Ақмола облысы астрахан ауданы «Приишимское» жшс-нің жыртылған жерін реттестіру жобасы

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 Әдебиетті шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7

2 Жобалау объектісінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Шаруашылық туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.2 Табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

3 Жобаның мазмұны мен негізделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.1 Ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3.2. Ауыспалы егістердің территориясын реттестіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

4 Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52

5 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
5.1 Қазақстан Республикасының еңбек қорғау заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
5.2 Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың әсерін жою жөніндегі іс.шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
5.3 Техника . қауіпсіздік мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. “Қазақстан Республикасының Конституциясы”, 30 тамыз 1995 жыл.
2. Қазақстан Республикасының “Жер кодексі” 20 маусым 2003 жыл.
3. “Жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын, сондай-ақ жер учаскелерін жалдау құқығын сату төлемақысының мөлшерін бекіту туралы ” 2007 жылғы “22” мамырдығы № 408 қаулысы.
4. “Жерге орналастырудың және кадастрдың ғылыми негіздері”. М.А.Гендельман, Ж.Қ. Қрықбаев. Астана. “Фолиант”. 2004 ж.
5. Землеустройтельноге проектирование. М.А.Генделман ред., Оқулық. ТОО «ЭВЛЮ» 1999 ж.
6. Землеустройтельноге проектирование С.В.Волоковред, Оқулық. 1998 ж
7. Қазақстан Республикасының “Жер құқығы”, Стамқұлов Ә.С., Стамқұлова Г.Ә., Жалпы бөлім. Оқу құралы.-Алматы: Заң әдебиеті, 2004-334бет.
8. “Жер кадастры”. Ж.Т. Сейфуллин. Алматы. 2001 ж.
9. Дегтярев И.В. “Земельный кадастр” Москва 1979 г.
10. Денисов В.В. “Экология”. Ростов-на-Дону, 2002 г.
11. Новиков Ю.В. “Экология, окружающая среда и человек”. Москва, 2003
12. Беляков Г.И. “Охрана труда”. Москва, 1990 г.
13. Канарев Ф.И. “Охрана труда”, Москва 1982 г.
14. Ж.Қ.Қырықбаев Шаруашылық жерге орналастыру (қысқаша курс): Оқу құралы.Ақмола, 1994 ж
15. Ж.Қ.Қырықбаев Ауылшаруашылық емес мақсаттаға жер бөліп беру.Ақмола, 1994 ж
16. Карбозов Т.Е. Агроқұрылымды жерег орналастыру: Оқу құралы 2006
17. «Қазақстан Республикасының жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын, сондай-ақ, жер учаскелерін жалдау құқығын сату төлемақысының мөлшерін бекіту туралы» 2003 жылғы 02.03 № 890 Қаулысы.
18. «Қазақстан Республикасында мемлекеттік жер кадастрын бекіту туралы» 2003 жылғы «20» қыркүйектегі № 958 Қаулысы.
19. «Қазақстан Республикасының жер учаскелерін немесе жер учаскелерін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда-саттықты ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы» 2003 жылғы 13.11 № 1140 Қаулысы.
20. С.Н.Волков. «Землеустройство» I том. – М.:, 2002г

Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жер – табиғи зат, ол адам еңбегінің нәтижесі емес. Жер – ерекше өндіріс
құралы. Басқа өндіріс құралдарына қарағанда, мысалы машиналарға. Қазіргі
кезде де бұл кейбір қиялы болып көрінетін, бірақта теориялық тұрғыдан мәні
бар, радикалдық ұсыныстардың негізі болып отыр. Жер мәңгі және басқа
құралдармен алмастыруға келмейтін өндіріс құралы. Егер де басқа өндіріс
құралдарын қажеттілікке қарай қанша да және қашан да өндіруге болса, жердің
көлемі шектелген, ол ұдайы өндіріске келмейді. Жердің бұл ерекшелігінен
мынадай маңызды бір тұжырым туындайды: ол әрқашанда аса құнтты және ұқыпты
пайдаланылуға тиісті. Жердің өндіріс құралы ретіндегі тағыда бір ерекшелігі
орнының тұрақтылығы. Басқа жылжымалы өндіріс құралдарына қарағанда ол
тұрған орнында ғана пайдаланылады. Жердің осы ерекшелігінен туындайтын тағы
бір тұжырым: ол, жылжымайтын мүлік ретінде өзімен үзілмес байланыстағы
өндіріс құралдарымен бірге, нарықтық келісімдердің объектісі болып
табылады.
Басқа өндіріс құралдары ескіріп тозатын болса, жер ғылыми ұсыныстар
негізінде пайдаланылса үнемі жақсара береді. Оның осы ерекшелігіне бүкіл
агрономия ғылымы негізделеді.
Республика жер қорының аса маңызды категориясына – ауылшаруашылық
мақсатындағы жерлерге қатысты.
Жоғарыда айтылғандардан, жалпы жерге орналастыру кешенін құрайтын
инжинерлік – техникалық және ұйымдастыру – шаруашылық шаралардың
күрделілігі туралы тұжырым туындайды.
Өзіміздің елімізге тоқтайтын болсақ Қазақстан Республикасының жер қоры
272,5 млн. га құрайды. ТМД елдерінің арасында Ресей Федерациясынан кейін
екінші, ал дүние жүзінде тоғызыншы орын алады.
Қазақстанның бүкіл жер қоры өте қуаң климатпен сипатталатын табиғи
аймақтарда орналасқан. Жалпы түрде айтқанда, бұл қауіпті егіншілік аймағы.
Республиканың оңтүстік аймақтарында тек суармалы егіншілік қана мүмкін.
Дала және құрғақ дала аймақтарында тәлімі егіншіліке дамығанымен, ол
топырақтағы ылғалды сақтап қалу мақсатымен күрделі щаралар кешенін талап
етеді. Батыс және оңтүстік-батыс аймақтарында орасан зор территорияны
аридтік табиғи жайылымдар алып жатыр. Соңғылары көбінесе қой, жылқы және
түйе шаруашылығын жүргізуге пайдаланылады.
Жер заңдарына тоқталатын болсақ жер Қазақстан Республикасының
Конституциясымен қорғалады. Жерге байланысты Қазақстан Республика-сының
тәуелсіздігін алғаннан кейін бірнеше өзгерістер болды. Өткен он жылдықта
жерге орналастыру, көпкладтық экономиканың негізі ретінде жерде шаруашылық
жүргізудің сан алуан формаларын қалыптастыруға бағыттылған жер реформаларын
қалыптастыруға бағытталған жер реформасымен, өзара байланысты түрде жүзеге
асырылып келеді.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексі 2001 жылдың 24 қаңтарында
қабылданған Жер туралы заңның орнына, 2003 жылдың 20 маусым айында
енгізілді. Жалпы алғанда екі құжаттың мазмұндары ұқсас. Дегенмен, екінші
бөлімнің 3, 5, 9, 10, 20 және 21 тарауларында айтарлықтай жаңашылдықтар
байқалады.
Қазақстан Республикасының жер заңдарының міндеттері жерді тиімді
пайдалану мен қорғау, топырақтың құнарлығын қалпына келтіру, табиғи ортаны
қалпына келтіру, сақтау. Шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең
дамыту үшін жағдай туғызу, азаматтар мен заңды тұлғаларды жерге құқығын
қорғау, жылжымайтын мүлік нарығын жасау мен дамыту жер қатынастары
саласында заңдылығын нығайту мақсатында жер қатынастарын реттеу болып
табылады.
Соңғы онжылдықтың ішінде Қ.Р.жер қатынастар құрлымы, сондай-ақ жерге
орналастырудың өндірістік және құқықтық процесі түбегейлі өзгерді. Бүгінгі
күннің тәртібінде осы кемшіліктерді жою, жер қатнастары мен жерге
орналастыруды жаңа деңгейге көтеру - шешімін күттіртпейтін мәселеге ай-
налып отыр.
Жерге орналастырудың тәжірибесін, мақсат міндеттері мен қазіргі және
жақын болашақтағы мазмұнын талдай отырып, толық түрде оған мынадай ғылыми
сипаттама беруге болады.
Қазіргі жерге орналастыру – бұл еңбектің жоғарғы әлеуметтік – эконо-
микалық тиімділігі мен экологиялық тұрғыдан қауіпсіз қоршаған ортаны
қамтамасыз ету мақсатымен жер заңдарын жүзеге асыруға, жер қатынастарын
реттеу, жерде әртүрлі шаруашылық жүргізу формаларының дамуына тең және
қолайлы жағдайлар жасауға, жерді аса маңызды табиғи ресурс және өндіріс
құралы ретінде ұтымды пайдалануға және қорғауға бағытталған шаралар жүйесі.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканың, облыстардың,
аудандардың, қалалардың және басқа елді-мекендердің териториялары, бір-неше
кезекте ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер
иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтары, жеке жер алаптары мен
учаскелері болып табылады.
Жерге орналастырудың құрылымына тоқталатын болсақ, реформаға дейінгі
уақыттағы біршама тұрақты жер пайдаланушылықтарды құруға немесе
реттестіруге қатысты жерге орналастыру жұмысының мазмұны шаруашылықаралық
(ШАЖО) және ішкішаруашылық (ІШЖО) түрлеріне бөлінетін болатын.
Жерге орналастыру объектісіне қарай екі түр тармаққа ажыратылады. Олардың
біреуі ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға,
қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр-түрлі
мемлекттік, қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарға ( өнеркәсіптік,
азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрылыстарды
жүргізуге) жер бөліп беруге байланысты. Демек ауылшаруашылық емес
кәсіпорындардың жер пайдаланушылықтарын құру.
Ішкішаруашылық жерге орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және
суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс-
тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Тәлімі егіншілік аймақтарында жер учаскелерінің пайдалануы топырақ
қорғау жүйесін, эрозия (жел, су немесе олардың қосыла әсер етуі)
қауіптілігін, жердің сортаңданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс
ықпалдарды ескере отырып ұйымдастырылады. Осымен қатар басқа
територияларында (аридтық және маусымдық жайылымдар ) ерекшеліктері
ескерілуі мүмкін. Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық
территорияны реттестіру суару және колекторлық –дренаждық жүйенің, оның
жеке элементтерінің орналасуымен, суды пайдалану мәселелерімен тығыз
байланысты .
Ішкішаруашылық жерге орналастырудың басты мақсаты – шаруашы-лықтық
субъектілердің алдына қойған міндеттерін жер бетінде ойдағыдай орындауға
мүмкіндік беретіндей реттілікті орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды
мөлшерде жоғарғы сапалы өнім алу, оның сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға
өз уақытында жеткізу, қазіргі және болашақ ұрпақ үшін топырақтың құнарлығын
сақтауды және ұдайы өндіруді ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту
жөніндегі маңызды әлеуметтік мәселелерді шешу.
Ішкішаруашылық жерге орналастырудың негізгі міндеттері – ауылшаруашылық
айналымдағы әр бір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды
қамтамасыз ететін (өндірісті территориялық ұйымдастру) территорияны
ұйымдастру формасын құру, оларды табиғаттың қолайсыз құбылыстары мен
ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін үнемді пайдалану және
еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып табылады.
Территорияны ішкішаруашылық ұйымдастру процесінде көрсетілген негізгі
міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар басқада
маңызды міндеттер шешіледі:
• топырақтың құнарлығын сақтау және көбейту;
• ауылшаруашылық алаптардың пайдалануылуын жақсарту, өңделетін жерлердің
қарқындылығын көрсету;
• топырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық процестерді
болдырмау;
• суармалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия мен қайта
тұздануды болдырмау;
• барларын сақтап, жаңа мәдени ландшафтарды құру;
Алаптарды реттестіру экономикалық және экологиялық тұрғыдан не-гіздеу.
Алаптарды реттестірудің тиімділігі олардың сапасының жоғарлауы-мен,
ауылшаруашылық өнімнің жалпы шығымының көтерілуімен, таза кірістің өсуімен
және күрделі қаржының қайтарылуы мерзімімен анықталады. Ауылшаруашылық
алаптарының сапасының жоғарылауын жердің экономикалық бағасының және
топырақтың бонитет балының өсуімен сипаттауға болады.
Алаптарды ұйымдастыру жобасының тиімділігін анықтау кезінде тех-никалық –
экономикалық (таза) және экономикалық (құнды) көрсеткіштер есептеледі.
Техника-экономикалық көрсеткіштерге алаптар құрылымын си-паттайтын
коэффициенттер және ауылшаруашылық алаптарының сапалық құрамын сипаттайтын
бонитет балы жатады. Экономикалық көрсеткіштерге алаптарды трансформациялау
және жақсарту тиімділігі (шығындардың қайтарылу мерзімі, алаптарды
трансформациялау және жақсарту кезіндегі таза кіріс).
Бұл дипломдық жобаның тақырыбы, Приишимское ЖШС-нің жыртылған жер
территориясын реттестіру болып табылады. Оның негізгі мақсаты жерді
өңдеудің жаңа технологиясын енгізуге, топырақты әр түрлі техногендік және
табиғи теріс ықпалдан қорғау, мәдени ландшафтарды жойылудан сақтап қалуға
және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы территориялық реттілік жасау.

1 Әдебиетті шолу

1.1 Ішкішаруашылық жерге орналастыру

Ішкі шаруашылық жерге орналастыру - жерге орналастырудың негізгі
түрлерінің бірі. Жерге орналастырудың бұл түрінің жобалау обьектісі ретінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарына, шаруа (фермерлік) қожалықтарға,
серіктестіктерге, кооперативтерге және басқа шаруашылықтық құрылымдарға
тұрақты (мерзімсіз) пайдалануға немесе жалға алу шартымен белгілі бір
мерзімге бекітілген жерлерде ауылшаруашылық өндірісін территориялық
ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі уақытта ауылшаруашылық өнімін өндірумен
әртүрлі ірі мемлекеттік кәсіпорындар (тұқым дайындайтын және басқа
мамандандырылған шаруашылықтар), мемлекеттік емес (шару қожалықтары,
ұжымдық кәсіпорындар мен кооперативтер, акционерлік қоғамдар және т.б.)
айналысады. Олардың көпшілігі әртүрлі шаруашылықаралық және
агроөнеркәсіптік бірлестіктер қатарына кіргенмен, бірақ барлығыда өз
еріктілігін сақтайды және негізгі жер пайдаланушылықтар болып табылады.
Сонымен қатар, ішкішаруашылық жерге орналастыру обьектісі ретінде ғылыми-
зерттеу мекемелерінің және машина сынау станцияларының тәжірибелік
шаруашылықтары, жоғары оқу орындарының, колледждердің оқу-тәжірибелік
шаруашылықтары, өнеркәсіптердің, ұйымдар мен мекемелердің қосалқы
ауылшаруашылықтары болуы мүмкін. (3)
ІШЖО-дың басты мақсаты - шаруашылықтық субьектілердің алдына қойған
міндеттерін жер бетіне ойдағыдай орындауға мүмкіндік беретіндей реттілікті
орнатуға, яғни аз шығын жұмсап, максималды мөлшерде жоғары сапалы өнім алу,
оны сондай тауарлы түрінде тұтынушыларға өз уақытында жеткізу, қазіргі және
болашақ ұрпақ үшін топырақтың құңарлығын сақтауды және ұдайы өндіруді
ескере отырып, адамдардың өмірін жақсарту жөніндегі маңызды әлеуметтік
мәселелерді шешу.
ІШЖО-дың негізгі міндеттері - ауылшаруашылық айналымындағы әрбір жер
учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін (өндірісті
территориялық ұйымдастыру) территорияны ұйымдастыру формасын құру, оларды
табиғаттың қолайсыз құбылыстарымен антропогенді әсерлерден қорғау, сонымен
қатар уақыт пен ресурсты үнемдеу мақсатымен машина-трактор паркін өнімді
пайдалану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасау болып
табылады.
Территорияны ішкішаруашылық ұйымдастыру процесінде көрсетілген негізгі
міндеттерден туындайтын немесе онымен тығыз байланысты бірқатар басқа да
маңызды міндеттер шешіледі:
-Топырақтың құңарлығын сақтау;
-Ауылшаруашылық алаптардың пайдалануын жақсарту, өңделетін
жерлердің қарқындылығын көтеру;
-топырақ эрозиясы салдарын жою және болашақта эрозиялық процестерді
болдырмау;
-суармалы жерлердің тұздану салдарын жою, ирригациялық эрозия мен
қайта тұздануды болдырмау;
-барларын сақтап, жаңа мәдени ландшафтарды құру;
-адамдардың дем алу, еңбек және тұрмыстық жағдайларды жақсарту.
Инженерлік бір стадиялы немесе екі стадиялы жобаларды жасау, оларды
натураға көшіру және жүзеге асыру арқылы өтетін ішкішаруашылық жерге
орналастырудың аумақты және толық мазмұны күрделі міндеттермен сәйкес
келеді. Демек, Ішкішаруашылық жерге орналастыру ұғымы бұл - еңбекті және
ауылшаруашылық техникасын ұтымды пайдаланып, топырақ құнарлығымен жердің
басқада пайдалы қасиеттерін сақтап, көбейтіп, ауыл тұрғындарымен еңбек етуі
мен өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасауды қамтамасыз етіп, мемлекеттік
немесе меншік формалардағы әр түрлі шаруашылықтық құрылымдардың
ауылшаруашылық өндірісін территорияда ұйымдастыру үшін жүргізілетін шаралар
жүйесі.

1.2 ІШЖО жобасы, оның мазмұны мен жасау әдістемесінің реттілігі

ІШЖО жобасының мазмұны жерге орналастырылатын объектінің табиғи және
экономикалық жағдайларына, шаруашылықтың өндірістік типіне, меншік
формасына байланысты. Дегенмен, ІШЖО жобасының негізгі алты түрлі құрамдас
бөлігін атап көрсетуге болады. Олар:
1. Өндірістік бөлімшелер мен шаруашылық орталықтарын орналастыру;
2. Ішкішаруашылық жолдарды, су шаруашылығы мен басқа да инженерлік
ғимараттарды орналастыру;
3. Алаптарды ұйымдастыру;
4. Ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру және олардың территориясын
орналастыру;
5. Жеміс-жидек және жүзімдік көшеттерінің (бақша, жидектік, жүзімдік)
территориясын орналастыру;
6. Мал азықтық алаптардың территориясын орналастыру.
Жобаның осы аталып өткен құрама бөліктерінің әр қайсысы күрделі
мәселелер кешенін шешуге арналған.
Көлемді есептермен және шаруашылық массивтерін (учаскелерін) немесе
сызықтық контурларды орналастырумен тікелей байланысты элементтерге
біріктірілген. Құрам бөліктерге бөлу және әр түрлі мәселелерді шешу кезінде
олардың арасында тікелей немесе жанама байланыстар көп болғандықтан,
әрқашанда дәл орындала бермейді. Дегенмен, мазмұндылығы әртүрлі жобалық
мәселелерді шешу кезінде белгілі бір әдістемелік жүйелілікті қамтамасыз ету
үшін ішкішаруашылық жерге орналастыру жобасының барлық құрамдас бөлшектерін
талдауға тура келеді. Құрама бөліктің біріншісінің мазмұны шаруашылықтың
қазіргі жағдайларына түзетулер енгізу немесе жаңа құрылымын жасау,
өндірістік бөлімшелерге бекітілген жер массивтерінің көлемдері мен
межелерін, ішкішаруашылықтың мамандандырылуын, сонымен қатар шарушылық
орталықтарының, фермерлердің, кешендердің тұрғын орындарын анықтау.
Екінші құрама бөлік шарушылық орталықтары және басқа да жерлермен
байланыс жасау үшін пайдаланылатын ішкішарушылық жолдарды орналастыруды
қамтиды.
Жобаның үшінші орталық құрама бөлігі - алаптарды ұйымдастыру болып
табылады. Оның мазмұны әрбір жер учаскесін қазіргі кездегі талаптарға сай
мелиорация, химизация және культуртехникалық шараларды қолдану арқылы
пайдалануды көрсетеді. Алаптарды ұйымдастыру мазмұны екі элементке
бөлінеді. Біріншісінің мақсаты - барлық жер алаптарын ауылшаруашылық
айналымына енгізу арқылы, оларды жақсарту, мелиоративтік және басқа
шараларды қолдану арқылы ауылшаруашылық алаптарын көбейту. Екіншісі -
ауылшарушылық алаптарын интенсивті пайдалануды көтеруге, экономикалық
тиімді және экологиялық ұтымды жыртылған жерді, жеміс-жидектік, жүзімдік
және басқа плантацияларды анықтауға, яғни ауылшаруашылық алаптарын
орналастырып, құрылымын жақсартуға бағытталған. Жобалық план мен алаптардың
экспликациясында көрсетілген алаптарды ұйымдастыру нәтижесінде жұмысшы
жобалар жасалады.
Алаптарды ұйымдастыру кезінде анықталған жыртылған жердің, жеміс-жидек
көшетерінің, жайылымдар мен шабындықтардың ауданы, құрама бөліктің үшінші
бөлімінде жасалған жұмыстар олардың ішін реттестіруді талап етеді. Ол
жобаның төртінші, бесінші және алтыншы құрама бөлігі болып табылады.

1.3 ІШЖО жобасының құрылымы

Ірі шаруашылықтарда шаруашылықты ұйымдастыру құрылымы келесідей болуы
мүмкін: территориялық, салалық, біріктірілген.
Құрылымдық бөлімшелер ретінде реформаға дейінгі бөлімшелер, өндірістік
учаскелер, бригадалар, цехтар және қазіргі уақытта жалға алу немесе
командиттік басқару принципімен қайта құрылған кооперативтер бола алады.
Бұлардың қай-қайсысы болса да үш сатылы және екі сатылы болады:
ауылшаруашылықтық кәсіпорын→өндірістік учаске (бөлімше)→бригадалар немесе
ауылшарашылықтық кәсіпорын→бригадалар; кооперативтер, кіші кәсіпорындар
немесе жалға алушы топтар. Аталып өткен әрбір топтың құрылымы нақты табиғи-
экономикалық жағдайларды ескере отырып қолданылады. Олардың қалыптасуына
мыналар әсер етеді:
- бұрыннан бар елді мекендердің саны, өлшемдері, орналасуы және жаңадан
салу мүмкіндігі;
- жер пайдаланушылықтың өлшемдері мен конфигурациясы, жол қатынастары;
- жер пайдаланушылықтың территориясындағы алаптардың құрамы, ара
қатынасы, орналасуы;
- өндірістік бағыты, өндіріс көлемі, салалардың құрамы мен өлшемдері.
Сонымен қатар, шаруашылықтың қалыптасу тарихымен, кадрлардың
біліктілігімен, транспортпен және т.б. байланысты уақытша, өтпелі жағдайлар
әсер етеді.
Өндіріс көлемі жоғары, бірнеше елді мекені бар, жер пайдаланушылықтары,
жыртылған жерлері мен мал азықтық алаптары үлкен, астық өндіру, мал және
қой өсіру бағытындағы ірі шаруашылықтар мен бірлестіктер, территорияда
тарихи қалыптасуы бойынша, шаруашылықтық-ұйымдастыру құрылымы (шаруашылық-
бөлімше-бригада) әдетте үш сатылы болады. Екі сатылы территориялық
құрылыммен құрылған, өлшемдері онша үлкен емес, бірнеше елді мекендері бар
шаруашылықтар да аз емес.
Салалық территориялары ықшам, 1-2 елді мекенді, мамандандырылу деңгейі
жоғары, басқарушы кадрлары мен мамандары тәжірибелі, транспорт, байланыс
құралдары сенімді, жолдары жақсы шаруашылықтарда жиі қолданылады. Салалық
құрылыммен басқару басқарушы аппараттың біршама қысқаруына, жақсаруына,
өндірістің нәтижелеріне мамандардың жауапкершілігінің көтерілуіне ықпал
етеді. Өйткені, олар технологтардың да және өндірісті ұйымдастырушылардың
да функцияларын қатар орындайды.
Территориялық-цехтық біріктірілген құрылым кеңінен таралған, яғни
бөлімшелер мен олардың құрылымындағы цехтар сақталған. Ол жер
пайдаланушылығы ықшамды емес, өлшемдері едәуір екі немесе одан да көп елді
мекендері бар ірішаруашылықтарда құрылды. Шаруашылықтық-ұйымдастыру
құрылымымен анықталатын ішкішаруашылықтық өндірістік бөлімшелердің саны мен
өлшемдері күрделі қаржы көлеміне, басқарылу деңгейіне және әкімшілік-
басқару аппаратының шығындарына, адамдардың өмірі үшін мәдени-тұрмыстық
жағдай жасау мүмкіндігіне әсер етеді. Сондықтан, қарастырылып отырған
мәселені шешу кезінде бұрыннан бар елді мекен, оның халқының көптігі, сумен
жабдықталуы, транспорттың және байланыстың дамуы мұқият зерттеледі.
Бөлімшелердің санын өлшемдерін анықтаумен қатар, шаруашылықтың өндірістік
типіне байланысты олардың мамандандырылуы анықталады. Бөлімшелер бойынша
мал шаруашылығы салаларын орналастыруға алаптардың құрамы, табиғи және
жақсартылған мал азықтық алаптар арқылы мал азығы базасын құру мүмкіндігі,
бұрынғы құрылыстар мен ғимараттар, олардың сыйымдылығы, баланстық құны,
білікті мамандардың болуы, сумен қамтамасыз етілгендігі әсер етеді.
ІШЖО жобаларын жасау кезінде территорияны инженерлік жабдықтау
объектілері орналастырылып, негізделуі тиісті. Шаруашылықтық және жеке
орналасқан өндірістік орталықтардан басқа мұндай обьектілерге мыналарды
жатқызуға болады:
1. Ішкішарушылықтық жолдар;
2. Мелиоративтік құрылыс (суару және құрғату) обьектілері және ондағы
негізгі ғимараттар (тоғандар, су қоймалары, көлтабандар, магистралды
каналдар, коллекторлар және т.б.);
3. Сумен жабдықтау және суландыру обьектілері;
4. Негізгі орман мелиоративтік және эрозияға қарсы гидротехникалық
обьектілер.
Жобаның бұл құрам бөлігіне жер алаптарын ұйымдастыру және оларды
реттестіру жөнінде жобалық шешімдерді әзірлеуге әсер ететін, территорияны
инженерлік жабдықтаудың ең негізгі объектілерін орналастыру кіреді. Мұндай
объектілерді орналастыру басқа құрам бөліктерімен келістіріле жүргізіледі.
Территорияда орналастыру сипаты және алып жатқан көлеміне байланысты
инженерлік жабдықтау объектілерін екі топқа біріктіруге болады: сызықтық
(жолдар, каналдар және т. б. ), көлемдік (суару, құрғату обьектілері,
тоғандар және т. б. ).
Жоғарыда аталып өтілген объектілер өздерінің мақсаты, алып жатқан жер
көлемі, оларды салуға және пайдалануға кеткен шығын мөлшері, орналасу
шарттары және орналастыруға қойылатын талаптары бойынша ерекшеленеді.
Осыған орай төмендегідей талаптарды атап өтуге болады:
1. Обьектілердің жақсы жұмыс істеуі және жерді пайдалану деңгейін
көтеру ролін атқару үшін, қолайлы жағдай құру;
2. Жерді тиімді пайдалану және өндірістің территориялық дұрыс
ұйымдастырылуы үшін жағдай құру мақсатында оларды бір-бірімен, жобаның
басқа құрамдық бөліктерімен келістіре орналастыру;
3. Территорияны жабдықтау объектілеріне (жолдар, каналдар және т.б.)
құңдылығы төмен және пайдаланылмайтын жерлерден бөлу;
4. Объектілерді орналастыру кезінде техникалық және табиғат қоғау
талаптарын сақтау;
5. Объектілердің құрылысына жұмсалатын күрделі қаржының және оларды
пайдалануға жұмсалатын жыл сайынғы шығынның минималды болуын қамтамасыз
етеді.
Территорияны инженерлік жабдықтау объектілерін жобалау осы шаруашылықта
және көршілес жер пайдаланушылыққа жасалған болжау мен жобалық
әзірлемелермен келістіріледі. Ол үшін камералды дайындық жұмыстары кезінде
әр түрлі жобалық ұйымдардан және шаруашылықтан қажетті материалдар алынады.
Ауданның жерге орналастыру схемасынан есептік кезеңге жобаланған,
инженерлік жабдықтау объектілері жөніндегі көшірмелер жасалады. Мұндай
мүмкіндік болмаған жағдайда, құрғату, суландыру, су шаруашылығы құрылысы
және т.б. объектілер бойынша облысты (өлкені), ауданды мелиорациялау
схемасы; жол желісінің даму және орналасу схемасы, орман-мелиоративтік
көшеттер және гидротехникалық қондырғылар көрсететін эрозияға қарсы шаралар
схемасы пайдаланылады. Ең дәлірек мәліметтерді ішкішаруашылық жолдар,
тоғандар, су қоймалары, мелиоративтік және басқа объектілерді салу
жобасынан алуға болады.
Жиналған материалдарды талдау нәтижесінде олардың жарамдылығы және
қажетті далалық дайындық жұмыстардың көлемі анықталады. Алынған мәліметтер
актіде, жерге орналастырулық зерттеулер сызбасында және түсіндірме қағазда
көрсетіледі.

1.4 Ішкішарушылық жолдарды орналастыру

Орталық елді мекенді олардың бөлімшелерімен, мал фермаларымен, далалық
қостармен, өнімді дайындау, сақтау және қайта өңдеу пункттерімен, басқа да
агроөнеркәсіптік объектілермен қосатын, сонымен қатар ортақ пайдаланылатын
жолдармен транспорттық байланыс жасауды қамтамасыз ететін жолдар
ішкішаруашылық жолдарға жатады.
Автомобиль жолдары бес категорияға бөлінеді. Қозғалыс қарқындылығына
байланысты СНиП П-Д-5-72 сәйкес шаруашылық жолдары, ал ішкішарашылық жолдар
категорияға жатады. Олар төрт топқа бөлінеді: басты ішкішарушылық жолдар;
подъездер; негізгі далалық жолдар; ауылдық елді мекеннің территориясындағы
жолдар.
Бірінші топқа ауылшаруашылық кәсіпорындарының орталық усадьбаларын
өндірістік бөлімшелермен, басқа елді мекендермен, ортақ пайдаланылатын
автомобиль жолдарымен, темір жол станцияларымен қосатын жолдар жатады.
Екіші топқа өндірістік бөлімшелердің усадьбалары және басқа елді
мекендерді мал фермаларымен, қосалқы цехтармен, өнімді дайындау, сақтау
және алғашқы өңдеу пункттерімен, улы химикаттар, тыңайтқыштар қоймасымен
қосатын жолдар жатады
Үшінші топқа өндірістік бөлімшелер усадьбалары мен фермаларды, басқа да
елді мекендерді, ауылшаруашылық алаптары және жеке шаруашылық
учаскелерімен, дала қостары, жайылымдық лагерьлермен қосатын жолдар кіреді.
Төртінші топтың жолдары елді мекеннің құрылысының бас планын жасау
кезінде жобалаудың негізі болып табылады.
Ішкішарушылық жол желісін орналастыру кезінде келесідей мәселелер
шешіледі: жол бағытын, категориясы мен жасалу типін анықтау; трассаны және
ондағы жасанды қондырғыларды орналастыру. Соңында құрылыстың құны және
кезектілігі, күрделі қаржының экономикалық тиімділігі анықталады.
Ауылшаруашылық кәсіпорынның территориясындағы жол желісі мыналарды
қамтамасыз етуі керек:
1. Экономикалық тиімді, транспорттық қолайлы байланыстарды, транспорттық
жұмыстарды жыл бойы және өз уақытында орындауды;
2. Жолсыздықтан ауылшаруашылық өндірісінің шығынын қысқарту, транспорттық
жұмыстарды жақсы ұйымдастыру арқылы ауылшаруашылық өндірісінің экономикалық
тиімділігін көтеруді;
3. Жүк тасымалдау және жүксіз қозғалыстың біртұтас жүйесін құруды, мәдени-
тұрмыстық және басқа әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруды;
4. Жерді ұтымды пайдалануды және қоршаған ортаны қорғауды, территорияны
келесіде ұйымдастыру үшін қолайлы жағдай жасауды;
5. Эксплуатациялық шығындарға, жол және жол қондырғылары құрылысына
минималды күрделі қаржы жұмсауды.
Ішкішаруашылық жолдар жыл бойы транспорттық байланыстың үзілмеуіне жағдай
жасау керек.
Ішкішаруашылық жолдарды орналастырудың жобалық міндеті - бас схемаға
сәйкес, жол желісінің дамуы жөнінде шешімдер қабылданған ауданның жерге
орналастыру схемасы; ауылшарашылық кәсіпорындарының экономикалық және
әлеуметтік даму жоспары; берілген жобада өндірістік бөлімшелермен
шаруашылық орталықтарының орналасу жоспары негізінде шешіледі.
Ең маңызды мәселе - ішкішаруашылық жолдың бағытын анықтау. Осы мақсатпен
маңыздылығы бойынша төрт топқа бөлінетін жүк айналымдық пункттер
анықталады:
1. Топқа әкімшілік ауданның орталығы, темір жол станциялары, өнімді қайта
өңдеу кәсіпорындары, мәдени орталықтар жатады;
2. Ауылшаруашылықтық және жергілікті өнеркәсіптер, ірі елді мекендер;
3. Ішкішаруашылықтық жүк айналымдық пункттер, яғни барлық шаруашылық
орталықтары, мал фермалары, басқа да өндірістік объектілер;
4. Топқа ауыспалы егіс, көпжылдық көшеттер және мал азықтық алаптар
массивтері жатқызылған.
Жол категориясын анықтау кезінде, олардың техника-экономикалық
көрсеткіштері - жалпы ені, жол бетінің жүріліп өтетін бөлігі, жасалу типі
анықталады. Қозғалыс құрамы, территорияның табиғи ерекшеліктері және
тракторлардың жүруіне байланысты, ішкішаруашылық жолдардың техникалық
нормативтері өзгеруі мүмкін.
Ішкішаруашылық жолдардың ені қозғалыс қарқындылығына байланысты
анықталады. 1 және 2-топтағы жолдың жалпы ені - 8-11 м, жүріліп өтетін
бөлігінің ені - 4,5-7 м, 3-топ та - сол сияқты 6,5-8 м және 3,5-4,5 м
қабылданған.
Жасалу типі олардың маңыздылығына, тасымалдау көлемі мен сипатына,
жергілікті құрылыс материалдарына байланысты.
Ауылшаруашылықтық жұмыстар сипатына байланысты, қолайсыз күзгі-көктемгі
кезеңде автомобиль-трактор транспорттарының көп жүруі байқалады, автобуспен
жолаушыларды тасымалдау да көбейеді. Сондықтан, жолдың жасалу типіне зор
көңіл бөлуі тиіс. 1 және 2-топтағы жолдар күрделі типті жамылғымен
жобаланады. Оларға асфальтты бетоннан, цементті-бетоннан, ұсақталған және
қиыршық тасты материалдардан жасалған жолдар жатады. 3- топтың жолдары
ауыспалы жамылғыдан (ұсақталған тастан, шлактан немесе қиыршық тастан,
жұмыр немесе шақпақталған тастар бырыстырылатын материалдармен өңделген
топырақтан) жасалуы мүмкін. Барлық жағдайларда да жолдар, жылдың кез-келген
уақытында жүріп өтуді қамтамасыз етуі тиісті. Жолдың конструкциясы типтік
жолдар негізінде таңдалады.
Қажет болған жағдайларда жол қондырғыларын (көпірлер, құбырлар, лотоктар)
салу қарастырылады. Көпірлер су ағысы тұрақты жерлерден жобаланады. Кішкене
ұзындығы 30 м дейінгі көпірлер темір, бетон немесе ағаштан жобаланады.
Көпірдің габаритті сол жолмен жүретін ауылша-руашылық машиналарының
максималды енін ескере отырып анықталады. 4 техникалық категориялық жол
үшін көпірдің қажетті габариті 8 м, ал 5-7 м. Жол арқылы өтетін
ауылшаруашылық машинасының қамту ені 4 м аспаса, көпірді 4,5 м габаритпен
салуға болады.
Жерге орналастырудың жалпы (кешенді) жобасында тек қана трассаны салу
және жол қондырғыларын орналастыру сұрақтары шешіледі. Жол құрылысы үшін
элементтері бойынша толық есептері және сызбалары бар жұмысшы жобалар
әзірленеді.

1.5 Алаптарды ұйымдастыру

Жобаның негізгі бөлігі алаптарды реттестірудің басты мақсаты - жерді
жоғары қарқынды пайдалану және қорғау үшін қажетті жағдайлармен қамтамасыз
ететін алаптардың тиімді ара қатынасын орнатып, болашаққа орналастыру болып
табылады.
Алаптардың құрамы, олардың құрылымы және орналасуы, жерге орналастырудың
осы объектісінің табиғи және экономикалық жағдайларының әсеріне байланысты
қалыптасты. Осы жағдайлардың әр түрлілігіне байланысты алаптарды
пайдалануға деңгейі, құрылымы түрлі табиғи-шаруашылықтық аймақтарда бір-
бірінен ерекшеленеді. Әртүрлі аймақтардағы территорияның игерілу деңгейі
ауылшаруашылық өнімін өндіру үшін жерді пайдалану коэффи-циентімен, яғни
ауылшаруашылық алаптары ауданының жер пайдалану-шылықтың жалпы ауданына
қатынасымен сипатталады. Қазақстанның барлық облыстары бойынша Атырау және
Қызылорда (77-78%) облыстарын қоспағанда, жер пайдалану коэффициенті өте
жоғары (89-95%). Жыртылған жердің үлес салмағының маңызы зор. Ол
солтүстік облыстарда жоғары: Солтүстік Қазақстан және Қостанай
облыстарында (35-65%), Алматы және Павлодарда (30-55%); оңтүстік
облыстарда 11-12% шамасында. Атырау, Қызылорда облыстарында ең төмен - 05-
2%.
Оңтүстік облыстарда суармалы жыртылған жердің үлес салмағы жоғары. Мұнда
ауылшаруашылық алаптарының ауданына 3,5-4,5% келсе, солтүстікте 02-0,3%
аспайды.
Алаптардың құрылымы агроқұрылымдардың өндірістік типіне байланысты.
Мысалы, Ақмола облысында ауылшаруашылық алаптарының құрамындағы жыртылған
жердің үлес салмағы, облыстың барлық шаруашылықтары бойынша орташа
көрсеткіш - 35,4% болғанда, төмендегідей: астық және шошқа шаруашылығы
бағытындағы шаруашылықтарды - 50-70%, қой шаруашы-лығында - 7,7%, етті және
етті-сүтті бағыттағы шаруашылықта - 30-40%.
Мелиоративтік, культуртехникалық және басқа шаралар арқылы жер
алаптарын пайдалану қарқындылығы жақсартылуы мүмкін. Оларды қолдану
нәтижесінде жер учаскелерін пайдалану түбегейлі өзгеруі мүмкін, яғни бұл
учаскелерді алаптың бір түрінен басқа түріне ауыстыруды талап етеді.
Шаруашылықтағы алаптардың арақатынасы және салаларының үйлесімі өзара
байланысты. Сонымен қатар, мәдени ландшафт құру үшін, экологиялық
тұрғыдан алғанда, танаптардың, ормандардың, шалғындардың, судың тиімді
арақатынасын орнату өте маңызды.
Демек, алап тұрақты және өзгермейтін нәрсе емес.
Алаптардың нақты құрылымынан жобалақ құрылымға ауысу оларды бірте-бірте
трансформациялау, яғни алаптарды бір түрден басқа түрге ауыстыру жолымен
жүргізілді.
Алаптарды трансформациялаудың негізгі міндеті жасалатын
культуртехникалық және мелиоративтік шараларды ескере отырып, жаңа
өндірістік талаптар мен табиғат қорғау талаптарына сай алаптардың құрамы
мен құрылымын келтіру. Негізгі мақсаты – экономикалық тиімділікті көтеру
және жер алаптарын әрі қарай пайдалануда экологиялық тиімділікті қамтамасыз
ету. Сонымен қатар, жалғаспалы мақсаттар да болуы мүмкін. Мысалы, жайылым
массивтерінде теңбілденіп орналасқан шабындық алаптарының учаскелерінің
бөлшектенуін жою мақсатында, олар жайылымға, ал жайылымның кейбір жеке
учаскелері шабындыққа ауыстырылуы мүмкін. Екінші мысал - жұмсалған шығындар
ақталмайтын құңарлығы төмен учаскелер жыртылған жер құрамынан шығарылады,
ал мал азығы құрамындағы құңарлығы өте жоғары учаскелер жыртылған жерге
ауыстырылады.
Алаптарды трансформациялаудың құқықтық та негізі бар. ҚР Үкіметінің 14
қазан 1996 ж №1262 Қаулысына сәйкес аш алаптарын бір түрден басқа түрге
ауыстыру бойынша жұмыстарды жүргізу негізі ретінде жер учаскесінің
орналасқан жері бойынша сәйкес жергілікті органдарға берілген жер пайда-
ланушының өтініші, сонымен қатар жергілікті орындаушы органның ынтасы бола
алады.
Жер учаскелерін трансформациялау нәтижесінде олардың жаңа орны
анықталады. Сондықтан, трансформация және алаптарды орналастыру – кешенді
және өзара байланысты міндет.
Жер учаскелерінің пайдаланылуының интенсивтілігін көтеруге, оларды
түбегейлі жақсарту немесе күрделі мелиоративтік жұмыстарды жүргізу немесе
культуртехникалық шараларды жүргізу нәтижесінде қол жеткізуге болады.
Жақсартылуға ұшыраған учаскелер кейбір жағдайларда басқа алап түріне
трансформацияланады, ал кейде сол алап түріне жатқызылады.
Мысалы, түбегейлі жақсартылған жайылымның табиғи жер оттылығын
жасандымен ауыстырып, қайтадан мал жаюға пайдаланады.
Демек, кешенді міндет алаптарды жақсартуды да қамтиды.
Оның үш элементі - трансформациялау арқылы алаптардың жаңа құрылымын
анықтау, оларды жақсарту және орналастыру тығыз байланысты және бүтін
бірлікті құрайды. ІШЖО осы ортаңғы бөлімінің логикалық схемасы келесідей:
қазіргі жай күйі →жақсарту және трансформация →құрылымы және есептік
кезеңге алаптарды орналастыру.
Сонымен, алаптарды ұйымдастыру дегеніміз - алаптардың экономикалық орнату
және оларды территорияда реттестіру.
Алаптардың жобалаған құрамы мен құрылымы, олардың территорияда
орналастырылуы төмендегі талаптарға сай болуы тиісті:
- табиғи қасиеттеріне сәйкес бүкіл жерді тиімді пайдалануға;
- эрозиялық процестерді тоқтату, жою және ландшафты жақсартуға;
- топырақтың құнарлығын жүйелі түрде қалпына келтіріп отыруға және
көтеруге;
- салалардың мамандығына және олардың үйлесіміне, алаптарды ұйымдастыру
жобасының сәйкескелуіне;
- мал шаруашылығының мал азығымен тұрақты қамтамасыз етілуіне;
- өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын жұмсалуына;
- еңбек өнімділігін көтеруге машина-трактор агрегаттарын жоғары өнімде
пайдалануға қолайлы жағдайлар құруға;
- жаңа жерлерді игеруге күрделі қаржыны аз жұмсауға, өңделіп жүрген жердің
пайдаланылу қарқындылығын көтеруге және жұмсалған қаржының тез
қайтарылуына;
- аш алаптарының ішкі территориясын реттестіру үшін қолайлы жағдайлар
құруға.
Жоғарыда аталып өткен талаптарды сақтау, трансформация көлемін анықтау
және жерді жақсарту, табиғи және экономикалық факторларды ескере отырып
алаптарды орналастыру кезінде бастапқы материалдар болып табылады.

1.6 Алаптарды реттестіру әдістемесі

Алаптарды реттестіру жөніндегі жобалық мәселелерді орындау әдістемесін
келесідей жүйелілікте орындалатын нақты іс-қимылдар ретінде қарастыруға
болады:
- мелиорациялау жобасы бойынша және ауданның жерге орналастыру
схемасынан мелиоративтік және культуртехникалық шаралар жөнінде
жасалған әзірлемелер, сонымен қатар, жер алаптарының тиімді
құрылымының орнату мақсатында рекультивациялау жобалары, оларды
жақсарту және орналастыру жөніндегі шаралар мұқият оқып зерттеледі;
нәтижесінде мелиорациялауға немесе культуртехникалық шараларды
қолдануға жататын учаскелер бөлінеді;
- тоғандарға, су қоймаларына, мелиоративтік және су шаруашылығы
ғимараттарына, көлтабандарға жер бөлініп беріледі;
- жыртылған жерге жарамсыз жерлерде (елді мекеннің, өндірістік
кешендердің, су қоймаларының, тоғандардың) айналасына орман
көшеттері жобаланады;
- бақшалар, жүзімдіктер және басқа көпжылдық жеміс-жидек көшеттеріне
учаскелер жобаланады;
- зерттеулер мен іздестіру материалдарын, жер-кадастры мәліметтерін
талдау негізінде жерді пайдалану қарқындылығын көтеру мүмкіндіктері
анықталады;
- сол материалдар бойынша жыртылған жердің ауданын анықтауға аса көңіл
бөлінеді. Жыртылған жердің құрамынан сортаңданған дақтар, тақырлар,
эрозиялық қауіпті жерлер және басқа топырақ құнарлығы төмен
учаскелер шығарылып тасталады;
- мелиоративтік және культуртехникалық шараларды қолданғаннан кейін
ауылшаруашылық емес алаптардың есебінен (бұталар, батпақтар,
сортаңдар) шабындықтар мен жайылымдардың ауданын кеңейту мүмкіндігі
қарастырылады;
- сортаңданған топырақтарды мелиорациялау, түбегейлі және үстіртін
жақсарту, көлтабанды суару және құрғату арқылы шабындықтар мен
жайылымдарды жақсарту жөніндегі шаралар кешені белгіленеді;
- жайылымдар мен шабындықтарға және басқа алаптарға пайдаланып жүрген,
жыртылған жерге аударуға жарамды құнарлығы жоғары учаскелер
анықталады;
- сортаңдануға қарсы, арнайы топырақ қорғайтын және басқа шараларды
талап ететін массивтер, аш алаптарының ауданы анықталады;
- табиғат қорғайтын шаралар жобаланады: ерекше қорғалатын табиғи
территорияны пайдалану режимі, су қорғау зоналары анықталады;
- алаптарды жақсарту, алдын ала трансформациялау планы жасалады;
- алаптардың жақсарту және трансформациялау тиімділігі анықталады.

1.7 Жыртылған жердің территориясын ұйымдастыру

Ауыспалы егістер жүйесін жобалаудың міндеті топырақтың құңарлығын
қалпына келтіру және жақсарту егіншілік дақылдарының өнімділігін
көтеру үшін территориялық жағдай жасау және осының негізінде ауыл
шаруашылығында жалпы өнімді жоғарылату, сонымен қатар техника мен еңбек
қорын тиімді пайдалану болып табылады.
Ауылшаруашылық кәсіпорындарында ауыспалы егісті жүргізу, игеру және
жетілдіру жөнінде үлкен тәжірибе бар. Мысалы, ауыспалы егістер тұрақты
игерілген шаруашылықтарда дәнді дақылдардың өнімділігі, ауыспалы
егістер игерілмеген шаруашылықтармен салыстырғанда 3-4ц жоғары болады.
Нарықтық қатынастардың дамуына, ауылшаруашылық кәсіпорындардың
реформалануына, жер пайдаланушылықтардың қоныстануындағы өзгерістеріне
байланысты, бұрынғы қалыптасқан ауыспалы егістерді түзетуге, кейде
тіпті оларды қайтадан жасауға тура келеді. Қайтадан құрылған
шаруашылықтық агроқұрылымдарда (шаруашылықтық серіктестіктер, шаруа
(фермерлік) қожалықтар, өндірістік кооперативтер және т.б.) бұл
мәселені толығымен шешу қажет.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін
ауыспалы егістер жүйесін жобалау мыналарға саяды: ауыспалы егістердің
типін, түрін, санын, ауыспалы егіс массивінің өлшемін анықтау,
оларды территорияда орналастыру, пар мен егістіктің кезектесу
схемасын жасау, ал ірі жер пайдаланушылықтарда оларды өндірістік
бөлімшелерге бекіту. Ауыспалы егіс жүйесі төмендегідей бірқатар өзара
байланыста жүйені қамтитын егіншіліктің басты звеносы болып табылады:
топырақты өңдеу, тыңайтқыш, тұқым өсіру шаруашылығы, танап қорғайтын
орман белдеуі, жерді мелиорациялау (суару) және т.б. Ол келесідей
талаптарды қанағаттандыруы тиіс:
а) нарық сұранысын қанағаттандыратын көлемде өсімдік шаруашылығының жалпы
және тауарлы өнімін өндіруді;
б) әрбір жер учаскесін оның табиғи қасиеттерін, ауылшаруашылық
дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін, олардың шығымдылығын және
экологиялық тұрақтылығын, ескере отырып пайдалануды;
в) топырақ эрозиясымен және басқа табиғаттың кері құбылыстарымен күресу
жөніндегі шараларды жүзеге асыруды;
г) жұмысшы күшін, ауылшаруашылық техникасын, транспорт және басқа
механизмдерді толық, тиімді пайдалану үшін жағдай жасауды.
Жүйенің барлық элементтерін жобалауға және мәселені кешенді шешуге ғылыми
негізделген әдістемені қолдану арқылы қол жеткізуге болады.

1.8 Ауыспалы егістіктер жүйесін ұйымдастыру

Ауыспалы егіс жүйесін ұйымдастыру кешенді мәселе. Сондықтан,
экономикалық тиімділікке қол жеткізу үшін, жер массивінің ауданы,
орналасқан орны, саны, олардың агротехникалық құрамы бірге
қарастырылуы тиіс. Осы мақсатпен бұрын жасалған есептеулерді пайдалана
отырып, тұқым қорын, қысқы мал азығын сақтау пункттері анықталады.
Сонымен қатар, жаңа жоба бойынша негізгі ауыспалы егіс массивтері
мен танаптарын пайдалану мүмкіндігі анықталып, еңбекті болашақта
ұйымдастыру, жоспарланған прогрессивтік технологияны пайдалану жөніндегі
мәселелер оқып зерттеледі. Содан соң топырақтық, жерге орналастырулық
зерттеулер және жер бағалау материалдары бойынша шектеулі
пайдаланылатын немесе арнайы топырақ қорғау шараларын қажетсінетін
жыртылған жер массивтері бөлінеді.
Жобалау осы жыртылған жер массивінде ауданы (көлемі) және
орналасқан орны бойынша ерекшеленетін ауыспалы егістерден басталады.
Мысалы, шабындықты-жайылымдық топырақ қорғайтын ауыспалы егістің орны мен
ауданы эрозияланған және эрозиялық қауіпті жыртылған жер
массивтерінің болуымен алдын ала анықталады; сортаңданған
жыртылған жер массивтері тұзға төзімді ауылшаруашылық дақылдарын
отырғызуға жарамды; егер өте ылғалданған учаскелер болса, олар ылғал
сүйгіш дақылдар егілетін жеке ауыспалы егістерге бөлінеді;
көкөністік ауыспалы егістер үшін өзен жайылмалары, аңғарлар жарамды
екені бұрыннан мәлім.
Ауыспалы егіс массивтері шағын, мүмкіндігіне қарай ұзындығы
минимальды, табиғи қасиеттері біртекті, егілетін ауылшаруашылық
дақылдарын өсіруге жарамды болуы тиіс. Бұл ауыспалы егіс массивтерін
жолмен, орман жолағымен, қандай да бір урочищамен шектелген бір шеттегі
жыртылған жер масивінде орналастыруға болады. Су эрозиясы қауіпті
жағдайлардағы ауыспалы егіс массивтерінің межелері су айрық сызықтарымен
сәйкес жүргізіледі.
Тік беткейлі және бедері күрделі территорияларда ауыспалы егіс
массивтерінің танаптары бедерді ескере отырып орналастырылады. Ал
дефляциялық қауіпті жағдайларда бұл межелер бедермен және басым
соғатын жел бағытымен келістіріле жүргізілуі тиіс.
Солтүстік Қазақстан су және жел эрозисы процестерінің өзара бірлесе
әсер ететін аймағына жатады. Сондықтан, соңғы жылдары эрозияның осы екі
түрі бірлесе әсер ететінің дәл сипаттайтын интегративтік эрозия
деген термин енгізілген, яғни ол жобалаушыларды эрозиялық қауіптілікті
және олардың әсер ету дәрежесін мұқият ескеруге бағыттайды.

1.9 Ауыспалы егістіктердің типтерін, түрлерін және көлемдерін анықтау
Ауыспалы егіс типіне әр түрлі өндірістік мақсаттағы ауыспалы егістің
ең негізгі үш тобы жатады. Олар: далалық, мал азақтық, арнайы.
Далалық ауыспалы егістерге бөлінген массивтің 50%-дан астамына
далалық дақылдар себілген ауыспалы егістер жатады. Далалық ауыспалы
егістер әр түрлі болуы мүмкін: сүрі-дәнді дақылды, сүрі-дәнді-
отамалы, сонымен қатар, қант қызылшалық, мақталық және т.б.
Мал азықтық ауыспалы егістің 50%-дан астамына мал азықтық дақылдар
егіледі. Олардың мынадай түрлері болады: ферма маңындағы, лагерьлік
және шабындықты-жайылымдық ауыспалы егістер.
Арнайы ауыспалы егістерге қоректену жағдайларына жоғары талап қоятын
(көкөністік, кейбір техникалық дақылдар) немесе оларды өсіруге жоғары
талап қоятын (темекі, дәрі-дәрмектік және т.б.) дақылдар егіледі.
Сонымен қатар, біріктірілген (көкөністік-мал азықтық, мал азықтық-
далалық және т.б.) ауыспалы егістер жүргізілуі мүмкін.
Далалық және мал азықтық ауыспалы егістер топырақ қорғайтын болуы
мүмкін. Олар мұндай түрге көпжылдық шөптерді біржылдық дақылдармен
жолақтап отырғызу және эрозияға қарсы басқа да шараларды орындау
кезінде енеді. Мал азықтықтың ішінде шабындықты-жайылымдық ауыспалы
егістер топырақ қорғайтын болып саналады.
Ауыспалы егістердің типін және түрін анықтауға төмендегідей
жағдайлар әсерін тигізеді:
- шаруашылықтың және бөлімшенің мамандандырылуы;
- малды ұстау және азықтандыру типі,
- мал басының топтастырылуы;
- ауылшаруашылық алаптарының құрылымы және олардың сапасы;
- негізгі және қосымша, сонымен қатар, мерзімдік шаруашылық
орталықтарының (жазғы лагерьлер, бордақылау орындары және т.б.)
орналасуы;
- эрозияға ұшыраған және эрозиялық қауіпті жерлердің болуы;
- жыртылған жер массивтерінің территорияда орналасуы, олардың
конфигурациясы.
Қазіргі уақытта жүргізілген реформаның сипаты, бұрыннан сақталған
және жаңа құрылымдардың өлшемдері, сонымен қатар егіншілікті басқару
жүйесі мен еңбектің үлкен әсерін тигізіп отыр.

1.10 Ауыспалы егістіктердің территориясын реттестіру

Ауыспалы егіс территориясын реттестіру танаптарды, жұмысшы учаскелерін,
танап қорғайтын орман белдеулерін, далалық жолдарды, дала қостарын, авиа
аландарды, және су көздерін орналастыруды қамтиды. Демек, бұл кешенді
міндетті шешу варианттық әдісті кеңінен қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Ауыспалы егіс территориясын реттестірудегі әрбір элементтің
маңыздылығы, әр түрлі табиғи-шаруашылықтық аймақтарда бірдей емес. Мысалы,
тығыз қоныстанған аудандарда дала қостарын, орманды аймақтарда орман
белдеулерін, жол желісі тығыз аудандарда жолдарды жобалаудың қажеті жоқ,
сол сияқты авиа аландарды да барлық жерде қажетсінбейді. Сондықтан, бұл
кешенді міндеттің мазмұны мен шешілу тәртібі әрбір элементтің
маңыздылығына байланысты.
Ірі жыртылған жер массивтері учаскелерге бөлінетін, далалық
аудандарда, танаптарды орналастыру бедерді ескере отырып айдау бағытын
анықтау арқылы жүзеге асырылады. Мұнда негізгі жүк тасымалданатын далалық
магистралдық жолдардың бағытының маңызы зор. Майда контурлы аудандарда
ауыспалы егіс территориясын орналастыру кезінде танаптарды жобалау
контурларды жинақтау арқылы жүргізіледі, ал басқа кейбір элементтерді
жобалаудың қажеттілігі болмайды.
Ауыспалы егіс территориясын реттестіру төмендегідей талаптарға сай
болуға тиісті:
1. Топырақ құнарлығын үнемі көтеріп отыруға жағдай жасауға, эрозиялық
қауіптілікті жоюға және эрозия салдарын болдырмауға;
2. Далалық жұмыстарды ұйымдастыру және техника мен транспорт
құралдарын жоғары өнімділікпен пайдалану үшін тиімді
территориялық жағдай жасауға;
3. Барлық ротациялық өсіп-өну жылдары негізгі біртекті
дақылдардан тұрақты жалпы өнім алуды қамтамасыз етуге;
4. Ауыспалы егіс территориясын орналастырудан тәуелді күрделі
шығындар мен жылдық өндірістік шығындарды азайтуды қамтамасыз
етуге.
Осы аталған талаптарды орындауға ауыспалы егістің кеңістік
ерекшеліктерін, оның қазіргі жағдайын, әсіресе жолдарды, орман
белдеулерін, каналдарды т.б. орналастырғанда мұкият ескеру арқылы қол
жеткізуге болады.

1.11 Танаптар мен жұмысшы учаскелерін жобалау

Ауыспалы егіс танаптары массивтің тең ауданды бөлігі бола отырып,
оларда ауылшаруашылық дақылдарын кезектестіріп отырғызу және осы
мақсат үшін қажетті жұмыстарды орындауға арналған. Кейбір жағдайларда
танаптардың іші ұйымдастырылады, яғни танаптар жұмысшы учаскелерге
бөлінеді немесе басқа алаптармен шектелген жыртылған жер
контурларынан тұрады.
Ауыспалы егіс танаптарын қалыптастыру кезінде топырақтың құңарлығы,
агротехникалық және динамикалық жағдайлары ескеріледі. Ауыспалы егіс
танаптары шамамен тең сапалы болуы тиіс. Бір танапқа құнарлығы төмен
топырақтарды қосуға болмайды, өйткені олар дақылдар үшін жарамдылығы аз
немесе мүлдем жарамсыз болуы мүмкін. Бұл өз кезегінде ауылшаруашылық
өнімнің төмендеуіне немесе ауыспалы егістің бұзылуына әкеліп соғады.
Сонымен қатар, агротехникалық ерекшеліктері мен эрозияға қарсы
бейімдеу кешенінің мазмұнының бір типтілігін ескеру қажет.
Ауыспалы егіс танаптарын орналастыруға топырақтың динамикалық
қасиеттері де белгілі бір әсерін тигізеді. Механикалық құрамы әр түрлі
топырақтар әр түрлі салыстырмалы қарсылық көрсетеді. Ал трактор
агрегаттарының өнімділігі осыған байланысты болады. Бір танапқа меха-
никалық құрамы әр түрлі топырақ қосылса, оның кейбір бөліктерінде
трактор агрегаттарының жұмысына әр түрлі әсер етеді. Егер осы танапта
жылпы бүкіл танап бойынша өңдеу жүргізілетін болса, онда агрегаттарды
іріктеп сайлау, салыстырмалы қарсылығы жоғары топырақта оның жұмыс
істеу мүмкінділігі ескеріліп жүргізіледі.
Бедері күрделі немесе әр түрлі топырақты территорияларда жасалатын
жобаларда ауыспалы егіс танаптарын орналастыру кезінде осы жағдайлар
мұқият ескерілуі тиіс.
Танаптарды жұмысшы учаскесін жинақтап жобалау кезінде танаптың
тұтастығы және жұмысшы учаскелердің арасында жақсы транспорттық
байланыс болуы қажет.

2 Жобалау объектісінің сипаттамасы

2.1 Шаруашылық туралы жалпы мәлімет

Приишимское ЖШС - нің кеңшарының ішкі шаруашылық жерге орналастыру
жобасы кеңшардың ауылшаруашылық салаларын жоспарлау мен дамыту жүйесіндегі
негізгі құжаттардың бірі болып табылады.
Жоба шаруашылықты дамытудың бесжылдық жоспары мен оны орындау жөнінде
белгіленген іс-шараларды ескере отырып, шаруашылық қызметін экономикалық
талдау негізінде әзірленген.
Жобаны әзірлеу кезінде жерді пайдалануды жақсартуға, табиғи және
экономикалық факторларды біршама толық есепке алуға ерекше назар
аударылған.
Шаруашылықтың ішкі жерге орналастыру жобасымен төмендегі негізгі
бағыттар бойынша шаруашылықтың 2 кезеңде (1990 және 1995 жылдар) дамуы
белгіленген: шаруашылықты мамандандыру, сонымен қатар өндірістің жекелеген
салаларының мөлшері негізделген; аумақ пен жер пайдалануды ұйымдастыру
белгіленген; жалпы және тауарлы өнім өндіру мөлшері есептелген; өнім мен
сату жөніндегі шаруашылықаралық байланыстар белгіленген.
Шаруашылық Астархан аудандық орталығынан 12 шақырым, Астана қаласының
облыстық орталығынан 117 шақырым жерде және Жалтыр теміржол станциясынан 25
шақырым қашықтықта орналасқан.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін тапсыру пункттері:
Бидай – Жалтыр нан қабылдау нүктесі;
Ет - Целиноград ет комбинаты;
Көкеністер мен картоп – Астраханка ауылының аудандық орталығы.
Шаруашылықтың басты өндірістік бағыты – бидайлық болып табылады; жетекші
салалары – бидай өндірісі, ет және сүт өндірісі.

2.2 Табиғат жағдайы

2.2.1 Климаты

Приишимское ЖШС-нің табиғи климаттық жағдайы құрғақ жазықтықты аймаққа
жатқызылады. Қысы суық, қалың қар жамылғысымен. Ал жазы ыстық. Ауа
температурасының абсолютті шегі маусым, шілде айларында +37,7°С, +40,1°С
қа тең болады. Ауаның жылдық орташа температурасы 2,6 °С.
Климаттың континентальдығы қыстық және жаздық температуралардың бірден
өзгеруінен туындайды. Температуралардың бірден толқуы тек қыс пен жаздың
арасында ғана емес, сонымен қатар тәулік бойында да байқалады. Жаздың
күндері күндіз жоғары, түнде төменгі температурамен сипатталады.
Климаттың ерекшелігі деп кеш көктемгі және ерте күзгі ызғарларды атауға
болады. Көктемгі ызғарлар майдың үшінші декадасында тоқтайды, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.