Қылмыстық жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделуінің ұғымы мен негіздемесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАРАУ І. Қылмыстық жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделуінің ұғымы мен негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. 1. Әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымының теориялық мәселелері ... ... ..
І. 2.Бостандыққа шыққан тұлғалардың жеке басын зерттеудің криминологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың арасындағы қылмыс рецидивінің алдын алудың практикалық мәселелері ... ... ... ... ... ..
ІІ. 1. Постпенитенциарлық қылмыстылықтың ерекшеліктері ... ... ... ... ...
ІІ. 2. Қылмыстық жазадан босатылғандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің постпенитенциарлық қылмыстылықтың алдын алудағы маңызы ... ...
II. 3. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ТАРАУ І. Қылмыстық жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделуінің ұғымы мен негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. 1. Әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымының теориялық мәселелері ... ... ..
І. 2.Бостандыққа шыққан тұлғалардың жеке басын зерттеудің криминологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың арасындағы қылмыс рецидивінің алдын алудың практикалық мәселелері ... ... ... ... ... ..
ІІ. 1. Постпенитенциарлық қылмыстылықтың ерекшеліктері ... ... ... ... ...
ІІ. 2. Қылмыстық жазадан босатылғандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің постпенитенциарлық қылмыстылықтың алдын алудағы маңызы ... ...
II. 3. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Адамның қоғамдық ортада өмір сүре отырып тұлға ретінде қалыптасатыны белгілі. Адамның әлеуметтенуі табиғи қасиеттер негізінде әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, мәдени орта, мектеп, өзімен жасты тұлғалардан құралған топтардың және т.б., яғни әлеуметтік орта деп аталатын қоғамдық шеңбердің негізгі ықпал етуі барысында орын алады. Осы аталған ортада адам тәрбие алады, оның психологиялық, өнегелік, құқықтық және басқа да қағидалары қалыптасады және де соларға сәйкестікте адам әлеуметтік ортада орын алған жағдайлар мен өзгерістерге тәуелді түрде өзінің жүріс-тұрыстарының одан арғы негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл үрдісте адам оның тек енжар түріндегі бақылаушысы болып ғана қалмайды, қоршаған ортаға белсенді түрде әсер ете отырып ол оның қатысушысы болады. «Адамның мінез-құлқында оның іс-әрекеттерінде жүзеге асырылған әлеуметтік ортаның элементтері қорытылады» [1,199.]. Ендеше тұлғаның қалыптасуы «адамды адамға айналдырудың көп қырлы процесі», жеке тұлғаның қалыптасқан әлеуметтік жағдайларға белсенді түрде бейімделуі және жинақталған тәжірибені қарым-қатынас, жүріс-тұрыс, қызмет арқылы жүзеге асыруы [2, 22.].
Тұлғаны әлеуметтендіру (социализация) [лат. socialis - қоғамдық] тұлғаның қалыптасу үрдісі, берілген қоғамға, әлеуметтік қауымдастыққа, топқа тән болып табылатын білімдерді, құндылықтарды және нормаларды игеруі, жеке адамның қоғамдық өмірге тартылуы [3,735.].
Адамның өмірі мен қызметінің барысында оны қоршаған әлеуметтік орта жүйелі түрде өзгеріске ұшырап отырады. Бұл жағдай жеке адамның өзі тап болатын жаңа ортаға үнемі бейімделіп отыруға деген қажеттілігін туындатады және осының барысында жаңа әлеуметтік байланыстарды орнату ұжымның немесе ұйымның жекелеген мүшелерімен қарым-қатыс пен байланысқа түсудің сипатын өзгерту, жаңа әлеуметтік рөлдер мен қызметтерді кейде тіпті әлеуметтік бейімдік бағдарын да айқындау қажет болады.
Ендеше әлеуметтендірудің негізгі міндеті тұлғаның қоғамдағы қалыпты қызметін қамтамасыз ету болып табылады. Тұлғаның әлеуметтенуі жеке адамның қоғамға, нақты шағын топқа, өзіне ең жақын тұрған әлеуметтік ортаға бейімделуінің қажетті шарты. Әлеуметтену үрдісі жеке адамның бүкіл өмір жолында орын алады [4, 40-45.].
Жекелеген ұжымдар мен топтардың жеке тұлғаларға қоятын өнегелік талаптары, оларда қалыптасқан психологиялық хал-ахуал, бекітілген тәртіптер жүйесі бір-бірімен салыстырғанда өзіндік айырмашылықтарға ие болатындығын үнемі ескеру қажет. Адамды барынша жақын қоршаған әлеуметтік орта болып табылатын ұжымдар мен топтардағы өнегелілік және психологиялық жағдайлардағы айырмашылық жеке адамнан өзінің жүріс-тұрысын, көзқарастары мен сенімдерін, тәлімдері мен дағдыларын әртүрлі шағын топтардағы талаптарға және ондағы әлеуметтік-құндылықтық бағыттар жүйесіне белгілі бір шамада бейімдеуді талап етеді.
Тұлғаны әлеуметтендіру (социализация) [лат. socialis - қоғамдық] тұлғаның қалыптасу үрдісі, берілген қоғамға, әлеуметтік қауымдастыққа, топқа тән болып табылатын білімдерді, құндылықтарды және нормаларды игеруі, жеке адамның қоғамдық өмірге тартылуы [3,735.].
Адамның өмірі мен қызметінің барысында оны қоршаған әлеуметтік орта жүйелі түрде өзгеріске ұшырап отырады. Бұл жағдай жеке адамның өзі тап болатын жаңа ортаға үнемі бейімделіп отыруға деген қажеттілігін туындатады және осының барысында жаңа әлеуметтік байланыстарды орнату ұжымның немесе ұйымның жекелеген мүшелерімен қарым-қатыс пен байланысқа түсудің сипатын өзгерту, жаңа әлеуметтік рөлдер мен қызметтерді кейде тіпті әлеуметтік бейімдік бағдарын да айқындау қажет болады.
Ендеше әлеуметтендірудің негізгі міндеті тұлғаның қоғамдағы қалыпты қызметін қамтамасыз ету болып табылады. Тұлғаның әлеуметтенуі жеке адамның қоғамға, нақты шағын топқа, өзіне ең жақын тұрған әлеуметтік ортаға бейімделуінің қажетті шарты. Әлеуметтену үрдісі жеке адамның бүкіл өмір жолында орын алады [4, 40-45.].
Жекелеген ұжымдар мен топтардың жеке тұлғаларға қоятын өнегелік талаптары, оларда қалыптасқан психологиялық хал-ахуал, бекітілген тәртіптер жүйесі бір-бірімен салыстырғанда өзіндік айырмашылықтарға ие болатындығын үнемі ескеру қажет. Адамды барынша жақын қоршаған әлеуметтік орта болып табылатын ұжымдар мен топтардағы өнегелілік және психологиялық жағдайлардағы айырмашылық жеке адамнан өзінің жүріс-тұрысын, көзқарастары мен сенімдерін, тәлімдері мен дағдыларын әртүрлі шағын топтардағы талаптарға және ондағы әлеуметтік-құндылықтық бағыттар жүйесіне белгілі бір шамада бейімдеуді талап етеді.
1. Яковлев А. М. Преступность и социальная психология: М., «Юридическая литература», 1971. – 248 с.
2. Кон И. С. Социология личности . – М.: Политиздат, 1967. – 383 с.
3. Большой иллюстрированный словарь иностранных слов: 17000 сл. – М.: ООО «Издательство АСР» 2004. – 957 с.
4. Гилинский Я. И. Стадии социализации индивида / Человек и общества. – Л., 1971. – С. 40-45.
5. Философские проблемы теории адаптации / Под редакцией Г. И. Царегородцева. – М.: Прогресс, 1975. – 252 с.
6. Казначеев В. П. Современные аспекты адаптации. – Новосибирск: Наука, 1980. – 191 с.
7. Андреева Д. А. О понятии адаптации. Исследование адаптации студентов в условиях учебы в вузе // Человек и общество. – Л., 1973. – Вып. ХІІІ. – С. 65-70.
8. Уэллс Г. К. Крах психоанализа. От Фрейда к Фромму. – М.: Прогресс, 1968. – 287 с.
9. Социальная психология личности. – М.: Прогресс, 1979. – 71 с.
10. Свиридов Н. А. Социальная адаптация личности в коллективе // Социалогические исследования. – 1980. № 3. С. 44-52
11. Маркарян Э. С. Вопросы системного исследования общества. – М.: Знание, 1972. – 62 с.
12. Попов С. Сознание и социальная среда. – М.: Прогресс, 1979. – 122 с.
13. Медведов Г. П., Рубин Б. Г., Колесников Ю. С. Адаптация – важная проблема педагогики высшей школы // Советская педагогика. – 1969. № 3. С.. 64-71.
14. Растова Л. М. Социальная адаптация личности в коллективе / Автореф. дисс. канд. философ наук. – Томск, 1973. – 23 с.
15. Ананьев Б. Г. Человек как предмет познания мира. – Л.: ЛГУ, 1968. – 339 с.
16. Решетина А. М. Общественно-психологические закономерности социализации личности. – Омск: Омская ВШ МВД СССР, 1974. – 72 с.
17. Войтко В. И. Научно-техническая революция и проблемы социализации личности в условиях научно-технического прогресса. – Киев: Наук. Думка, 1975. – 62 с.
18. Растова Л. М. К вопросу соотношения социализации и социальной адаптации личности // Труды Алтайского политехнического института им. И. И. Ползунова. – Барнаул, 1974. – Вып. 37. – С. 351-356.
19. Зотова О. И., Кряжева И. К. Некоторые аспекты социально-психологической адаптации личности // Психологические механизмы регуляции социального поведения. – М., 1979. – С. 219-232.
20. Старков О. В. К вопросу о предмете и системе криминологии. Рязань: РВШ МВД СССР, 1985. – 78 с.
21. Хохряков Г. Ф. Значение пенитенциарной криминологии для развития общей теории причин преступности. М., 1982. – 258 с.
22. Шмаров В. И. Социальные проблемы исполнения уголовного наказания. Рязань: РВШ СССР, 1980. – 96 с.
23. Яковлев А. М. Преступность как социально-правовое явление // Сов. гос-во и право. 1978 № 1 С. 55-59.
24. Гальперин И. М. Социальные изменения и содержание наказания. М.: ВНИИ МВД СССР, 1982. – 78 с.
25. Кудрявцев В. Н. Причины правонарушении. М.: Юрид. лит., 1976. – 191 с.
26. Антонян Ю. М. Социальная среда и формирование личности преступника. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1975. – 80 с.
27. Сундарев Ф. Р. Социально-психологические и правовые аспекты исправления и перевоспитания правонарушителей. – Казань: Казан. ун-т, 1976. – 143 с.
28. Блувштейн Ю.Д. Теоретические вопросы статистического изучения личности преступника: Автореф. дис...канд. юрид. наук.- М., 1963. – С.7
29. Михлин А.С. Роль социальных и демографических свойств личности в исправлении и перевоспитании осужденных к лишению свободы. – М., 1970.
30. Антонян Ю. М. Изучение личности преступника. – М.: изд. ВНИИ МВД СССР, 1982. – 80 с.
31. Табидзе О. И. К проблеме целостности человека. // Вопросы философии. 1973, №3 С. 50.
32. Игошев К. Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974. – 85 с.
33. Джекебаев У. С. О социально – психологических аспектах преступного поведения. Алма – Ата, 1971
34. Михлин А. С. Личность осужденных к лишению свободы и проблемы их исправления и перевоспитания. – Ф.: Кыргызтан, 1980 – 200 с.
35. Васильев В. Л. Юридическая психология. – 3-е изд. – СПб: Издательство «Питер», 2000. – 624 с.:
36. Метелкин М. Б., Михлин А. С. Личность особо опасных рецидивистов. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1980. – 78 с.
37. Михлин А. С. Общая характеристика осужденных (по материалам контрольной переписи осужденных 1994 г.) / Под ред. П.Г. Мищенкова. – М.: ВНИИ МВД России, 1996. – 112 с.
38. Ковалев А. Г. Психологические основы исправления правонарушителей. – М.: ВШ МООП СССР, 1968. – 119 с.
39. Карпец И. И. Проблема преступности. М.: Госюриздат, 1969. – 168 с.
40. Кудрявцев В. Н. Причинность в криминологии. – М.: Юрид. лит., 1968. – 176 с.
41. Антонян Ю. М. Преступность пожилых людей. // Сов. гос-во и право. 1991. № 11. С. 67-73.
42. Тирский В. В., Войтин Н. В. Криминологические и уголовно-правовые значение пожилого возраста. – В сб.: Правовые вопросы с преступностью. – Томск, 1984. С. 25-30.
43. Информационно-статистические материалы по итогам 2006 года; Управление комитета по правовой статистике и специальным учетам по Мангистауской области. – Актау, 2006.
44. Криминология. Учебник для юридических вузов / Под редакцией проф. В. Н. Бурлакова, проф., академика В. П. Сальникова. – СПб.: Санкт-Петербургская академия МВД России, 1998. – 576 с.
45. Криминология. Учебник для вузов / Под общей редакцией доктора юридических наук, профессора А. И. Долговой. - М.: Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА – ИФРА. М), 2000. – 784 с.
46. Яковлев А. М. Борьба с рецидивной преступностью. – М.: Наука, 1964. – 224 с.
47. Карпец И. И. Индивидуализация наказания в советском уголовном праве. М.: Госюридиздат. 1961. – 158 с.
48. Герцензон А. А. Уголовное право и социология. М.: Юрид. лит. 1970. – 176 с.
49. Филимонов В. Д. Криминологические основы уголовного права. Томск, 1981. – 260 с.
50. Шмаров И. В. Преодоление отрицательных последствий отбывания уголовного наказания // Сов. гос-во и право. 1977. № 2. – С. 38-42.
51. Шестаков Д. А. Введение в криминологию семейных отношений. Л., 1980. – 133 с.
52. Рецидивная преступность: понятие и криминологическая характеристика. – Рига , 1983.
53. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
54. Обзор о состоянии воспитательной работы в исправительных учреждениях республики за 9 месяцев 2007 года / Астана – 2007г. Управление по воспитательной работе Комитета УИС МЮ РК. 11 с.
55. Чукмаитов Д. С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. – Алматы: Баспа, 1999. – 288 с.
56. Кафаров Т. М. Проблемы рецидива в советском уголовном праве. – Баку , 1972. – 255 с.
57. Ансель М. Новая социальная защита // Гуманистические движения в уголовной политике. – М.: Прогресс, 1970. – С. 68-70.
58. Сборник статистических данных о работе судов Мангистауской области за 12 месяцев 2006 года. – Актау: УКПС и СУ ГП РК 2007. – 34 с.
59. Пенитенциарные системы зарубежных стран. – Киев: Ред. издат. отдел МВД Украины, 1993. – 104 с.
60. Стручков Н. А., Шупилов В. П. Исполнение уголовного наказания в капиталистических странах. – М.: Академия МВД СССР, 1979. – 87 с.
61. Каиржанов Е. И. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Алматы, 2003. – 254 с.
62. Хохряков Г. Ф. Наказание в виде лишения свободы: оценка эффективности // Сов. гос-во и право. 1989. № 2 С. 65-73.
63. Коган В. М. Наказание: проблема гуманизации // Сов. юстиция. 1987. № 19. С. 25-27.
64. Хрящева Н. Ю. Особенности психических состояний условиях изоляции. – В кн.: Экспериментальная и прикладная психология. Вып. 10. Серия «Психические состояния». Л., 1981. – С. 18-29.
65. Стручков Н. А. Союзный закон об исполнении наказания // Сов. гос-во и право. 1990. № 1. С. 60-67.
66. Каретников И.В. Криминологические проблемы исполнения и отбывания уголовного наказания в виде лишения наказания // Сов. гос-во и право. 1989, №10. С. 66-72.
2. Кон И. С. Социология личности . – М.: Политиздат, 1967. – 383 с.
3. Большой иллюстрированный словарь иностранных слов: 17000 сл. – М.: ООО «Издательство АСР» 2004. – 957 с.
4. Гилинский Я. И. Стадии социализации индивида / Человек и общества. – Л., 1971. – С. 40-45.
5. Философские проблемы теории адаптации / Под редакцией Г. И. Царегородцева. – М.: Прогресс, 1975. – 252 с.
6. Казначеев В. П. Современные аспекты адаптации. – Новосибирск: Наука, 1980. – 191 с.
7. Андреева Д. А. О понятии адаптации. Исследование адаптации студентов в условиях учебы в вузе // Человек и общество. – Л., 1973. – Вып. ХІІІ. – С. 65-70.
8. Уэллс Г. К. Крах психоанализа. От Фрейда к Фромму. – М.: Прогресс, 1968. – 287 с.
9. Социальная психология личности. – М.: Прогресс, 1979. – 71 с.
10. Свиридов Н. А. Социальная адаптация личности в коллективе // Социалогические исследования. – 1980. № 3. С. 44-52
11. Маркарян Э. С. Вопросы системного исследования общества. – М.: Знание, 1972. – 62 с.
12. Попов С. Сознание и социальная среда. – М.: Прогресс, 1979. – 122 с.
13. Медведов Г. П., Рубин Б. Г., Колесников Ю. С. Адаптация – важная проблема педагогики высшей школы // Советская педагогика. – 1969. № 3. С.. 64-71.
14. Растова Л. М. Социальная адаптация личности в коллективе / Автореф. дисс. канд. философ наук. – Томск, 1973. – 23 с.
15. Ананьев Б. Г. Человек как предмет познания мира. – Л.: ЛГУ, 1968. – 339 с.
16. Решетина А. М. Общественно-психологические закономерности социализации личности. – Омск: Омская ВШ МВД СССР, 1974. – 72 с.
17. Войтко В. И. Научно-техническая революция и проблемы социализации личности в условиях научно-технического прогресса. – Киев: Наук. Думка, 1975. – 62 с.
18. Растова Л. М. К вопросу соотношения социализации и социальной адаптации личности // Труды Алтайского политехнического института им. И. И. Ползунова. – Барнаул, 1974. – Вып. 37. – С. 351-356.
19. Зотова О. И., Кряжева И. К. Некоторые аспекты социально-психологической адаптации личности // Психологические механизмы регуляции социального поведения. – М., 1979. – С. 219-232.
20. Старков О. В. К вопросу о предмете и системе криминологии. Рязань: РВШ МВД СССР, 1985. – 78 с.
21. Хохряков Г. Ф. Значение пенитенциарной криминологии для развития общей теории причин преступности. М., 1982. – 258 с.
22. Шмаров В. И. Социальные проблемы исполнения уголовного наказания. Рязань: РВШ СССР, 1980. – 96 с.
23. Яковлев А. М. Преступность как социально-правовое явление // Сов. гос-во и право. 1978 № 1 С. 55-59.
24. Гальперин И. М. Социальные изменения и содержание наказания. М.: ВНИИ МВД СССР, 1982. – 78 с.
25. Кудрявцев В. Н. Причины правонарушении. М.: Юрид. лит., 1976. – 191 с.
26. Антонян Ю. М. Социальная среда и формирование личности преступника. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1975. – 80 с.
27. Сундарев Ф. Р. Социально-психологические и правовые аспекты исправления и перевоспитания правонарушителей. – Казань: Казан. ун-т, 1976. – 143 с.
28. Блувштейн Ю.Д. Теоретические вопросы статистического изучения личности преступника: Автореф. дис...канд. юрид. наук.- М., 1963. – С.7
29. Михлин А.С. Роль социальных и демографических свойств личности в исправлении и перевоспитании осужденных к лишению свободы. – М., 1970.
30. Антонян Ю. М. Изучение личности преступника. – М.: изд. ВНИИ МВД СССР, 1982. – 80 с.
31. Табидзе О. И. К проблеме целостности человека. // Вопросы философии. 1973, №3 С. 50.
32. Игошев К. Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974. – 85 с.
33. Джекебаев У. С. О социально – психологических аспектах преступного поведения. Алма – Ата, 1971
34. Михлин А. С. Личность осужденных к лишению свободы и проблемы их исправления и перевоспитания. – Ф.: Кыргызтан, 1980 – 200 с.
35. Васильев В. Л. Юридическая психология. – 3-е изд. – СПб: Издательство «Питер», 2000. – 624 с.:
36. Метелкин М. Б., Михлин А. С. Личность особо опасных рецидивистов. – М.: ВНИИ МВД СССР, 1980. – 78 с.
37. Михлин А. С. Общая характеристика осужденных (по материалам контрольной переписи осужденных 1994 г.) / Под ред. П.Г. Мищенкова. – М.: ВНИИ МВД России, 1996. – 112 с.
38. Ковалев А. Г. Психологические основы исправления правонарушителей. – М.: ВШ МООП СССР, 1968. – 119 с.
39. Карпец И. И. Проблема преступности. М.: Госюриздат, 1969. – 168 с.
40. Кудрявцев В. Н. Причинность в криминологии. – М.: Юрид. лит., 1968. – 176 с.
41. Антонян Ю. М. Преступность пожилых людей. // Сов. гос-во и право. 1991. № 11. С. 67-73.
42. Тирский В. В., Войтин Н. В. Криминологические и уголовно-правовые значение пожилого возраста. – В сб.: Правовые вопросы с преступностью. – Томск, 1984. С. 25-30.
43. Информационно-статистические материалы по итогам 2006 года; Управление комитета по правовой статистике и специальным учетам по Мангистауской области. – Актау, 2006.
44. Криминология. Учебник для юридических вузов / Под редакцией проф. В. Н. Бурлакова, проф., академика В. П. Сальникова. – СПб.: Санкт-Петербургская академия МВД России, 1998. – 576 с.
45. Криминология. Учебник для вузов / Под общей редакцией доктора юридических наук, профессора А. И. Долговой. - М.: Издательство НОРМА (Издательская группа НОРМА – ИФРА. М), 2000. – 784 с.
46. Яковлев А. М. Борьба с рецидивной преступностью. – М.: Наука, 1964. – 224 с.
47. Карпец И. И. Индивидуализация наказания в советском уголовном праве. М.: Госюридиздат. 1961. – 158 с.
48. Герцензон А. А. Уголовное право и социология. М.: Юрид. лит. 1970. – 176 с.
49. Филимонов В. Д. Криминологические основы уголовного права. Томск, 1981. – 260 с.
50. Шмаров И. В. Преодоление отрицательных последствий отбывания уголовного наказания // Сов. гос-во и право. 1977. № 2. – С. 38-42.
51. Шестаков Д. А. Введение в криминологию семейных отношений. Л., 1980. – 133 с.
52. Рецидивная преступность: понятие и криминологическая характеристика. – Рига , 1983.
53. Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 79 б.
54. Обзор о состоянии воспитательной работы в исправительных учреждениях республики за 9 месяцев 2007 года / Астана – 2007г. Управление по воспитательной работе Комитета УИС МЮ РК. 11 с.
55. Чукмаитов Д. С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан. – Алматы: Баспа, 1999. – 288 с.
56. Кафаров Т. М. Проблемы рецидива в советском уголовном праве. – Баку , 1972. – 255 с.
57. Ансель М. Новая социальная защита // Гуманистические движения в уголовной политике. – М.: Прогресс, 1970. – С. 68-70.
58. Сборник статистических данных о работе судов Мангистауской области за 12 месяцев 2006 года. – Актау: УКПС и СУ ГП РК 2007. – 34 с.
59. Пенитенциарные системы зарубежных стран. – Киев: Ред. издат. отдел МВД Украины, 1993. – 104 с.
60. Стручков Н. А., Шупилов В. П. Исполнение уголовного наказания в капиталистических странах. – М.: Академия МВД СССР, 1979. – 87 с.
61. Каиржанов Е. И. Уголовное право Республики Казахстан (общая часть). Алматы, 2003. – 254 с.
62. Хохряков Г. Ф. Наказание в виде лишения свободы: оценка эффективности // Сов. гос-во и право. 1989. № 2 С. 65-73.
63. Коган В. М. Наказание: проблема гуманизации // Сов. юстиция. 1987. № 19. С. 25-27.
64. Хрящева Н. Ю. Особенности психических состояний условиях изоляции. – В кн.: Экспериментальная и прикладная психология. Вып. 10. Серия «Психические состояния». Л., 1981. – С. 18-29.
65. Стручков Н. А. Союзный закон об исполнении наказания // Сов. гос-во и право. 1990. № 1. С. 60-67.
66. Каретников И.В. Криминологические проблемы исполнения и отбывания уголовного наказания в виде лишения наказания // Сов. гос-во и право. 1989, №10. С. 66-72.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАРАУ І. Қылмыстық жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік ортаға
бейімделуінің ұғымы мен
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. 1. Әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымының теориялық
мәселелері ... ... ..
І. 2.Бостандыққа шыққан тұлғалардың жеке басын зерттеудің криминологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың арасындағы қылмыс
рецидивінің алдын алудың практикалық мәселелері ... ... ... ... ... ..
ІІ. 1. Постпенитенциарлық қылмыстылықтың
ерекшеліктері ... ... ... ... ...
ІІ. 2. Қылмыстық жазадан босатылғандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің
постпенитенциарлық қылмыстылықтың алдын алудағы маңызы ... ...
II. 3. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі
шетелдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
ТАРАУ І. Қылмыстық жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік ортаға
бейімделуінің ұғымы мен негіздемесі
І. 1. Әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымының теориялық мәселелері
Адамның қоғамдық ортада өмір сүре отырып тұлға ретінде қалыптасатыны
белгілі. Адамның әлеуметтенуі табиғи қасиеттер негізінде әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, мәдени орта, мектеп, өзімен жасты тұлғалардан
құралған топтардың және т.б., яғни әлеуметтік орта деп аталатын қоғамдық
шеңбердің негізгі ықпал етуі барысында орын алады. Осы аталған ортада адам
тәрбие алады, оның психологиялық, өнегелік, құқықтық және басқа да
қағидалары қалыптасады және де соларға сәйкестікте адам әлеуметтік ортада
орын алған жағдайлар мен өзгерістерге тәуелді түрде өзінің жүріс-
тұрыстарының одан арғы негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл үрдісте адам оның
тек енжар түріндегі бақылаушысы болып ғана қалмайды, қоршаған ортаға
белсенді түрде әсер ете отырып ол оның қатысушысы болады. Адамның мінез-
құлқында оның іс-әрекеттерінде жүзеге асырылған әлеуметтік ортаның
элементтері қорытылады [1,199.]. Ендеше тұлғаның қалыптасуы адамды адамға
айналдырудың көп қырлы процесі, жеке тұлғаның қалыптасқан әлеуметтік
жағдайларға белсенді түрде бейімделуі және жинақталған тәжірибені қарым-
қатынас, жүріс-тұрыс, қызмет арқылы жүзеге асыруы [2, 22.].
Тұлғаны әлеуметтендіру (социализация) [лат. socialis -
қоғамдық] тұлғаның қалыптасу үрдісі, берілген қоғамға, әлеуметтік
қауымдастыққа, топқа тән болып табылатын білімдерді, құндылықтарды және
нормаларды игеруі, жеке адамның қоғамдық өмірге тартылуы [3,735.].
Адамның өмірі мен қызметінің барысында оны қоршаған әлеуметтік орта
жүйелі түрде өзгеріске ұшырап отырады. Бұл жағдай жеке адамның өзі тап
болатын жаңа ортаға үнемі бейімделіп отыруға деген қажеттілігін туындатады
және осының барысында жаңа әлеуметтік байланыстарды орнату ұжымның немесе
ұйымның жекелеген мүшелерімен қарым-қатыс пен байланысқа түсудің сипатын
өзгерту, жаңа әлеуметтік рөлдер мен қызметтерді кейде тіпті әлеуметтік
бейімдік бағдарын да айқындау қажет болады.
Ендеше әлеуметтендірудің негізгі міндеті тұлғаның қоғамдағы
қалыпты қызметін қамтамасыз ету болып табылады. Тұлғаның әлеуметтенуі жеке
адамның қоғамға, нақты шағын топқа, өзіне ең жақын тұрған әлеуметтік ортаға
бейімделуінің қажетті шарты. Әлеуметтену үрдісі жеке адамның бүкіл өмір
жолында орын алады [4, 40-45.].
Жекелеген ұжымдар мен топтардың жеке тұлғаларға қоятын өнегелік
талаптары, оларда қалыптасқан психологиялық хал-ахуал, бекітілген тәртіптер
жүйесі бір-бірімен салыстырғанда өзіндік айырмашылықтарға ие болатындығын
үнемі ескеру қажет. Адамды барынша жақын қоршаған әлеуметтік орта болып
табылатын ұжымдар мен топтардағы өнегелілік және психологиялық
жағдайлардағы айырмашылық жеке адамнан өзінің жүріс-тұрысын, көзқарастары
мен сенімдерін, тәлімдері мен дағдыларын әртүрлі шағын топтардағы
талаптарға және ондағы әлеуметтік-құндылықтық бағыттар жүйесіне белгілі бір
шамада бейімдеуді талап етеді.
Тұлғаның әлеуметтенуі ұғымына тұлғаның әлеуметтік
бейімделуі ұғымы өзінің ішкі мазмұны жағынан барынша жақын келеді.
Тұлғаның үнемі өзгерістерге ұшырап тұратын өзін қоршаған
әлеуметтік ортаға бейімделуінің, сол ортаның өнегелік талаптарын,
тәртіптерін, әлеуметтік ұстанымдарын және құндылықтық бағыттар жүйесін
қабылдап алуының үрдісін әлеуметтік психологияда тұлғаның әлеуметтік
бейімделу үрдісі (процесс) ретінде қарастырады.
Бейімделу (адаптация) [лат. adaptatio adaptare - бейімделу] –
1) организмдердің құрылысы мен қызметі өзгеріске ұшыраған тіршілік
жағдайларына бейімделуі; 2) әлеуметтік – жеке тұлғаның немесе әлеуметтік
топтың өзгеріске ұшыраған әлеуметтік ортаға белсенділікпен бейімделуінің
үрдісі [3, 23.]. Осыдан адаптация терминінің қоғамдық ғылымдарға жаратылыс
тану ғылымдарынан енгенін және әлеуметтік бейімделу ұғымының мазмұны
бастапқы биологиялық мәніндегі бейімделуден өзгеше екендігін айқын
аңғарамыз.
Жаңа әлеуметтік ортаға адамның бейімделу үрдісі әдетте ол адам
үшін белгілі бір психологиялық қиындықтарды туындататындығы аян, себебі
жаңа әлеуметтік ортаға тап болу өз кезегінде міндетті түрде сол ортаны
құрайтын топтың құрылымындағы оның әлеуметтік рөлі мен міндеттерінің
өзгерістерге ұшырауына алып келеді, соның салдарынан қалыптасқан дағдылар
мен әдеттерді өзгерту, жүріс-тұрыстың, өзге адамдармен қарым-қатынастың
жаңа ережелерін қабылдау қажеттіліктеріне итермелейді. Қоғамның тарихи
нысандарының дамуына байланысты әлеуметтік бейімделудің, яғни тұлғаның
берілген қоғамда үстемдік құратын нормалар, әлеуметтік және моральдық
құндылықтар жүйесіне кірігу тәсілдері де өзгереді. Әлеуметтік бейімделу
процесі тұлғаның жүріс-тұрысын бар мүмкіндіктердің шегінде бекітілген
әлеуметтік нормаларды сақтай отырып (соның ішінде құқықтық сипаттағы)
әлеуметтік ортаның талабына сәйкестендіруден тұрады.
Әлеуметтік бейімделудің барысында жеке тұлғаның және әлеуметтік
ортаның олардың қоғамдық қызмет өрісіндегі бірігіп әрекет етуі орын алады.
Тіршілік жағдайына адамның бейімделуі биологиялық бейімделумен
салыстырғанда барынша күрделі екендігі түсінікті. Адам сана иесі бола
отырып өзін қоршаған әлеуметтік ортаның ол үшін тың болып табылатын жаңа
талаптарын қабылдау қабілетіне ие болып ғана қоймайды, сонымен бірге
олардың дамытылуын да болжамдай біледі. Қарапайым түрдегі бейімделу
қоршаған ортамен бірігіп әрекет ету үрдісін белсенділікпен реттеумен
алмастырылады [5, 33.].
Осы түсініктің ғалымдар арасында барынша кең таралғанына
қарамастан, оның ішкі мазмұндық жағы бірдей бағалауға ие бола
бермейтіндігін айта кеткен орынды. Әлеуметтік ортаға бейімделу мәселелерін
қарастырған кейбір авторлар бейімделе білу жағына ерекше назар аударған
сияқты. Олардың ұстанымы бойынша жеке тұлға қалыптасқан қоғамдық
қатынастарға және олардың әлеуметтік мәртебелерінің өзгерулерімен
байланысты жағдайларға селқостықпен бой үйретіп, бейімделеді [6,105., 7,
65.].
Әлеуметтік бейімделу ұғымын дәл осындай мазмұнда түсіндірудің
аталған құбылыстың ішкі мазмұнын ашуда белгілі бір толықсыздыққа әкеп
тірейтіні айқын аңғарылады. Егер адамның өзін қоршаған ортаға тек
бейімделіп ғана қоймай, өзінің саналы түрдегі қызметімен ол ортаны
өзгерістерге де ұшырататындығын ескерсек аталған толықсыздық барынша айқын
көзге түсетіндей.
Олай болса өзгеріске ұшырайтын тіршілік жағдайларына жеке
тұлғаның әлеуметтік бейімделуі үрдісі оның тіршілік жағдайларына қарапайым
түріндегі бейімделуі ұғымынан кеңірек мазмұнға ие болады. Әлеуметтік
жағдайлардың өзгеріске ұшырауы барысында өзінің жүріс-тұрыстарын оған
икемдей білу қабілеттілігі тек адамға ғана тән болады. Сонымен бірге адам
санасының көмегімен әлеуметтік қызметке өзінің бейімделу үрдісін мақсатты
бағытта бақылап және реттеп отырады. Адам тек түйсіктік бейімделуге ғана
иек артпай, саналы түрде өмірдегі өз орынын іздестіріп таба білуі тиіс [8,
197.].
Зерттеушілердің келесі бір тобы жеке тұлғаның әлеуметтік
бейімделуі үрдісін оның берілген ортаның нормалар, моралдық құндылықтар,
дәстүрлер жүйесіне кірігуі және өзінің жеке басының мінез-құлқын
көрсетілген нормалар жүйесімен сәйкестендіруі ретінде сипаттайды [1, 197.].
Берілген анықтама жеке тұлғаның аталмыш әлеуметтік нормалар
жүйесіне қандай жолдар, тәсілдер арқылы кірігітіндігін көрсетпейді, яғни
онда жеке тұлғаның тіршілік ету ортасымен бірігіп әрекет етуінің мазмұны
ашылмайды. Бұл оның басты кемшілігі болып табылады. Әлеуметтік психологияда
жеке тұлғаның әлеуметтік ортаның нормаларын меңгеруінің екі тәсілі – оларды
ақыл-оймен сезіну жолы және қоршаған ортаның талаптарының жеке тұлғаның
жүріс-тұрыстары мен мінез-құлқының ішкі нормаларына айналуы
(интериализация) жолы аталып көрсетіледі [9, 71.].
Зерттеушілердің үшінші тобы бейімделу ең алдымен жеке тұлғаның
қошаған әлеуметтік ортамен белсенді түрдегі бейімделушілік байланыстарына
негізделеді деп атап көрсетеді [10, 44-52.]. Әлеуметтік бейімделудің
өзіндік сапасы ретінде сананың белсенді қатысуы; адамның еңбек қызметінің
ортаға әсері; тұрмыстың әлеуметтік жағдайларына сәйкестікте өзінің
әлеуметтік бейімделуінінің нәтижелерін адамның қарқынды түрде өзгертуі
аталып көрсетіледі. Адамның қызметі қайта құрушы сипатқа ие болғандықтан
адам қоғамы тек қарапайым түріндегі бейімделуші ғана емес, сондай-ақ
бейімдеуші де жүйе болып табылатындығын атап көрсеткен Э. С. Маркарянның
ұстанымы назар аударуға тұраралық [11, 43.].
Алайда берілген авторлар әлеуметтік бейімделу ұғымының
анықтамасында жеке тұлғаның ортамен бірігіп әрекеттесуі фактісін атап
көрсете отырып осындай әрекеттестіктің қандай әлеуметтік және психологиялық
тетіктердің көмегімен жүзеге асырылатындығын және әлеуметтік ортаға
бейімделу үрдісі табысты жүргенде нәтиже қандай болатындығын дәл басып
айтпайды. Осыдан –ақ әлеуметтік бейімделу ұғымына берілген жоғарыда
келтірілген анықтамалардың осы құбылыстың мазмұнын толық ашып бере
алмайтындығын байқауға болады. Сонымен бірге олар әлеуметтік ортаның жеке
тұлғаның санасына және мінез-құлқына аталған тұлға тартылған қызмет арқылы
әсер етуі факторын ескермейді [12, 122.].
Әлеуметтік бейімделу ұғымына анықтама беруде ең алдымен
бейімделуші тұлғаның қызметтің белгілі бір түрлеріне бейімделуін және оның
барысында екі үрдіс: жеке тұлға мен ортаның біріккен әрекеті және оның
тіршілік ортасының нормаларының талаптарына бейімделуі қатар орын алады
деп есептейтін ғалымдардың ұстанымдары біздің ойымызша шындыққа барынша
жақын келетін сияқты [13,62-67., 14,9.].
Әлеуметтік орта және жеке тұлға тұрақты түрде өзара
әрекеттестікте болады: әлеуметтік орта жеке тұлғаға әсер етеді, оны
қалыптастырады; жеке тұлға өз тарапынан басқа адамдармен қатынасқа түсе
отырып әлеуметтік ортада әрекет етеді, әртүрлі қауымдастықтардың қызметіне
қатыса отырып сол ортаны құрады, оны белгілі бір әлеуметтік сапаға ие
қылады. Жеке тұлға мен әлеуметтік ортаның бірігіп әрекет етуі ең алдымен
адамдардың іс-әрекеттерінде көрініс табады, олар тіршілік кешетін
объективтік қоғамдық болмыспен шартталады. Жеке тұлғаның психологиялық
өмірі және оны қоршаған орта олардың қызметтерімен ажырамас байланыста. Осы
аталған жәйтті субъектінің объектіге мақсатты бағытта әсер етуі ретінде
қарастырған дұрыс.
Субъекті мен объектінің қатынасынан тыс қызметтің болуы мүмкін
емес. Қызмет қашанда объектіге бағытталған субъектінің белсенділігімен
байланысты. Қандай жағдайда да адам немесе адамдар тобы қызметтің
субъектісі болатын болса қызметтің объектісі болып адам да, жануар да,
жансыз зат та табылуы мүмкін.
Әлеуметтік бейімдеу ұғымының әлеуметтендіру ұғымымен тығыз
байланысты екендігін біз жоғарыда атап өткен болатынбыз, олай болса олардың
қатынасын ашу, біз зерттегелі отырған мәселені жан-жақты терең талдау үшін
міндетті түрде қажет болады.
Әлеуметтік бейімделу және әлеуметтену ұғымдарының қатынасының
мәселесі көптеген ғалымдардың назарын өзіне аударып келеді [15,127., 16,
62.].
В.И. Войтенконың пікірінше әлеуметтену өзіне бейімделуді де
кірістіреді және осы термин жеке тұлға мен қоғамның бірігіп әрекет етуін
ғылыми сипаттаудың ұғымдық аппаратына енгізілген себебі ол бейімделумен
салыстырғанда сыйымдырақ және дәлірек [17, 27-37.]. Әлеуметтену ұғымының
бейімделу түсінігінен кеңірек екендігіне келісе отырып аталған ұғымдарды
синоним ретінде қолдануға тырысумен келісе қою қиындау.
Әлеуметтенудің тек жалпы даму, қалыптасумен байланыстырылатын,
ал бейімделудің қалыптасқан қарым-қатыс пен қызметтің жаңа жағдайларына тап
болған кездегі бейімделушілік үрдістерімен байланыстырылатын сәттері сирек
емес [18, 65-70.].
Бейімделу үрдісі жеке тұлғаның дамуынан оның қалыптасуынан
бөлек қарастырыла алмайды деп ойлаймыз. Сонымен бірге бейімделу үрдісі көп
жағдайда жеке тұлғаның дербестік ерекшеліктеріне сәйкес келетін
субъективтік тұрғыдан дамуы деп Л. М. Растова дұрыс айтады. Жеке адамның
қажеттіліктері мен ішкі қозғаушыларының құрылымдары бейімделу үрдісінің
негізгі түрлерін анықтап, айқындайды: әлеуметтік ортаға белсенді әсер
етудің басымдылығымен сипатталатын түрі және шағын ортаның мақсаттары мен
құндылықты бағдарларын енжар конформистік түрде қабылдаумен айқындалатын
түрі [18, 351-356.].
Өзінің сенімдері, көзқарастары, құндылықтық бағыттар жүйесі,
әдеттері мен дағдылары белгілі бір шамада бойына әбден сіңісті болып қалған
ересек адам үшін жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу көп реттерде оңайға
соқпайды және оның барысында үлкен ішкі күйзелістер орын алады.
Тұлғаның жаңа ортаға әлеуметтік жағынан бейімделуі үрдісінің
күрделілігі физиологиялық тұрғыдан алғанда бейімделудің уақытша нерв
байланыстары жүйесін қайта құруды талап ететіндігімен, ал бұл өз кезегінде
жүріс-тұрыстың қалыптасқан дағдысын белгілі бір шамада кей кездерде тіпті
түбірімен өзгертуді талап ететіндігімен түсіндіріледі. Адамды қоршаған жаңа
әлеуметтік орта оның үйреншікті ортасынан қаншама көп өзгерістерге ие
болса, оның динамикалық (қарқынды) дағдысы да соншама үлкен өзгерістерге
ұшырауы тиіс. Сондықтан тұлғаның жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу үрдісі
көп жағдайларда ішкі және сыртқы қайшылықтар және қақтығыстармен қатар
жүреді, ал жүріс-тұрыстың жеткілікті шамадағы тұрақты тәсілі және жаңа
әлеуметтік ортамен қарым-қатынастың жүйесі біртіндеп барып орнығады. Жеке
тұлғаны қоғамдық өмірге кіріктірудің нақты нысандарының олқылығының мысалы
ретінде кейбір жағдайларда жекелеген тұлғалардың әлеуметтік бейімделуінің
қанағаттанарлықсыз жағдайда жүруінің мүмкіндігін келтіруге болады. Қылмысты
қанағаттанарлықсыз әлеуметтік бейімделудің мүмкін болатын нәтижелерінің
бірі ретінде қарастыру қылмыстың себептерін зерттеудің бағыттары мен
әдістерін айқындауда, қылмыстылықпен күрестегі заңнаманы жетілдіруде үлкен
маңызға ие болады.
Әлеуметтенудің негізгі қызметі – жеке адамның қоғамдағы қалыпты
қызметін қамтамасыз ету. Бейімделу үрдісінде қоғамдық реттелген жүріс-
тұрыстың жеке тұлғаның ішкі құрылымдары қызметінің оның мүдделеріне,
құндылықты бағдарларына, әсерленгіштігінің (темперамент) ерекшіліктеріне
сәйкестендіруге қол жеткізіледі [19, 221.].
Қорыта айтқанда әлеуметтену және әлеуметтік бейімделу
ұғымдарының басты айырмашылығы біздің ойымызша олардың көлемінде немесе
оларда көрініс табатын үрдістердің жүзеге асуының ұзақтығында емес, ол
үрдістердің ішкі мазмұнының өзінде, олардың сапалық тұрғыдан алғандағы
өзіндік ерекшеліктерінде.
Әлеуметтену үнемі және біртіндеп тәжірибені жинақтау, білімін
кеңейту, тәлім алу жолымен жүзеге асырылады. Жеке тұлғаның әлеуметтік
сапасы, оның көзқарастары, ұғымдары, құндылық бағдарлары, ұстанымдары,
бағытталуы жаңадан қалыптасқандай болады. Бейімделу болса ендігі
қалыптасқан жүріс-тұрыстың, дағдылардың, ұстанымдардың, ұғымдардың қайта
құрылуы жолымен жүзеге асырылады. Егер әлеуметтену үрдісін мінездеуде
әдетте жеке тұлғаның әлеуметтендіруші факторларға кері ықпалы ескерілмейтін
болса, бейімделу үрдісін талдау барысында тек жеке тұлғаның бойындағы
өзгерістерді ғана емес, сондай-ақ жеке тұлғаның сол ортаға әкелген
өзгерістерін де ескеру қажет. Жеке адам әлеуметтік ортамен, әлеуметтік
тәжірибемен қатынаса оның эталондарын орната отырып белгілі бір ортаға өзі
әсер етеді. Бейімделу жеке адамның әлеуметтік ортаға кірігуімен анықталады.
Адам қоғамдық өмірдің белсенді қатысушысы немесе тек оның бақылаушысы болуы
мүмкін. Жеке тұлғаның әлеуметтік ортамен макро орта деңгейіндегі біріккен
әрекеті әлеуметтену үрдісі арқылы орнатылатын болса, ал адамның микро
ортамен (отбасы, еңбек ұжымы, оған ең жақын тұрған орта) өзара
әрекеттестігі әлеуметтік бейімделу үрдісінің негізінде орнатылады.
Әлеуметтік бейімделу ұғымының мазмұнын оның әлеуметтену
ұғымымен қатысын талдау оның төмендегідей сипатты белгілерін айырып
көрсетуге мүмкіндік береді:
- әлеуметтік бейімделу дегеніміз тұлғаның және әлеуметтік ортаның шағын
орта деңгейіндегі қарым-қатыс және бірлескен қызмет жағдайындағы оған
бейімделу жолымен жүзеге асатын біріккен әрекеттестігінің күрделі,
қайшылықты үрдісі болып табылады;
- әлеуметтік бейімделу мәселесі егер жеке адам қоғамның, өзін тікелей
қоршаған ортаның нормативтік талаптарын қабылдап, оларға мойынұсынуға
дайын болғанда ғана шешілуі мүмкін;
- әлеуметтік бейімделу үрдісі енжар және белсенді (басым көп
жағдайларда) сипаттарға ие болады.
- әлеуметтік бейімделу – үнемі жетілдіріліп отыратын үрдіс;
- жеке тұлғаның бейімделгендігінің дәрежесін тек ғана қарым-қатыс, жүріс-
тұрыс және қызмет нәтижелеріне қарап бағалауға болады.
Олай болса әлеуметтік бейімделуді оның жеке тұлғаның өзін қоршаған
шағын топпен біріккен әрекеттестігін оған қарым-қатыс, қызмет арқылы ең
жақын тұрған әлеуметтік ортаның нормаларын, моральдық құндылықтарын,
дәстүрлерін ақыл-ой арқылы сезіну жолымен немесе интериализация жолымен
оған белгілі бір шамада бейімделуімен , оның жеке ұстанымдары мен
әлеуметтік ортаның одан күтетін үміттері арасындағы динамикалық тепе-
теңдікті орнату арқылы субъектінің бейімделу жағдайына қол жеткізуін
қамтамасыз ететін өзінідік ерекшеліктерге ие болатын әлеуметтік-
психологиялық құбылыс ретінде қарастыру керек
Әлеуметтік бейімделу – сыртқы жағдайлар мен әрбір жеке адам
үшін өзіндік ерекшеліктерге ие болатын ішкі жағдайлардың бірігіп
әрекеттесуі барысында орын алатын күрделі де қайшылықты процесс болып
табылады. Өзінің мәнісі бойынша жеке тұлғаның барлық дамуы өзгеріске
ұшырайтын адамның өз кезегінде құбылып тұратын ортамен үзіліссіз әрекеті
болып табылып, жеке адамнан оны қоршаған ортаның жаңа талаптарына, жаңа
әлеуметтік үміттерге күрделі және икемді реакцияны талап етеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ бостандыққа
шыққан адамдардың әлеуметтік жағынан бейімделу үрдісін тек жазаны өтегеннен
кейін жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу үрдісі, осы ортаның әлеуметтік
ұстанымын және құндылық бағдарлық жүйесін қабылдауы, ерікті азматтардың
әлеуметтік рөлін және функцияларын ( кейде мәжбүрлеу жолымен ) меңгеруі
ретінде ғана пайымдаудан кеңірек қарастырған дұрыс болады. Әлеуметтік
ортаға бейімдеу ұғымына біздің ойымызша, сотталған адамдарды жазасын өтеу
барысындағы оларды түзету және тәрбиелеу үрдісі де кірістірілуі тиіс
себебі, ол ақыр аяғында оларды бостандықтағы өмірге өнегелілік,
психологиялық және ұйымдастырушылық жағынан дайындау үрдісі болып табылады.
Жазасын өтеуден босатылғандарды әлеуметтік ортаға бейімдеу
үрдісі бей-берекет түрде жүргізілмейді: ол осыған өкілетті мемлекеттік
органдармен және қоғамдық ұйымдармен басқарылады. Сотталған адамдар жазасын
өтегеннен кейін пайда болатын кейбір қоғамдық қатынастар бостандыққа шыққан
адамдардың бейімделуіне кедергі келтіретін факторларды жою немесе алдын алу
мақсаттарын көздей отырып құқық нормаларымен реттеледі.
Жазаны өтеуден босатылғандардың әлеуметтік ортаға бейімделуін
осылай ұғынуды басшылыққа ала отырып оның барлық үрдісін өзара байланысты
екі кезеңге бөліп қарастыруға болады: сотталғандарды түзету мекемесінде
бостандықтағы өмірге өнегелік, психологиялық және ұйымдастырушылық
тұрғысынан дайындау кезеңі және бостандыққа шыққандардың еркін өмір
жағдайына бейімделу, олардың өздерінің әлеуметтік ұстанымы және рөлдерін
анықтау, жаңа әлеуметтік ортаның талаптары мен құндылық бағдарлар жүйесін
қабылдау және осы үрдісті мемлекеттік органдар және қоғамдық ұйымдар
тарапынан басқару кезеңі.
Аталған кезеңдердің әрқайсысына сотталғандардың және
бостандыққа шыққандардың жеке басына да және олар жазасын өтегеннен кейін
бейімделетін әлеуметтік ортаға да әсер ететін өзіндік психологиялық-
педагогикалық, ұйымдастырушылық және құқықтық құралдар тән болады.
Сонымен бірге біздің ойымызша осы мәселеге қатысты тек
адаптация терминін қолдану белгілі бір мазмұндық толықсыздыққа
соқтыратындай. Себебі, біз бейімделу ретінде нақты тұлғаның өзін қоршаған
әлеуметтік ортада қабыл алынған жүріс-тұрыс нормаларын қабыл алуы, оларға
оның мойынұсынуын түсінеміз. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың
қоғамдық пайдалы қызметке араласуына, олардың қалыпты әлеуметтік ортаға
барынша тығыз кірігуінің неғұрлым тез және жемісті түрде жүзеге асуы
мақсатына бағытталған мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар тарапынан
жасақталып жүзеге асырылатын шаралар кешенін біз қылмыстық жазасын өтеп
шыққан тұлғаларды әлеуметтік бейімдеу ретінде ұғынғанымыз дұрыс. Олардың
біріншісінде, яғни бейімделудің барысында негізгі екпін жеке тұлғаның өзіне
түсірілетін болса, екінші жағдайда, яғни бейімдеуде негізгі жүк осыған
жауапты мемлекеттік органдар мен осы мәселені шешумен айналысатын қоғамдық
ұйымдарға жүктеледі. Сондықтан біздің ойымызша бейімделу және бейімдеу
ұғымдарын қолдану барысында олардың ішкі мазмұнына ерекше назар аударған
дұрыс болады деп есептейміз.
Философия, әлеуметтану, психология ғылымдарында, қылмыстық-атқару
құқығында, криминологияда жинақталған теориялық тұжырымдар және теориялық
материалдарды талдау негізінде тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ұғымының
жалпы анықтамасына сүйене отырып бас бостандығынан айыру орындарынан
бостандыққа шыққан тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделуі ұғымына
төмендегідей анықтама берген дұрыс деп санаймыз.
Тұлғалардың ерекше санаты болып табылатын бас бостандығынан
айыру орындарынан бостандыққа шыққандарға жеке адамның жағымды әлеуметтік
ортамен оның қарым қатынасқа түсуі, жүріс-тұрысы, қызметінің арқасында сол
ортаға белгілі бір дәрежеде бейімделуі жолымен көрінісін табатын,
әлеуметтік ортаның нормативтік талаптарына, қылмыстық-құқылық нормаларына
және қоғамдық өмір ережелеріне мойын ұсынуды қарастыратын, мемлекеттік және
қоғамдық бақылаудың жүзеге асырылуымен өзінің жүріс-тұрыстарын жоғарыда
аталған нормалармен сәйкестікке келтіруге ықпал ететін әлеуметтік үрдісті
түзеу мекемелерінен бостандыққа шыққандардың әлеуметтік ортаға бейімделуі
ретінде түсіну қажет.
І. 2. Бостандыққа шыққан тұлғалардың жеке басын зерттеудің криминологиялық
мәселелері
Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның қылмыстық - атқару
заңнамасымен қарастырылған акция екендігі және қылмыстық - атқару құқығы
ғылымының зерттеу пәні болып табылатындығы белгілі. Алайда, жазасын өтеп
жатқан тұлғалардың түзелуі мен тәрбиеленуінің процесі басқа да ғылымдар,
мәселен, педагогика, психология, әлеуметтік психология және тағы басқалар
тұрғысынан зерттеледі. Осы аталған ғылымдардың жалпы қағидаларын және
тиісті әдістерін қолданудың нәтижесінде педагогиканың (еңбекпен түзеу
педагогикасы), психологияның (еңбекпен түзеу психологиясы) ерекше салалары
қалыптасып, сотталғандар еңбегінің экономикасының теориялық тұжырымдары
жасақталады.
Түзеу мекемелерінің қызметі негізінен алғанда сотталғандардың және
басқа да адамдардың тарапынан қылмыс жасаудан жалпы және жекелей
сақтандырудың мақсаттарына қол жеткізуге бағытталғандықтан, бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны атқару криминологиялық сипаттағы
фактор да болып табылады. Осыған байланысты заң әдебиеттерінде бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуы мен оның салдарының
мәселелеріне жеткілікті назар аударылмай келеді деп санауға толық негіз бар
сияқты. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуының мәселелерін
теориялық тұрғыдан зерттеу негізінен алғанда сотталғандарды түзеу және
тәрбиелеу мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік беретін шараларды ғылыми
негіздеуге бағытталған. Сонымен бірге, біздің ойымызша еңбекпен түзеу
қызметі жазаны атқару барысында орын алған криминогендік мән – жайларға да
ықпал етуі тиіс. Ол өз кезегінде сотталған адамдардың жазаны өтеу барысында
және жазаны өтегеннен кейін жасауы мүмкін қылмыстарының алдын алып,
сақтандыру үшін маңызға ие болады. Сондықтан, еңбекпен түзеушілік ықпал ету
үрдісінде еңсерілуі, өз кезегінде жазаны өтеп жатқан немесе жазасын өтеп
шыққан тұлғалар тарапынан жасалуы мүмкін қылмыстардың алдын алуға мүмкіндік
беретін мән – жайларды анықтау қажеттілігі пайда болды.
Сотталған адамдардың жазаны өтеу барысында немесе жазасын өтеп
шыққаннан кейінгі жасайтын қылмыстары мен өзге де құқық бұзушылықтарымен
табысты түрде күрес жүргізу үшін бас бостандығынан айыру түріндегі
қылмыстық жазаны атқару немесе оны өтеп шыққаннан кейін пайда болатын
криминалдық құбылыстар туралы білім қажет болады [20, 133.].
Осыған байланысты криминологияда пенитенциарлық криминология немесе
криминопенология деп аталатын жаңа ғылыми бағыттарды тұжырымдап, жасақтау
туралы ұсыныстар жасалған [21, 138-139.].
Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу барысында және
бостандыққа шыққаннан кейін сотталғандармен жасалатын қылмыстарға
жүргізілген криминологиялық зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда
пенитенциарлық (еңбекпен-түзеу) криминологияны жеке криминологиялық теория
ретінде қарастыруға толық негіз бар сияқты. Ол өзіне криминологияның
зерттеу нәрсесінің барлық элементтерін кірістіргенімен онымен өзінің
мазмұндық сипатымен сәйкес келмейтін өзіндік ерекше зерттеу пәніне ие
болады.
Криминологияның зерттеу пәнінің бірінші элементі – қылмыстылықты
(біздің жағдайымызда бас бостандығынан айыру орындарындағы сотталғандар
арасындағы қылмыстылық және қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың қылмыс
жасауы) талдау осындай өзіндік ерекшелікті айқын көрсетеді. Бас
бостандығынан айыру орындарындағы қылмыстылықтың өзегі және оның шеңберімен
қамтылатын қылмыстар оны қылмыстылықтың басқа барлық түрлерінен
ерекшелейді.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей бас бостандығынан айыру орындарындағы
қылмыстылықтың себептері және қылмыс жасауға ықпал ететін мән-жайлар да
өзіндік ерекшеліктерге ие. Түзеу мекемелеріндегі қылмыстылыққа әрине,
қылмыстылықты тұтас алғандағы себептер кешені жанама негізде болса да ықпал
ететіндігі түсінікті. Дегенмен криминологиялық және әлеуметтік-
психологиялық зерттеулердің мәліметтерін басшылыққа алар болсақ
еркіндіктегі өмір жағдайында алынған қылмыскерлік тәжірибе мен бас
бостандығынан айыру орындарындағы мінез-құлықтың арасындағы тікелей
тәуелділік байқалмайды [21, 140.]. Мүмкін бұл жағдай керісінше, яғни бас
бостандығынан айыру орындарында алынған қылмыскерлік тәжірибе бостандықтағы
өмір жағдайларында қылмыс жасауға ықпал ететін болар. Біздің ойымызша
мәселе арнайы зерттеуді талап етеді. Тұтасымен алғандағы қылмыстылықтың
шарты болып табылатын себептік кешен бір жағынан жазаны атқару кезінде орын
алатын процестер және құбылыстармен еңсеріледі немесе бейтараптандырылады.
Екінші жағынан бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаға тән болып
табылатын әлеуметтік-психологиялық механизмдердің әрекет етуіне байланысты
өз кезегінде бас бостандығынан айыру орындарындағы сотталғандар арасындағы
қылмыстылықтың шарты болып табылатын жаңа жағымсыз мән-жайлар пайда болады.
Сондықтанда түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың себебі өзінің негізінде
бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуына сипатты болып
табылатын құбылыстар және процестермен байланысты деп санауға толық негіз
пайда болады.
Қылмыстық жаза өзінің табиғаты бойынша қарама-қайшылықты құбылыс
болып табылады. Тұтасымен алғандағы қылмыстылықпен күрес өрісіндегі
қоғамдық қатынастарды реттеудің жағымды, бірақ барынша өткір құралы бола
отырып ол сонымен бірге әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық сипаттағы
белгілі бір жағымсыз салдарды туындатады. Аталған салдар өзінің барынша
айқын көрінісін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолдану барысында
табады [22, 45.]. Олар өзінің адамның жеке басына ықпал ету күші бойынша
жазаның мазмұнын құрайтын негізгі жапа шектіруші және түзеу-тәрбиелеуші
шаралардан асып түседі [23, 79.]. Бұл өз кезегінде тұлғаның жазаны өтеу
барысындағы және одан кейінгі мінез-құлқына айтарлықтай әсер етеді. Осы
жағдайда түзеу колонияларындағы қылмыстылық, сондай-ақ жазаны өтегеннен
кейінгі қылмыстылық бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуының
әлеуметтік жағдайларының қазіргі орын алып отырған барлық жүйесімен, ең
алдымен сотталғанға дейінгі өмір жағдайларымен және жазаның нақ осы түріне
тән болатын қоғамнан оқшаулау жағдайларымен тығыз байланысты деп тоқтам
жасауға негіз береді [24, 94-99.].
Жазаны атқару мен өтеудің сипатынан туындайтын сотталғандарды
қоғамнан қатаң оқшаулау шарасы сотталған адамдарға кейбір қалыпты өмірлік
қажеттіліктерді (қарым-қатыс, жүріп-тұру, жыныстық қажеттілік т.с.с.) толық
қанағаттандыруға мүмкіндік бермейді. Ол өз кезегінде оларды
қанағаттандырудың тәсілдерін белсенді түрде іздестіруге (соның ішінде
құқыққа қайшы әдістермен де) итермелейді және де осы жағдай сотталғандардың
қылмыс жасауына да алып келуі мүмкін. Қанағаттандырылмаған өмірілік
қажеттіліктердің, заңды институттардың дисфункциясын толтыруға бағытталған
нормативті негізде реттелмеген қызметтердің өмірде стихиялы түрде орын
алуына алып келуінің мүмкіндігін зерттеушілер атап көрсетеді [25, 88-89.].
Адамның кез келген соның ішінде қоғамға қарсы жүріс-тұрысы да жеке
тұлғаның ортамен өзара әркеттестігінің нысаны болып табылатындығын ескере
отырып, түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың себептерін айқындаудың алғы
шарты болып жазаны өтеу барысындағы сотталғандар арасындағы орын алатын
құбылыстар мен процестерді терең талдау болып табылады деп санаймыз.
Жеке тұлғаның мінез-құлқына оны тікелей қоршаған әлеуметтік ортаның
барынша күшті ықпал ететіндігі белгілі. Осы айтылған жағдай біз қарастырып
отырған тұлғалар санатына да қатысты. Сотталған адамдардың өзара
әрекеттестігі бір жағынан жазаны өтеу режимінің, яғни әрекет етуші заңнама
талаптарымен, ал екінші жағынан олардың арасында қабылданған формальдықсыз
нормалар және де қалыптасқан құндылықтар мен рөлдерді бөлісумен реттелетін
(сотталғандардың субмәдениеті) ерекше орта құрайды [26, 110-111.].
Қылмыскердің жеке басы да криминологияның зерттеу пәнінің элементі
болып табылатындығы белгілі. Пенитенциарлық криминологияға қатысты айтар
болсақ онда әңгіме қылмыскердің жеке басының ерекше түрі сотталған адамның
жеке басы туралы болады.
Бас бостандығынан айыру орындарында жасалатын қылмыстар қоршаған
әлеуметтік ортаның криминогендік сипатымен түсіндіріледі. Сотталған
адамдардың өзіне ең жақын әлеуметтік ортамен бірігіп әрекет етуінің
нәтижесінде оларда әртүрлі қоғамдық құбылыстарға деген тұрақты көзқарас
қалыптасады. Ол көзқарас қоршаған өмірдің белгілі-бір құбылыстарына жауап
қайтаратын психологиялық реакциялардың қағидалары түрінде бекіп, жеке
тұлғаның мінездерінің қасиеттерін және жеке басының ерекшеліктерін
айқындайтын факторға айналуы әбден мүмкін. Сондықтан жазаны өтеу барысында
қылмыс жасаған сотталғандардың жеке басын зерттеудің міндеті – құқыққа
қарсы мінез-құлықты детерминиациялаушы заңдылықтарды танып-білу болып
табылады.
Сотталғандардың барынша криминогендік топтарын анықтау теоретикалық
тұрғыдан да және практикалық тұрғыдан да белгілі-бір қызығушылықты
туындатады, себебі ол жазаны өтеу барысында немесе бостандыққа шыққаннан
кейін қылмыс жасауға жол беретін сотталған адамның бет-бейнесін
қалыптастыруға мүмкіндік береді, ал ол өз кезегінде осындай адамдарға
қатысты дербес-сақтандырушылық ықпалдарды ғылыми тұрғыдан негіздеуге және
олардың бұдан былайғы жүріс-тұрыстарына болжам жасауға мүмкіндік туғызады.
Түзеу мекемесінде немесе одан бостандыққа шыққаннан кейін қылмыс жасайтын
сотталған адамның жеке басының өзіндік қасиеттерін зерттемей қылмыстық
мінез-құлықтың механизмін және оның себептерін ашып түсіндіру қиын болады.
Сондықтан жазаны өтеу барысында немесе оны өтеп бостандыққа шыққаннан
кейін қылмыс жасайтын сотталғандардың жеке басы қылмыстық-мінез құлықтың
себептік шарттылығының тізбегіндегі негізгі бөлшектердің бірі бола отырып,
пенитенциарлық криминология пәнінің мазмұнындағы өзінің дербес және
маңызды орынын алуы тиіс. Сайып келгенде осы айтылғандар бас бостандығынан
айыру орындарынан жазасын өтеп шыққандардың арасындағы қылмыстылықпен күрес
өрісінде жүзеге асырылуға тиісті шаралар кешенінің тиісті элементі ретінде
қабылдануы керек деп санаймыз.
Рецидивтік қылмыстылықпен күрес мәселелерін шешу үшін түзеу
мекемесінен бостандыққа шығар кезінде сотталған адамның жеке басын
зерттеудің маңызы зор екендігін тағы да бір қайталап өтсек артық болмас.
Ғылыми әдебиеттерде сотталғандардың жеке басы негізінен алғанда
еңбекпен-түзетушілік ықпал етулердің объектісі, жазасын өтеп шыққандардың
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасы ретінде ғана қарастырылған сияқты [27,
57-120.].
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғандардың жеке
басының ерекшеліктері және олардың жазаны өтеп шыққаннан кейінгі бейімделу
үрдісіне тигізетін әсері қылмыстық-атқару құқығы бойынша жұмыстарда
шындығын айтқанда терең зерттелмеген.
Бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделу ендігі қалыптасып
болған тұлғаның өмірдің жаңа жағдайларына икемделуі ретінде
қарастырылатындықтан түзеу мекемесінен бостандыққа шыққан жеке тұлға
әлеуметтік бейімделудің субъектісі ретінде әркет етсе керек.
Бас бостандығынан айыру орынынан босатылған адам өзін қоршаған
ортадан өзіне қажеттіні алумен ғана айналысатын, белгілі бір деңгейдегі
танып-білуші тіршілік иесі ретінде ғана емес, сонымен бірге нақ сол ортада
өзі де әрекет етіп, оны өзгертуші ретінде де бағалануы тиіс. Ол өзін
қоршаған тар түсінігіндегі және кең көлеміндегі, яғни микро және макро
деңгейдегі әлеуметтік ортаның ықпалымен өзгерістерге ұшырай отырып сонымен
бірге сол өзін қоршаған ортаны өзінің қажеттіліктері мен сұраныстарына
бейімдеу арқылы әлеуметтік ортаны да өзгерістерге ұшыратады.
Жазаға тартылған тұлғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына
бейімдеудің екінші кезеңінің механизмін дұрыс түсіну үшін, олардың жаңа
әлеуметтік ортаға табысты түрде бейімделуіне кедергі келтіретін факторларды
бейтараптандыру немесе жою үшін, сонымен бірге осы процесті тиімді түрде
басқару үшін мыналарды біріншіден, олардың жеке бастарының кейбір
әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық ерекшеліктерін, екіншіден, олар
жазасын өтегеннен кейін бейімделетін нақты әлеуметтік ортаны, ол ортаның
бұл адамдардың одан арғы жүріс-тұрысына әсер етуінің механизмі мен сипатын
білу қажет.
Жазадан босатылғандардың жеке бастарының әлеуметтік-
психологиялық және педагогикалық қасиеттерін қарастыру барысында адамның
жеке басын және оның қасиеттерін берілген адамның басқа адамдармен тікелей
және жанама түрде бірлесіп әрекет етуінің үрдісінде пайда болатын
әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастыратын әлеуметтік
психологияда жалпы қабылданған ортақ анықтаманы басшылыққа алған дұрыс.
Заң саласындағы зерттеу әдебиеттерінде қылмыскердің жеке басын
танып-білудегі ыңғайлылық үшін оның әлеуметтік маңызды қасиеттерін
жүйелеудің бірнеше танымал тәсілдері де баршылық. Мысалы, Ю. Д. Блувштейн
ол белгілерді өзіндік ерекшеліктерге ие болмайтын оған демографиялық
сипаттағы – жынысы, жас шамасы, отбасы жағдайы, тұрғылықты жері және т.б.,
және әлеуметтік белгілерді кірістіретін өзіндік ерекшеліктері бар белгілер
(білім, мәдениет, кәсібі, еңбекке қатысы және т.с.с.) қылып бөледі [28,
7.].
Сотталған адамның жеке басын зерттеу үшін белгілердің келесідей
топтары әлеуметтік және демографиялық; жеке тұлғаның психологиялық
ерекшеліктері; кінәлі адамның қылмыс жасауымен және қылмыстық қызметімен
байланысты ерекшеліктері зерттелуі тиіс – деп есептейді А. С. Михлин [29,
10-11.].
Біздің ойымызша сотталғандардың жеке басының белгілерін
өзіндік ерекшеліктері бар және ерекшеліктері жоқ ретінде бөліп
қарастырмайтын А. С. Михлиннің пікірі көңілге қонымдырақ сияқты. Әрине бұл
жерде белгілі бір шекараны белгілеу қиын және де оның ешқандай практикалық
маңызы да жоқ болар. Сонымен бірге сотталғандардың жеке басын зерттеуде
және қылмыстық мінез-құлықтың барысында басымдыққа ие болатын жалпы
белгілер мен қасиеттерді талдау барысында Ю. М. Антонян айтқандай бұл
тұлға таным нәрсесі сапасында зерттеушінің алдында қарама қайшылықтардың
тұтас бірлігіндей көрініс береді. Ол алдымен аталған бірлікті оның
жекелеген бөлшектерін талдау үшін бөледі, ал сосын оларды бастапқы
тұтастығында алайда жеке дара талданған күйінде қайта біріктіреді. Осындай
жолмен бір жағынан оның барлық элементтерінің арасындағы байланыстарды
кірістіре отырып құбылыстың жүйелік жай-күйіне қол жеткізілсе, екінші
жағынан – қайшылықтардың әрбір тарапын түсіндірудегі бұрмалаушылық пен
біржақтылық еңсеріледі [30, 56.].
Қылмыскерлердің жеке басын қазіргі уақыттағы зерттеудің кемшілігі,
оны танып білудің, ең алдымен қылмыстық жүріс-тұрысты сонымен бірге
қылмыскерлердің өмір салтын және қарым-қатысын зерттеумен
байланыстырылмайтындығында. Осыдан кейін адамның өзара әрекеттестіктегі
жеке басының қандай қасиеттерінің барынша криминогендік болып табылатындығы
туралы әлсіз түсінік қалыптасады, ал ол болса өз кезегінде қылмыстық жүріс-
тұрысқа болжам жасап және оның алдын алуды барынша қиындатады.
Адамның жеке басындағы оның қоғамға қарсы қасиеттерінің қалыптасуының
бастаулары, жолдары, нысандары мен механизмдері қоршаған ортамен немесе
қылмыс алдындағы жағдаймен өзара әрекеттестікте қылмыстық жүріс-тұрыстың
ерекшеліктері, басқа сөзбен айтқанда қылмыскердің бойындағы қылмыстың
себептік кешеніне кірістірілетіннің барлығы криминология үшін маңызды.
Сотталған адамның жеке басын зерттеу оның құндылықтық бағдарларында,
оның ұстанымдарында, әлеуметтік мәртебелерінде және рөлдерінде, өмір салты
мен жүріс-тұрысында жазаны өтеу кезіндегі ортаның ықпалы, жаңа жағдайларға
бейімделудің қиындықтарының ықпалымен орын алатын өзгерістерді зерттеуді де
кірістіруі тиіс [30, 6-20.].
Ол туралы барлық мәліметтердің жиынтығы оның жүріс-тұрысына болжам
жасаудың негізіне жатқызылуы тиіс-деп санайды Г. Аванесов [30, 296-303.].
Адамның жеке басын зерттеуді тұтастық әдісімен жүргізу – дейді О. И.
Табидзе, оларды жеке ғылымдармен оқшау түрінде зерттеулерге тән болып
табылатын жеке бастың қасиеттерін абсолютистік ұғынуларға жол бермейді [31,
50.].
Қылмыскердің жеке басы типологиялық мәністегі құбылыс ретінде белгілі
бір қоғамдық қатынастармен шартталатын барынша жалпылама тұрақты,
айтарлықтай әлеуметтік-психологиялық қасиеттер мен сапалардың иесі – деп
атап көрсетеді К. Е. Игошев [32, 26.].
Қылмыскердің жеке басына жалпы анықтама беруді теориялық жағынан
теріске шығару шындығында жекені әлеуметтікке жатқызудан бас тартуды
білдіреді өз мәнісінде криминологиялық теорияны әдістемелік тірегінен
айырады – деп санайды У. С. Джекебаев [33, 28-29.].
Қылмыскердің жеке басы туралы тек олармен белгілі бір әрекеттер
жасалғанда ғана айтуға болады. Сонымен бірге адамның барлық әрекеттерінің
арасынан тек қылмыстық заңмен қарастырылғаны ғана қылмыстық іс-әрекет деп
танылады.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың жеке бастарын зерттеуді біз
олардың жеке бастары қасиеттерінің кейбір жалпы топтарының негізінде
жүргізуді ұйғардық.
1. Әлеуметтік және демографиялық сипаттама. Аталған топқа тұлғаның жас
шамасы, оның отбасы жағдайы, денсаулық жағдайы, білім деңгейі, әлеуметтік
топтарға тиістілігі, қамауға алынғанға дейінгі жүріс-тұрысы, қоғамдық
пайдалы еңбекке қатыстылығы, спирттік ішімдіктерді, наркотикалық заттарды
колдануы және т. б.
2. Психологиялық сипаттама – психикалық үрдістердің, жағдайлардың,
қасиеттердің, жеке тұлғаның әлеуметтік бағыттылығының ерекшеліктері мен
адамның табиғи ерекшеліктері.
3. Қылмыстық құқықтық сипаттама – жасалған қылмыстың сипаты туралы
мәліметтер, сотталғандықтың саны, тағайындалған жазаның мерзімі мен түрі
[34, 55.].
Сотталғандардың әлеуметтік-демографиялық сипаттағы мәліметтерін
зерттеу көптеген мәселелерге байланысты қызығушылықтар туғызады. Сотталған
адамдардың да мемлекет тұрғындарының бір бөлігі болып табылатындағы
белгілі. Сондықтанда заңға бағынатын азаматтарға тән болып табылатын
заңдылықтар белгілі бір дәрежеде сотталғандарға да тиісті болып табылады.
Тәрбиелік мақсаттағы жұмыстарды жүргізу барысында әртүрлі жыныстағы, жас
шамасындағы, білім деңгейіндегі азаматтардың әлдеқандай ерекшеліктерін
ескеруге мүмкіндік беретін көптеген заңдылықтар психологиямен және
педагогикамен ашылған. Олар өз кезегінде сотталған адамдармен жұмыс жүргізу
барысында табысты түрде қолданыла алады.
Мемлекеттің тұрғындарын сипаттайтын мәліметтермен салыстырмалы түрде
соталғандар туралы мәліметтер тұрғындардың қандай санаттарының өкілдері
қылмыс жасауға барынша бейім екендігін анықтауға мүмкіндік береді.
Сотталғандар туралы тұтастай алынған және де жазаның әлдебір түрін өтеп
жатқандар туралы мәліметтерді салыстыру біздің соттарымыздың
қылмыскерлердің әртүрлі санаттарына қатысты жазалау саясаты туралы
тұжырымдар жасауға жол ашады.
Жұмысымыздың бұл бөлімінде ең алдымен түзету мекемелерінен
босатылғандардың жаңа әлеуметтік ортадағы мінез-құлқына айтақаларлықтай
әсер ететін, бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуінің бағыттарын
анықтайтын олардың жеке бастарының әлеуметтік-психологиялық және
педагогикалық қасиеттеріне сонымен бірге сотталғандардың жынысына, жас
шамасына, отбасы жағдайына, тұрақты тұрғылықты мекен-жайының болуына,
біліміне, кәсібіне, еңбекке қабілеттілігіне талдау жасауға тырыстық.Түзеу
мекемелерінің жұмыс тәжірибесін зерттеу сотталғандарды өмірдің жаңа
жағдайларына психологиялық тұрғыдан дайындау бағытындағы арнайы жұмыстардың
ұйымдастырылуының қажеттілігін айқын көрсетіп отыр [35, 605.].
Соталған адамдардың жыныстық жағынан бөлінуінің ерекшеліктерінде
бірден атап өтетін мәселе сотталғандардың жалпы санының құрамында
әйелдердің үлес салмағының аз болатындығы. Егер 1970 жылғы санақ
мәліметтерінде әйелдердің саны 6,2% болса, 1994 жылы жүргізілген санақ
мәліметтері бойынша олардың саны 4% дейін азайғандығын анық байқауға
болады. Біз бұл жерде 1994 жылы Ресейдің түзеу мекемелерінде жүргізілген
санақ мәліметтерін келтіріп отырмыз біздің ойымызша Қазақстан
Республикасының түзеу мекемелерінде санақ жүргізу мәселесі уақыттың
еншісінде. Әртүрдегі түзеу мекемелеріндегі әйелдердің саны да әрқилы болып
келеді олардың ең аз үлес салмағы түрмелерде 0,3% және колония қоныстарда
1,4%. 1989 жылы қасақаналықпен қылмыс жасағандарға арналған колония
қоныстарда әйелдердің үлесі 10,5% құраған және олар абайсыздықпен қылмыс
жасағандарға арналған колония қоныстарда да жазаларын өтеген. 1994 жылғы
мәліметтерге сай олардың алғашқысында, яғни қасақаналықпен қылмыс
жасағандарға арналған колония қоныстарда олардың саны тек 2,8% құраса
екінші түрдегі колония қоныстарда әйелдер тіптен болмаған.
Бұл үрдіске факторлардың екі тобы барынша үлкен ықпал етеді. Ең
алдымен әйелдер әдетте қоғамдық қауіптілігі төмен қылмыстарды жасайды.
Қылмыстық топтарда олар негізінен екінші дәрежелі рөлдер атқарады. Күш
қолданушылықпен жасалатын қылмыстарға олар айтарлықтай сирек барады.
Сонымен қатар өзгедей бірдей жағдайлардың барысында соттар ізгілік
қағидаларын басшылыққа ала отырып оларға қатаңдығы төмен жазалар
тағайындап, бас бостандығынан айырмауға тырысады. Оларға көп жағдайда
рақымшылық жасау тиісті болып, ендігі бір бөлігі жазаның орындалуының
кейінге қалдырылуымен бостандықта қалдырылады. Колония қоныстарда
әйелдердің үлес салмағының онша көп болмауы олардың жасайтын қылмыстарының
сипатымен де байланысты.
Сотталған адамдардың жас шамасының сотталғандардың жұріс-
тұрыстарына тікелей ықпал ететіндігін атап көрсету қажет. Осы айтылғандар
М. Б. Метелкин және А. С. Михлин жүргізген зерттеулердің нәтижелерімен де
расталады [36, 34.]. Сотталғандардың жас шамасы бойынша бөлінісіне жасалған
талдауларға қарағанда бас бостандығынан айырылғандардың көпшілігін (86,4%)
20-49 жас шамасындағы адамдар құрайтындығын байқауға болады. Аталған жас
шамасынан жасырақ немесе ересек адамдар бас бостандығынан айыруға
айтарлықтай сирек тартылады.
Біздің жүргізген зерттеулеріміздің нәтижесіне жүгінер болсақ
бас бостандығынан айыру жазасына бірінші тартылғандардың басым көпшілігін,
яғни 95,1% 18-49 жас аралығындағы адамдар құрайды. Бұдан бас бостандығынан
айыру жазасына салыстырмалы түрде алғанда жас адамдардың тартылатындығын
анық байқауға болады. Жалпы алғанда аталған факті бұрыннан да белгілі
болатын. Алайда санақ мәліметтеріне қарағанда сотталғандардың құрамы
жасарған сияқты. Егер 1989 жылы жас бөлінісінің салыстырмалы тығыздығының
ең жоғарғы көрсеткіші 25-29 жас шамасындағыларға тиісті болса, 1994 жылғы
санақта бұл көрсеткіш 20-24 жастағыларға тиістілікті көрсеткен. Аталған
құбылыстың себебін анықтау үшін сотталғандардың жас шамасы бойынша әртүрлі
түзету мекемелерінде орналасуына талдау жасаған дұрыс.
Сотталғандардың негізгі көпшілігін (86,4%) 20-49 жас шамасындағы
адамдар құрағанымен әртүрлі режимдердегі колониялардағы көрініс әрқилы
болып келеді. Жалпы режимдегі ер адамдарға арналған колонияларда 20-39
жастағы адамдар көпшілікті құрайды олардың үлес салмағы 78,1%
сотталғандардың орта жасы 28,6 жас болып табылады. Қатаң режимдегі
колонияларда бұл көрсеткіш бір топқа ығысып ондағы сотталғандардың басым
көпшілігін, яғни 81,4%-ын 25-49 жас шамасындағы адамдар құрап
сотталғандардың орта жасы 35,1 болып отыр. Аталған заңдылық ерекше
режимдегі түзеу колонияларында өзінің көрінісін беріп отыр. Ондағы
сотталғандардың басым көпшілігі, яғни 75,3% 30-49 жас аралығындағы адамдар
олардың орта жасы 42,9 жасты құрайды. Сотталғандардың жасы соттылықтың
санымен айқын аңғарылады [37, 20-23.].
Кез келген адамның өмірінде отбасының алатын маңызы ерекше. Сотталған
адам үшін отбасының маңызын ешнәрсемен салыстыруға болмас. Жазаны өтеу
барысында сотталған адам отбасы тарапынан моральдық және материалдық көмек
алады. Жаза мерзімі аяқталғаннан соң бостандыққа шыққаннан кейін әлеуметтік
бейімделудің барысында отбасы сотталған адамның өмірінде аса маңызды болып
табылады. Сол себепті де сотталған адамның отбасы жағдайы олардың жеке
басын зерттеуде үлкен қызығушылық туғызады.
Тұлғаның отбасының болуы не болмауы, оның адамға ықпал етуінің
дәрежесі, бұл отбасының өзіндік ерекшеліктері – адамның жүріс-тұрысының
қалып жасауындағы маңызды фактор.
Сотталған адамның отбасы жағдайын есепке алу ретроспективалық
тұрғыдан да – сотталған адамның мінездемесі және жазаны өтеу барасындағы
психологиялық-педагогикалық ықпал ету тұрғысынан, сонымен бірге сотталған
адамды постпенитенциарлық кезеңде қайтадан әлеуметтендіруде де айрықша
маңызға ие болады.
1979-1999 санақ материалдарына талдау жасағанда бас
бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жүрген сотталғандардың отбасы
жағдайын сипаттайтын мәліметтер жалпы алғанда жағымсыз сипатқа ие. Мысалы,
1970 жылы сотталғандардың 49,9% некеде тұрмаған болса, 1979 жылы 59,1%,
1989ж – 62.2%, 1994ж – 63,7%, 1999ж 69,1% құраған. Жас шамаларына қатысты
түрде 18-24 жастың арасындағалардың 88,2%. 25-29 жастағылардың 65,6%, 30-39
жастағылардың 36,8%, 40-49 жастағылардың 28,3%, 50-55 жастағылардың 31,3%,
56-60 жастағылардың 25% некеде тұрмаған.
Зерттеу барысында 18-29 жас аралығындағылардың 77% жуығының
некеде тұрмайтындығына назар аудардық. Жас шамасының психологиясында 19-28
жас жастық шекарасы ретінде айқындалады, кейбір реттерде 20-30-ға дейінгі
аралық адам дербес, тәуелсіз өмір сүруге тырысатын, әлеуметтік
белсенділіктің барлық түріне тартылатын және көптеген әлеуметтік ролдерге
ие болатын ер жетудің біріншісі фазасы ретінде қарастырылады. Нақ осы
кезеңде адам некеге тұрып, жас отбасының мәселелерін шешеді. Осындай
өмірлік тәжірибенің болмауы адамның өзінен-өзінің оқшаулануына, жақын
адамдарынан шеттеуіне алып келеді, адам бей-берекет қарым-қатынастарға
түсіп, оның жүріс-тұрыстары болжауға болмайтындай күйге ұшырайды және бұл
жағдай әлеуметтік психологияда жеке тұлғаның аномалды түрде дамуы ретінде
қабылданады.
Сотталған адамдардың отбасының ыдырауы әлі күнге дейін күрделі
мәселе күйінде қалып отыр.
Егер алынған мәліметтер бойынша зерттеу жүргізілген сотталғандардың
орташа алғандағы өтеген жазасы 1,4 жылды құрайтындығын ескерсек, онда
тіркелген некеде тұрған сотталғандардың жыл сайын 6,4 отбасы, яғни 1000
сотталған адамның 64-нің отбасы ажырасып кеткен. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасының тұрғындары арасында 1996-2000 жылдары ажырасу 1000 тұрғынға
шаққанда 2,2% құраған (1996ж 2,6%, 1999ж 1,7%). Олай болса, сотталған
адамдардың отбасының ажырасып кетуі жиірек кездеседі. Біздің мәліметтеріміз
бойынша ажырасқандардың негізгі үлес салмағы 30-39 жас аралығындағыларға
(45,3%) тиісті.
Отбасының ажырасып кетуінің жаңа некелермен толықтырылуы қалай дейтін
болсақ жазаны өтеу кезінде некеде тұрмаған сотталғандардың 3,9% -ы некеге
тұрған, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАРАУ І. Қылмыстық жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік ортаға
бейімделуінің ұғымы мен
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. 1. Әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымының теориялық
мәселелері ... ... ..
І. 2.Бостандыққа шыққан тұлғалардың жеке басын зерттеудің криминологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
ТАРАУ ІІ. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың арасындағы қылмыс
рецидивінің алдын алудың практикалық мәселелері ... ... ... ... ... ..
ІІ. 1. Постпенитенциарлық қылмыстылықтың
ерекшеліктері ... ... ... ... ...
ІІ. 2. Қылмыстық жазадан босатылғандардың әлеуметтік мәселелерін шешудің
постпенитенциарлық қылмыстылықтың алдын алудағы маңызы ... ...
II. 3. Қылмыстық жазасын өтеп шыққандарды әлеуметтік ортаға бейімдеудегі
шетелдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
ТАРАУ І. Қылмыстық жазасын өтеген тұлғалардың әлеуметтік ортаға
бейімделуінің ұғымы мен негіздемесі
І. 1. Әлеуметтік ортаға бейімделу ұғымының теориялық мәселелері
Адамның қоғамдық ортада өмір сүре отырып тұлға ретінде қалыптасатыны
белгілі. Адамның әлеуметтенуі табиғи қасиеттер негізінде әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, мәдени орта, мектеп, өзімен жасты тұлғалардан
құралған топтардың және т.б., яғни әлеуметтік орта деп аталатын қоғамдық
шеңбердің негізгі ықпал етуі барысында орын алады. Осы аталған ортада адам
тәрбие алады, оның психологиялық, өнегелік, құқықтық және басқа да
қағидалары қалыптасады және де соларға сәйкестікте адам әлеуметтік ортада
орын алған жағдайлар мен өзгерістерге тәуелді түрде өзінің жүріс-
тұрыстарының одан арғы негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл үрдісте адам оның
тек енжар түріндегі бақылаушысы болып ғана қалмайды, қоршаған ортаға
белсенді түрде әсер ете отырып ол оның қатысушысы болады. Адамның мінез-
құлқында оның іс-әрекеттерінде жүзеге асырылған әлеуметтік ортаның
элементтері қорытылады [1,199.]. Ендеше тұлғаның қалыптасуы адамды адамға
айналдырудың көп қырлы процесі, жеке тұлғаның қалыптасқан әлеуметтік
жағдайларға белсенді түрде бейімделуі және жинақталған тәжірибені қарым-
қатынас, жүріс-тұрыс, қызмет арқылы жүзеге асыруы [2, 22.].
Тұлғаны әлеуметтендіру (социализация) [лат. socialis -
қоғамдық] тұлғаның қалыптасу үрдісі, берілген қоғамға, әлеуметтік
қауымдастыққа, топқа тән болып табылатын білімдерді, құндылықтарды және
нормаларды игеруі, жеке адамның қоғамдық өмірге тартылуы [3,735.].
Адамның өмірі мен қызметінің барысында оны қоршаған әлеуметтік орта
жүйелі түрде өзгеріске ұшырап отырады. Бұл жағдай жеке адамның өзі тап
болатын жаңа ортаға үнемі бейімделіп отыруға деген қажеттілігін туындатады
және осының барысында жаңа әлеуметтік байланыстарды орнату ұжымның немесе
ұйымның жекелеген мүшелерімен қарым-қатыс пен байланысқа түсудің сипатын
өзгерту, жаңа әлеуметтік рөлдер мен қызметтерді кейде тіпті әлеуметтік
бейімдік бағдарын да айқындау қажет болады.
Ендеше әлеуметтендірудің негізгі міндеті тұлғаның қоғамдағы
қалыпты қызметін қамтамасыз ету болып табылады. Тұлғаның әлеуметтенуі жеке
адамның қоғамға, нақты шағын топқа, өзіне ең жақын тұрған әлеуметтік ортаға
бейімделуінің қажетті шарты. Әлеуметтену үрдісі жеке адамның бүкіл өмір
жолында орын алады [4, 40-45.].
Жекелеген ұжымдар мен топтардың жеке тұлғаларға қоятын өнегелік
талаптары, оларда қалыптасқан психологиялық хал-ахуал, бекітілген тәртіптер
жүйесі бір-бірімен салыстырғанда өзіндік айырмашылықтарға ие болатындығын
үнемі ескеру қажет. Адамды барынша жақын қоршаған әлеуметтік орта болып
табылатын ұжымдар мен топтардағы өнегелілік және психологиялық
жағдайлардағы айырмашылық жеке адамнан өзінің жүріс-тұрысын, көзқарастары
мен сенімдерін, тәлімдері мен дағдыларын әртүрлі шағын топтардағы
талаптарға және ондағы әлеуметтік-құндылықтық бағыттар жүйесіне белгілі бір
шамада бейімдеуді талап етеді.
Тұлғаның әлеуметтенуі ұғымына тұлғаның әлеуметтік
бейімделуі ұғымы өзінің ішкі мазмұны жағынан барынша жақын келеді.
Тұлғаның үнемі өзгерістерге ұшырап тұратын өзін қоршаған
әлеуметтік ортаға бейімделуінің, сол ортаның өнегелік талаптарын,
тәртіптерін, әлеуметтік ұстанымдарын және құндылықтық бағыттар жүйесін
қабылдап алуының үрдісін әлеуметтік психологияда тұлғаның әлеуметтік
бейімделу үрдісі (процесс) ретінде қарастырады.
Бейімделу (адаптация) [лат. adaptatio adaptare - бейімделу] –
1) организмдердің құрылысы мен қызметі өзгеріске ұшыраған тіршілік
жағдайларына бейімделуі; 2) әлеуметтік – жеке тұлғаның немесе әлеуметтік
топтың өзгеріске ұшыраған әлеуметтік ортаға белсенділікпен бейімделуінің
үрдісі [3, 23.]. Осыдан адаптация терминінің қоғамдық ғылымдарға жаратылыс
тану ғылымдарынан енгенін және әлеуметтік бейімделу ұғымының мазмұны
бастапқы биологиялық мәніндегі бейімделуден өзгеше екендігін айқын
аңғарамыз.
Жаңа әлеуметтік ортаға адамның бейімделу үрдісі әдетте ол адам
үшін белгілі бір психологиялық қиындықтарды туындататындығы аян, себебі
жаңа әлеуметтік ортаға тап болу өз кезегінде міндетті түрде сол ортаны
құрайтын топтың құрылымындағы оның әлеуметтік рөлі мен міндеттерінің
өзгерістерге ұшырауына алып келеді, соның салдарынан қалыптасқан дағдылар
мен әдеттерді өзгерту, жүріс-тұрыстың, өзге адамдармен қарым-қатынастың
жаңа ережелерін қабылдау қажеттіліктеріне итермелейді. Қоғамның тарихи
нысандарының дамуына байланысты әлеуметтік бейімделудің, яғни тұлғаның
берілген қоғамда үстемдік құратын нормалар, әлеуметтік және моральдық
құндылықтар жүйесіне кірігу тәсілдері де өзгереді. Әлеуметтік бейімделу
процесі тұлғаның жүріс-тұрысын бар мүмкіндіктердің шегінде бекітілген
әлеуметтік нормаларды сақтай отырып (соның ішінде құқықтық сипаттағы)
әлеуметтік ортаның талабына сәйкестендіруден тұрады.
Әлеуметтік бейімделудің барысында жеке тұлғаның және әлеуметтік
ортаның олардың қоғамдық қызмет өрісіндегі бірігіп әрекет етуі орын алады.
Тіршілік жағдайына адамның бейімделуі биологиялық бейімделумен
салыстырғанда барынша күрделі екендігі түсінікті. Адам сана иесі бола
отырып өзін қоршаған әлеуметтік ортаның ол үшін тың болып табылатын жаңа
талаптарын қабылдау қабілетіне ие болып ғана қоймайды, сонымен бірге
олардың дамытылуын да болжамдай біледі. Қарапайым түрдегі бейімделу
қоршаған ортамен бірігіп әрекет ету үрдісін белсенділікпен реттеумен
алмастырылады [5, 33.].
Осы түсініктің ғалымдар арасында барынша кең таралғанына
қарамастан, оның ішкі мазмұндық жағы бірдей бағалауға ие бола
бермейтіндігін айта кеткен орынды. Әлеуметтік ортаға бейімделу мәселелерін
қарастырған кейбір авторлар бейімделе білу жағына ерекше назар аударған
сияқты. Олардың ұстанымы бойынша жеке тұлға қалыптасқан қоғамдық
қатынастарға және олардың әлеуметтік мәртебелерінің өзгерулерімен
байланысты жағдайларға селқостықпен бой үйретіп, бейімделеді [6,105., 7,
65.].
Әлеуметтік бейімделу ұғымын дәл осындай мазмұнда түсіндірудің
аталған құбылыстың ішкі мазмұнын ашуда белгілі бір толықсыздыққа әкеп
тірейтіні айқын аңғарылады. Егер адамның өзін қоршаған ортаға тек
бейімделіп ғана қоймай, өзінің саналы түрдегі қызметімен ол ортаны
өзгерістерге де ұшырататындығын ескерсек аталған толықсыздық барынша айқын
көзге түсетіндей.
Олай болса өзгеріске ұшырайтын тіршілік жағдайларына жеке
тұлғаның әлеуметтік бейімделуі үрдісі оның тіршілік жағдайларына қарапайым
түріндегі бейімделуі ұғымынан кеңірек мазмұнға ие болады. Әлеуметтік
жағдайлардың өзгеріске ұшырауы барысында өзінің жүріс-тұрыстарын оған
икемдей білу қабілеттілігі тек адамға ғана тән болады. Сонымен бірге адам
санасының көмегімен әлеуметтік қызметке өзінің бейімделу үрдісін мақсатты
бағытта бақылап және реттеп отырады. Адам тек түйсіктік бейімделуге ғана
иек артпай, саналы түрде өмірдегі өз орынын іздестіріп таба білуі тиіс [8,
197.].
Зерттеушілердің келесі бір тобы жеке тұлғаның әлеуметтік
бейімделуі үрдісін оның берілген ортаның нормалар, моралдық құндылықтар,
дәстүрлер жүйесіне кірігуі және өзінің жеке басының мінез-құлқын
көрсетілген нормалар жүйесімен сәйкестендіруі ретінде сипаттайды [1, 197.].
Берілген анықтама жеке тұлғаның аталмыш әлеуметтік нормалар
жүйесіне қандай жолдар, тәсілдер арқылы кірігітіндігін көрсетпейді, яғни
онда жеке тұлғаның тіршілік ету ортасымен бірігіп әрекет етуінің мазмұны
ашылмайды. Бұл оның басты кемшілігі болып табылады. Әлеуметтік психологияда
жеке тұлғаның әлеуметтік ортаның нормаларын меңгеруінің екі тәсілі – оларды
ақыл-оймен сезіну жолы және қоршаған ортаның талаптарының жеке тұлғаның
жүріс-тұрыстары мен мінез-құлқының ішкі нормаларына айналуы
(интериализация) жолы аталып көрсетіледі [9, 71.].
Зерттеушілердің үшінші тобы бейімделу ең алдымен жеке тұлғаның
қошаған әлеуметтік ортамен белсенді түрдегі бейімделушілік байланыстарына
негізделеді деп атап көрсетеді [10, 44-52.]. Әлеуметтік бейімделудің
өзіндік сапасы ретінде сананың белсенді қатысуы; адамның еңбек қызметінің
ортаға әсері; тұрмыстың әлеуметтік жағдайларына сәйкестікте өзінің
әлеуметтік бейімделуінінің нәтижелерін адамның қарқынды түрде өзгертуі
аталып көрсетіледі. Адамның қызметі қайта құрушы сипатқа ие болғандықтан
адам қоғамы тек қарапайым түріндегі бейімделуші ғана емес, сондай-ақ
бейімдеуші де жүйе болып табылатындығын атап көрсеткен Э. С. Маркарянның
ұстанымы назар аударуға тұраралық [11, 43.].
Алайда берілген авторлар әлеуметтік бейімделу ұғымының
анықтамасында жеке тұлғаның ортамен бірігіп әрекеттесуі фактісін атап
көрсете отырып осындай әрекеттестіктің қандай әлеуметтік және психологиялық
тетіктердің көмегімен жүзеге асырылатындығын және әлеуметтік ортаға
бейімделу үрдісі табысты жүргенде нәтиже қандай болатындығын дәл басып
айтпайды. Осыдан –ақ әлеуметтік бейімделу ұғымына берілген жоғарыда
келтірілген анықтамалардың осы құбылыстың мазмұнын толық ашып бере
алмайтындығын байқауға болады. Сонымен бірге олар әлеуметтік ортаның жеке
тұлғаның санасына және мінез-құлқына аталған тұлға тартылған қызмет арқылы
әсер етуі факторын ескермейді [12, 122.].
Әлеуметтік бейімделу ұғымына анықтама беруде ең алдымен
бейімделуші тұлғаның қызметтің белгілі бір түрлеріне бейімделуін және оның
барысында екі үрдіс: жеке тұлға мен ортаның біріккен әрекеті және оның
тіршілік ортасының нормаларының талаптарына бейімделуі қатар орын алады
деп есептейтін ғалымдардың ұстанымдары біздің ойымызша шындыққа барынша
жақын келетін сияқты [13,62-67., 14,9.].
Әлеуметтік орта және жеке тұлға тұрақты түрде өзара
әрекеттестікте болады: әлеуметтік орта жеке тұлғаға әсер етеді, оны
қалыптастырады; жеке тұлға өз тарапынан басқа адамдармен қатынасқа түсе
отырып әлеуметтік ортада әрекет етеді, әртүрлі қауымдастықтардың қызметіне
қатыса отырып сол ортаны құрады, оны белгілі бір әлеуметтік сапаға ие
қылады. Жеке тұлға мен әлеуметтік ортаның бірігіп әрекет етуі ең алдымен
адамдардың іс-әрекеттерінде көрініс табады, олар тіршілік кешетін
объективтік қоғамдық болмыспен шартталады. Жеке тұлғаның психологиялық
өмірі және оны қоршаған орта олардың қызметтерімен ажырамас байланыста. Осы
аталған жәйтті субъектінің объектіге мақсатты бағытта әсер етуі ретінде
қарастырған дұрыс.
Субъекті мен объектінің қатынасынан тыс қызметтің болуы мүмкін
емес. Қызмет қашанда объектіге бағытталған субъектінің белсенділігімен
байланысты. Қандай жағдайда да адам немесе адамдар тобы қызметтің
субъектісі болатын болса қызметтің объектісі болып адам да, жануар да,
жансыз зат та табылуы мүмкін.
Әлеуметтік бейімдеу ұғымының әлеуметтендіру ұғымымен тығыз
байланысты екендігін біз жоғарыда атап өткен болатынбыз, олай болса олардың
қатынасын ашу, біз зерттегелі отырған мәселені жан-жақты терең талдау үшін
міндетті түрде қажет болады.
Әлеуметтік бейімделу және әлеуметтену ұғымдарының қатынасының
мәселесі көптеген ғалымдардың назарын өзіне аударып келеді [15,127., 16,
62.].
В.И. Войтенконың пікірінше әлеуметтену өзіне бейімделуді де
кірістіреді және осы термин жеке тұлға мен қоғамның бірігіп әрекет етуін
ғылыми сипаттаудың ұғымдық аппаратына енгізілген себебі ол бейімделумен
салыстырғанда сыйымдырақ және дәлірек [17, 27-37.]. Әлеуметтену ұғымының
бейімделу түсінігінен кеңірек екендігіне келісе отырып аталған ұғымдарды
синоним ретінде қолдануға тырысумен келісе қою қиындау.
Әлеуметтенудің тек жалпы даму, қалыптасумен байланыстырылатын,
ал бейімделудің қалыптасқан қарым-қатыс пен қызметтің жаңа жағдайларына тап
болған кездегі бейімделушілік үрдістерімен байланыстырылатын сәттері сирек
емес [18, 65-70.].
Бейімделу үрдісі жеке тұлғаның дамуынан оның қалыптасуынан
бөлек қарастырыла алмайды деп ойлаймыз. Сонымен бірге бейімделу үрдісі көп
жағдайда жеке тұлғаның дербестік ерекшеліктеріне сәйкес келетін
субъективтік тұрғыдан дамуы деп Л. М. Растова дұрыс айтады. Жеке адамның
қажеттіліктері мен ішкі қозғаушыларының құрылымдары бейімделу үрдісінің
негізгі түрлерін анықтап, айқындайды: әлеуметтік ортаға белсенді әсер
етудің басымдылығымен сипатталатын түрі және шағын ортаның мақсаттары мен
құндылықты бағдарларын енжар конформистік түрде қабылдаумен айқындалатын
түрі [18, 351-356.].
Өзінің сенімдері, көзқарастары, құндылықтық бағыттар жүйесі,
әдеттері мен дағдылары белгілі бір шамада бойына әбден сіңісті болып қалған
ересек адам үшін жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу көп реттерде оңайға
соқпайды және оның барысында үлкен ішкі күйзелістер орын алады.
Тұлғаның жаңа ортаға әлеуметтік жағынан бейімделуі үрдісінің
күрделілігі физиологиялық тұрғыдан алғанда бейімделудің уақытша нерв
байланыстары жүйесін қайта құруды талап ететіндігімен, ал бұл өз кезегінде
жүріс-тұрыстың қалыптасқан дағдысын белгілі бір шамада кей кездерде тіпті
түбірімен өзгертуді талап ететіндігімен түсіндіріледі. Адамды қоршаған жаңа
әлеуметтік орта оның үйреншікті ортасынан қаншама көп өзгерістерге ие
болса, оның динамикалық (қарқынды) дағдысы да соншама үлкен өзгерістерге
ұшырауы тиіс. Сондықтан тұлғаның жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу үрдісі
көп жағдайларда ішкі және сыртқы қайшылықтар және қақтығыстармен қатар
жүреді, ал жүріс-тұрыстың жеткілікті шамадағы тұрақты тәсілі және жаңа
әлеуметтік ортамен қарым-қатынастың жүйесі біртіндеп барып орнығады. Жеке
тұлғаны қоғамдық өмірге кіріктірудің нақты нысандарының олқылығының мысалы
ретінде кейбір жағдайларда жекелеген тұлғалардың әлеуметтік бейімделуінің
қанағаттанарлықсыз жағдайда жүруінің мүмкіндігін келтіруге болады. Қылмысты
қанағаттанарлықсыз әлеуметтік бейімделудің мүмкін болатын нәтижелерінің
бірі ретінде қарастыру қылмыстың себептерін зерттеудің бағыттары мен
әдістерін айқындауда, қылмыстылықпен күрестегі заңнаманы жетілдіруде үлкен
маңызға ие болады.
Әлеуметтенудің негізгі қызметі – жеке адамның қоғамдағы қалыпты
қызметін қамтамасыз ету. Бейімделу үрдісінде қоғамдық реттелген жүріс-
тұрыстың жеке тұлғаның ішкі құрылымдары қызметінің оның мүдделеріне,
құндылықты бағдарларына, әсерленгіштігінің (темперамент) ерекшіліктеріне
сәйкестендіруге қол жеткізіледі [19, 221.].
Қорыта айтқанда әлеуметтену және әлеуметтік бейімделу
ұғымдарының басты айырмашылығы біздің ойымызша олардың көлемінде немесе
оларда көрініс табатын үрдістердің жүзеге асуының ұзақтығында емес, ол
үрдістердің ішкі мазмұнының өзінде, олардың сапалық тұрғыдан алғандағы
өзіндік ерекшеліктерінде.
Әлеуметтену үнемі және біртіндеп тәжірибені жинақтау, білімін
кеңейту, тәлім алу жолымен жүзеге асырылады. Жеке тұлғаның әлеуметтік
сапасы, оның көзқарастары, ұғымдары, құндылық бағдарлары, ұстанымдары,
бағытталуы жаңадан қалыптасқандай болады. Бейімделу болса ендігі
қалыптасқан жүріс-тұрыстың, дағдылардың, ұстанымдардың, ұғымдардың қайта
құрылуы жолымен жүзеге асырылады. Егер әлеуметтену үрдісін мінездеуде
әдетте жеке тұлғаның әлеуметтендіруші факторларға кері ықпалы ескерілмейтін
болса, бейімделу үрдісін талдау барысында тек жеке тұлғаның бойындағы
өзгерістерді ғана емес, сондай-ақ жеке тұлғаның сол ортаға әкелген
өзгерістерін де ескеру қажет. Жеке адам әлеуметтік ортамен, әлеуметтік
тәжірибемен қатынаса оның эталондарын орната отырып белгілі бір ортаға өзі
әсер етеді. Бейімделу жеке адамның әлеуметтік ортаға кірігуімен анықталады.
Адам қоғамдық өмірдің белсенді қатысушысы немесе тек оның бақылаушысы болуы
мүмкін. Жеке тұлғаның әлеуметтік ортамен макро орта деңгейіндегі біріккен
әрекеті әлеуметтену үрдісі арқылы орнатылатын болса, ал адамның микро
ортамен (отбасы, еңбек ұжымы, оған ең жақын тұрған орта) өзара
әрекеттестігі әлеуметтік бейімделу үрдісінің негізінде орнатылады.
Әлеуметтік бейімделу ұғымының мазмұнын оның әлеуметтену
ұғымымен қатысын талдау оның төмендегідей сипатты белгілерін айырып
көрсетуге мүмкіндік береді:
- әлеуметтік бейімделу дегеніміз тұлғаның және әлеуметтік ортаның шағын
орта деңгейіндегі қарым-қатыс және бірлескен қызмет жағдайындағы оған
бейімделу жолымен жүзеге асатын біріккен әрекеттестігінің күрделі,
қайшылықты үрдісі болып табылады;
- әлеуметтік бейімделу мәселесі егер жеке адам қоғамның, өзін тікелей
қоршаған ортаның нормативтік талаптарын қабылдап, оларға мойынұсынуға
дайын болғанда ғана шешілуі мүмкін;
- әлеуметтік бейімделу үрдісі енжар және белсенді (басым көп
жағдайларда) сипаттарға ие болады.
- әлеуметтік бейімделу – үнемі жетілдіріліп отыратын үрдіс;
- жеке тұлғаның бейімделгендігінің дәрежесін тек ғана қарым-қатыс, жүріс-
тұрыс және қызмет нәтижелеріне қарап бағалауға болады.
Олай болса әлеуметтік бейімделуді оның жеке тұлғаның өзін қоршаған
шағын топпен біріккен әрекеттестігін оған қарым-қатыс, қызмет арқылы ең
жақын тұрған әлеуметтік ортаның нормаларын, моральдық құндылықтарын,
дәстүрлерін ақыл-ой арқылы сезіну жолымен немесе интериализация жолымен
оған белгілі бір шамада бейімделуімен , оның жеке ұстанымдары мен
әлеуметтік ортаның одан күтетін үміттері арасындағы динамикалық тепе-
теңдікті орнату арқылы субъектінің бейімделу жағдайына қол жеткізуін
қамтамасыз ететін өзінідік ерекшеліктерге ие болатын әлеуметтік-
психологиялық құбылыс ретінде қарастыру керек
Әлеуметтік бейімделу – сыртқы жағдайлар мен әрбір жеке адам
үшін өзіндік ерекшеліктерге ие болатын ішкі жағдайлардың бірігіп
әрекеттесуі барысында орын алатын күрделі де қайшылықты процесс болып
табылады. Өзінің мәнісі бойынша жеке тұлғаның барлық дамуы өзгеріске
ұшырайтын адамның өз кезегінде құбылып тұратын ортамен үзіліссіз әрекеті
болып табылып, жеке адамнан оны қоршаған ортаның жаңа талаптарына, жаңа
әлеуметтік үміттерге күрделі және икемді реакцияны талап етеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылайтын болсақ бостандыққа
шыққан адамдардың әлеуметтік жағынан бейімделу үрдісін тек жазаны өтегеннен
кейін жаңа әлеуметтік ортаға бейімделу үрдісі, осы ортаның әлеуметтік
ұстанымын және құндылық бағдарлық жүйесін қабылдауы, ерікті азматтардың
әлеуметтік рөлін және функцияларын ( кейде мәжбүрлеу жолымен ) меңгеруі
ретінде ғана пайымдаудан кеңірек қарастырған дұрыс болады. Әлеуметтік
ортаға бейімдеу ұғымына біздің ойымызша, сотталған адамдарды жазасын өтеу
барысындағы оларды түзету және тәрбиелеу үрдісі де кірістірілуі тиіс
себебі, ол ақыр аяғында оларды бостандықтағы өмірге өнегелілік,
психологиялық және ұйымдастырушылық жағынан дайындау үрдісі болып табылады.
Жазасын өтеуден босатылғандарды әлеуметтік ортаға бейімдеу
үрдісі бей-берекет түрде жүргізілмейді: ол осыған өкілетті мемлекеттік
органдармен және қоғамдық ұйымдармен басқарылады. Сотталған адамдар жазасын
өтегеннен кейін пайда болатын кейбір қоғамдық қатынастар бостандыққа шыққан
адамдардың бейімделуіне кедергі келтіретін факторларды жою немесе алдын алу
мақсаттарын көздей отырып құқық нормаларымен реттеледі.
Жазаны өтеуден босатылғандардың әлеуметтік ортаға бейімделуін
осылай ұғынуды басшылыққа ала отырып оның барлық үрдісін өзара байланысты
екі кезеңге бөліп қарастыруға болады: сотталғандарды түзету мекемесінде
бостандықтағы өмірге өнегелік, психологиялық және ұйымдастырушылық
тұрғысынан дайындау кезеңі және бостандыққа шыққандардың еркін өмір
жағдайына бейімделу, олардың өздерінің әлеуметтік ұстанымы және рөлдерін
анықтау, жаңа әлеуметтік ортаның талаптары мен құндылық бағдарлар жүйесін
қабылдау және осы үрдісті мемлекеттік органдар және қоғамдық ұйымдар
тарапынан басқару кезеңі.
Аталған кезеңдердің әрқайсысына сотталғандардың және
бостандыққа шыққандардың жеке басына да және олар жазасын өтегеннен кейін
бейімделетін әлеуметтік ортаға да әсер ететін өзіндік психологиялық-
педагогикалық, ұйымдастырушылық және құқықтық құралдар тән болады.
Сонымен бірге біздің ойымызша осы мәселеге қатысты тек
адаптация терминін қолдану белгілі бір мазмұндық толықсыздыққа
соқтыратындай. Себебі, біз бейімделу ретінде нақты тұлғаның өзін қоршаған
әлеуметтік ортада қабыл алынған жүріс-тұрыс нормаларын қабыл алуы, оларға
оның мойынұсынуын түсінеміз. Қылмыстық жазасын өтеп шыққан тұлғалардың
қоғамдық пайдалы қызметке араласуына, олардың қалыпты әлеуметтік ортаға
барынша тығыз кірігуінің неғұрлым тез және жемісті түрде жүзеге асуы
мақсатына бағытталған мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар тарапынан
жасақталып жүзеге асырылатын шаралар кешенін біз қылмыстық жазасын өтеп
шыққан тұлғаларды әлеуметтік бейімдеу ретінде ұғынғанымыз дұрыс. Олардың
біріншісінде, яғни бейімделудің барысында негізгі екпін жеке тұлғаның өзіне
түсірілетін болса, екінші жағдайда, яғни бейімдеуде негізгі жүк осыған
жауапты мемлекеттік органдар мен осы мәселені шешумен айналысатын қоғамдық
ұйымдарға жүктеледі. Сондықтан біздің ойымызша бейімделу және бейімдеу
ұғымдарын қолдану барысында олардың ішкі мазмұнына ерекше назар аударған
дұрыс болады деп есептейміз.
Философия, әлеуметтану, психология ғылымдарында, қылмыстық-атқару
құқығында, криминологияда жинақталған теориялық тұжырымдар және теориялық
материалдарды талдау негізінде тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ұғымының
жалпы анықтамасына сүйене отырып бас бостандығынан айыру орындарынан
бостандыққа шыққан тұлғалардың әлеуметтік ортаға бейімделуі ұғымына
төмендегідей анықтама берген дұрыс деп санаймыз.
Тұлғалардың ерекше санаты болып табылатын бас бостандығынан
айыру орындарынан бостандыққа шыққандарға жеке адамның жағымды әлеуметтік
ортамен оның қарым қатынасқа түсуі, жүріс-тұрысы, қызметінің арқасында сол
ортаға белгілі бір дәрежеде бейімделуі жолымен көрінісін табатын,
әлеуметтік ортаның нормативтік талаптарына, қылмыстық-құқылық нормаларына
және қоғамдық өмір ережелеріне мойын ұсынуды қарастыратын, мемлекеттік және
қоғамдық бақылаудың жүзеге асырылуымен өзінің жүріс-тұрыстарын жоғарыда
аталған нормалармен сәйкестікке келтіруге ықпал ететін әлеуметтік үрдісті
түзеу мекемелерінен бостандыққа шыққандардың әлеуметтік ортаға бейімделуі
ретінде түсіну қажет.
І. 2. Бостандыққа шыққан тұлғалардың жеке басын зерттеудің криминологиялық
мәселелері
Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның қылмыстық - атқару
заңнамасымен қарастырылған акция екендігі және қылмыстық - атқару құқығы
ғылымының зерттеу пәні болып табылатындығы белгілі. Алайда, жазасын өтеп
жатқан тұлғалардың түзелуі мен тәрбиеленуінің процесі басқа да ғылымдар,
мәселен, педагогика, психология, әлеуметтік психология және тағы басқалар
тұрғысынан зерттеледі. Осы аталған ғылымдардың жалпы қағидаларын және
тиісті әдістерін қолданудың нәтижесінде педагогиканың (еңбекпен түзеу
педагогикасы), психологияның (еңбекпен түзеу психологиясы) ерекше салалары
қалыптасып, сотталғандар еңбегінің экономикасының теориялық тұжырымдары
жасақталады.
Түзеу мекемелерінің қызметі негізінен алғанда сотталғандардың және
басқа да адамдардың тарапынан қылмыс жасаудан жалпы және жекелей
сақтандырудың мақсаттарына қол жеткізуге бағытталғандықтан, бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны атқару криминологиялық сипаттағы
фактор да болып табылады. Осыған байланысты заң әдебиеттерінде бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуы мен оның салдарының
мәселелеріне жеткілікті назар аударылмай келеді деп санауға толық негіз бар
сияқты. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуының мәселелерін
теориялық тұрғыдан зерттеу негізінен алғанда сотталғандарды түзеу және
тәрбиелеу мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік беретін шараларды ғылыми
негіздеуге бағытталған. Сонымен бірге, біздің ойымызша еңбекпен түзеу
қызметі жазаны атқару барысында орын алған криминогендік мән – жайларға да
ықпал етуі тиіс. Ол өз кезегінде сотталған адамдардың жазаны өтеу барысында
және жазаны өтегеннен кейін жасауы мүмкін қылмыстарының алдын алып,
сақтандыру үшін маңызға ие болады. Сондықтан, еңбекпен түзеушілік ықпал ету
үрдісінде еңсерілуі, өз кезегінде жазаны өтеп жатқан немесе жазасын өтеп
шыққан тұлғалар тарапынан жасалуы мүмкін қылмыстардың алдын алуға мүмкіндік
беретін мән – жайларды анықтау қажеттілігі пайда болды.
Сотталған адамдардың жазаны өтеу барысында немесе жазасын өтеп
шыққаннан кейінгі жасайтын қылмыстары мен өзге де құқық бұзушылықтарымен
табысты түрде күрес жүргізу үшін бас бостандығынан айыру түріндегі
қылмыстық жазаны атқару немесе оны өтеп шыққаннан кейін пайда болатын
криминалдық құбылыстар туралы білім қажет болады [20, 133.].
Осыған байланысты криминологияда пенитенциарлық криминология немесе
криминопенология деп аталатын жаңа ғылыми бағыттарды тұжырымдап, жасақтау
туралы ұсыныстар жасалған [21, 138-139.].
Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу барысында және
бостандыққа шыққаннан кейін сотталғандармен жасалатын қылмыстарға
жүргізілген криминологиялық зерттеулердің нәтижелеріне қарағанда
пенитенциарлық (еңбекпен-түзеу) криминологияны жеке криминологиялық теория
ретінде қарастыруға толық негіз бар сияқты. Ол өзіне криминологияның
зерттеу нәрсесінің барлық элементтерін кірістіргенімен онымен өзінің
мазмұндық сипатымен сәйкес келмейтін өзіндік ерекше зерттеу пәніне ие
болады.
Криминологияның зерттеу пәнінің бірінші элементі – қылмыстылықты
(біздің жағдайымызда бас бостандығынан айыру орындарындағы сотталғандар
арасындағы қылмыстылық және қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдардың қылмыс
жасауы) талдау осындай өзіндік ерекшелікті айқын көрсетеді. Бас
бостандығынан айыру орындарындағы қылмыстылықтың өзегі және оның шеңберімен
қамтылатын қылмыстар оны қылмыстылықтың басқа барлық түрлерінен
ерекшелейді.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей бас бостандығынан айыру орындарындағы
қылмыстылықтың себептері және қылмыс жасауға ықпал ететін мән-жайлар да
өзіндік ерекшеліктерге ие. Түзеу мекемелеріндегі қылмыстылыққа әрине,
қылмыстылықты тұтас алғандағы себептер кешені жанама негізде болса да ықпал
ететіндігі түсінікті. Дегенмен криминологиялық және әлеуметтік-
психологиялық зерттеулердің мәліметтерін басшылыққа алар болсақ
еркіндіктегі өмір жағдайында алынған қылмыскерлік тәжірибе мен бас
бостандығынан айыру орындарындағы мінез-құлықтың арасындағы тікелей
тәуелділік байқалмайды [21, 140.]. Мүмкін бұл жағдай керісінше, яғни бас
бостандығынан айыру орындарында алынған қылмыскерлік тәжірибе бостандықтағы
өмір жағдайларында қылмыс жасауға ықпал ететін болар. Біздің ойымызша
мәселе арнайы зерттеуді талап етеді. Тұтасымен алғандағы қылмыстылықтың
шарты болып табылатын себептік кешен бір жағынан жазаны атқару кезінде орын
алатын процестер және құбылыстармен еңсеріледі немесе бейтараптандырылады.
Екінші жағынан бас бостандығынан айыру түріндегі қылмыстық жазаға тән болып
табылатын әлеуметтік-психологиялық механизмдердің әрекет етуіне байланысты
өз кезегінде бас бостандығынан айыру орындарындағы сотталғандар арасындағы
қылмыстылықтың шарты болып табылатын жаңа жағымсыз мән-жайлар пайда болады.
Сондықтанда түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың себебі өзінің негізінде
бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуына сипатты болып
табылатын құбылыстар және процестермен байланысты деп санауға толық негіз
пайда болады.
Қылмыстық жаза өзінің табиғаты бойынша қарама-қайшылықты құбылыс
болып табылады. Тұтасымен алғандағы қылмыстылықпен күрес өрісіндегі
қоғамдық қатынастарды реттеудің жағымды, бірақ барынша өткір құралы бола
отырып ол сонымен бірге әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық сипаттағы
белгілі бір жағымсыз салдарды туындатады. Аталған салдар өзінің барынша
айқын көрінісін бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолдану барысында
табады [22, 45.]. Олар өзінің адамның жеке басына ықпал ету күші бойынша
жазаның мазмұнын құрайтын негізгі жапа шектіруші және түзеу-тәрбиелеуші
шаралардан асып түседі [23, 79.]. Бұл өз кезегінде тұлғаның жазаны өтеу
барысындағы және одан кейінгі мінез-құлқына айтарлықтай әсер етеді. Осы
жағдайда түзеу колонияларындағы қылмыстылық, сондай-ақ жазаны өтегеннен
кейінгі қылмыстылық бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның атқарылуының
әлеуметтік жағдайларының қазіргі орын алып отырған барлық жүйесімен, ең
алдымен сотталғанға дейінгі өмір жағдайларымен және жазаның нақ осы түріне
тән болатын қоғамнан оқшаулау жағдайларымен тығыз байланысты деп тоқтам
жасауға негіз береді [24, 94-99.].
Жазаны атқару мен өтеудің сипатынан туындайтын сотталғандарды
қоғамнан қатаң оқшаулау шарасы сотталған адамдарға кейбір қалыпты өмірлік
қажеттіліктерді (қарым-қатыс, жүріп-тұру, жыныстық қажеттілік т.с.с.) толық
қанағаттандыруға мүмкіндік бермейді. Ол өз кезегінде оларды
қанағаттандырудың тәсілдерін белсенді түрде іздестіруге (соның ішінде
құқыққа қайшы әдістермен де) итермелейді және де осы жағдай сотталғандардың
қылмыс жасауына да алып келуі мүмкін. Қанағаттандырылмаған өмірілік
қажеттіліктердің, заңды институттардың дисфункциясын толтыруға бағытталған
нормативті негізде реттелмеген қызметтердің өмірде стихиялы түрде орын
алуына алып келуінің мүмкіндігін зерттеушілер атап көрсетеді [25, 88-89.].
Адамның кез келген соның ішінде қоғамға қарсы жүріс-тұрысы да жеке
тұлғаның ортамен өзара әркеттестігінің нысаны болып табылатындығын ескере
отырып, түзеу мекемелеріндегі қылмыстылықтың себептерін айқындаудың алғы
шарты болып жазаны өтеу барысындағы сотталғандар арасындағы орын алатын
құбылыстар мен процестерді терең талдау болып табылады деп санаймыз.
Жеке тұлғаның мінез-құлқына оны тікелей қоршаған әлеуметтік ортаның
барынша күшті ықпал ететіндігі белгілі. Осы айтылған жағдай біз қарастырып
отырған тұлғалар санатына да қатысты. Сотталған адамдардың өзара
әрекеттестігі бір жағынан жазаны өтеу режимінің, яғни әрекет етуші заңнама
талаптарымен, ал екінші жағынан олардың арасында қабылданған формальдықсыз
нормалар және де қалыптасқан құндылықтар мен рөлдерді бөлісумен реттелетін
(сотталғандардың субмәдениеті) ерекше орта құрайды [26, 110-111.].
Қылмыскердің жеке басы да криминологияның зерттеу пәнінің элементі
болып табылатындығы белгілі. Пенитенциарлық криминологияға қатысты айтар
болсақ онда әңгіме қылмыскердің жеке басының ерекше түрі сотталған адамның
жеке басы туралы болады.
Бас бостандығынан айыру орындарында жасалатын қылмыстар қоршаған
әлеуметтік ортаның криминогендік сипатымен түсіндіріледі. Сотталған
адамдардың өзіне ең жақын әлеуметтік ортамен бірігіп әрекет етуінің
нәтижесінде оларда әртүрлі қоғамдық құбылыстарға деген тұрақты көзқарас
қалыптасады. Ол көзқарас қоршаған өмірдің белгілі-бір құбылыстарына жауап
қайтаратын психологиялық реакциялардың қағидалары түрінде бекіп, жеке
тұлғаның мінездерінің қасиеттерін және жеке басының ерекшеліктерін
айқындайтын факторға айналуы әбден мүмкін. Сондықтан жазаны өтеу барысында
қылмыс жасаған сотталғандардың жеке басын зерттеудің міндеті – құқыққа
қарсы мінез-құлықты детерминиациялаушы заңдылықтарды танып-білу болып
табылады.
Сотталғандардың барынша криминогендік топтарын анықтау теоретикалық
тұрғыдан да және практикалық тұрғыдан да белгілі-бір қызығушылықты
туындатады, себебі ол жазаны өтеу барысында немесе бостандыққа шыққаннан
кейін қылмыс жасауға жол беретін сотталған адамның бет-бейнесін
қалыптастыруға мүмкіндік береді, ал ол өз кезегінде осындай адамдарға
қатысты дербес-сақтандырушылық ықпалдарды ғылыми тұрғыдан негіздеуге және
олардың бұдан былайғы жүріс-тұрыстарына болжам жасауға мүмкіндік туғызады.
Түзеу мекемесінде немесе одан бостандыққа шыққаннан кейін қылмыс жасайтын
сотталған адамның жеке басының өзіндік қасиеттерін зерттемей қылмыстық
мінез-құлықтың механизмін және оның себептерін ашып түсіндіру қиын болады.
Сондықтан жазаны өтеу барысында немесе оны өтеп бостандыққа шыққаннан
кейін қылмыс жасайтын сотталғандардың жеке басы қылмыстық-мінез құлықтың
себептік шарттылығының тізбегіндегі негізгі бөлшектердің бірі бола отырып,
пенитенциарлық криминология пәнінің мазмұнындағы өзінің дербес және
маңызды орынын алуы тиіс. Сайып келгенде осы айтылғандар бас бостандығынан
айыру орындарынан жазасын өтеп шыққандардың арасындағы қылмыстылықпен күрес
өрісінде жүзеге асырылуға тиісті шаралар кешенінің тиісті элементі ретінде
қабылдануы керек деп санаймыз.
Рецидивтік қылмыстылықпен күрес мәселелерін шешу үшін түзеу
мекемесінен бостандыққа шығар кезінде сотталған адамның жеке басын
зерттеудің маңызы зор екендігін тағы да бір қайталап өтсек артық болмас.
Ғылыми әдебиеттерде сотталғандардың жеке басы негізінен алғанда
еңбекпен-түзетушілік ықпал етулердің объектісі, жазасын өтеп шыққандардың
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасы ретінде ғана қарастырылған сияқты [27,
57-120.].
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғандардың жеке
басының ерекшеліктері және олардың жазаны өтеп шыққаннан кейінгі бейімделу
үрдісіне тигізетін әсері қылмыстық-атқару құқығы бойынша жұмыстарда
шындығын айтқанда терең зерттелмеген.
Бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделу ендігі қалыптасып
болған тұлғаның өмірдің жаңа жағдайларына икемделуі ретінде
қарастырылатындықтан түзеу мекемесінен бостандыққа шыққан жеке тұлға
әлеуметтік бейімделудің субъектісі ретінде әркет етсе керек.
Бас бостандығынан айыру орынынан босатылған адам өзін қоршаған
ортадан өзіне қажеттіні алумен ғана айналысатын, белгілі бір деңгейдегі
танып-білуші тіршілік иесі ретінде ғана емес, сонымен бірге нақ сол ортада
өзі де әрекет етіп, оны өзгертуші ретінде де бағалануы тиіс. Ол өзін
қоршаған тар түсінігіндегі және кең көлеміндегі, яғни микро және макро
деңгейдегі әлеуметтік ортаның ықпалымен өзгерістерге ұшырай отырып сонымен
бірге сол өзін қоршаған ортаны өзінің қажеттіліктері мен сұраныстарына
бейімдеу арқылы әлеуметтік ортаны да өзгерістерге ұшыратады.
Жазаға тартылған тұлғаларды бостандықтағы өмір жағдайларына
бейімдеудің екінші кезеңінің механизмін дұрыс түсіну үшін, олардың жаңа
әлеуметтік ортаға табысты түрде бейімделуіне кедергі келтіретін факторларды
бейтараптандыру немесе жою үшін, сонымен бірге осы процесті тиімді түрде
басқару үшін мыналарды біріншіден, олардың жеке бастарының кейбір
әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық ерекшеліктерін, екіншіден, олар
жазасын өтегеннен кейін бейімделетін нақты әлеуметтік ортаны, ол ортаның
бұл адамдардың одан арғы жүріс-тұрысына әсер етуінің механизмі мен сипатын
білу қажет.
Жазадан босатылғандардың жеке бастарының әлеуметтік-
психологиялық және педагогикалық қасиеттерін қарастыру барысында адамның
жеке басын және оның қасиеттерін берілген адамның басқа адамдармен тікелей
және жанама түрде бірлесіп әрекет етуінің үрдісінде пайда болатын
әлеуметтік маңызды қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастыратын әлеуметтік
психологияда жалпы қабылданған ортақ анықтаманы басшылыққа алған дұрыс.
Заң саласындағы зерттеу әдебиеттерінде қылмыскердің жеке басын
танып-білудегі ыңғайлылық үшін оның әлеуметтік маңызды қасиеттерін
жүйелеудің бірнеше танымал тәсілдері де баршылық. Мысалы, Ю. Д. Блувштейн
ол белгілерді өзіндік ерекшеліктерге ие болмайтын оған демографиялық
сипаттағы – жынысы, жас шамасы, отбасы жағдайы, тұрғылықты жері және т.б.,
және әлеуметтік белгілерді кірістіретін өзіндік ерекшеліктері бар белгілер
(білім, мәдениет, кәсібі, еңбекке қатысы және т.с.с.) қылып бөледі [28,
7.].
Сотталған адамның жеке басын зерттеу үшін белгілердің келесідей
топтары әлеуметтік және демографиялық; жеке тұлғаның психологиялық
ерекшеліктері; кінәлі адамның қылмыс жасауымен және қылмыстық қызметімен
байланысты ерекшеліктері зерттелуі тиіс – деп есептейді А. С. Михлин [29,
10-11.].
Біздің ойымызша сотталғандардың жеке басының белгілерін
өзіндік ерекшеліктері бар және ерекшеліктері жоқ ретінде бөліп
қарастырмайтын А. С. Михлиннің пікірі көңілге қонымдырақ сияқты. Әрине бұл
жерде белгілі бір шекараны белгілеу қиын және де оның ешқандай практикалық
маңызы да жоқ болар. Сонымен бірге сотталғандардың жеке басын зерттеуде
және қылмыстық мінез-құлықтың барысында басымдыққа ие болатын жалпы
белгілер мен қасиеттерді талдау барысында Ю. М. Антонян айтқандай бұл
тұлға таным нәрсесі сапасында зерттеушінің алдында қарама қайшылықтардың
тұтас бірлігіндей көрініс береді. Ол алдымен аталған бірлікті оның
жекелеген бөлшектерін талдау үшін бөледі, ал сосын оларды бастапқы
тұтастығында алайда жеке дара талданған күйінде қайта біріктіреді. Осындай
жолмен бір жағынан оның барлық элементтерінің арасындағы байланыстарды
кірістіре отырып құбылыстың жүйелік жай-күйіне қол жеткізілсе, екінші
жағынан – қайшылықтардың әрбір тарапын түсіндірудегі бұрмалаушылық пен
біржақтылық еңсеріледі [30, 56.].
Қылмыскерлердің жеке басын қазіргі уақыттағы зерттеудің кемшілігі,
оны танып білудің, ең алдымен қылмыстық жүріс-тұрысты сонымен бірге
қылмыскерлердің өмір салтын және қарым-қатысын зерттеумен
байланыстырылмайтындығында. Осыдан кейін адамның өзара әрекеттестіктегі
жеке басының қандай қасиеттерінің барынша криминогендік болып табылатындығы
туралы әлсіз түсінік қалыптасады, ал ол болса өз кезегінде қылмыстық жүріс-
тұрысқа болжам жасап және оның алдын алуды барынша қиындатады.
Адамның жеке басындағы оның қоғамға қарсы қасиеттерінің қалыптасуының
бастаулары, жолдары, нысандары мен механизмдері қоршаған ортамен немесе
қылмыс алдындағы жағдаймен өзара әрекеттестікте қылмыстық жүріс-тұрыстың
ерекшеліктері, басқа сөзбен айтқанда қылмыскердің бойындағы қылмыстың
себептік кешеніне кірістірілетіннің барлығы криминология үшін маңызды.
Сотталған адамның жеке басын зерттеу оның құндылықтық бағдарларында,
оның ұстанымдарында, әлеуметтік мәртебелерінде және рөлдерінде, өмір салты
мен жүріс-тұрысында жазаны өтеу кезіндегі ортаның ықпалы, жаңа жағдайларға
бейімделудің қиындықтарының ықпалымен орын алатын өзгерістерді зерттеуді де
кірістіруі тиіс [30, 6-20.].
Ол туралы барлық мәліметтердің жиынтығы оның жүріс-тұрысына болжам
жасаудың негізіне жатқызылуы тиіс-деп санайды Г. Аванесов [30, 296-303.].
Адамның жеке басын зерттеуді тұтастық әдісімен жүргізу – дейді О. И.
Табидзе, оларды жеке ғылымдармен оқшау түрінде зерттеулерге тән болып
табылатын жеке бастың қасиеттерін абсолютистік ұғынуларға жол бермейді [31,
50.].
Қылмыскердің жеке басы типологиялық мәністегі құбылыс ретінде белгілі
бір қоғамдық қатынастармен шартталатын барынша жалпылама тұрақты,
айтарлықтай әлеуметтік-психологиялық қасиеттер мен сапалардың иесі – деп
атап көрсетеді К. Е. Игошев [32, 26.].
Қылмыскердің жеке басына жалпы анықтама беруді теориялық жағынан
теріске шығару шындығында жекені әлеуметтікке жатқызудан бас тартуды
білдіреді өз мәнісінде криминологиялық теорияны әдістемелік тірегінен
айырады – деп санайды У. С. Джекебаев [33, 28-29.].
Қылмыскердің жеке басы туралы тек олармен белгілі бір әрекеттер
жасалғанда ғана айтуға болады. Сонымен бірге адамның барлық әрекеттерінің
арасынан тек қылмыстық заңмен қарастырылғаны ғана қылмыстық іс-әрекет деп
танылады.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққандардың жеке бастарын зерттеуді біз
олардың жеке бастары қасиеттерінің кейбір жалпы топтарының негізінде
жүргізуді ұйғардық.
1. Әлеуметтік және демографиялық сипаттама. Аталған топқа тұлғаның жас
шамасы, оның отбасы жағдайы, денсаулық жағдайы, білім деңгейі, әлеуметтік
топтарға тиістілігі, қамауға алынғанға дейінгі жүріс-тұрысы, қоғамдық
пайдалы еңбекке қатыстылығы, спирттік ішімдіктерді, наркотикалық заттарды
колдануы және т. б.
2. Психологиялық сипаттама – психикалық үрдістердің, жағдайлардың,
қасиеттердің, жеке тұлғаның әлеуметтік бағыттылығының ерекшеліктері мен
адамның табиғи ерекшеліктері.
3. Қылмыстық құқықтық сипаттама – жасалған қылмыстың сипаты туралы
мәліметтер, сотталғандықтың саны, тағайындалған жазаның мерзімі мен түрі
[34, 55.].
Сотталғандардың әлеуметтік-демографиялық сипаттағы мәліметтерін
зерттеу көптеген мәселелерге байланысты қызығушылықтар туғызады. Сотталған
адамдардың да мемлекет тұрғындарының бір бөлігі болып табылатындағы
белгілі. Сондықтанда заңға бағынатын азаматтарға тән болып табылатын
заңдылықтар белгілі бір дәрежеде сотталғандарға да тиісті болып табылады.
Тәрбиелік мақсаттағы жұмыстарды жүргізу барысында әртүрлі жыныстағы, жас
шамасындағы, білім деңгейіндегі азаматтардың әлдеқандай ерекшеліктерін
ескеруге мүмкіндік беретін көптеген заңдылықтар психологиямен және
педагогикамен ашылған. Олар өз кезегінде сотталған адамдармен жұмыс жүргізу
барысында табысты түрде қолданыла алады.
Мемлекеттің тұрғындарын сипаттайтын мәліметтермен салыстырмалы түрде
соталғандар туралы мәліметтер тұрғындардың қандай санаттарының өкілдері
қылмыс жасауға барынша бейім екендігін анықтауға мүмкіндік береді.
Сотталғандар туралы тұтастай алынған және де жазаның әлдебір түрін өтеп
жатқандар туралы мәліметтерді салыстыру біздің соттарымыздың
қылмыскерлердің әртүрлі санаттарына қатысты жазалау саясаты туралы
тұжырымдар жасауға жол ашады.
Жұмысымыздың бұл бөлімінде ең алдымен түзету мекемелерінен
босатылғандардың жаңа әлеуметтік ортадағы мінез-құлқына айтақаларлықтай
әсер ететін, бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуінің бағыттарын
анықтайтын олардың жеке бастарының әлеуметтік-психологиялық және
педагогикалық қасиеттеріне сонымен бірге сотталғандардың жынысына, жас
шамасына, отбасы жағдайына, тұрақты тұрғылықты мекен-жайының болуына,
біліміне, кәсібіне, еңбекке қабілеттілігіне талдау жасауға тырыстық.Түзеу
мекемелерінің жұмыс тәжірибесін зерттеу сотталғандарды өмірдің жаңа
жағдайларына психологиялық тұрғыдан дайындау бағытындағы арнайы жұмыстардың
ұйымдастырылуының қажеттілігін айқын көрсетіп отыр [35, 605.].
Соталған адамдардың жыныстық жағынан бөлінуінің ерекшеліктерінде
бірден атап өтетін мәселе сотталғандардың жалпы санының құрамында
әйелдердің үлес салмағының аз болатындығы. Егер 1970 жылғы санақ
мәліметтерінде әйелдердің саны 6,2% болса, 1994 жылы жүргізілген санақ
мәліметтері бойынша олардың саны 4% дейін азайғандығын анық байқауға
болады. Біз бұл жерде 1994 жылы Ресейдің түзеу мекемелерінде жүргізілген
санақ мәліметтерін келтіріп отырмыз біздің ойымызша Қазақстан
Республикасының түзеу мекемелерінде санақ жүргізу мәселесі уақыттың
еншісінде. Әртүрдегі түзеу мекемелеріндегі әйелдердің саны да әрқилы болып
келеді олардың ең аз үлес салмағы түрмелерде 0,3% және колония қоныстарда
1,4%. 1989 жылы қасақаналықпен қылмыс жасағандарға арналған колония
қоныстарда әйелдердің үлесі 10,5% құраған және олар абайсыздықпен қылмыс
жасағандарға арналған колония қоныстарда да жазаларын өтеген. 1994 жылғы
мәліметтерге сай олардың алғашқысында, яғни қасақаналықпен қылмыс
жасағандарға арналған колония қоныстарда олардың саны тек 2,8% құраса
екінші түрдегі колония қоныстарда әйелдер тіптен болмаған.
Бұл үрдіске факторлардың екі тобы барынша үлкен ықпал етеді. Ең
алдымен әйелдер әдетте қоғамдық қауіптілігі төмен қылмыстарды жасайды.
Қылмыстық топтарда олар негізінен екінші дәрежелі рөлдер атқарады. Күш
қолданушылықпен жасалатын қылмыстарға олар айтарлықтай сирек барады.
Сонымен қатар өзгедей бірдей жағдайлардың барысында соттар ізгілік
қағидаларын басшылыққа ала отырып оларға қатаңдығы төмен жазалар
тағайындап, бас бостандығынан айырмауға тырысады. Оларға көп жағдайда
рақымшылық жасау тиісті болып, ендігі бір бөлігі жазаның орындалуының
кейінге қалдырылуымен бостандықта қалдырылады. Колония қоныстарда
әйелдердің үлес салмағының онша көп болмауы олардың жасайтын қылмыстарының
сипатымен де байланысты.
Сотталған адамдардың жас шамасының сотталғандардың жұріс-
тұрыстарына тікелей ықпал ететіндігін атап көрсету қажет. Осы айтылғандар
М. Б. Метелкин және А. С. Михлин жүргізген зерттеулердің нәтижелерімен де
расталады [36, 34.]. Сотталғандардың жас шамасы бойынша бөлінісіне жасалған
талдауларға қарағанда бас бостандығынан айырылғандардың көпшілігін (86,4%)
20-49 жас шамасындағы адамдар құрайтындығын байқауға болады. Аталған жас
шамасынан жасырақ немесе ересек адамдар бас бостандығынан айыруға
айтарлықтай сирек тартылады.
Біздің жүргізген зерттеулеріміздің нәтижесіне жүгінер болсақ
бас бостандығынан айыру жазасына бірінші тартылғандардың басым көпшілігін,
яғни 95,1% 18-49 жас аралығындағы адамдар құрайды. Бұдан бас бостандығынан
айыру жазасына салыстырмалы түрде алғанда жас адамдардың тартылатындығын
анық байқауға болады. Жалпы алғанда аталған факті бұрыннан да белгілі
болатын. Алайда санақ мәліметтеріне қарағанда сотталғандардың құрамы
жасарған сияқты. Егер 1989 жылы жас бөлінісінің салыстырмалы тығыздығының
ең жоғарғы көрсеткіші 25-29 жас шамасындағыларға тиісті болса, 1994 жылғы
санақта бұл көрсеткіш 20-24 жастағыларға тиістілікті көрсеткен. Аталған
құбылыстың себебін анықтау үшін сотталғандардың жас шамасы бойынша әртүрлі
түзету мекемелерінде орналасуына талдау жасаған дұрыс.
Сотталғандардың негізгі көпшілігін (86,4%) 20-49 жас шамасындағы
адамдар құрағанымен әртүрлі режимдердегі колониялардағы көрініс әрқилы
болып келеді. Жалпы режимдегі ер адамдарға арналған колонияларда 20-39
жастағы адамдар көпшілікті құрайды олардың үлес салмағы 78,1%
сотталғандардың орта жасы 28,6 жас болып табылады. Қатаң режимдегі
колонияларда бұл көрсеткіш бір топқа ығысып ондағы сотталғандардың басым
көпшілігін, яғни 81,4%-ын 25-49 жас шамасындағы адамдар құрап
сотталғандардың орта жасы 35,1 болып отыр. Аталған заңдылық ерекше
режимдегі түзеу колонияларында өзінің көрінісін беріп отыр. Ондағы
сотталғандардың басым көпшілігі, яғни 75,3% 30-49 жас аралығындағы адамдар
олардың орта жасы 42,9 жасты құрайды. Сотталғандардың жасы соттылықтың
санымен айқын аңғарылады [37, 20-23.].
Кез келген адамның өмірінде отбасының алатын маңызы ерекше. Сотталған
адам үшін отбасының маңызын ешнәрсемен салыстыруға болмас. Жазаны өтеу
барысында сотталған адам отбасы тарапынан моральдық және материалдық көмек
алады. Жаза мерзімі аяқталғаннан соң бостандыққа шыққаннан кейін әлеуметтік
бейімделудің барысында отбасы сотталған адамның өмірінде аса маңызды болып
табылады. Сол себепті де сотталған адамның отбасы жағдайы олардың жеке
басын зерттеуде үлкен қызығушылық туғызады.
Тұлғаның отбасының болуы не болмауы, оның адамға ықпал етуінің
дәрежесі, бұл отбасының өзіндік ерекшеліктері – адамның жүріс-тұрысының
қалып жасауындағы маңызды фактор.
Сотталған адамның отбасы жағдайын есепке алу ретроспективалық
тұрғыдан да – сотталған адамның мінездемесі және жазаны өтеу барасындағы
психологиялық-педагогикалық ықпал ету тұрғысынан, сонымен бірге сотталған
адамды постпенитенциарлық кезеңде қайтадан әлеуметтендіруде де айрықша
маңызға ие болады.
1979-1999 санақ материалдарына талдау жасағанда бас
бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп жүрген сотталғандардың отбасы
жағдайын сипаттайтын мәліметтер жалпы алғанда жағымсыз сипатқа ие. Мысалы,
1970 жылы сотталғандардың 49,9% некеде тұрмаған болса, 1979 жылы 59,1%,
1989ж – 62.2%, 1994ж – 63,7%, 1999ж 69,1% құраған. Жас шамаларына қатысты
түрде 18-24 жастың арасындағалардың 88,2%. 25-29 жастағылардың 65,6%, 30-39
жастағылардың 36,8%, 40-49 жастағылардың 28,3%, 50-55 жастағылардың 31,3%,
56-60 жастағылардың 25% некеде тұрмаған.
Зерттеу барысында 18-29 жас аралығындағылардың 77% жуығының
некеде тұрмайтындығына назар аудардық. Жас шамасының психологиясында 19-28
жас жастық шекарасы ретінде айқындалады, кейбір реттерде 20-30-ға дейінгі
аралық адам дербес, тәуелсіз өмір сүруге тырысатын, әлеуметтік
белсенділіктің барлық түріне тартылатын және көптеген әлеуметтік ролдерге
ие болатын ер жетудің біріншісі фазасы ретінде қарастырылады. Нақ осы
кезеңде адам некеге тұрып, жас отбасының мәселелерін шешеді. Осындай
өмірлік тәжірибенің болмауы адамның өзінен-өзінің оқшаулануына, жақын
адамдарынан шеттеуіне алып келеді, адам бей-берекет қарым-қатынастарға
түсіп, оның жүріс-тұрыстары болжауға болмайтындай күйге ұшырайды және бұл
жағдай әлеуметтік психологияда жеке тұлғаның аномалды түрде дамуы ретінде
қабылданады.
Сотталған адамдардың отбасының ыдырауы әлі күнге дейін күрделі
мәселе күйінде қалып отыр.
Егер алынған мәліметтер бойынша зерттеу жүргізілген сотталғандардың
орташа алғандағы өтеген жазасы 1,4 жылды құрайтындығын ескерсек, онда
тіркелген некеде тұрған сотталғандардың жыл сайын 6,4 отбасы, яғни 1000
сотталған адамның 64-нің отбасы ажырасып кеткен. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасының тұрғындары арасында 1996-2000 жылдары ажырасу 1000 тұрғынға
шаққанда 2,2% құраған (1996ж 2,6%, 1999ж 1,7%). Олай болса, сотталған
адамдардың отбасының ажырасып кетуі жиірек кездеседі. Біздің мәліметтеріміз
бойынша ажырасқандардың негізгі үлес салмағы 30-39 жас аралығындағыларға
(45,3%) тиісті.
Отбасының ажырасып кетуінің жаңа некелермен толықтырылуы қалай дейтін
болсақ жазаны өтеу кезінде некеде тұрмаған сотталғандардың 3,9% -ы некеге
тұрған, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz