, өзгертілмейді және тоқтатылмайды.
Осылайша, азаматтық заңды фактілер дегенде түсінетініміз – қандай
да бір жағдай, онымен нормативтік актілер заңды салдарларды байланыстырады:
азаматтық құқықтық қатынастардың тууы, өзгеруі немесе тоқтатылуы.
Заңды фактілер азаматтық құқықтық қатынастың негізінде
жатқандықтан және оны орнатып, өзгертіп немесе тоқтата алатындықтан, оларды
азаматтық құқықтық қорғаудың негіздемесі деп атайды.
Азаматтық заңдылықта сан алуан түрлі заңды фактілер азаматтық
құқықтық қатынастардың негіздемесі ретінде қарастырылған. Бұл заңды
фактілердің жалпы тізімдемесі ҚР АК 7-бабында көрсетілген.
Заңды фактілер ағымы сипатына байланысты азаматтық құқықта оқиға
және әрекет деп бөлінеді. Оқиғаға жататын әрекеттер, адамның еркінен тыс
болатын әрекеттер. Мысалы, дүлей апат, адамның тууы мен өлуі, қандай да
бір уақыттың өтуі және т.б. Ал әрекет адамның еркіне байланысты болады.
Мысалы, келісімшартқа отыру, міндеттеменің орындалуы, шығарма жазу,
мұрагерлікті қабылдау және т.б.
Барлық әрекеттер мен оқиғалар азаматтық-құқықтық салдарларды
тудырмайды, тек қана азаматтық құқықтың нормаларын бұл салдарлармен
байланыстыратындары ғана тудыра алады.
Азаматтық құқық адамдардың қоғамдық қатынасын реттейді, олардың
осы әрекетінен осы қатынастар қалыптасады, яғни заңды фактілердің негізгі
массасын азаматтық құқықта адамдардың әрекеттері құрайды.
Әрекет, өз кезегінде, заңды әрекет және заңсыз әрекет болып
бөлінеді. Заңсыз әрекеттер заңның талаптарына немесе басқа да нормативтік
актілерге қайшы болып келеді. Сондықтан заңсыз әрекет жасау құқық
бұзушыға азаматтық заңнамада қарастырылған санкцияларды қолдануға әкеліп
соғады.
Ал заңды әрекеттер азаматтық заңнаманың талаптарына сәйкес
келеді. Азаматтық құқық экономикалық айналымның дұрыс дамуын жанамалау
ететіндіктен, заңды фактілердің көпшілігі азаматтық құқықта заңды
әрекеттер құрайды. Бірақ заңды әрекеттің азаматтық құқықтағы заңды
мағынасы, маңызы біркелкі емес.
Өзінің заңды мәніне қарай барлық заңды әрекеттер заңды істер
және заңды актілер болып бөлінеді. Заңды істер дегеніміз – азаматтық
-құқықтық салдарды тәуелсіз тудыратын нақты бір заңды әрекеттер.
Заңды актілер бұл – сәйкес заңды салдарды арнайы шақыру ниетімен
жасалынатын жағдайда ғана тудыратын заңды әрекеттер. Заңды актілердің
қатарына әкімшілік актілер мен келісімдер де жатқызылады.
Әкімшілік актілер әрқашанда сәйкес әкімшілік-құқықтық салдарды
шақыру ниетімен жасалады. Сондықтан әкімшілік актілердің көпшілігі
әкімшілік құқықтық қатынастың негізі болып табылады және азаматық-құқықтық
заңды фактілердің қатарына жатпайды. Сонымен қатар кейбір әкімшілік актілер
тек әкімшілік қана емес, сонымен қатар азаматтық-құқықтық салдар шақыру
пиғылымен де жасалынады. Осылайша, жергілікті әкімшіліктің азаматқа тұрғын
үйге ордер беруі жергілікті әкімшілік пен тұрғын үй ұйымдарының арасындағы
әкімшілік құқықтық қатынасты ғана тудырмайды, сонымен қатар азамат пен
тұрғын үй ұйымдарының арасындағы тұрғын үй жалдау келісімін жасау бойынша
азаматтық-құқықтық қатынастарды да тудырады.
Әкімшілік актілерден ерекшелігі келісімдер тек қана азаматтық-
құқықтық салдарды шақыру мақсатында жасалады. ҚР АК 147 бабына сәйкес
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқық пен міндеттемелерді бекіту,
өзгерту мен тоқтатуға бағытталған әрекеті келісім болып саналады.
Осылайша, келісімдер қатарына мыналар жатады: әртүрлі келісімдер
(сату-сатып алу, сыйға тарту, мердігерлік, мүлікті жалға алу, басқа
жалға алу, қарыз және т.б.), конкурс жариялау, өсиетхат және басқа да
заңды әрекеттер, бұлардың барлығы да нақты бір азаматтық-құқықтық салдарды
шақыру мақсатымен азаматтық құқық субъектілерімен жасалады.
Осылайша, азаматтық құқықта заңды фактілер мынадай жіктеліске
ұшырауы мүмкін:
а) оқиға мен әрекет;
б) заңды және заңсыз әрекеттер;
в) заңды әрекеттер және заңды актілер;
г) әкімшілік актілер мен келісімдер.
3 Жеке тұлға түсінігі. Азаматтық құқық иелену
Азаматтық құқықтың субъектілерінің арасында АК ҚР азаматтарын және
басқа да жеке тұлғаларды бөліп қарастырады, ҚР АК 2 тарауы соларға
арналған. Жеке тұлғаның жалпы түсінігі ҚР АК 12-бабында қалыптасқан. Бұл
бап жеке тұлға түсінігімен ҚР азаматтарын, шетелдік азаматтарды және
азаматтығы жоқ тұлғаларды біріктіреді.
Демек, азаматтық айналымдағы бағалы қатысуы үшiн жеке тұлға
қабiлеттiлiктiң азаматтық құқық иеленуi қажет, яғни азаматтық құқығы мен
мiндеттеріне ие болуы керек және оларды жүзеге асыруы қажет. Бұл қасиетке
ие болу да индивидтi азаматтық құқықтың субъектiсіне айналдырады. Құқық
иелену термині азаматтық заңнамада қолданбайтын болса да, азаматтық құқық
иеленудiң бастаулары экономикалық тауарлық қатынастарда негiзделедi, осы
көрcетiлген қасиет позитивтi құқықпен бекiтіледі. Құқық иелену ұғымы өзi
заң ғылымымен жасалған және ҚР-ның Конституциясында бекiтілген. Азаматтық
құқық иелену бұл – салалық құқық иеленудің түрлерінiң бiрi.
Заңды тұлғалардың құқық иеленуіне қарағанда жеке тұлғалардың
азаматтық құқық иелену екіге бөлінедi:
- азаматтық құқықтық қабiлеттiлік;
- азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.1 Азаматтық құқықтық қабілеттілік : түсінігі, мазмұны. Азаматтық
құқықтық қабілеттің субъективті азаматтық құқықтан айырмашылығы
Азаматтық құқықтық қабiлеттiк бұл – құқықта танылатын
азаматтардың азаматтық құқығы болуы мен азаматтық мiндеттер атқаруының
мүмкіндігі. Азаматтық құқықтық қабiлеттiк адам болудың өзiнен ажырағысыз.
Өмiр сүрiп отырған адам, тірі болғанда, ол құқықтық қабiлеттiкке ие болады.
ҚР АК 13-шi бабында азаматтың құқықтық қабiлеттiгi оның тууы кезінде пайда
болатынын және өлiммен тоқтайтынын бекiткен. Адам дүниеге келген болып
есептелетiн сәт заңды емес, медициналық категориямен анықталады.
Құқықтық қабiлеттiктiң тоқтатылуы биологиялық өлiммен байланысты.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны азаматтық құқықтар мен
міндеттемелердің жиынтығын құрайды және азамат оған қолданыстағы заңға
сәйкес ие бола алады.
Азаматтық құқықтық қабiлеттiктiң мазмұны (ҚР АК 14 бабы) мына
мүмкіндіктерден тұрады:
- меншiк құқығында дүниеге ие болу;
- дүниенi мұра етiп мұраға қалдыру;
- кәсiпкерлiк және басқа да заң арқылы тыйым салынбаған қызметпен
шұғылдану;
- заңды тұлғаны құру;
- заңға қайшы келмейтiн кез-келген мәмiлеге келу және мiндеттемелерге
қатысу;
- тұратын жерiн сайлату;
- ғылымның, әдебиет және өнердің шығармасында авторлық құқығы
болу;
- басқа мүлiктiк және дербес мүлiктік емес құқықтарды алу.
Бұл аталған құқықтардың ішінде неғұрлым маңыздысы конституциондық
сипат. Бұл – өзінің дербес мүлкіне ие болу, оны мұраға қалдыру, тұрғын
үйге құқығы болу, авторлық құқығы болу және т.б. мүмкіндігі.
Мемлекет азаматтардың құқықтық қабiлеттiгiне кепiлдiк бередi.
Азаматты құқықтық қабiлеттiгiнен айыру және шектеудің қол жетімсіздігі:
1) Ешкім де заң актілерінде ескерiлген жағдайда болмаса құқықтық
қабiлеттiкте және әрекеттік қабiлеттiлiкте шектеле алмайды;
2) Заңнама актiлерімен бекітілген азаматтың құқықтық қабiлеттiк
және әрекеттік қабілеттерінің немесе олардың кәсіпкерлік және басқа да бір
қызметпен айналысуға құқықтарының шектелуі, шарттары мен тәртібінің
сақталмауы тиiстi шектеу қоюды бекітетін мемлекеттiк немесе басқа да
органның актілерінің нақты еместiгiн білдіреді;
3) Азаматтың құқықтық қабiлеттiктен немесе әрекет
қабiлеттiлiктерінен толық немесе жартылай бас тартуы және басқа да
азаматтың құқықтық қабiлеттiкке немесе әрекет қабiлеттiлiктеріне шектеу
қоюға бағытталған келісімдер маңызсыз, тек қана мұндай мәмiлелер заң
актілерiмен рұқсат етiлетiнде ғана болады.
Осылайша, азамат өздігінен құқықтық қабілетінен немесе әрекет
қабілеттілігінен толықтай немесе жартылай бас тартуға құқығы жоқ.
Мемлекет тиiстi заңдар шығару жолымен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын шектеуді өзі шешеді. Алайда бұл тек қана төтенше (әскери)
жағдайларда ғана жасалына алады, мұнда осы шектеулердің әрекет ету мерзімі
мен шегі көрсетіледі (ҚР Конституциясының 39 б., 1 т.).
Сонымен, құқықтық қабiлеттiк - бұл нақты заң фактілерінің (яғни заңның заң
зардаптарының болуымен байланыстыратын тiршiлiк жағдайлары) негiзiнде
тұлғада нақты жеке құқық (яғни жеке тұлғада бар тәуелдi құқық) пайда
болатын ортақ алғышарт.
3.2 Азаматтық әрекет қабілеттілігі. Кәселетке толмағандардың
әрекет қабілеттілігі
Азаматтық әрекет қабілеттілігі бұл – азаматтың өз әрекеттерімен
азаматтық құқықтарын іске асыруы мен жасай алуы және өзіне азаматтық
міндеттемелерді құру мен оларды орындай алу қабілеті.
Әрекетке қабілеттілік мына жағдайда толықтай пайда болады:
- кәмелет жасқа толғанда, яғни он сегіз жасқа толғанда;
- 16 жасқа толған соң кәмелет жасқа толмаса да рұқсат етілген
некеге тұру жағдайларында сол кезден бастап пайда болады.
Кейбiр мемлекеттердiң заңында эмансипация институты жұмыс iстейдi,
ол жасы 16-ға толған, кәмелетке жасы толмаған тұлғаны егер де ол келiсiм
шарты бойынша жұмыс iстесе немесе заңды өкілдердің келiсiмiмен кәсiпкерлiк
жұмыспен шұғылданса, оны толық әрекетке қабілетті деп тануды білдіреді. Осы
институт Қазақстан Республикасында заң шығару жағынан бекiтілмеген.
Әрекетке қабiлеттiлiк мынадай элементтерден тұрады:
- адам тәуелдi құқықтарды өз алдына жүзеге асыра алатын
қабiлеттiлiгi;
- келісімшарттар жасай алу қабілеті;
- сол арқылы өзіне жаңа міндеттемелер жүктеу және құқықтарға
ие болу;
- заңға қайшы әрекеттерімен келтiрiлген зиянға азаматтық-
құқықтық жауапкершiлiктi ала білу қабілеті (деликтіге қабілеттілік).
Жас критерийлеріне байланысты азаматтарды былайша бөлуге
болады:
1) толығымен әрекетке қабілетті тұлғалар (жоғарыда аталған
тұлғалар, яғни 18 жасқа толған, некеге тұрған азаматтар);
2) 14 жасқа дейінгі әрекетке қабілетті емес тұлғалар;
3) 14 жастан 18 жасқа дейінгі жартылай әрекетке қабілетті
тұлғалар.
14-ке дейiнгi жас шамасындағы кәмелетке жасы толмаған тұлғалар
(жасөспiрiмдер) тек қана олардың жас шамаларына тиiстi майда тұрмыстық
мәмiлелердi ғана өздігінен жасай алады.
Сонымен қатар ҚР АК 25 бабы бойынша кәселетке жасы толмағандар
банкке салым салуға және де өзі салған салымды өздігінен дербес басқаруға
құқылы. Басқа келісімдерді олардың аттарынан олардың заңды өкiлдерi
жасайды.
14 жастан 18 жасқа дейінгі жартылай әрекетке қабілетті тұлғалар
өздігінен жасай алады:
- майда тұрмыстық мәмiлелерді жасау;
- өз еңбек ақысы, стипендиямен немесе басқа табыстарына иелiк
ету;
- ой-ақыл меншiгiнiң авторларының құқығын жүзеге асыру; 16
жастан бастап кооперативтердің мүшесі болу;
- банкке салым енгiзiп иелiк ету, сонымен бiрге олардың атынан
енгiзiлген салымдарға иелiк ету.
Олар басқа мәмiлелерді келiсiмiмен заңды өкілдерінің
келісімдерімен жасайды. Келiсiмнiң формасы жасалатын мәмiленiң формасына
сәйкес келуi керек. Олар келтірілген зиянға өз алдына жауапкершiлiк
жүктейдi. Егер кәмелетке толған азаматтың келтiрiлген зиянның орнын
толтыруы үшiн жеткiлiктi қаражаты жоқ болса, заңды өкiлдері осы жағдайда
жәрдемақы жауапкершiлiктерiн алады.
3.3 Азаматтық әрекетке қабілеттіліктің шектелуі мен одан айыру
Қабiлеттiлiк – тек қана заңмен белгiленген жағдайда ғана шектеліне
алатын азаматтың айырылмайтын қасиетi. Қабiлеттiлiктiң көлемiне жас
шамасына байланысты белгiден тысқары және тұлғаға сәйкес қабiлеттiлiкте
шектелген немесе одан айырылатын дәрiгерлiк белгi де ықпал етедi
Әрекетке қабiлеттiлiк екi жағдайларда болуы мүмкiн:
1) құқықтағы қамқорлық және қамқоршылық органдарымен 14 пен
18 жас аралығындағы кәмелет жасқа толмағандардың жас шамасында жеткiлiктi
негiздер болған жағдайда (ҚР АК 22-шi бабының 3 тарауы) ой-ақыл меншiгi
нысандарының табыстарымен иелiк етуге құқылы;
2) егер iшкiлiк немесе есiрткi заттарын пайдаланып, соның
салдарынан өз жанұясын ауыр материалдық жағдайға қалдырса, әрекетке
қабiлеттi азаматты сот қабілеттіліктен шектете алады (ҚР АК 27б).
Мұндай азамат майда тұрмыстық мәмiлелерiн өз алдына жасайды және өз
мiндеттемелері бойынша мүлiктiк жауапкершiлiктi өз беттерiнше алып жүредi.
Әрекеттік қабілетіне шектеу қойылған азаматтың басқа мәмiлелерді шешуге,
сонымен бiрге еңбек ақысын, зейнетақыны және басқа табыстарды алуға және
оларды иемденуге тек қана қамқоршы келiсiмiмен ғана құқығы бар.
Азаматтың әрекетке қабілетсіздігіне негіз болған жойылған кезде ғана сот
оны әрекетке қабілетсіздігі шектеулі деп тануы туралы шешімін қайтарып
алады.
Азаматты әрекетке қабiлетi жоқ деп табу. психикалық бұзылу салдарынан өз
әсерлерiнiң мәнiн түсiне алмайтын немесе оған басшылық ете алмайтын азамат
сотпен (ҚР АК 26-шы бап) қабiлетi жоқ деп мойындалады.
Психикалық бұзылу жан күйзелiсінің, ақылсыздықтың, есiрткi заттарын
қолданудын және т.б. нәтижесі болуы мүмкін. Психикалық бұзылу туралы
жеткiлiктi мәлiметтердi алу үшiн сот психиатриялық сараптама тағайындайды.
Сараптамалар қорытындысы және басқа да мәліметтер негізінде сот азаматтың
өз әрекеттерін түсіну және басқара білу қабілеті туралы шешім жасайды
(мысалы, нашақор нашақорлық құралдарды алу мақсатында дәріханаға келу
арқылы өз әрекетінің мәнін түсінеді, бірақ оны басқара алмайды).
Әрекетке қабілетсіз деп танылған азамат ешқандай келісімдер жасай алмайды,
сонымен қатар ұсақ тұрмыстық келісімдер де жасай алмайды. Оған бақылау,
қамқорлық бекітіледі және келісімдерді оның атынан қамқоршысы жасайды.
Егер де оны әрекетке қабілетсіз деп таныған негіздеме жойылса, сот
оны әрекетке қабілетті деп таниды.
3.4 Жеке тұлғаның жекелену құралдары. Азаматтық хал-ахуал актілері
Субъектілердің келісім құқықтарын қорытындылауы, нақты бір
құқықтық қатынасқа қатысуы осы субъектілердің жекеленуінсіз және құқықтық
қандай субъектісі келісім жасауда, оның субъективтік құқықтары мен
міндеттемелері бар ма екендігін анықтамайынша мүмкін емес.
Бір тұлғаны екіншісінен айыра алатын жекелену құралдарына
жататындар:
- азаматтың аты;
- мекенжайы.
Азаматтың аты – оның жекеленуіндегі маңызды құрал. Азамат құқықты
өз атынан алып, жүзеге асырады. Аты дегенде оған аты, тегі, қаласа
әкесінің аты көрсетіледі. ҚР АК 15 бабы жекеленудің бұл құралының заңды
мәнін анықтап береді.
Заңнамада жасырын немесе лақап атпен құқығын жүзеге асырудың
арнайы ережелері қарастырылған, мысалы ҚР 1996 ж. 10 шілдедегі Авторлық
құқық пен аралас құқық туралы Заңының 15 бабы, 1
тармағы.
Азаматтың аты басқа біреудің қолданған жағдайында тек қана оның
келісімімен ғана жүзеге асырылады.
Мекенжайы.
Азаматтың мекенжайы бұл – ол уақытша немесе үнемі тұратын елді
мекен.
Мекенжай да азаматтың атымен бірге оның жекеленуінің құралы
болып табылады және маңызды болып табылады, әсіресе міндеттемесін орындау
орны мен мұрагерлік ашу орындарын анықтау кезінде аса маңызды.
14 жасқа толмаған кәмелетке толмағандардың мекенжайы, сонымен
қатар қамқорлыққа алынған азаматтардың мекенжайы, олардың заңды
өкілдерінің: ата-анасының, асырап алушыларының немесе қамқорлыққа алушының
мекенжайы анықталады.
Азаматтық хал-ахуал актілері бұл – заңды фактілер, олар заң
негізінде азаматтық хал актілерін жазу (АХАЖ) органдарында мемлекеттік
тіркеуге жатады.
Тіркеуге жататындар:
- туу;
- некеге отыру;
- некені бұзу;
- бала асырап алу;
- әкелігін анықтау;
- тегін (атын) өзгерту;
- азаматтың қайтыс болуы.
Актілік жазбалар барлық фактілердің нақты дәлелі болып табылады.
Азаматтық хал-ахуал актілерін тіркеудің тәртібі мен шарттары, оларды
түзету, өзгерту немесе күшін жою, сонымен бірге АХАЖ органдарын
ұйымдастыру ҚР заңнамасымен анықталады. Азаматтық хал-ахуал актілерін
тіркеу бойынша туатын даулардың барлығы да, өзгертулер мен түзетулер
енгізулер сот тәртібімен шешіледі.
3.5 Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен деп тану немесе оны
қайтыс болған деп жариялау негіздері. Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен
деп танудың құқықтық салдарлары
Азаматты хабарсыз жоқ болып кеткен деп тану немесе оны қайтыс болған деп
жариялау мынадай заңды фактілердің жиынтығы болған кезде мүмкін болады:
- азаматтың тұрғылықты мекенжайында ұзақ мерзімде болмауы;
- оның қай жерде тұрып жатқанынан мәлімет болмау және ол мәліметті
ала алмау;
- азаматтың тұрып жатқан мекенжайы туралы соңғы мәлімет алған
күннен бекітілген мерзімнен көп уақыт өтуі.
Егер азамат туралы соңғы мәлімет алған күннен кейін бір жыл
ішінде ол туралы, оның тұрып жатқан жері туралы мәлімет болмаса қызығушылық
танытып отырған адамның өтініші бойынша ол адам сотпен хабарсыз жоқ боп
кеткен деп танылады. Мерзімнің бекітілуі ҚР АК 28 бабының 2 тармағында
көрсетілген.
Хабарсыз кеткен адамның мүлкін үнемі басқару қажет болған жағдайда
қамқорлық және қамқоршылық органы сенiмдi адаммен осы мүлікті сенімді
басқару туралы келiсiм шарт жасайды.
Хабарсыз кеткен адамның мүлкінен ол асырауға міндетті жандарға
қаражат беріледі, сонымен қатар басқа мiндеттемелерi бойынша қарызын
төлейді. Ал неке тоқтатылмайды, алайда жұбайының АХАЖ органдарына берген
өтiнiші бойынша ықшамдалған ретте неке бұзылған болады. Дербес
мiндеттемелерi тоқтайды.
Азаматтың табылуы немесе оның тұрғылықты жері туралы мәлімет
алынатын болса, сот оны хабарсыз жоқ болып кеткен деген шешiмiн қайтарып
алады. Мұндай соттық шешiм негiзінде азаматтың дүниесiн сенiмдi басқару да
тоқтатылады. Егер жұбайы жаңа некеге тұрмаса неке де қалпына келедi.
3.6 Азаматты қайтыс болған деп жариялау негіздері. Азаматты қайтыс
болған деп жариялаудың құқықтық салдарлары. Азаматты қайтыс болған деп
жариялау туралы шешімді жою
Мына жағдайларда азаматты сот қайтыс болған деп жариялайды (ҚР АК
31 бабы):
- тұрғылықты мекенжайында ол туралы соңғы 3 жыл ішінде мәлімет
болмаса;
- егер де қатер төнген жағдайлардан, қайғылы жағдайдан соң оның
жоғалуынан кейiн ағымдағы алты айдың ішінде тұрғылықты мекенжайында ол
туралы мәлiметтер болмаса (бұл жағдайда азаматтың өлiмi оны хабарлау
туралы сот шешiмiнiң заңды күшiне кiрген күнінен емес, шамаланған опат
болған күні жазылады);
- әскери қимылдар аяқталғаннан соң соңғы екі жыл ішінде оған
қатысқан адам туралы мәлімет болмаса.
Азаматты қайтыс болған деп жариялау шынайы өлімнің де құқықтық
салдарларының тууына әкеледі:
- мұрагерлікті ашу;
- жеке сипаттағы міндеттемелерді тоқтату;
- қайтыс болған деп жарияланған адаммен некені тоқтату;
- асырауындағы жанның асыраушысын жоғалтқан жағдайда алатын
зейнетақы мен жәрдемақысын алуға құқығының тууы.
Азаматтың табылуы немесе оның тұрғылықты жері туралы мәлімет
алынатын болса, сот оны қайтыс болып кеткен деген шешiмiн қайтарып алады
(ҚР АК 32-шi бабы). Бұл жағдайда азамат кез-келген тұлғадан оған тегін
ауысқан өзінің сақталған мүлкін қайтаруды талап етуге құқықты.
Мүлікті ақылы алған тұлға егер қайтыс болған деп саналған адамның
тірі екендігін біле отырып алған жағдайда ғана (қара ниетті сатып алушы)
барлық ауысқан мүлікті қайтаруға міндетті (ол мүмкін болмаған жағдайда оның
құнын өтейді).
Егер қайтыс болған деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік
бойынша мемлекетке ауысса, ол адамға қайтарылып беріледі (ҚР АК 32 б. 6
т.).
Егер жұбайы жаңа некеге тұрмаса неке де қалпына келедi.
4 Заңды тұлғаның түсінігі мен белгілері
Заңды тұлғаның түсінігі құқықтық категория ретінде цивилистикада
(азаматтық құқық ғылымында) негіз тапты. Мұны жоғарыда айтылған теория
бойынша сипаттауға болады.
Заңды тұлғаның заңды анықтамасы ҚР АК 33 бабының 1 тармағында
берілген.
Осы анықтама бойынша заңды тұлғаның оны басқа құқық
субъектілерінен ерекшелендіріп тұратын сипаттық белгілерін атап өтуге
болады. Тек қана жиынтық түрінде ғана олар заңды тұлғаны анықтай алады.
Сонымен,
1) ұйымдастырушылық бірлік бұл – азаматтар ұжымы, олар өзара әсер
етудің және қызмет жасаудың нақты бір ережелеріне бағынады;
2) мүліктік дербестік – бұл белгі заңды тұлғаға өзі иелік етуге
құқылы мүлікті бекітуде көрінеді;
3) дербес мүліктік жауапкершілік – өзінің барлық мүліктерімен
өзінің міндеттемелері бойынша жауап береді;
4) азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу – заңды тұлғаның өз
атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие болуы мен іске
асыру, жауапкершілік тарту, арыз беруші болу және сотта жауап беруші болу
мүмкіндігінен көрінеді.
4.1 Заңды тұлғаның құқық иеленуі. Заңды тұлғаның органдары
Заңды тұлғаның құқық иеленуi оның ажырамас қасиетi болып табылады,
соның арқасында заңды тұлға дербес құқық субъектiсi болып есептеледi.
Заңды тұлғаның құқықтық қабiлеттiгінiң және әрекетке қабiлеттiлiгiнің пайда
болуы мен тоқтатылуының ерекшелiктеріне көңіл аудару керек. Заңды тұлғаның
құқықтық қабiлеттiгі және әрекеттік қабiлеттiлiгi мемлекеттiк тiркеудiң
кезеңімен бiр уақытта пайда болады және заңды тұлғаларды бiртұтас заңды
тұлғаның мемлекеттiк тiзiлiмiнен шығарған кезеңінде тоқтайды. Заңды
тұлғаның құқықтық қабiлеттiгi заңды тұлғаның азаматтық құқығы мен азаматтық
мiндеттерінің болуымен анықталады. Бірақ, жеке тұлғалармен салыстырғанда
заңды тұлғаларға тең құқықтық қабiлеттiктiң қағидасы тән емес.
Құқықтық қабілеттіліктің 2 түрі аталып көрсетіледі:
1) жалпы құқықтық қабiлеттiлік (заңнамамен тыйым салынбаған кез-
келген азаматтық міндеттемені және азаматтық құқықты иелену мүмкіндігі);
2) арнайы құқықтық қабiлеттiгi (осы заңды тұлғаға заңнама
актілерімен және арнайы құжаттармен берілетін құқықтар мен міндеттемелер).
Заңды тұлғаның әрекетке қабілеттілігі заңды тұлғаның өз
әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу, азаматтық міндеттемелерін іске
асыру және жасалған әрекеттері үшін өздігінен жауапкершілік тарту
қабілеттері ретінде анықталған.
Нақты бір әрекетті заңды тұлға өзінің органдарының көмегімен жүзеге
асырады. Заңды тұлғаның органдары азаматтық айналым барысында өзінше бір
делдал болып табылады және заңды тұлғаның еркін білдіреді.
Заңды тұлғаның органдарының түсінігі, түрлері, құқықтары АК 39
бабында көрсетілмеген. Бұл баптың нормасы бланкеттік сипатта беріледі.
Арнайы нормативтік-құқықтық актілерде нақты бір ұйымдастырушылық-құқықтық
форманың заңды тұлғаларының органдарының түрлері, құзіреттіліктері
қарастырылған.
Заңды тұлғаның органдарының түрлері:
1) Өкілеттілік шамасы бойынша:
а) Жоғары (құрылтайшылардың жалпы жиналысы);
б) Орындаушылық (әкімшілік, директор);
в) Бақылаушы (ревизиялық комиссия).
2) Құрамға енетін адамдардың саны бойынша:
а) Жекеменшік (президент);
б) Алқалық (директорлар кеңесі).
3) Әрекет ету уақыты бойынша:
а) Үнемілік (бақылау кеңесі);
б) Уақытша (тарату комиссиясы, конкурстық басқарушы).
Жіктелімнің негіздемесінің тағы да басқа түрлері бар (ерік
білдіруші, ерік орындаушы), бірақ неғұрлым кең таралғандары осылар.
4.2 Заңды тұлғаның жекеленуі
Бір заңды тұлғаны екінші бір заңды тұлғадан айыруға мүмкіндік
беретін заңды тұлғаның жекеленуі құралдары аса маңызға ие. Оған мыналарды
жатқызуға болады:
1) заңды тұлғаның атауы;
2) заңды тұлғаның мекенжайы;
3) заңды тұлғаның тауарларының, қызметтерінің, жұмыстарының
жекелену құралдары.
Заңды тұлғаның басқа заңды тұлғалардан ажыратып тұратын өзінің
атауы болады. Коммерциялық ұйымның атауы тіркеуден өткеннен соң оның
фирмалық атауы болып табылады. Басқа заңды тұлғаның атауын қолдануға
болмайды. Оған заңнамаға сәйкес мынадай түрлі талаптар қойылады:
1) заңды тұлғаның атауына оның атауы және ұйымдастырушылық-
құқықтық формасының көрсеткіштері енеді;
2) заңнамада қарастырылған қосымша ақпаратты құрамына енгізуі
мүмкін (мысалы, жинақтаушы зейнетақы қорының атауында міндетті түрде ЖЗҚ
деген аббревиатура болуы қажет);
3) құрылтайлық құжаттарда көрсетіледі;
4) заңнаманың талаптары мен қоғамдық моральға қарсы келетін
атауларды, өзіндік аттарды қолдануға тыйым салынады;
5) мемлекеттік орган болып табылмайтын фирмалық атауларда, қызмет
көрсету белгілерінде, заңды тұлғалардың тауарлық белгілерінде Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының ресми атауларын қолдануға тыйым
салынады;
6) заңнамамен бекітілген басқа талаптар.
Заңды тұлғаның мекенжайы ретінде оның үнемі қызмет етуші органының
мекенжайы саналады. Мекенжайы құрылтайлық құжаттарда толық пошталық
адресімен бірге көрсетіледі. Үшінші бір тұлғамен қатынас кезінде заңды
тұлға өздерінің бірыңғай мемлекеттік тіркелімдегі енгізілген нақты
мекенжайының сәйкес емес екендігін айтуына құқығы жоқ. Осылайша, үшінші
тұлғалар заңды тұлғаларға пошталық немесе басқа да корреспонденцияны
мемлекеттік тіркелімдегі енгізілген мекенжай бойынша да, нақты мекенжайы
бойынша да жіберуге құқылы.
Заңды тұлғаның тауарларының, қызметтерінің, жұмыстарының жекелену
құралдарына мыналар жатады: тауарлық белгі, өндірістік марка, қызмет
көрсету белгісі, тауардың шығу жерінің атауы.
4.3 Заңды тұлғалардың бөлімшелері мен өкілділіктері
Заңды тұлға өз мекенжайынан тыс жерде өкілдіктер мен бөлімшелер құруға
құқылы (ҚР АК 43 бабы).
Өкiлдiк – бұл заңды тұлғаның мекенжайынан тыс жерде орналасқан
ерекшеленген құрылымдық бөлімше, ол заңды тұлғаның мүддесін білдіреді және
оны қорғайды.
Бөлімшелер заңды тұлғаның өкілділіктен басқа барлық функцияларын немесе
олардың бөлiгiн жүзеге асырады.
Барлық бөлімшелер мен өкiлдiктер заңды тұлғаның құрылтай құжаттарында
көрсетілуi керек. Демек, бөлімшелер және өкiлдiктер дербес заңды тұлғалар
болып табылмайды. Олардың жетекшiлерi өз өкiлеттiктерiн сенiмхат негiзiнде
жүзеге асырады. Бөлімше және өкiлдiктер олардың заңды тұлғасымен
қабылданған жағдайлар негiзiнде жұмыс iстейдi.
4.4 Заңды тұлғаның пайда болуы
Заңды тұлғаның пайда болуларының негiзінде жататын – азаматтық
құқықтық қабiлеттiкке және әрекет қабiлеттiлiктеріне ие заңды және жеке
тұлғалар, құқықтың басқа субъектілерiнiң ерiк бiлдiруi жатады.
Заңды тұлғаның пайда болуы тiкелей құрылым және мемлекеттiк
тiркеуден тұрады. Теорияларда және құқық қолданатын тәжiрибелерде заңды
тұлғалардың жасаудың 4 негiзгi ережелерiн көрсетеді.
Басқарушы ретте заңды тұлға органның уәкiлдік мүлiк иесi (шешiмі)
ұйғарымының негiзiнде жасалатынын бейнелейдi.
Құзырлы мемлекеттiк құрылым немесе басқа заңды тұлға осы заңды
тұлғаның пайда болуының заңдылығын тексередi және соған сәйкес рұқсат
бередi.
Қатысу – нормативтiк тәртіп ұйғарымды да, арнайы рұқсатты да талап
етпейдi. Жалпы формадағы мұндай рұқсат заңның нормасында болады. Тек қана
құрылтайшылардың әрекетi, олардың қатысулары керек болады. Заңды тұлға
мемлекеттiк тiркеуден өткен соң, сол кезден бастап құрылған (ҚР АК 42
бабының 3 тармағы) болып есептелінедi.
Мемлекеттiк тiркеудiң мәлiметтерi (сонымен қатар коммерциялық
ұйымдар үшiн фирма атауы) (ҚР АК 42-шi бабы) заңды тұлғалардың бiртұтас
мемлекеттiк тiзiлiмдерiне қосылады.
ҚР АК 42-шi бабының 6 тармағы заңды тұлғаның қайта тiркелуiнiң
жағдайларын қарастырады. Жоғарыда көрсетiлген әрекеттердің барлығы да
заңды тұлғаның құрылтайлық құжаттарына негiзделген, ал ол азаматтық
айналымдағы заңды тұлғаның мәртебелерiн анықтайды, сыртқы да, заңды тұлға
iшiнде де барлық азаматтық айналымдағы заңды тұлғаның қатынастарын
реттейді.
Заңды тұлғаның құрылтайлық құжаттары:
1) құрылтайлық келісім;
2) жарғы;
3) осы түрдегі ұйым туралы жалпы ереже.
Заңды тұлғалар не жарғының негізінде немесе құрылтайлық келісімнің
және жарғының негізінде қызмет жасайды. Құрылтайлық құжаттардың түрі –
жазбаша нотариалдық. Заңды тұлғалардың арнайы құқықтық қабілеттілікке ие
құрылтайлық құжаттарында қызметтің пәні мен мақсаттары анықталған болуы
қажет. Коммерциялық ұйымдардың өкілдері өздерінің құрылтайлық құжаттарында
қызметтің пәні мен мақсатын көрсетуге құқылы.
Пәні деген кезде түсінетініміз – заңды тұлға жүргізетін
қызметтің түрлері. Қызметтің мақсаты – нақты бір нәтижеге жету болып
табылады.
Құрылтайлық келісім мен жарғының арасындағы айырмашылық:
1) құрылтайлық келісім заңды тұлға құру бойынша
ұйымдастырушының міндеттерін және олардың арасындағы қатынасын қарайды.
Жарғы заңды тұлғаның үшінші жақпен қатынасын анықтайды.
2) құрылтайлық келісім жасалады, ал жарғы бекітіледі;
3) құрылтайлық келісім құрылтайшы мен заңды тұлғаны құрушы үшін
ғана міндетті, ал жарғы – заңды тұлғамен құқықтық қатынасқа түсетіндердің
барлығы үшін міндетті;
4) жарғы үшін жариялылық принципі тән, ал құрылтайлық келісім
үшін – құпиялылық тән;
5) өзгерістер мен толықтырулар енгізудің түрлі принциптері:
жарғыда – көп дауысты; құрылтайлық келісімде – бір ауыздан;
Құрылтайлық келісім мен жарғы ережелерінің арасында қайшылықтар
болған жағдайда ҚР АК 41 бабының 6 тармағы қолданылады.
4.5 Заңды тұлғаның тоқтатылуы
Заңды тұлғалардың тоқтатылуының негiздерi.
Заңды тұлғалардың қызметтiң тоқтатылуының бiр түрлерiнiң
жіктелімінің 2 белгiсiн ерекшелеуге болады – субъекттiң қызметiнiң
тоқтатылуы туралы шешiм алған органға байланысты немесе заң мирасқорлығының
бар болуына байланысты. Ерекшелеу заңды тұлғаның қызметiнiң тоқтатылуы
туралы органға байланысты, шешiм қабылдайтын адам да ерекшелеуі мүмкiн.
Заңды тұлғаның тоқтатылу негіздері.
Заңды тұлғаның қызметінің тоқтатылуының түрлерінің жіктелімінің 2
критерийін атап көрсетуге болады, субъектінің қызметін тоқтату туралы шешім
қабылдаған органға байланысты немесе құқық иелігінің бар болуына
байланысты. Заңды тұлғаның қызметін тоқтату туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz