Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының ұғымы мен маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидалардың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН
ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ НЕГІЗДЕЛГЕН БАСТАМА ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 ҚР Конституциясында бекітілген қылмыстық іс жүргізудің қағидалары ... .38
2.2 Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген қағидалар ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидалардың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН
ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ НЕГІЗДЕЛГЕН БАСТАМА ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 ҚР Конституциясында бекітілген қылмыстық іс жүргізудің қағидалары ... .38
2.2 Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген қағидалар ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қылмыстық іс жүргізу қағидасы – бұл заңда көрсетілген қылмыстық іс жүргізудің елеулі жақтарын көрсететін, қылмыспен күресудің қамтамасыз етілуін сипаттайтын және қылмыстық сот ісін жүргізуде тұлғаның құқықтарын кепілдендіретін жалпы басшылыққа алатын ережелер.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы - тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқат және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектелгендіктен ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген: Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасы Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген. Бұл қағида негізіне Конституцияның 34-бабы алынған [1.], онда былай делінген: "Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті". Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны туралы Конституцияның басқа қағидасымен (17-бап) күшейтіле түскен. Адамның жеке басының бостандығына конституциялық құқығы оның жеке басына тиіспеушілікпен тікелей байланысты.
Конституцияның 18-бабындағы ереже ҚІЖК-тің 16-бабында[1.], келтірілген: "Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтардың, хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясына құқығы бар. Қылмыстық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі".
Адамның жеке басына тиіспеушіліктен заңды түрде айырудың кепілдіктері (іс жүргізу шарттары) мыналар:
-мәжбүрлеу шараларын тек қылмыстық іс жүргізу шегінде қолдану;
-адамның жеке басына тиіспеушіліктен айырылуы мүмкін субъектілерді заңмен белгіленген толық шеңбері (сезікті және айыпталушы);
-мәжбүрлеу шараларын қолданудың дербес іс-әрекетін белгілеу (адамды қамауға алу, ұстау, күштеп әкелу, тінту және т.т.);
-мәжбүрлеу шараларының қолданылуын іс жүргізу мерзімдерін шектеу;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының заңсыз қолданылғанына шағым жасау мүмкіндігі;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолданудың нәтижесінде келтірілген зиянды өтеу;
-прокурор мен соттың іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары қолданылуының заңдылығын қадағалауы және адамның Құқықтары бұзылған жағдайда қажетті шаралар қолдануы.
Диплом жұмысының тақырыбы: «Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі, жүйесі және мақсаты».
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің кейбір ережелерінің мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады.
Қолданылып жүрген қылмыстық істі жүргізу кодексінде «қағида» ұғымы мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген қылмыстық істі жүргізу кодексінде тіпті «қағида» терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және т.т.) араласуына әкеліп соқты.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын талаптарды білу маңызды. Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы - тиісті құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқат және онда қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере дәйектелгендіктен ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген: Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасы Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген. Бұл қағида негізіне Конституцияның 34-бабы алынған [1.], онда былай делінген: "Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті". Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны туралы Конституцияның басқа қағидасымен (17-бап) күшейтіле түскен. Адамның жеке басының бостандығына конституциялық құқығы оның жеке басына тиіспеушілікпен тікелей байланысты.
Конституцияның 18-бабындағы ереже ҚІЖК-тің 16-бабында[1.], келтірілген: "Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтардың, хат жазысудың, телефон арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясына құқығы бар. Қылмыстық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі".
Адамның жеке басына тиіспеушіліктен заңды түрде айырудың кепілдіктері (іс жүргізу шарттары) мыналар:
-мәжбүрлеу шараларын тек қылмыстық іс жүргізу шегінде қолдану;
-адамның жеке басына тиіспеушіліктен айырылуы мүмкін субъектілерді заңмен белгіленген толық шеңбері (сезікті және айыпталушы);
-мәжбүрлеу шараларын қолданудың дербес іс-әрекетін белгілеу (адамды қамауға алу, ұстау, күштеп әкелу, тінту және т.т.);
-мәжбүрлеу шараларының қолданылуын іс жүргізу мерзімдерін шектеу;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының заңсыз қолданылғанына шағым жасау мүмкіндігі;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолданудың нәтижесінде келтірілген зиянды өтеу;
-прокурор мен соттың іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары қолданылуының заңдылығын қадағалауы және адамның Құқықтары бұзылған жағдайда қажетті шаралар қолдануы.
Диплом жұмысының тақырыбы: «Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының түсінігі, жүйесі және мақсаты».
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының, конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің кейбір ережелерінің мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі әлдеқайда қомақты да ауқымды екенін көруге болады.
Қолданылып жүрген қылмыстық істі жүргізу кодексінде «қағида» ұғымы мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген қылмыстық істі жүргізу кодексінде тіпті «қағида» терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және т.т.) араласуына әкеліп соқты.
1. ҚР Конституциясы. - Алматы, 1995ж.
2. Уголовный процесс: под.ред. Гуценко К.Ф. / - М.: Зеркало, 2000.
3. Томин В.Г. Острые углы уголовного судопроизводства. М., 1992.
4. Алексеев Н.С., Даев В.Г., Кокарев Л.Д. Очерк развития науки советского уголовного процесса. Воронеж, 1980.
5. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 10.12.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулар. Алматы 2002- 264.б.)
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13 желтоқсан 1997ж. Заң күшіне 1998 жылы 1 қаңтарда енді.
7. Ларин А.М. Уголовный процесс: структура права и структура законодательства. М., “Наука”, 1985.
8. «Атқарушылық өндіріс және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» ҚР Заңы (30.06.1998ж)
9. "Жедел-іздестіру кызметі туралы" 1994 жылғы 15 қыркүйектегі ҚР Заңы // ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. - 1994. № 13. - 199-күжат.Алиев М.М. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары». Астана – 2000ж
10. Алиев М.М. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары». Астана – 2004
11. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі. 16.07.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулармен. Алматы 2002)
12. Чичко В.Н. Прокурорский надзор за соблюдением законности при возмещении материального ущерба на предварительном следствии. Саратов, 1974 г.
13. Гушин В.Ф. Гражданский иск в уголовном процессе. Воронеж, 1978.
14. Белкин Р.С. Собирание, исследование и оценка доказательств. М., 1966.
15. Оспанов С.Д. Реформа уголовного процесса РК: некоторые итоги и перспективы (проблемы досудебного производства): МНГ. Алматы, 2002
16. Зеликсон Э.С. Процесс доказывания при расследовании и рассмотрении уголовных дел. Труды КазГУ. Алма-Ата, 1960.
17. Строгович М.С. Избранные труды. т.3. Теория судебных доказательств. М., “Наука”. 1991.
18. Теория доказательств в советском уголовном процессе. М., 1973.
19. Оспанов С.Д. Актуальные проблемы уголовного судопроизводства (теория и практика): МНГ. Алматы, 2003.
20. Шуменов Р.Т. «Категория существенности нарушений процесов уголовного процесса и их правовые последствия» Уч. Пособие. Академия и институт местного права и международного бизнеса Алматы, «Данекер», 2003 год.
21. Горский Г.Ф., Кокарев Л.Д., Элькинд П.С. Проблемы доказательств в советском уголовном процессе. Воронеж, 1978.
22. Самалдыков М.К. Правоохранительные органы Республики Казахстан. - Алматы, 1996.
23. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 13 желтоқсан 1997ж. Заң күшіне 1998 жылы 1 қаңтарда енді. Прокуратура туралы. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заңы.
24. Арсеньев В.Д. Вопросы общей теории судебных доказательств. М., 1964
25. Ахпанов А.Н., Ташибаев Г.У. «Угловно-процессуальное право РК»-Астана, 2002г
26. Шестаков А.В. Основы теории судебных доказательств. Алматы, 1994
27. Арсеньев В.Д., Заболотцкий В.Г. Использование специальных знаний при установлении фактических обстоятельств уголовного дела. Красноярск, 1986
28. Төлеубекова Б.Қ. ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Алматы., Жеті Жарғы. Алматы., 2000.
29. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение. М., 1985.
30. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.М., “Наука”. 1968
2. Уголовный процесс: под.ред. Гуценко К.Ф. / - М.: Зеркало, 2000.
3. Томин В.Г. Острые углы уголовного судопроизводства. М., 1992.
4. Алексеев Н.С., Даев В.Г., Кокарев Л.Д. Очерк развития науки советского уголовного процесса. Воронеж, 1980.
5. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 10.12.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулар. Алматы 2002- 264.б.)
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13 желтоқсан 1997ж. Заң күшіне 1998 жылы 1 қаңтарда енді.
7. Ларин А.М. Уголовный процесс: структура права и структура законодательства. М., “Наука”, 1985.
8. «Атқарушылық өндіріс және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» ҚР Заңы (30.06.1998ж)
9. "Жедел-іздестіру кызметі туралы" 1994 жылғы 15 қыркүйектегі ҚР Заңы // ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. - 1994. № 13. - 199-күжат.Алиев М.М. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары». Астана – 2000ж
10. Алиев М.М. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары». Астана – 2004
11. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі. 16.07.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулармен. Алматы 2002)
12. Чичко В.Н. Прокурорский надзор за соблюдением законности при возмещении материального ущерба на предварительном следствии. Саратов, 1974 г.
13. Гушин В.Ф. Гражданский иск в уголовном процессе. Воронеж, 1978.
14. Белкин Р.С. Собирание, исследование и оценка доказательств. М., 1966.
15. Оспанов С.Д. Реформа уголовного процесса РК: некоторые итоги и перспективы (проблемы досудебного производства): МНГ. Алматы, 2002
16. Зеликсон Э.С. Процесс доказывания при расследовании и рассмотрении уголовных дел. Труды КазГУ. Алма-Ата, 1960.
17. Строгович М.С. Избранные труды. т.3. Теория судебных доказательств. М., “Наука”. 1991.
18. Теория доказательств в советском уголовном процессе. М., 1973.
19. Оспанов С.Д. Актуальные проблемы уголовного судопроизводства (теория и практика): МНГ. Алматы, 2003.
20. Шуменов Р.Т. «Категория существенности нарушений процесов уголовного процесса и их правовые последствия» Уч. Пособие. Академия и институт местного права и международного бизнеса Алматы, «Данекер», 2003 год.
21. Горский Г.Ф., Кокарев Л.Д., Элькинд П.С. Проблемы доказательств в советском уголовном процессе. Воронеж, 1978.
22. Самалдыков М.К. Правоохранительные органы Республики Казахстан. - Алматы, 1996.
23. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 13 желтоқсан 1997ж. Заң күшіне 1998 жылы 1 қаңтарда енді. Прокуратура туралы. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы заңы.
24. Арсеньев В.Д. Вопросы общей теории судебных доказательств. М., 1964
25. Ахпанов А.Н., Ташибаев Г.У. «Угловно-процессуальное право РК»-Астана, 2002г
26. Шестаков А.В. Основы теории судебных доказательств. Алматы, 1994
27. Арсеньев В.Д., Заболотцкий В.Г. Использование специальных знаний при установлении фактических обстоятельств уголовного дела. Красноярск, 1986
28. Төлеубекова Б.Қ. ҚР-ның Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Алматы., Жеті Жарғы. Алматы., 2000.
29. Петрухин И.Л. Свобода личности и уголовно-процессуальное принуждение. М., 1985.
30. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.М., “Наука”. 1968
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 48 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .13
1.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидалардың
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..33
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН
ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ НЕГІЗДЕЛГЕН БАСТАМА ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 ҚР Конституциясында бекітілген қылмыстық іс жүргізудің
қағидалары ... .38
2.2 Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген
қағидалар ... ... ... ... ... ... .. ... ..41
2.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қылмыстық іс жүргізу қағидасы – бұл заңда көрсетілген қылмыстық іс
жүргізудің елеулі жақтарын көрсететін, қылмыспен күресудің қамтамасыз
етілуін сипаттайтын және қылмыстық сот ісін жүргізуде тұлғаның құқықтарын
кепілдендіретін жалпы басшылыққа алатын ережелер.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын
талаптарды білу маңызды. Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы - тиісті
құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқат және онда
қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар
жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере
дәйектелгендіктен ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген: Адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасы
Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген. Бұл қағида негізіне
Конституцияның 34-бабы алынған [1.], онда былай делінген: "Әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың
құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті".
Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны туралы Конституцияның
басқа қағидасымен (17-бап) күшейтіле түскен. Адамның жеке басының
бостандығына конституциялық құқығы оның жеке басына тиіспеушілікпен тікелей
байланысты.
Конституцияның 18-бабындағы ереже ҚІЖК-тің 16-бабында[1.], келтірілген:
"Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында
болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтардың, хат жазысудың, телефон
арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясына
құқығы бар. Қылмыстық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда
тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі".
Адамның жеке басына тиіспеушіліктен заңды түрде айырудың кепілдіктері
(іс жүргізу шарттары) мыналар:
-мәжбүрлеу шараларын тек қылмыстық іс жүргізу шегінде қолдану;
-адамның жеке басына тиіспеушіліктен айырылуы мүмкін субъектілерді
заңмен белгіленген толық шеңбері (сезікті және айыпталушы);
-мәжбүрлеу шараларын қолданудың дербес іс-әрекетін белгілеу (адамды
қамауға алу, ұстау, күштеп әкелу, тінту және т.т.);
-мәжбүрлеу шараларының қолданылуын іс жүргізу мерзімдерін шектеу;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының заңсыз қолданылғанына шағым жасау
мүмкіндігі;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолданудың нәтижесінде
келтірілген зиянды өтеу;
-прокурор мен соттың іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары қолданылуының
заңдылығын қадағалауы және адамның Құқықтары бұзылған жағдайда қажетті
шаралар қолдануы.
Диплом жұмысының тақырыбы: Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
түсінігі, жүйесі және мақсаты.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының,
конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің кейбір ережелерінің
мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі әлдеқайда қомақты
да ауқымды екенін көруге болады.
Қолданылып жүрген қылмыстық істі жүргізу кодексінде қағида ұғымы
мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын
қолданылып келген қылмыстық істі жүргізу кодексінде тіпті қағида
терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше
талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы
қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер
түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және
т.т.) араласуына әкеліп соқты.
Еліміз әлемдегі дамыған 50 мемлекеттің қатарына ену мақсатын алға қойып
отыр. Осыған байланысты қылмыстық заңды жетілдіру, халықаралық нормалардың
тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға қауіптілігі шамалы іс-әрекеттерді қылмыс
қатарынан шығару, қылмыстық жазаны ізгілендіру, қылмыстық құқықтың жұрт
таныған халықаралық тиімді қағидаларын заңдарды жетілдіруге пайдалану, оны
зерттеу – өзекті мәселе болып табылады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҢЫЗЫ
1. Қылмыстық іс жүргізу қағидалардың түсінігі
Қазақ КСР-інің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары
елімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен, 1997 жылы шілденің 16-сында Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық және Қылмыстық іс-жүргізу кодексі қабылданып, ол 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
1959 жылғы Қылмыстық кодекс кеңестік идеология тұрғысында, әкімшілдік-
әміршілдік жүйе мен орталықтандырылған жоспарлы экономика қағидаттарына
негізделген еді. Сондықтан өмірдің өзі ескі идеологиядан арылған, нарықтық
қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын кажет етті. Осыған
орай Президент Н.Назарбаев мемлекетіміздің өмір талабына сай келетін жаңа
Қылмыстық кодексін қабылдаудың және оның адам, қоғам, мемлекет мүддесінің
қорғаушысы болуы қажеттілігіне баса назар аударылуын айрықша белгілеп
берді.
Жалпы, қылмыстық заңның қажеттілігі неге байланысты болады деген сұраққа
жауап беру үшін алдымен қылмыстық құқық түсінігіне анықтама беруіміз қажет.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады. Оның біріншісі, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясы. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған
адам (субъекті) мен мемлекет арасында пайда болады. Мұндай кұқықтық
қатынасқа катысушылардың әрқайсысының өзіне тән құқықтары, міндеттері пайда
болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға
тартылуға міндетті болса, екінші субъект әділ сот органдары (сот, тергеу,
прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен
міндеттейді. Сонымен, қылмыстық қүқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция
орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны
қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты
мәселелерді жүзеге асырады. Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы
жазамен қорқытып, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық
қатынастар реттеледі. Үшіншіден, қылмыстық кұқық қылмыстық құқықтың нормасы
арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат жасалғанда олардың одан
қорғануға байланысты қатынастарын ретке келтіреді. [2, 112б.]
Жаңа Қылмыстық кодексте қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік
өмірінде орын алған сапалық өзгерістер ескерілген. Яғни азаматтардың жеке
басы, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау бірінші
кезекке қойылған. Қылмыстық-кұқықтық қорғау объектісінің қатарына қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау, республиканың
конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету міндеттері енгізілген.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте бұрынғы кодекске карағанда ізгілік принципі
басшылыққа алына отырып, қоғамға онша қауіпті емес іс-әрекеттер
жасағандарға оларды қоғамнан оқшауламайтын жаза түрлерін қолдануға кең жол
ашылған.
Қылмыстық заңнын басты міндеттерінің бірі — қылмыстан сақтандыру болып
табылады. Қылмыстық құқық жалпы және арнаулы сақтандыру функцияларын жүзеге
асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез-келген қылмысты істеуге
тыйым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ жаза тағайындауды
белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру қылмыстық заң, тыйым
салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға қылмыстық-құқықтық
нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын қолдану ретімен іске
асырылады.
Қылмыстық құқыққа, сондай-ақ тәрбиелік функция да тән. Қажетті қылмыстық
заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ қолданылуы, азаматтардың, олардың
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс істеген адамның лайықты
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды құрметтеуге тәрбиелейді
және олардың заңға деген сенімін арттырады. Қылмыстық-құқықтық қағидаттар —
заң шығарушыға, ғылымға, құқық қорғау және қолдану органдары мен
азаматтарға қылмыспен қарсы күрес жүргізу саласындағы қажетті, негізгі және
міндетті ережелердің көрінісі болып табылады.[3, 56б.]
Заңдылық қағидасы Парламент қабылдаған қылмыстық заңның құқық қолдану
тәжірибесінде де, заң нормаларын қабылдау саласында да, сөз жоқ, үстемдік
ету арқылы көрініс табады. Бұл көрініс бірнеше құқықтық талаптардың
жиынтығынан құралады. Оның біріншісі — Қылмыстық кодекстің халықаралық
қылмыстық құқықтың жұрт таныған қағидаттары мен нормаларын басшылыққа алуы.
Қазақстан халықаралық құқық нормаларын қастерлейді және халықаралық
шарттар республикада бекітілген уақыттан бастап басшылыққа алынады.
Заңдылық қағиданың екінші бір талабы — қылмыстық заңның конституциялық
заңға негізделуі болып табылады. Конституцияда көрсетілген негізгі
ережелерді қылмыстық заң сөзсіз басшылыққа алуы тиіс. Қылмыстық кодекстің
көптеген баптары осы конституциялық заңдарға негізделіп қабылданған.
Заңдылық қағиданың тағы бір талабы “арнайы заңда көрсетілмейінше қылмыс та,
жаза да жоқ” деген тұжырымға негізделген.
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді. Адамның ойы,
пиғылы, дүниетанымы, көзқарасы конституциялық нормаға қаншалықты қайшы
келсе де ол белгілі бір нақты іс-әрекетпен ұштаспаса қылмыс ретінде
қаралуға тиіс емес. Қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы, кінәлі іс-
әрекеттер заң шығарушы орган арқылы қылмыс деп табылады. Қылмыс пен жаза
туралы мәселелер қылмыстық заңдарда тікелей көрсетіледі және оларға
тиісінше заңдылық анықтама беріледі. Қылмыстық заңда арнайы көзделмеген
ретте адамның іс-әрекеті қылмысқа жатпайды. Қылмыс жоқ жерде жаза да
болмайды.
Қылмыстық құқықтың екінші бір қағидасы – азаматтардың заң алдындағы
теңдігі болып табылады. Қылмыс жасаған адам оның тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсіліне, ұлтына, саяси сеніміне,
жынысына, біліміне, тіліне, дінге катынасына, кәсібінің түрі мен сипатына,
сондай-ақ тұрғылықты жеріне және басқа да жағдайларға қарамастан
жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстық құқықтың үшінші бір қағидасы – жауаптылықтан құтылмау ақиқаты.
Бұл қағида бойынша кез келген адам лауазымдық, басқа да жағдайларға
қарамастан өзі істеген қылмысы үшін сөзсіз, міндетті түрде жауапты болады.
Бұл үшін қылмыстық-құқықтық жауаптылықты белгілейтін заң нормалары тайға
таңба басқандай анық, түсінікті болуы керек. Сөйтіп, ол істелген қылмыс
үшін нақты жауаптылықты айқындауы қажет. Жауаптылықтан құтылмау қағидасының
жүзеге асырылуы үшін бұл өте керек. Соңдай-ақ, осы қағиданың жүзеге
асырылуы құқық қорғау және құқық қолдану органдарына үлкен міндет жүктейді.
Қылмыстық заңның төртінші қағидасы – жеке жауаптылық қағидасы. Адам
өзінің кінәсі анықталған жағдайда ғана қоғамға қауіпті іс-әрекеттер және
бағытталған қауіпті зардаптар үшін қылмыстық жауапқа тартылады. Бұл
қағидаға сәйкес адам өзінің жеке істеген немесе қылмысқа бірлесіп қатысуы
арқылы істеген қылмысы үшін сол адамның өзі дербес жеке жауапты болады.
Жеке жауаптылыққа сәйкес қылмыстың субъектісі болып есі дұрыс, заңда
белгіленген жасқа толған жеке адам танылады. Қазақстанның Қылмыстық кодексі
заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі деп танымайды. Материалдық, моральдық
немесе басқа жағынан келтірілген зияндары үшін тек азаматтар ғана қылмыстық
заңға сәйкес жауапқа тартылады.
Қылмыстық құқықтың бесінші қағидасы кінәлі жауаптылық болып табылады.
Бұл қағиданың мәні сол, кінәсіз қылмыс та болмайды дегенді білдіреді.
Қылмыстық жауаптылықта оны істеген адамның іс-әрекетінде кінә болған
жағдайда ғана, яғни қылмыс істеген адамның өзінің іс-әрекетіне қасақана
немесе абайсыздық түрде білдірген саналы, психикалық қатынасы жатады. Іс-
әрекеттің зардабы қанша ауыр болса да, егер ол кінәсіз жағдайда істелсе, ол
қылмыс болып табылмайды.
Қылмыстық құқықтың алтыншы қағидасы – әділеттілік. Мұның мәнісі сол
қылмыстық жауапқа және жазаға іс-әрекетінде қылмыс құрамының толық
белгілері бар адамдар тартылуы керек. Негізсіз, дәлелсіз қылмыстық
жауаптылыққа жол берілмейді. Бұл қағиданың жүзеге асырылуы үшін ең алдымен
қылмыстық заңның өзінің болуы және істеген қылмысы үшін сот тағайындаған
жазаның және қылмыстық-құқық ыкпал ететін өзге шаралар соған сай әділ болуы
керек. Әділеттілік қағидасы бойынша бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап
қылмыстық жауапқа және жазаға тартуға болмайды.
Қылмыстық құқықтағы тағы бір қағида – ізгілік болып табылады. Ізгілік
қағидасы жүзеге асырылуы, ең алдымен, қылмыстық заң арқылы азаматтардың
жеке басын, олардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау арқылы көрініс табады.
1997 жылғы Қылмыстық кодекстің 2-бабында адам мен азаматтың жеке басы,
олардың құқықтары мен бостандықтары қылмыстық құқық қорғайтын нысандардың
ең алғашқыларының бірі ретінде көрсетілген. Қылмыстық заң әрбір азаматқа
қажет болған жағдайда қорғануға құқық береді, іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мұндай мән-жайлар қылмыс болып саналмайды. Қылмыстық заңның бұл
нормасы әрбір азаматтың әлеуметтік белсенділігін арттыруға, өзінің
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын, мүддесін батыл қорғауға
тікелей жағдай туғызады.
Қылмыстық жазаның мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сондай-ақ сотталғандарды түзеу болып табылады. Жаза тән азабын шектіруді
немесе адамның адамгершілік намысына тиіп, қадір-қасиетін қорлау мақсатын
көздемейді. Жаза жүйелерінің көпшілігі сотталған адамды бас бостандығынан
айырмайтын жаза түрлерінен құралған.
Жалпы қағида сөзі —латыннан шыққан, бір нәрсенің негізі немесе негізгі
бастамасы, шығу жағдайы дегенді білдіреді. Қылмыстық процестің қағидалары
деп қылмыстық процестің сипаты мен мәнін анықтайтын, қылмыстық, сот
өндірісінің субъектілеріне бағытталған, мемлекеттік-билік талаптарын
айқындайтын, жетекші құқықтық нормаларды, негізгі жоспарды атау
қабылданған.
Қағида ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық, затты-
қолданбалы, теориялық-құқықтық. Қағида ұғымының философиялық жай-жапсары
мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне алынған,
заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде
талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары - осы қызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қағиданың теориялық-құқықтық маңызы - тиісті құбылыс мәнінің талданған,
объективті орын алып отырғаны ақиқат және онда қолданылатын зандылықтарды
бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, қағида ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының
ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
-қағида ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін категория-ларға
ғана қолданылады;
-қағида ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан
дерексіздендірілуі мүмкін;
-қағида ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық
талдаумен байланысты [3, 116б.].
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын
талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу
құқығы қағидаларының категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай
келуге тиіс: [5, 65б.]
1. олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап,
олардан, өз кезегінде, жеке-дара сипатты ережелер туыңдайды;
2. қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-
қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері
(болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуға тиіс емес;
3. негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені
олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі
логикасымен объективті түрде байланысты;
4. қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және
субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн
объективті, заң сөзінің нысаны субъективті);
5. қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс
(құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал қағидалар
сақталады);
6. өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс қағидалары-қоғамдық және мемлекеттік
кұрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған,
мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді
қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін
айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін
мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
Қылмыстық процестің қағидаларылары Сол сияқты, қылмыстык—қылмыстық сот
ісін жүргізудің тәртібі негізделген және оның маңызды сипаттары мен
белгілерін көрсететін заңда бекітілген бастама ережелер болып табылады. Бұл
қағидалардың маңызы осы айтылған тұжырымның өзінен туындайды. Біріншіден,
қылмыстық іс жүргізу қызметі осы қағидаларға негізделген және олар
қылмыстық процестің ең маңызды жақтарын сипаттап көрсетеді. Екіншіден,
қылмыстық іс жүргізу органдары осы қағидаларды басшылыққа ала отырып өз
қызметін атқарады және бұл қағидаларды қатаң сақтауға міндетті. Үшіншіден
(ҚІЖК-нің 9-бабында айтылғандай) [5, 160б.], бұл қағидаларды сақтамау, оның
сипаты мен мәніне қарай, іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді
бұзуға және осы кезде жиналған істің материалда-рының заңды күші жоқ деп
табуға әкеліп соқтырады.
Қылмыстық процестің қағидаларын бастама ережелер ретінде қарау заңи
әдебиетте қабылданған ортақ пікір болғанымен, олардың заң актілерінде
тұжырымдалып көрсетілуі жөнінде ғалымдардың арасында пікірталас жоқ емес.
Кейбір авторлардың пікірінше, заңда баян етілмеген, алайда басшылыққа
алынатын құқықтық идеяларда қылмыстық процестің қағидалары ретінде бола
алады деп санайды. Ал, ғалымдардың басым көпшілігі қылмыстық процестің
қағидаларына заң актілерде белгіленген бастама ережелер ғана жатқызылу
керек екендігін қолдайды. Бұл жағдайда қағидалар кұқықтық нормаларға
айналып, олардың іс жүзінде қолданылуы және қатан сақталуы процеске
қатысушылардың барлығына бірдей талап болып табылады. Олай болмаса,
қағидалардың іс жүзінде сақталуы қыл-мыстық процестің субъектілері үшін
міндетті бола алмайды.
Қылмыстық іс жүргізу қағидалары ҚІЖК-нің екінші тарауында (Қылмыстық
процестің міндеттері мен қағидалары деп аталған, 10-31 баптарда) баяндалып
жазылған. Мұнда аталып жазылған қағидалар Қазақстан Республикасы
Конституциясының жетінші бөлімінде баян етілген сот төрелігінің бастама
ережелеріне сәйкес келеді. Бірақ ҚІЖК-де жазылған қағидалардың көпшілігі
Конституцияда жекеленіп айтылмаған. Бұлай болу түсінікті: Конституцияда
белгіленген бастама ережелер негізінен сот төрелігін атқарудың жалпы
қағидаларына жататын болғандықтан, олар қылмыстық іс жүргізу қағидаларын
толық қамти алмайды.
Қылмыстық процесс қағидалары негізінен Қазақстан Республикасының
Конституциясыңда көрсетілген және бекітілген, сонымен қатар Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде басқа да заңдарда айқыңдалған.
Қылмыстық процестің жалпы және жеке (нақты) нормалар ұшын өзара
байланысы барлық қылмыстық істер бойынша қолданудың тұтастығы мен
тәртібін, сот өндірісіндегі зандылықтың сақталуын қамтамасыз етеді және
қылмыстық процесс қағидасы ретінде оның бір немесе бірнеше сатыларында
әрекет ететін мән-жайлар танылуы мүмкін.
Қылмыстық процесс қағидалары мынадай белгілермен сипатталады:
-қылмыстық процесс қағидалары барлық қылмыстық іс жүргізу кызметінде
қолданылады;
-олар қоғамдық дамудың нақты әлеуметтік-экономикалық шарттарына
сәйкестендіріледі;
-қағидалар қылмыстық сот өндірісін жүзеге асырудың негізі болып
табылады:
-қылмыстық процесс қағидалары құқықтық нормаларда бекітілген
жоспарларды айқындайды;
-қылмыстық процестің жеке қағидалары басқалармен тығыз байланысты
болады және бірыңғай жүйені құрайды.
Қылмыстық сот өндірісінің барлық қағидалары құқықтық негіздер жиынтығын,
яғни қағидалар жүйесін кұрайды.
Қылмыстық процесс қағидаларының мәні.
Қылмыстық процесс қағидаларының мәні сот әділдігі органдарының іс
жүргізу барысындағы шешім қабылдау кезінде заңдылықтың сақталуымен
тұжырымдалады.
Қылмыстық процесс қағидаларын бұзу (ҚР ҚІЖК 9-бабы) мыналарға әкеліп
соғады:
-соттағы қылмыстық істі алып тастауға және оны қайтадан қосымша тергеуге
жіберуге немесе жақында сот тергеуін жүргізуге;
-анықтау, тергеу органдарының немесе кылмыстық іс бойынша сот шешімдерін
алып тастауға;
-қылмыстық іс бойынша тергеуде жинақталған материалдарды дәлелде-мелік
күші жоқ деп тануға.
Қылмыстық процесс қағидаларының жүйесі. Әдебиеттерде жекелеген авторлар
қылмыстық іс жүргізу қағидаларының әртүрлі жүйелері мен түрлерін ұсынады,
алайда олар өзінің мәні жөнінен занда көзделген және жалпыға танымал
қағидаларға өте жақын, кейде солармен бірдей болып келеді.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 2-тарауында кылмыстық процестің
төмендегі қағидалары белгіленген: [6.]
1) заңдылық (ҚР ҚІЖК 10-бап)
2) сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы (ҚР ҚІЖК 11-бап).
3) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау.
(ҚР ҚІЖК 12-бап).
4) жеке адамның абыройы мен кәдір-қасиетін құрметтеу (ҚР ҚІЖК 13-бап).
5) адамның жеке басына тиіспеушілік (ҚР ҚІЖК 14-бап).
6)қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау (ҚР ҚІЖК 15-бап).
7)жеке өмірге қол сұқпаушылық, хат жазысудың телефон арқылы сөйле-судің,
пошта,телеграф және сізге де хабарлардың құпиясы (ҚР ҚІЖК 16-бап).
8) тұрғын үйге қол сұқпаушылық (ҚР ҚІЖК 17-бап).
9) меншікке қол сұқпаушылық (ҚР ҚІЖК 18-бап).
10) кінәсіздік презупциясы (ҚР ҚІЖК 19-бап).
11)қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі (ҚР ҚІЖК20-
бап).
12) сот әділдігін заң мен сот алдындағы тендік негіздерінде жүзеге асыру
(ҚР ҚІЖК 21-бап).
13) судьялардың тәуелсіздігі (ҚР ҚІЖК 22-бап).
14) сот ісің жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең кұқылығы
негізінде жүзеге асыру (ҚР ҚІЖК 23-бап).
15) істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу (ҚР КІЖК 24-
бап).
16) дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау (ҚР ҚІЖК 25-бап).
17) сезіктінің айыпталушының қорғануға кұқығын қамтамасыз ету (ҚР ҚІЖК
26-бап).
18) куәлік, айғақтар беру міндетінен босату (ҚР ҚІЖК
19) білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету (ҚР ҚІЖК 28-бап).
20) жариялылық (ҚР ҚІЖК 29-багі).
21) қылмыстық сот ісін жүргізу тілі (ҚР ҚІЖК 30-бап).
22) іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы (КР ҚІЖК
31-бап).
2. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәні мен маңызы
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының мәні
мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ
деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, қағидалар мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық басты орын
алады;
2. олар өзара тығыз және үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар
болып табылады;
3. қағидалар құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті
сипатта болады;
4. олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін
түсінудің кілті болып табылады;
5. қағидалар іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспектива-
ларын айқындайды;
6. олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып
табылады;
7. қағидалар құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар
функциясын атқарады;
8. қағидалар іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдем-деседі.
Біздің ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының
қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына
дәлелдерден көруге болады:
1) қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер мен
нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет өздеріне негіздел-
ген негізгі ережелер заңда тиянақталуға тиіс;
2) ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қаты-настарын
таза күйінде реттей алмайды;
3) егер қағидалар тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура және
сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот төрелігінің
мақсат-тары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені өзге
қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің процесс үшін
онша елеулі маңызы болмайды.
Қолданылып жүрген ҚІЖК-де қағида ұғымы мүлдем берілмеген, алайда
екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген ҚІЖК-де тіпті
қағида терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін
түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы
қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер
түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және
т.т.) араласуына әкеліп соқты. Бұл кемшілік, біздіңше, ҚІЖК-ге қылмыстық
сот ісін жүргізу қағидаларына арналған жеке тарау енгізу жолымен түзелді
(бұрын қолданылып келген ҚІЖК-де әдетте қағидаларға қатысты нәрселер
Қылмыстық сот ісін жүргізе бастау негіздері деп аталған тарауда берілген
еді). ҚІЖК-де қағидаларды орнықтырудың құқықтық негізі Қазақстан
Республикасы Конституциясының 77-бабы болды. Онда қылмыстық сот ісін
жүргізу қағидалары нақты регламенттелген.
Заңдылық қағидасы. Бұл қағиданың екі жақты мәні бар: біріншіден, ҚІЖК-
нін 10-бабының 1-бөлігінде айтылғандай, сот және прокурор, тергеуші,
анықтау органы, анықтаушы қылмыстық істі жүргізу кезінде Қазақстан
Республикасы Конституциясын, осы Кодекстің және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің талаптарын дәл сақтауға міндетті; екіншіден, қылмыстық
процеске қатысушы басқа да тұлғалар (азаматтар, ұйымдар) Қазақстан
Республикасы Конституциясын және өзге заңдарды да сақтауға міндетті болып
табылады. Олай болса да, заңдылық қағидасын қатаң сақтау ең алдымен
қылмыстық іс жүргізу органдарының тікелей міндеті екендігін ерекше айту
қажет. Өйткені, бұл органдар өздері заңдылықты қатаң сақтаумен қатар, басқа
іске қатысушылар жағынан заң бұзушылықты болғызбауға, сонымен қатар олардың
құқықтарын қамтамасыз етуге қажетті шараларды қолданып отырулары керек.
Осыған сәйкес, ҚІЖК-нің 10-бабының 2-бөлігінде былай деп көрсетілген: егер
сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік акт адам мен азаматтың
Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп ұйғарса, ол іс жүргізуді тоқтата тұруға және сол актіні
Конституцияға сәйкес емес деп табу туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске
жүгінуге міндетті.
Егер қылмыстық іс жүргізу орындары зандылық қағидасын сақтамаған болса,
онда (ҚІЖК-нің 10-бабынын 3-бөлігіне сәйкес) бұл іс бойынша шығарылған
процессуальдық шешімдер заңсыз деп тануға және бұзуға жатады.
Осы айтылған шаралар зандылық қағидасын қамтамасыз етудің маңызды іс
жүргізушілік кепілдіктері болып табылады. Олармен қатар, зандылық қағидасын
қамтамасыз етудің басқа да мынадай кепілдіктері бар:
-қылмыстық іс жүргізудің барлық сатылары зандылықтың сақталуын
прокурордың қадағалауы;
-жоғарғы саты соттарының төменгі сатыға жататын соттардың шығарған
үкімдері мен қаулыларының заңдылығын тексеруі;
-іске қатысушы мүдделі тұлғалардың (азаматтардың және ұйымдардың)
соттың, прокурордың және алдын ала тергеу (анықтау) органдарының іс-
әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану кұқығы және ондай шағымдардың заңда
көрсетілген тәртіп бойынша уақытында қаралып шешілуге міндеттілігі.
Сонымен қатар, зандылық қағидасының іс жүзінде сақталуы қылмыстық
процестің басқа да қағидаларының сақталуымен тығыз байланысты болып келеді.
Өйткені, қылмыстық іс жүргізу қағидаларын сақтау - заңның талабы. Егер
қылмыстық іс жүргізу органы аталған қағидалардың бірін бұзған болса, ол
зандылық қағидасының сақталмағандығын білдіреді [7, 56б.].
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 75-бабы және ҚІЖК-нің 11-бабының жазылуы бойынша, сот
төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы мына мәселелерді
қамтиды:[8.]
-соттың үкімі бойынша болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп
таныла алмайды, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартыла алмайды;
-соттың құзыреті және өкілеттігі, кылмыстық сот ісін жүзеге асыру
тәртібі заңмен айқындалады және оны өз бетінше өзгертуге болмайды;
-сот төрелігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, облыстық және
басқа жергілікті соттар жүзеге асырады, бұл соттар жүйесі Қазақстан
Республикасы Конституциясымен және конституииялық заңмен белгіленген;
қандай бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берілмейді;
-соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
-өзінің қарауына жатпайтын іс бойынша шығарылған, сондай-ақ өзінің
өкілеттігін асыра қолданған немесе осы Кодекспен көзделген кылмыстық сот
ісін жүргізу қағидаларын бұзған соттың үкімі мен басқа да шешімдері заңсыз
болып және олардың күші жойылуға тиіс;
-қылмыстық іс бойынша соттың үкімі мен басқа да шешімдерін осы Кодексте
керсетілген тәртіппен ғана тиісті соттар тексеріп, қайта қарай алады.
Бұл қағиданың маңыздылығын айта келіп, соттың қылмыстық істерді шешу
қызметін алдын ала тергеу орындарының қызметіне қарсы қоймау қажет.
Тергеуші және анықтаушы қылмыстарды тез және толық ашу міндеттерін орындау
барысында қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер жинайды және ол дәлелдемелер
сотта істі қарау кезінде тараптардың қатысуымен зерттеліп, соның негізінде
сот төрелігі жүзеге асырылады[7, 5б.].
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау.
Қазақстан Республикасының заңнамасында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау мәселесіне үлкен мән берілген. Өйткені,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидаларына сәйкес, азаматтардың
өз мүдделерін қорғау сатысында сотқа жүгінуі - істі дұрыс шешудің ең әділ
жолы ретінде қаралады. Осыған сәйкес, Казақстан Республикасы
Конституциясынын 13-бабының 2-бөлігінде былай деп көрсе-тілген: Әркімнің
өз кұқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұл
қағидаға арналған КІЖК-нің 12-бабы бойынша:
1.Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауға құқығы бар.
2.Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген істің соттылығы
өзгертіле алмайды.
3. Мемлекет занда белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша жәбірлену-
шіге сот төрелігіне қол жеткізуін және келтірілген залалдың өтелуін
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының заннамасы азаматтардың кұкықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасын жария етумен қатар, оны
қамтамасыз етудің кепілдіктерін де көздейді. [10, 98б.].
Мәселен, қылмыстан зардап шеккен әрбір адам қылмыстық ізге түсу органына
арыз беру арқылы қылмыс жасаған адамның жауапқа тартылуын талап ете алады.
Егер өкілетті орган қылмыс туралы арызды қабылдаудан бас тартатын болса
немесе бұл орган басқа түрге заңның талаптарын бұзатын болса, онда
жәбірленуші ол жөнінде сотқа шағымдануға құқылы. Ал, қыл-мыстық істі сотта
қарау кезінде жәбірленуші өзі немесе өкілі арқылы қылмыс жасаған адамға
тағылған айыптауды қолдап, қылмыстың салдарынан тиген зиянның өтелуін талап
ете алады. Осындай құқықтарын қолдана отырып, жәбірленушінің сот арқылы
занды мүдделерін қорғауы қамтамасыз етіледі.
Сол сияқты, істің заңмен көзделген соттылығын өзгертуге болмайтындығы
(КР Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінің 3-тармағы және ҚІЖК-нің 12-
бабынын 2-бөлігі) әрбір қылмыстық істің соттылығын заң бойынша анықтау
арқылы қамтамасыз етіледі. Атап айтқанда, ҚІЖК-нің 38-тарауында (290-298
баптар) бірінші саты соттарының әрқайсысы қандай қылмыстық істерді
қарайтындығы ажыратылып көрсетілген[11,86б.]. Осы тараудың нормаларының
негізінде мүдделі тұлғаның құқықтарын қорғау жүзеге асырылады.
Жеке адамның абыройымен қадір-қасиетін құрметтеу. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, 17-бабында былай деп жазылған[1.]: адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға,
басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге болмайды. Осы конституциялық ереже қылмыстық процестегі жеке
адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу қағидасының негізін құрайды.
Бұл қағиданың маңызы адамның тумысынан айырмайтын құқықтары мен
бостандығын қорғаудың қажеттілігіне байланысты болып табылады. Яғни,
қылмыстық іс жүргізу кезінде адамдардың жеке өмірінің жағдайлары ашылуы
кездесетіндігі және іске қатысушы жеке тұлғаларға процессуалдық мәжбүрлеу
шараларын немесе басқа да ықпал ету амалдарын қолданудын қажеттілігі
болатындықтан, олардың абыройы мен қадір-қасиетін қорғаудың маңыздылығы
артады.
КІЖК-нің 13-бабында жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу
қағидасының мәні көрсетілген:
- қылмыстық іс жүргізу кезінде адамдардың абыройын түсіретін немесе
қадір-қасиетін кемітетін шешімдер мен іс-әрекеттерге тыйым салынады,
адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді осы Кодексте кезделмеген мақсаттар
үшін жинауға, пайдалануға және таратуға жол берілмейді;
- қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерінен адамға
келтірілген моральдық зиян заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиіс.
Ал, егерде қылмыстық іс жүргізу органы бұл қағиданың сақталуын
қамтамасыз етпеген болса, онда әр адам осыған байланысты келтірілген
моральдық зиянның өтелуін талап ете алады және ондай талап сот арқылы
шешіліп, қанағаттандыруға жатады.
Сонымен, жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасы Конституциясының 16-
бабы мен ҚІЖК-нің 14-бабында жазылған талаптардың негізінде мынадай
тұжырымдар жасай аламыз:
1.Адамның жеке басының бостандығын шектеуге тек занда көрсетілген
негіздер бойынша және заңның тәртібін сақтай отырып қана жол беріледі.
Сондықтан ҚІЖК-де айыпталушыны немесе сезіктіні бұлтартпау шарасы ретінде
қамауға алудың, сондай-ақ адамды сезікті ретінде ұстаудың негіздері мен
процессуалдық тәртібі көрсетілген.
2.Қылмыстық іс жүргізу органы қамауға алынған немесе сезікті ретінде
ұсталған адамға оның құқықтарын түсіндіруге және қорғану құқығын қамтамасыз
етуге міндетті. Қамауға алынған немесе ұсталған адам прокурорға және сотқа
шағымдану арқылы өзінің бас бостандығын қорғай алады.
3.Қамауға алынған адамдарды ұстау олардың өмірі мен денсаулығына қауіп
туғызбайтын жағдайларда жүзеге асырылуы тиіс, оларға күш қолдануға, қадір-
қасиетін түсіретін әрекеттер қолдануға немесе оларды қорлап ұстауға жол
берілмейді.
4.Адамның бас бостандығын қамтамасыз етудің тағы бір жолы сот-
психиатриялық немесе сот-медициналық сараптама жүргізу қажет болған
жағдайларда қамауға алынбаған адамды медициналық мекемеге еріксіз
орналастырудың тәртібін сақтау болып табылады. Ондай шара соттың шешімі
немесе прокурордың санкциясы бойынша қолданылады.
5.Заңсыз ұсталған немесе қамауға алынған, медициналық мекемеге заңсыз
орналастырылған адам, сондай-ақ заңда немесе үкімде көрсетілгеннен артық
мерзім қамауда отырған адам дереу босатылуы тиіс. Бұл шараны жүзеге асыру
қылмыстық іс жүргізу органдарына, соның ішінде, алдымен, зандылықтың
сақталуын қадағалайтын прокурорға жүкетеледі.
Қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостан-ықтарын
қорғау. Бұл қағида бұрын қаралған зандылық қағидасымен тығыз байланысты
болып табылады. Яғни, қылмыстық іс жүргізу органдарының зандылық қағидасын
сақтауы процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды талап етеді.
ҚІЖК-нің 15 бабына сәйкес:[11, 119б.]
-қылмыстық іс жүргізу органы процеске қатысушы азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға,
процеске қатысушылардьщ заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар
колдануға міндетті;
- процеске қатысушы адамдарды, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерін немесе
өзге де жақын туыстарын өлтірумен, күш қолданумен, мүлкін жоюмен немесе
бүлдірумен, не өзгеде заңға қарсы қауіпті әрекеттермен қорқыт-қандығын
көрсететін жеткілікті деректер болған кезде қылмыстық істі жүргізуші орган
өз құзыреті шегінде бұл адамдардың өмірін, денсаулығын, абыройын, қадір-
қасиетін және мүлкін қорғауға заңда көзделген шараларды қолдануға міндетті.
Осы айтылған 15-баптың талабы бойынша, қылмыстық істі жүргізу кезінде
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасын сақтау—екі жақты
маңызы бар шаралардың қолданылуын талап етеді. Біріншіден, қылмыстық іс
жүргізу органы процеске қатысушы тұлғалардың әрқайсысына оның құқықтарын
түсіндіріп, ол құқықтарының жүзеге асырылуы үшін қажетті жағдайлар жасауға
және осыған байланысты тиісті шараларды қолданып отыруға міндеттелген.
Мәселен, тергеуші жәбірленуші ретінде танылған адамға ҚІЖК-нің 75-бабында
көрсетілген құқықтарын түсіндіріп (айыпталушыға тағылған айыптауды білуге,
жауап беруге, дәлелдемелер тапсыруға және т.б.), одан кейін жәбірленуші
өтініш айтатын немесе талаптар қоятын болса, ондай өтініштер мен талаптарды
шешуге байланысты тиісті іс-әрекеттер жүргізеді. Екіншіден, іске қатысушы
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау — олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді талап етеді. Сондықтан, егер процеске қатысу шы
адамдардың өміріне, денсаулығына, абыройына қарсы әрекеттер немесе мүлкіне
қастандық жасалуы мүмкін деп санауға негіз бар болса, онда қылмыстық іс
жүргізу органы заңда көрсетілген шараларды қолдану арқылы (ҚІЖК-нің 98-101
баптары бойынша) бұл адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Осы конституциялық қағида ҚІЖК-нің 16-бабында да бекітілген. Қылмыстық
істі жүргізу кезінде жеке өмірге қол сұқпаушылық қағидасын сақтау — хат
жазысудың және өзге де хабарлардың құпиялылығын қамтамасыз етумен
байланысты бола тұрып, бірақ азаматтардың бұл құқықтарын заң бойынша
шектейтін жағдайлар, мәселен, ҚІЖК-нің 235-237 баптарында көрсетілген. Осы
баптарға сәйкес, қылмыстарды алдын ала тер-геу кезінде почта-телеграф
жөнелтімдерін тұтқындау, оларды тексеру және алу, сөйлесулерді тыңдау,
хабарды жол-жөнекей ұстау тергеушінің прокурор санкция берген қаулысының
негізінде жүргізіледі. Сол сияқты, Жедел-іздестіру қызметі туралы заңнын
12-бабының 4-бөлігінде былай деп көрсетілген: заңмен қорғалатын жеке өмірге
тиіспеушілік, хат жазысу, теле-фонмен сөйлесу, телеграф хабарлары мен почта
жөнелтімдері құпиясын қол сұғудан қорғау құқығын қозғайтын жедел-іздестіру
шаралары тек ауыр және ерекше ауыр қылмыстарды, сондай-ақ қылмыстық топтар
әзірлеп жатқан немесе олар жасаған қылмыстарды анықтау, алдын алу және ашу
мақсатында прокурордың санкциясымен ғана жүзеге асырылады.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық қағидасына сәйкес, тергеу әрекеттерін
немесе жедел-іздестіру шараларын жүргізу кезінде, сондай-ақ сот талқылауы
кезінде ашылған адамдардың өмірінің жеке жақтары туралы мәліметтер жұрт
алдында жариялануға жатпайды. Бұл талапты сақтау тек қылмыстық іс жүргізу
органдары үшін ғана емес, сонымен қатар азаматтар үшін де міндетті болып
табылады. Сондықтан осы жөніңде, қажет болған жағдайларда, қылмыстық іс
жүргізу органдары іске қатысушы азаматтарды ескертулері тиіс.
Тұрғын үйге қол сұғушылық. Бұл қағида Қазақстан Республикасы
Конституциясының 25-бабында баян етілген: тұрғын үйге қол сұғылмайды және
соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді; тұрғын үйге басып
кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп
бойынша ғана жол беріледі. Осы конституциялық нормаға сәйкес КІЖК-нің 17-
бабында да тұрғын үйге қол сұқпаушылық қағидасы бекітілген.
Қылмыстық іс жүргізуге байланысты тұрғын үйге онда тұратын адамдардың
еркіне қарсы кіру қажет болатын жағдайлар тиісті нормативтік құқықтық
актілерде көрсетіліп реттелген. Мәселен, КІЖК-нің 222-бабына сәйкес, тұрғын
үйді қарау (тексеру) тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардын
келісімімен ғана жүргізіледі. Егер онда тұратын адамдар тексеріп қарауға
қарсы немесе кәмелетке толмағандар болса немесе олардың психикалық не өзге
ауыр науқастан зардап шегетіні белгілі болса, онда тергеуші мәжбүрлеп қарау
туралы қаулы шығарып, прокурордың санкциясын алуы тиіс. Прокурор санкция
беруден бас тартқан жағдайда қарау жүргізілмейді. Ал, тұрғын үйді оқиға
болған жер ретінде кідіртусіз қарау қажет болып, оны кейінге қалдыруға
болмайтын жағдайда, тергеуші дәлелді қаулы шығарып, соның негізінде тұрғын
үйді қарауға құқылы. Мұндай жағдайда тергеуші өзі жүргізген қарау туралы
оның заңдылығын тексеретін прокурорға бір тәулік мерзімде хабарлауға
міндетті. Бұл хабарды алғаннан кейін прокурор тұрғын үйді қараудың
зандылығын тексеріп, оның заңды немесе заңсыз екені туралы қаулы шығарады.
Егер прокурор үйді қарау заңсыз жүргізілген деп тапса, онда қараудың
нәтижесін дәлелдеме ретінде қолдануға жатпайды. Қылмыстық іске маңызы бар
мән-жайларды анықтау мақсатында тұрғын үйде тінту жүргізу қажет болуы
мүмкін. Ондай жағдайда тінту тергеушінің дәлелді қаулысы бойынша
прокурордыңғ санкциясын алып жүргізіледі[12, 190б.].
Тұрғын үйге онда тұратын адамдардың еркіне қарсы кіру жедел-іздестіру
шараларын жүргізу барысында қажет болған жағдайда Жедел-іздестіру қызметі
туралы заңның нормалары қолданылады. Бұл занның 12-бабында (4-бөлігі)
былай деп көрсетілген: тұрғын үйді қол сұғудан қорғау құқығын қозғайтын
жедел-іздестіру шаралары тек ауыр және ерекше ауыр қыл-мыстарды, сондай-ақ
қылмыстық топтар әзірлеп жатқан немесе жасаған қылмыстарды анықтау, алдын
алу және ашу үшін прокурордың санкциясы-мен ғана жүзеге асырылады.
Қорыта айтқанда, тұрғын үйге қол сұқпаушылық қағидасының екіжақты маңызы
бар: біріншіден, азаматтардың күнделікті тұрмысының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету және олардың тұрғын үйінен заңсыз айыруды болғызбау үшін;
екіншіден, жеке өмірге қол сұкдаушылық қағидасын қамтамасыз ету амалдарының
бірі ретінде.
Меншікке қол сұқпаушылық. Қазақстан Республикасы Конституция-сының 26-
бабына сәйкес азаматтардың меншік құқығы қорғалады және қамтамасыз етіледі.
Бұл қағида ҚІЖК-нің 18-бабында да бекітілген. Осы баптардың нормалары
бойынша барлық азаматтар заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады, меншік кұқығы, оның ішінде мұрагерлік құқығы заңмен
қорғалады, соттың шешімінсіз ешкімді де мүлкінен айыруға болмайды.
Айтылған баптарда тікелей көрсетілмеген болса да, азаматтармен қатар
заңды тұлғалардың да меншігіне қол сұғушылыққа жол берілмеуі тиіс.
Сондықтан ҚІЖК-нің 18-бабында бекітілген меншікке қол сұкпаушылық қағидасы
барлық тұлғаларға қатысты (жеке және заңды тұлғалар) бірдей қолданылуға
жатады.
Меншікке қол сұқпаушылық қағидаларына байланысты ҚІЖК 18-бабының 2-
бөлігінде былай деп жазылған: іс жүргізу барысында тұлғалардың банктегі
салымдарына және басқа да мүліктеріне тыйым салуға, сондай-ақ оларды алуға
осы Кодексте көрсетілген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол берілді.
Осыған сәйкес, ҚІЖК-нің 161-бабында мүлікке (соның ішінде банктегі шоттар
мен салымдардағы ақша қаражатына және өзге де бағалы заттарға) тыйым
салудың қандай жағдайда мүмкін болатындығы және тәртібі көрсетілген: соттың
үкімі бойынша шешілетін азаматтық талапты, басқа да мүліктік шараны немесе
мүмкін болатын мүлікті тәркілеуді қамтамасыз ету мақсатында тергеуші
(анықтаушы) прокурордың санкциясымен не сот сезіктінің айыпталушының немесе
олардың әрекеттері үшін жауапты болатын тұлғаның мүлкіне тыйым салуға
құқылы.
Азаматтардың, сондай-ақ заңды тұлғалардың меншік құқығын қорғау
азаматтық, азаматтық іс жүргізу, қылмыстық құқық салаларының институттары
бойынша да қамтамасыз етілді.
Кінәсіздік презумпциясы. Бұл қағида Қазақстан Республикасы
Конституциясының 77-бабы 3-бөлігінің 1, 6, 8 тармақтарына сәйкес келетін
КІЖК-нің 19-бабында тұжырымдалып жазылған:
1) адамның қылмыс жасағандығы осы Кодексте көзделген тәртіппен
дәлелденгенге және соттың занды күшіне енген үкімімен танылғанға дейін ол
жасалған қылмысқа кінәлі емес деп саналады;
2) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
3) айыпталушының кінәлілігі жөнінде сейілмеген күдік оның пайдасына
қаралады (түсіндіріледі);
4) айыптау үкімін болжамдауға негіздеуге болмайды және үкім шындыққа
жататын дәлелдемелердің жиынтығымен расталуы тиіс.
Кінәсіздік презумпциясы қағидасына сәйкес қылмыстық іс жүргізудегі
айыпталушы және қылмыс жасауға кінәлі адам — бірдей ұғымдар емес. Яғни,
алдын ала тергеу жүргізудің барысында айыпталушы ретінде жауапқа тартылған
адамның қылмыс жасауға кінәлі немесе кінәсіз екендігін тек сот қана шешеді.
Егер бұл адамның кінәлі екендігі сотта қылмыстық істі қараудың нәтижесінде
дәлелденіп, ол жөнінде айыптау үкімі шығарылған болса, онда осы үкім заңды
күшіне енгеннен кейін бұл адам қылмыскер ретінде қаралады. Ал бұған дейін,
заңда көрсетілген айыпталушыға (сотталушыға) қолданылатын шектеулерді
қоспағанда, оның жалпыға бірдей конституциялық құқықтары сақталады және
айыпталушы басқа азаматтар сияқты өзінің конституциялық құқықтарын қолдана
алады.
Кінәсіздік презумпциясы қағидасынан туындайтын маңызды ереже:
айыпталушының қылмыс жасағандығы заңды жолмен дәлелденуі тиіс және оны
дәлелдеу айыптау тарапына (айыптаушыға) жүктеледі. Мәселен, тергеуші
қылмыстық істің мән-жайларын толық ашу үшін қажетті тергеу әрекеттерін
заңға сәйкес жүргізу арқылы айыпталушының қылмыс жасағандығын дәлелдейді.
Егер тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде күш қолдану, қорқыту немесе өзге
заңсыз амалдарды қолдануға жол берілген болса, ондай жолмен жиналған
дәлелдемелер айыптауға негіз бола алмайды. Яғни, айыпталушының қылмыс
жасаудағы кінәлілігі занды жолмен алынған дәлелдемелердің жиынтығымен
қатталуы тиіс.
Айыпталушы оған тағылған айыптаудан қорғануға құқылы, бірақ ол өзінің
кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес. Егер айыпталушы заң бойынша берілген
құқықтарын қолдануға әрекет жасамайтын болса, оның өзін осылай ұстауы
кінәсін мойындауды білдіреді деп санауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . .13
1.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидалардың
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..33
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТ ІСІН
ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ НЕГІЗДЕЛГЕН БАСТАМА ЕРЕЖЕЛЕР
2.1 ҚР Конституциясында бекітілген қылмыстық іс жүргізудің
қағидалары ... .38
2.2 Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген
қағидалар ... ... ... ... ... ... .. ... ..41
2.3 Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қылмыстық іс жүргізу қағидасы – бұл заңда көрсетілген қылмыстық іс
жүргізудің елеулі жақтарын көрсететін, қылмыспен күресудің қамтамасыз
етілуін сипаттайтын және қылмыстық сот ісін жүргізуде тұлғаның құқықтарын
кепілдендіретін жалпы басшылыққа алатын ережелер.
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын
талаптарды білу маңызды. Қағидалардың теориялық-құқықтық маңызы - тиісті
құбылыс мәнінің талданған, объективті орын алып отырған ақиқат және онда
қолданылатын заңдылықтарды бейнелейтін көрінісі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында баянды етілген қағидалар
жүйесі қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттерін ескере
дәйектелгендіктен ҚІЖК-де мынадай жүйе құрушы элементтермен берілген: Адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасы
Қазақстан Республикасының Конституциясымен белгіленген. Бұл қағида негізіне
Конституцияның 34-бабы алынған [1.], онда былай делінген: "Әркім Қазақстан
Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың
құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеуге міндетті".
Бұл негіз адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтыны туралы Конституцияның
басқа қағидасымен (17-бап) күшейтіле түскен. Адамның жеке басының
бостандығына конституциялық құқығы оның жеке басына тиіспеушілікпен тікелей
байланысты.
Конституцияның 18-бабындағы ереже ҚІЖК-тің 16-бабында[1.], келтірілген:
"Азаматтардың жеке өмірі, жеке және отбасылық құпия заңның қорғауында
болады. Әркімнің жеке салымдар мен жинақтардың, хат жазысудың, телефон
арқылы сөйлесудің, почта, телеграф және өзге де хабарлардың құпиясына
құқығы бар. Қылмыстық процесс барысында бұл құқықтарды шектеуге заңда
тікелей белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі".
Адамның жеке басына тиіспеушіліктен заңды түрде айырудың кепілдіктері
(іс жүргізу шарттары) мыналар:
-мәжбүрлеу шараларын тек қылмыстық іс жүргізу шегінде қолдану;
-адамның жеке басына тиіспеушіліктен айырылуы мүмкін субъектілерді
заңмен белгіленген толық шеңбері (сезікті және айыпталушы);
-мәжбүрлеу шараларын қолданудың дербес іс-әрекетін белгілеу (адамды
қамауға алу, ұстау, күштеп әкелу, тінту және т.т.);
-мәжбүрлеу шараларының қолданылуын іс жүргізу мерзімдерін шектеу;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының заңсыз қолданылғанына шағым жасау
мүмкіндігі;
-іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолданудың нәтижесінде
келтірілген зиянды өтеу;
-прокурор мен соттың іс жүргізушілік мәжбүрлеу шаралары қолданылуының
заңдылығын қадағалауы және адамның Құқықтары бұзылған жағдайда қажетті
шаралар қолдануы.
Диплом жұмысының тақырыбы: Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының
түсінігі, жүйесі және мақсаты.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Конституциясының,
конституциялық заңдардың, салалық құқықтық актілердің кейбір ережелерінің
мәнінен қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының жүйесі әлдеқайда қомақты
да ауқымды екенін көруге болады.
Қолданылып жүрген қылмыстық істі жүргізу кодексінде қағида ұғымы
мүлдем берілмеген, алайда екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын
қолданылып келген қылмыстық істі жүргізу кодексінде тіпті қағида
терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін түрліше
талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы
қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер
түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және
т.т.) араласуына әкеліп соқты.
Еліміз әлемдегі дамыған 50 мемлекеттің қатарына ену мақсатын алға қойып
отыр. Осыған байланысты қылмыстық заңды жетілдіру, халықаралық нормалардың
тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға қауіптілігі шамалы іс-әрекеттерді қылмыс
қатарынан шығару, қылмыстық жазаны ізгілендіру, қылмыстық құқықтың жұрт
таныған халықаралық тиімді қағидаларын заңдарды жетілдіруге пайдалану, оны
зерттеу – өзекті мәселе болып табылады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН МАҢЫЗЫ
1. Қылмыстық іс жүргізу қағидалардың түсінігі
Қазақ КСР-інің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің нормалары
елімізде орын алған саяси, әлеуметтік, экономикалық өзгерістерге сай
келмегендіктен, 1997 жылы шілденің 16-сында Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық және Қылмыстық іс-жүргізу кодексі қабылданып, ол 1998 жылдың 1
қаңтарынан бастап заңды күшіне енді.
1959 жылғы Қылмыстық кодекс кеңестік идеология тұрғысында, әкімшілдік-
әміршілдік жүйе мен орталықтандырылған жоспарлы экономика қағидаттарына
негізделген еді. Сондықтан өмірдің өзі ескі идеологиядан арылған, нарықтық
қатынастар жағдайына үйлесетін, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
барынша қамтамасыз ететін жаңа қылмыстық заңның болуын кажет етті. Осыған
орай Президент Н.Назарбаев мемлекетіміздің өмір талабына сай келетін жаңа
Қылмыстық кодексін қабылдаудың және оның адам, қоғам, мемлекет мүддесінің
қорғаушысы болуы қажеттілігіне баса назар аударылуын айрықша белгілеп
берді.
Жалпы, қылмыстық заңның қажеттілігі неге байланысты болады деген сұраққа
жауап беру үшін алдымен қылмыстық құқық түсінігіне анықтама беруіміз қажет.
Қылмыстық құқық жеке құқық саласы ретінде адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғамды және мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға
бағытталған қоғамдық қатынастарды реттейді. Мұндай реттеу үш түрлі жолмен
жүзеге асырылады. Оның біріншісі, қылмыстық құқық нормасы арқылы қоғамдық
қатынастарды реттеу функциясы. Ол қылмыс істеуге байланысты қылмыс жасаған
адам (субъекті) мен мемлекет арасында пайда болады. Мұндай кұқықтық
қатынасқа катысушылардың әрқайсысының өзіне тән құқықтары, міндеттері пайда
болады. Субъект қылмыс істеуге байланысты қылмыстық жауапқа және жазаға
тартылуға міндетті болса, екінші субъект әділ сот органдары (сот, тергеу,
прокуратура) қылмыс істеген адамды сол міндетті орындауға күшпен
міндеттейді. Сонымен, қылмыстық қүқықтық қатынастарды реттейтін бұл функция
орын алған қылмыс оқиғасына байланысты қылмыстық жауаптылықты және жазаны
қолдану немесе қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату сияқты
мәселелерді жүзеге асырады. Екіншіден, қылмыстық құқық нормасы арқылы
жазамен қорқытып, тыйым салынған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық
қатынастар реттеледі. Үшіншіден, қылмыстық кұқық қылмыстық құқықтың нормасы
арқылы азаматтарға қылмыстық жолмен қиянат жасалғанда олардың одан
қорғануға байланысты қатынастарын ретке келтіреді. [2, 112б.]
Жаңа Қылмыстық кодексте қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік
өмірінде орын алған сапалық өзгерістер ескерілген. Яғни азаматтардың жеке
басы, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін қорғау бірінші
кезекке қойылған. Қылмыстық-кұқықтық қорғау объектісінің қатарына қоғамдық
тәртіп пен қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау, республиканың
конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің
заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілік
пен адамзаттың қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз ету міндеттері енгізілген.
1997 жылғы Қылмыстық кодексте бұрынғы кодекске карағанда ізгілік принципі
басшылыққа алына отырып, қоғамға онша қауіпті емес іс-әрекеттер
жасағандарға оларды қоғамнан оқшауламайтын жаза түрлерін қолдануға кең жол
ашылған.
Қылмыстық заңнын басты міндеттерінің бірі — қылмыстан сақтандыру болып
табылады. Қылмыстық құқық жалпы және арнаулы сақтандыру функцияларын жүзеге
асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез-келген қылмысты істеуге
тыйым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ жаза тағайындауды
белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру қылмыстық заң, тыйым
салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға қылмыстық-құқықтық
нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын қолдану ретімен іске
асырылады.
Қылмыстық құқыққа, сондай-ақ тәрбиелік функция да тән. Қажетті қылмыстық
заңдардың болуы, оның іс жүзінде әділ қолданылуы, азаматтардың, олардың
құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы, қылмыс істеген адамның лайықты
қылмыстық жауаптылыққа тартылуы азаматтарды заңды құрметтеуге тәрбиелейді
және олардың заңға деген сенімін арттырады. Қылмыстық-құқықтық қағидаттар —
заң шығарушыға, ғылымға, құқық қорғау және қолдану органдары мен
азаматтарға қылмыспен қарсы күрес жүргізу саласындағы қажетті, негізгі және
міндетті ережелердің көрінісі болып табылады.[3, 56б.]
Заңдылық қағидасы Парламент қабылдаған қылмыстық заңның құқық қолдану
тәжірибесінде де, заң нормаларын қабылдау саласында да, сөз жоқ, үстемдік
ету арқылы көрініс табады. Бұл көрініс бірнеше құқықтық талаптардың
жиынтығынан құралады. Оның біріншісі — Қылмыстық кодекстің халықаралық
қылмыстық құқықтың жұрт таныған қағидаттары мен нормаларын басшылыққа алуы.
Қазақстан халықаралық құқық нормаларын қастерлейді және халықаралық
шарттар республикада бекітілген уақыттан бастап басшылыққа алынады.
Заңдылық қағиданың екінші бір талабы — қылмыстық заңның конституциялық
заңға негізделуі болып табылады. Конституцияда көрсетілген негізгі
ережелерді қылмыстық заң сөзсіз басшылыққа алуы тиіс. Қылмыстық кодекстің
көптеген баптары осы конституциялық заңдарға негізделіп қабылданған.
Заңдылық қағиданың тағы бір талабы “арнайы заңда көрсетілмейінше қылмыс та,
жаза да жоқ” деген тұжырымға негізделген.
Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді. Адамның ойы,
пиғылы, дүниетанымы, көзқарасы конституциялық нормаға қаншалықты қайшы
келсе де ол белгілі бір нақты іс-әрекетпен ұштаспаса қылмыс ретінде
қаралуға тиіс емес. Қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы, кінәлі іс-
әрекеттер заң шығарушы орган арқылы қылмыс деп табылады. Қылмыс пен жаза
туралы мәселелер қылмыстық заңдарда тікелей көрсетіледі және оларға
тиісінше заңдылық анықтама беріледі. Қылмыстық заңда арнайы көзделмеген
ретте адамның іс-әрекеті қылмысқа жатпайды. Қылмыс жоқ жерде жаза да
болмайды.
Қылмыстық құқықтың екінші бір қағидасы – азаматтардың заң алдындағы
теңдігі болып табылады. Қылмыс жасаған адам оның тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсіліне, ұлтына, саяси сеніміне,
жынысына, біліміне, тіліне, дінге катынасына, кәсібінің түрі мен сипатына,
сондай-ақ тұрғылықты жеріне және басқа да жағдайларға қарамастан
жауаптылыққа тартылады.
Қылмыстық құқықтың үшінші бір қағидасы – жауаптылықтан құтылмау ақиқаты.
Бұл қағида бойынша кез келген адам лауазымдық, басқа да жағдайларға
қарамастан өзі істеген қылмысы үшін сөзсіз, міндетті түрде жауапты болады.
Бұл үшін қылмыстық-құқықтық жауаптылықты белгілейтін заң нормалары тайға
таңба басқандай анық, түсінікті болуы керек. Сөйтіп, ол істелген қылмыс
үшін нақты жауаптылықты айқындауы қажет. Жауаптылықтан құтылмау қағидасының
жүзеге асырылуы үшін бұл өте керек. Соңдай-ақ, осы қағиданың жүзеге
асырылуы құқық қорғау және құқық қолдану органдарына үлкен міндет жүктейді.
Қылмыстық заңның төртінші қағидасы – жеке жауаптылық қағидасы. Адам
өзінің кінәсі анықталған жағдайда ғана қоғамға қауіпті іс-әрекеттер және
бағытталған қауіпті зардаптар үшін қылмыстық жауапқа тартылады. Бұл
қағидаға сәйкес адам өзінің жеке істеген немесе қылмысқа бірлесіп қатысуы
арқылы істеген қылмысы үшін сол адамның өзі дербес жеке жауапты болады.
Жеке жауаптылыққа сәйкес қылмыстың субъектісі болып есі дұрыс, заңда
белгіленген жасқа толған жеке адам танылады. Қазақстанның Қылмыстық кодексі
заңды тұлғаларды қылмыс субъектісі деп танымайды. Материалдық, моральдық
немесе басқа жағынан келтірілген зияндары үшін тек азаматтар ғана қылмыстық
заңға сәйкес жауапқа тартылады.
Қылмыстық құқықтың бесінші қағидасы кінәлі жауаптылық болып табылады.
Бұл қағиданың мәні сол, кінәсіз қылмыс та болмайды дегенді білдіреді.
Қылмыстық жауаптылықта оны істеген адамның іс-әрекетінде кінә болған
жағдайда ғана, яғни қылмыс істеген адамның өзінің іс-әрекетіне қасақана
немесе абайсыздық түрде білдірген саналы, психикалық қатынасы жатады. Іс-
әрекеттің зардабы қанша ауыр болса да, егер ол кінәсіз жағдайда істелсе, ол
қылмыс болып табылмайды.
Қылмыстық құқықтың алтыншы қағидасы – әділеттілік. Мұның мәнісі сол
қылмыстық жауапқа және жазаға іс-әрекетінде қылмыс құрамының толық
белгілері бар адамдар тартылуы керек. Негізсіз, дәлелсіз қылмыстық
жауаптылыққа жол берілмейді. Бұл қағиданың жүзеге асырылуы үшін ең алдымен
қылмыстық заңның өзінің болуы және істеген қылмысы үшін сот тағайындаған
жазаның және қылмыстық-құқық ыкпал ететін өзге шаралар соған сай әділ болуы
керек. Әділеттілік қағидасы бойынша бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап
қылмыстық жауапқа және жазаға тартуға болмайды.
Қылмыстық құқықтағы тағы бір қағида – ізгілік болып табылады. Ізгілік
қағидасы жүзеге асырылуы, ең алдымен, қылмыстық заң арқылы азаматтардың
жеке басын, олардың өмірін, денсаулығын, құқықтарын қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау арқылы көрініс табады.
1997 жылғы Қылмыстық кодекстің 2-бабында адам мен азаматтың жеке басы,
олардың құқықтары мен бостандықтары қылмыстық құқық қорғайтын нысандардың
ең алғашқыларының бірі ретінде көрсетілген. Қылмыстық заң әрбір азаматқа
қажет болған жағдайда қорғануға құқық береді, іс-әрекеттің қылмыстылығын
жоятын мұндай мән-жайлар қылмыс болып саналмайды. Қылмыстық заңның бұл
нормасы әрбір азаматтың әлеуметтік белсенділігін арттыруға, өзінің
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын, мүддесін батыл қорғауға
тікелей жағдай туғызады.
Қылмыстық жазаның мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру,
сондай-ақ сотталғандарды түзеу болып табылады. Жаза тән азабын шектіруді
немесе адамның адамгершілік намысына тиіп, қадір-қасиетін қорлау мақсатын
көздемейді. Жаза жүйелерінің көпшілігі сотталған адамды бас бостандығынан
айырмайтын жаза түрлерінен құралған.
Жалпы қағида сөзі —латыннан шыққан, бір нәрсенің негізі немесе негізгі
бастамасы, шығу жағдайы дегенді білдіреді. Қылмыстық процестің қағидалары
деп қылмыстық процестің сипаты мен мәнін анықтайтын, қылмыстық, сот
өндірісінің субъектілеріне бағытталған, мемлекеттік-билік талаптарын
айқындайтын, жетекші құқықтық нормаларды, негізгі жоспарды атау
қабылданған.
Қағида ұғымы түсініктемесінің үш жай-жапсары бар: философиялық, затты-
қолданбалы, теориялық-құқықтық. Қағида ұғымының философиялық жай-жапсары
мынада: жалпы таным негізіне немесе әлдебір білім саласы негізіне алынған,
заңдылықты айқындайтын және білдіретін әдеттегі нәрселер теория жүзінде
талдап қорытылады.
Қағида ұғымының затты-қолданбалы жай-жапсары - осы қызмет өзіне сай
келуге тиісті негізгі, жалпы талапты білдіреді.
Қағиданың теориялық-құқықтық маңызы - тиісті құбылыс мәнінің талданған,
объективті орын алып отырғаны ақиқат және онда қолданылатын зандылықтарды
бейнелейтін көрінісі.
Сонымен, қағида ұғымы түсініктемесінің барлық жай-жапсарларының
ұқсастықтары көп, олардың ең елеулілері мыналар:
-қағида ұғымы тек негіз қалаушыларға жатқызылуы мүмкін категория-ларға
ғана қолданылады;
-қағида ұғымы жалпы негізгі ережелердің объективті ақиқатынан
дерексіздендірілуі мүмкін;
-қағида ұғымы құбылыстардың мәнін білдіретін үйреншікті теориялық
талдаумен байланысты [3, 116б.].
Қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларын тұжырымдау үшін оларға қойылатын
талаптарды білу маңызды. Қандай да болсын ережелерді қылмыстық іс жүргізу
құқығы қағидаларының категориясына жатқызу үшін олар мына талаптарға сай
келуге тиіс: [5, 65б.]
1. олар (ережелер) анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының
ұйымдастырылуы мен қызметінде негізгі, бастапқы сәттерді айқындап,
олардан, өз кезегінде, жеке-дара сипатты ережелер туыңдайды;
2. қағидалардың өздерінде адамдардың ерік берілген немесе міндетті іс-
қылықтарының барлық жақтары және құқықтық норманың барлық элементтері
(болжам, диспозиция, санкция) тұжырымдалуға тиіс емес;
3. негіз қалаушы айқындамаларға еркін мазмұн беруге болмайды, өйткені
олар қылмыстық іс жүргізу құқығының заңдылықтарымен және ішкі
логикасымен объективті түрде байланысты;
4. қағидалар категориясына жатқызылған ережелер объективті және
субъективті негіздерді бірдей дәрежеде ұштастыруға тиіс (мазмұн
объективті, заң сөзінің нысаны субъективті);
5. қағида ережелерінің мәніне орнықтылық, тұрақтылық тән болуға тиіс
(құқық нормалары өзгертіледі, заңдар ауыстырылады, ал қағидалар
сақталады);
6. өктем, әмірлі сипатта болуға тиіс;
7. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде басым жағдайда болуға тиіс.
Сонымен, қылмыстық процесс қағидалары-қоғамдық және мемлекеттік
кұрылыстан туындаған және қолданылып жүрген заңмен орнықтырылған,
мемлекеттік органдар ұйымдастырылуының мәнін және олардың қылмыстық істерді
қозғау, тергеу, қарау және нақтылай шешу жөніндегі қызметінің мәнін
айқындайтын бастапқы ережелер, сондай-ақ қылмыстық іс жүргізу қызметін
мемлекет қылмыстық сот ісін жүргізушінің алдына қойған мақсаттар мен
міндеттерге жетуге бағыттайтын ережелер.
Қылмыстық процестің қағидаларылары Сол сияқты, қылмыстык—қылмыстық сот
ісін жүргізудің тәртібі негізделген және оның маңызды сипаттары мен
белгілерін көрсететін заңда бекітілген бастама ережелер болып табылады. Бұл
қағидалардың маңызы осы айтылған тұжырымның өзінен туындайды. Біріншіден,
қылмыстық іс жүргізу қызметі осы қағидаларға негізделген және олар
қылмыстық процестің ең маңызды жақтарын сипаттап көрсетеді. Екіншіден,
қылмыстық іс жүргізу органдары осы қағидаларды басшылыққа ала отырып өз
қызметін атқарады және бұл қағидаларды қатаң сақтауға міндетті. Үшіншіден
(ҚІЖК-нің 9-бабында айтылғандай) [5, 160б.], бұл қағидаларды сақтамау, оның
сипаты мен мәніне қарай, іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді
бұзуға және осы кезде жиналған істің материалда-рының заңды күші жоқ деп
табуға әкеліп соқтырады.
Қылмыстық процестің қағидаларын бастама ережелер ретінде қарау заңи
әдебиетте қабылданған ортақ пікір болғанымен, олардың заң актілерінде
тұжырымдалып көрсетілуі жөнінде ғалымдардың арасында пікірталас жоқ емес.
Кейбір авторлардың пікірінше, заңда баян етілмеген, алайда басшылыққа
алынатын құқықтық идеяларда қылмыстық процестің қағидалары ретінде бола
алады деп санайды. Ал, ғалымдардың басым көпшілігі қылмыстық процестің
қағидаларына заң актілерде белгіленген бастама ережелер ғана жатқызылу
керек екендігін қолдайды. Бұл жағдайда қағидалар кұқықтық нормаларға
айналып, олардың іс жүзінде қолданылуы және қатан сақталуы процеске
қатысушылардың барлығына бірдей талап болып табылады. Олай болмаса,
қағидалардың іс жүзінде сақталуы қыл-мыстық процестің субъектілері үшін
міндетті бола алмайды.
Қылмыстық іс жүргізу қағидалары ҚІЖК-нің екінші тарауында (Қылмыстық
процестің міндеттері мен қағидалары деп аталған, 10-31 баптарда) баяндалып
жазылған. Мұнда аталып жазылған қағидалар Қазақстан Республикасы
Конституциясының жетінші бөлімінде баян етілген сот төрелігінің бастама
ережелеріне сәйкес келеді. Бірақ ҚІЖК-де жазылған қағидалардың көпшілігі
Конституцияда жекеленіп айтылмаған. Бұлай болу түсінікті: Конституцияда
белгіленген бастама ережелер негізінен сот төрелігін атқарудың жалпы
қағидаларына жататын болғандықтан, олар қылмыстық іс жүргізу қағидаларын
толық қамти алмайды.
Қылмыстық процесс қағидалары негізінен Қазақстан Республикасының
Конституциясыңда көрсетілген және бекітілген, сонымен қатар Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде басқа да заңдарда айқыңдалған.
Қылмыстық процестің жалпы және жеке (нақты) нормалар ұшын өзара
байланысы барлық қылмыстық істер бойынша қолданудың тұтастығы мен
тәртібін, сот өндірісіндегі зандылықтың сақталуын қамтамасыз етеді және
қылмыстық процесс қағидасы ретінде оның бір немесе бірнеше сатыларында
әрекет ететін мән-жайлар танылуы мүмкін.
Қылмыстық процесс қағидалары мынадай белгілермен сипатталады:
-қылмыстық процесс қағидалары барлық қылмыстық іс жүргізу кызметінде
қолданылады;
-олар қоғамдық дамудың нақты әлеуметтік-экономикалық шарттарына
сәйкестендіріледі;
-қағидалар қылмыстық сот өндірісін жүзеге асырудың негізі болып
табылады:
-қылмыстық процесс қағидалары құқықтық нормаларда бекітілген
жоспарларды айқындайды;
-қылмыстық процестің жеке қағидалары басқалармен тығыз байланысты
болады және бірыңғай жүйені құрайды.
Қылмыстық сот өндірісінің барлық қағидалары құқықтық негіздер жиынтығын,
яғни қағидалар жүйесін кұрайды.
Қылмыстық процесс қағидаларының мәні.
Қылмыстық процесс қағидаларының мәні сот әділдігі органдарының іс
жүргізу барысындағы шешім қабылдау кезінде заңдылықтың сақталуымен
тұжырымдалады.
Қылмыстық процесс қағидаларын бұзу (ҚР ҚІЖК 9-бабы) мыналарға әкеліп
соғады:
-соттағы қылмыстық істі алып тастауға және оны қайтадан қосымша тергеуге
жіберуге немесе жақында сот тергеуін жүргізуге;
-анықтау, тергеу органдарының немесе кылмыстық іс бойынша сот шешімдерін
алып тастауға;
-қылмыстық іс бойынша тергеуде жинақталған материалдарды дәлелде-мелік
күші жоқ деп тануға.
Қылмыстық процесс қағидаларының жүйесі. Әдебиеттерде жекелеген авторлар
қылмыстық іс жүргізу қағидаларының әртүрлі жүйелері мен түрлерін ұсынады,
алайда олар өзінің мәні жөнінен занда көзделген және жалпыға танымал
қағидаларға өте жақын, кейде солармен бірдей болып келеді.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 2-тарауында кылмыстық процестің
төмендегі қағидалары белгіленген: [6.]
1) заңдылық (ҚР ҚІЖК 10-бап)
2) сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы (ҚР ҚІЖК 11-бап).
3) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау.
(ҚР ҚІЖК 12-бап).
4) жеке адамның абыройы мен кәдір-қасиетін құрметтеу (ҚР ҚІЖК 13-бап).
5) адамның жеке басына тиіспеушілік (ҚР ҚІЖК 14-бап).
6)қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғау (ҚР ҚІЖК 15-бап).
7)жеке өмірге қол сұқпаушылық, хат жазысудың телефон арқылы сөйле-судің,
пошта,телеграф және сізге де хабарлардың құпиясы (ҚР ҚІЖК 16-бап).
8) тұрғын үйге қол сұқпаушылық (ҚР ҚІЖК 17-бап).
9) меншікке қол сұқпаушылық (ҚР ҚІЖК 18-бап).
10) кінәсіздік презупциясы (ҚР ҚІЖК 19-бап).
11)қайта соттауға және қылмыстық ізге түсуге жол берілмеуі (ҚР ҚІЖК20-
бап).
12) сот әділдігін заң мен сот алдындағы тендік негіздерінде жүзеге асыру
(ҚР ҚІЖК 21-бап).
13) судьялардың тәуелсіздігі (ҚР ҚІЖК 22-бап).
14) сот ісің жүргізуді тараптардың бәсекелестігі мен тең кұқылығы
негізінде жүзеге асыру (ҚР ҚІЖК 23-бап).
15) істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу (ҚР КІЖК 24-
бап).
16) дәлелдемелерді ішкі сенім бойынша бағалау (ҚР ҚІЖК 25-бап).
17) сезіктінің айыпталушының қорғануға кұқығын қамтамасыз ету (ҚР ҚІЖК
26-бап).
18) куәлік, айғақтар беру міндетінен босату (ҚР ҚІЖК
19) білікті заң көмегіне құқықты қамтамасыз ету (ҚР ҚІЖК 28-бап).
20) жариялылық (ҚР ҚІЖК 29-багі).
21) қылмыстық сот ісін жүргізу тілі (ҚР ҚІЖК 30-бап).
22) іс жүргізу әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану бостандығы (КР ҚІЖК
31-бап).
2. Қылмыстық іс жүргізу қағидаларының мәні мен маңызы
ҚІЖК 9-бабына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу қағидаларының мәні
мынада: оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай, іс бойынша болған іс
жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған
шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдарды дәлелдеу күші жоқ
деп тануға әкеліп соқтырады.
Сөйтіп, қағидалар мәнінің ауқымды түсініктемесі мынадай:
1. қылмыстық іс жүргізу құқығы жүйесінде қағидалар орталық басты орын
алады;
2. олар өзара тығыз және үйлесімді байланысты бастапқы, негізгі нормалар
болып табылады;
3. қағидалар құқықтық нұсқамалар ретінде қалыптасады және нормативті
сипатта болады;
4. олар қылмыстық процестің мақсатын, оның табиғаты мен жүйесін
түсінудің кілті болып табылады;
5. қағидалар іс жүргізу құқығының негізгі бағыттарын, даму перспектива-
ларын айқындайды;
6. олар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту мен толықтыруға байланысты
ұсыныстардың негізділігін анықтау кезіндегі басты өлшемдер болып
табылады;
7. қағидалар құқық қалыптастыру қызметінде әлеуметтік бағдарлар
функциясын атқарады;
8. қағидалар іс жүргізу нормаларының дұрыс түсіндірілуіне жәрдем-деседі.
Біздің ойымызша, үшінші бағыт қылмыстық іс жүргізу құқығы дамуының
қазіргі деңгейіне барынша толық сай келеді. Бұл бағыттың артықшылығын мына
дәлелдерден көруге болады:
1) қылмыстық іс жүргізу қызметін тек заңдарда көрсетілген негіздер мен
нысандарда ғана жүзеге асыруға болады, демек, бұл қызмет өздеріне негіздел-
ген негізгі ережелер заңда тиянақталуға тиіс;
2) ешқандай идеялар қылмыстық іс жүргізу қызметі мен құқық қаты-настарын
таза күйінде реттей алмайды;
3) егер қағидалар тек мемлекеттік (анықтау, тергеу, прокуратура және
сот) органдар қызметінің негізін айқындайтын болса, онда сот төрелігінің
мақсат-тары мен міндеттері елеулі түрде бұрмаланады, өйткені өзге
қатысушылар (айыпталушы, жәбірленуші және т.б.) мүдделерінің процесс үшін
онша елеулі маңызы болмайды.
Қолданылып жүрген ҚІЖК-де қағида ұғымы мүлдем берілмеген, алайда
екінші тарау қағидаларға арналған. Бұрын қолданылып келген ҚІЖК-де тіпті
қағида терминінің болмауы қылмыстық іс жүргізу құқығы қағидаларының мәнін
түрліше талқылау үшін негіз болды деп ойлаймыз. Заңның ортақ арқауынан осы
қағидаларды зерттеушілер логикалық жолмен айқындады. Логикалық қателіктер
түрлі ұғымдардың (қағидалардың, сот процесінің жалпы жағдайларының және
т.т.) араласуына әкеліп соқты. Бұл кемшілік, біздіңше, ҚІЖК-ге қылмыстық
сот ісін жүргізу қағидаларына арналған жеке тарау енгізу жолымен түзелді
(бұрын қолданылып келген ҚІЖК-де әдетте қағидаларға қатысты нәрселер
Қылмыстық сот ісін жүргізе бастау негіздері деп аталған тарауда берілген
еді). ҚІЖК-де қағидаларды орнықтырудың құқықтық негізі Қазақстан
Республикасы Конституциясының 77-бабы болды. Онда қылмыстық сот ісін
жүргізу қағидалары нақты регламенттелген.
Заңдылық қағидасы. Бұл қағиданың екі жақты мәні бар: біріншіден, ҚІЖК-
нін 10-бабының 1-бөлігінде айтылғандай, сот және прокурор, тергеуші,
анықтау органы, анықтаушы қылмыстық істі жүргізу кезінде Қазақстан
Республикасы Конституциясын, осы Кодекстің және өзге де нормативтік
құқықтық актілердің талаптарын дәл сақтауға міндетті; екіншіден, қылмыстық
процеске қатысушы басқа да тұлғалар (азаматтар, ұйымдар) Қазақстан
Республикасы Конституциясын және өзге заңдарды да сақтауға міндетті болып
табылады. Олай болса да, заңдылық қағидасын қатаң сақтау ең алдымен
қылмыстық іс жүргізу органдарының тікелей міндеті екендігін ерекше айту
қажет. Өйткені, бұл органдар өздері заңдылықты қатаң сақтаумен қатар, басқа
іске қатысушылар жағынан заң бұзушылықты болғызбауға, сонымен қатар олардың
құқықтарын қамтамасыз етуге қажетті шараларды қолданып отырулары керек.
Осыған сәйкес, ҚІЖК-нің 10-бабының 2-бөлігінде былай деп көрсетілген: егер
сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік акт адам мен азаматтың
Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтіреді деп ұйғарса, ол іс жүргізуді тоқтата тұруға және сол актіні
Конституцияға сәйкес емес деп табу туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске
жүгінуге міндетті.
Егер қылмыстық іс жүргізу орындары зандылық қағидасын сақтамаған болса,
онда (ҚІЖК-нің 10-бабынын 3-бөлігіне сәйкес) бұл іс бойынша шығарылған
процессуальдық шешімдер заңсыз деп тануға және бұзуға жатады.
Осы айтылған шаралар зандылық қағидасын қамтамасыз етудің маңызды іс
жүргізушілік кепілдіктері болып табылады. Олармен қатар, зандылық қағидасын
қамтамасыз етудің басқа да мынадай кепілдіктері бар:
-қылмыстық іс жүргізудің барлық сатылары зандылықтың сақталуын
прокурордың қадағалауы;
-жоғарғы саты соттарының төменгі сатыға жататын соттардың шығарған
үкімдері мен қаулыларының заңдылығын тексеруі;
-іске қатысушы мүдделі тұлғалардың (азаматтардың және ұйымдардың)
соттың, прокурордың және алдын ала тергеу (анықтау) органдарының іс-
әрекеттері мен шешімдеріне шағымдану кұқығы және ондай шағымдардың заңда
көрсетілген тәртіп бойынша уақытында қаралып шешілуге міндеттілігі.
Сонымен қатар, зандылық қағидасының іс жүзінде сақталуы қылмыстық
процестің басқа да қағидаларының сақталуымен тығыз байланысты болып келеді.
Өйткені, қылмыстық іс жүргізу қағидаларын сақтау - заңның талабы. Егер
қылмыстық іс жүргізу органы аталған қағидалардың бірін бұзған болса, ол
зандылық қағидасының сақталмағандығын білдіреді [7, 56б.].
Сот төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 75-бабы және ҚІЖК-нің 11-бабының жазылуы бойынша, сот
төрелігін тек соттың ғана жүзеге асыруы қағидасы мына мәселелерді
қамтиды:[8.]
-соттың үкімі бойынша болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп
таныла алмайды, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартыла алмайды;
-соттың құзыреті және өкілеттігі, кылмыстық сот ісін жүзеге асыру
тәртібі заңмен айқындалады және оны өз бетінше өзгертуге болмайды;
-сот төрелігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, облыстық және
басқа жергілікті соттар жүзеге асырады, бұл соттар жүйесі Қазақстан
Республикасы Конституциясымен және конституииялық заңмен белгіленген;
қандай бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға жол берілмейді;
-соттың өкілеттігін кімнің болса да иемденуі заңда көзделген
жауаптылыққа әкеп соқтырады;
-өзінің қарауына жатпайтын іс бойынша шығарылған, сондай-ақ өзінің
өкілеттігін асыра қолданған немесе осы Кодекспен көзделген кылмыстық сот
ісін жүргізу қағидаларын бұзған соттың үкімі мен басқа да шешімдері заңсыз
болып және олардың күші жойылуға тиіс;
-қылмыстық іс бойынша соттың үкімі мен басқа да шешімдерін осы Кодексте
керсетілген тәртіппен ғана тиісті соттар тексеріп, қайта қарай алады.
Бұл қағиданың маңыздылығын айта келіп, соттың қылмыстық істерді шешу
қызметін алдын ала тергеу орындарының қызметіне қарсы қоймау қажет.
Тергеуші және анықтаушы қылмыстарды тез және толық ашу міндеттерін орындау
барысында қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер жинайды және ол дәлелдемелер
сотта істі қарау кезінде тараптардың қатысуымен зерттеліп, соның негізінде
сот төрелігі жүзеге асырылады[7, 5б.].
Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау.
Қазақстан Республикасының заңнамасында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау мәселесіне үлкен мән берілген. Өйткені,
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған қағидаларына сәйкес, азаматтардың
өз мүдделерін қорғау сатысында сотқа жүгінуі - істі дұрыс шешудің ең әділ
жолы ретінде қаралады. Осыған сәйкес, Казақстан Республикасы
Конституциясынын 13-бабының 2-бөлігінде былай деп көрсе-тілген: Әркімнің
өз кұқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұл
қағидаға арналған КІЖК-нің 12-бабы бойынша:
1.Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауға құқығы бар.
2.Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген істің соттылығы
өзгертіле алмайды.
3. Мемлекет занда белгіленген жағдайлар мен тәртіп бойынша жәбірлену-
шіге сот төрелігіне қол жеткізуін және келтірілген залалдың өтелуін
қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының заннамасы азаматтардың кұкықтары мен
бостандықтарын сот арқылы қорғау қағидасын жария етумен қатар, оны
қамтамасыз етудің кепілдіктерін де көздейді. [10, 98б.].
Мәселен, қылмыстан зардап шеккен әрбір адам қылмыстық ізге түсу органына
арыз беру арқылы қылмыс жасаған адамның жауапқа тартылуын талап ете алады.
Егер өкілетті орган қылмыс туралы арызды қабылдаудан бас тартатын болса
немесе бұл орган басқа түрге заңның талаптарын бұзатын болса, онда
жәбірленуші ол жөнінде сотқа шағымдануға құқылы. Ал, қыл-мыстық істі сотта
қарау кезінде жәбірленуші өзі немесе өкілі арқылы қылмыс жасаған адамға
тағылған айыптауды қолдап, қылмыстың салдарынан тиген зиянның өтелуін талап
ете алады. Осындай құқықтарын қолдана отырып, жәбірленушінің сот арқылы
занды мүдделерін қорғауы қамтамасыз етіледі.
Сол сияқты, істің заңмен көзделген соттылығын өзгертуге болмайтындығы
(КР Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінің 3-тармағы және ҚІЖК-нің 12-
бабынын 2-бөлігі) әрбір қылмыстық істің соттылығын заң бойынша анықтау
арқылы қамтамасыз етіледі. Атап айтқанда, ҚІЖК-нің 38-тарауында (290-298
баптар) бірінші саты соттарының әрқайсысы қандай қылмыстық істерді
қарайтындығы ажыратылып көрсетілген[11,86б.]. Осы тараудың нормаларының
негізінде мүдделі тұлғаның құқықтарын қорғау жүзеге асырылады.
Жеке адамның абыройымен қадір-қасиетін құрметтеу. Қазақстан Республикасы
Конституциясының, 17-бабында былай деп жазылған[1.]: адамның қадір-
қасиетіне қол сұғылмайды; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға,
басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір
көрсетуге болмайды. Осы конституциялық ереже қылмыстық процестегі жеке
адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу қағидасының негізін құрайды.
Бұл қағиданың маңызы адамның тумысынан айырмайтын құқықтары мен
бостандығын қорғаудың қажеттілігіне байланысты болып табылады. Яғни,
қылмыстық іс жүргізу кезінде адамдардың жеке өмірінің жағдайлары ашылуы
кездесетіндігі және іске қатысушы жеке тұлғаларға процессуалдық мәжбүрлеу
шараларын немесе басқа да ықпал ету амалдарын қолданудын қажеттілігі
болатындықтан, олардың абыройы мен қадір-қасиетін қорғаудың маңыздылығы
артады.
КІЖК-нің 13-бабында жеке адамның абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеу
қағидасының мәні көрсетілген:
- қылмыстық іс жүргізу кезінде адамдардың абыройын түсіретін немесе
қадір-қасиетін кемітетін шешімдер мен іс-әрекеттерге тыйым салынады,
адамның жеке өмірі туралы мәліметтерді осы Кодексте кезделмеген мақсаттар
үшін жинауға, пайдалануға және таратуға жол берілмейді;
- қылмыстық процесті жүргізуші органдардың заңсыз әрекеттерінен адамға
келтірілген моральдық зиян заңда белгіленген тәртіппен өтелуге тиіс.
Ал, егерде қылмыстық іс жүргізу органы бұл қағиданың сақталуын
қамтамасыз етпеген болса, онда әр адам осыған байланысты келтірілген
моральдық зиянның өтелуін талап ете алады және ондай талап сот арқылы
шешіліп, қанағаттандыруға жатады.
Сонымен, жоғарыда айтылған Қазақстан Республикасы Конституциясының 16-
бабы мен ҚІЖК-нің 14-бабында жазылған талаптардың негізінде мынадай
тұжырымдар жасай аламыз:
1.Адамның жеке басының бостандығын шектеуге тек занда көрсетілген
негіздер бойынша және заңның тәртібін сақтай отырып қана жол беріледі.
Сондықтан ҚІЖК-де айыпталушыны немесе сезіктіні бұлтартпау шарасы ретінде
қамауға алудың, сондай-ақ адамды сезікті ретінде ұстаудың негіздері мен
процессуалдық тәртібі көрсетілген.
2.Қылмыстық іс жүргізу органы қамауға алынған немесе сезікті ретінде
ұсталған адамға оның құқықтарын түсіндіруге және қорғану құқығын қамтамасыз
етуге міндетті. Қамауға алынған немесе ұсталған адам прокурорға және сотқа
шағымдану арқылы өзінің бас бостандығын қорғай алады.
3.Қамауға алынған адамдарды ұстау олардың өмірі мен денсаулығына қауіп
туғызбайтын жағдайларда жүзеге асырылуы тиіс, оларға күш қолдануға, қадір-
қасиетін түсіретін әрекеттер қолдануға немесе оларды қорлап ұстауға жол
берілмейді.
4.Адамның бас бостандығын қамтамасыз етудің тағы бір жолы сот-
психиатриялық немесе сот-медициналық сараптама жүргізу қажет болған
жағдайларда қамауға алынбаған адамды медициналық мекемеге еріксіз
орналастырудың тәртібін сақтау болып табылады. Ондай шара соттың шешімі
немесе прокурордың санкциясы бойынша қолданылады.
5.Заңсыз ұсталған немесе қамауға алынған, медициналық мекемеге заңсыз
орналастырылған адам, сондай-ақ заңда немесе үкімде көрсетілгеннен артық
мерзім қамауда отырған адам дереу босатылуы тиіс. Бұл шараны жүзеге асыру
қылмыстық іс жүргізу органдарына, соның ішінде, алдымен, зандылықтың
сақталуын қадағалайтын прокурорға жүкетеледі.
Қылмыстық іс жүргізу кезінде азаматтардың құқықтары мен бостан-ықтарын
қорғау. Бұл қағида бұрын қаралған зандылық қағидасымен тығыз байланысты
болып табылады. Яғни, қылмыстық іс жүргізу органдарының зандылық қағидасын
сақтауы процеске қатысушы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды талап етеді.
ҚІЖК-нің 15 бабына сәйкес:[11, 119б.]
-қылмыстық іс жүргізу органы процеске қатысушы азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға,
процеске қатысушылардьщ заңды талаптарын қанағаттандыруға уақытылы шаралар
колдануға міндетті;
- процеске қатысушы адамдарды, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерін немесе
өзге де жақын туыстарын өлтірумен, күш қолданумен, мүлкін жоюмен немесе
бүлдірумен, не өзгеде заңға қарсы қауіпті әрекеттермен қорқыт-қандығын
көрсететін жеткілікті деректер болған кезде қылмыстық істі жүргізуші орган
өз құзыреті шегінде бұл адамдардың өмірін, денсаулығын, абыройын, қадір-
қасиетін және мүлкін қорғауға заңда көзделген шараларды қолдануға міндетті.
Осы айтылған 15-баптың талабы бойынша, қылмыстық істі жүргізу кезінде
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау қағидасын сақтау—екі жақты
маңызы бар шаралардың қолданылуын талап етеді. Біріншіден, қылмыстық іс
жүргізу органы процеске қатысушы тұлғалардың әрқайсысына оның құқықтарын
түсіндіріп, ол құқықтарының жүзеге асырылуы үшін қажетті жағдайлар жасауға
және осыған байланысты тиісті шараларды қолданып отыруға міндеттелген.
Мәселен, тергеуші жәбірленуші ретінде танылған адамға ҚІЖК-нің 75-бабында
көрсетілген құқықтарын түсіндіріп (айыпталушыға тағылған айыптауды білуге,
жауап беруге, дәлелдемелер тапсыруға және т.б.), одан кейін жәбірленуші
өтініш айтатын немесе талаптар қоятын болса, ондай өтініштер мен талаптарды
шешуге байланысты тиісті іс-әрекеттер жүргізеді. Екіншіден, іске қатысушы
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау — олардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді талап етеді. Сондықтан, егер процеске қатысу шы
адамдардың өміріне, денсаулығына, абыройына қарсы әрекеттер немесе мүлкіне
қастандық жасалуы мүмкін деп санауға негіз бар болса, онда қылмыстық іс
жүргізу органы заңда көрсетілген шараларды қолдану арқылы (ҚІЖК-нің 98-101
баптары бойынша) бұл адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге міндетті.
Осы конституциялық қағида ҚІЖК-нің 16-бабында да бекітілген. Қылмыстық
істі жүргізу кезінде жеке өмірге қол сұқпаушылық қағидасын сақтау — хат
жазысудың және өзге де хабарлардың құпиялылығын қамтамасыз етумен
байланысты бола тұрып, бірақ азаматтардың бұл құқықтарын заң бойынша
шектейтін жағдайлар, мәселен, ҚІЖК-нің 235-237 баптарында көрсетілген. Осы
баптарға сәйкес, қылмыстарды алдын ала тер-геу кезінде почта-телеграф
жөнелтімдерін тұтқындау, оларды тексеру және алу, сөйлесулерді тыңдау,
хабарды жол-жөнекей ұстау тергеушінің прокурор санкция берген қаулысының
негізінде жүргізіледі. Сол сияқты, Жедел-іздестіру қызметі туралы заңнын
12-бабының 4-бөлігінде былай деп көрсетілген: заңмен қорғалатын жеке өмірге
тиіспеушілік, хат жазысу, теле-фонмен сөйлесу, телеграф хабарлары мен почта
жөнелтімдері құпиясын қол сұғудан қорғау құқығын қозғайтын жедел-іздестіру
шаралары тек ауыр және ерекше ауыр қылмыстарды, сондай-ақ қылмыстық топтар
әзірлеп жатқан немесе олар жасаған қылмыстарды анықтау, алдын алу және ашу
мақсатында прокурордың санкциясымен ғана жүзеге асырылады.
Жеке өмірге қол сұқпаушылық қағидасына сәйкес, тергеу әрекеттерін
немесе жедел-іздестіру шараларын жүргізу кезінде, сондай-ақ сот талқылауы
кезінде ашылған адамдардың өмірінің жеке жақтары туралы мәліметтер жұрт
алдында жариялануға жатпайды. Бұл талапты сақтау тек қылмыстық іс жүргізу
органдары үшін ғана емес, сонымен қатар азаматтар үшін де міндетті болып
табылады. Сондықтан осы жөніңде, қажет болған жағдайларда, қылмыстық іс
жүргізу органдары іске қатысушы азаматтарды ескертулері тиіс.
Тұрғын үйге қол сұғушылық. Бұл қағида Қазақстан Республикасы
Конституциясының 25-бабында баян етілген: тұрғын үйге қол сұғылмайды және
соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді; тұрғын үйге басып
кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп
бойынша ғана жол беріледі. Осы конституциялық нормаға сәйкес КІЖК-нің 17-
бабында да тұрғын үйге қол сұқпаушылық қағидасы бекітілген.
Қылмыстық іс жүргізуге байланысты тұрғын үйге онда тұратын адамдардың
еркіне қарсы кіру қажет болатын жағдайлар тиісті нормативтік құқықтық
актілерде көрсетіліп реттелген. Мәселен, КІЖК-нің 222-бабына сәйкес, тұрғын
үйді қарау (тексеру) тек онда тұратын кәмелетке толған адамдардын
келісімімен ғана жүргізіледі. Егер онда тұратын адамдар тексеріп қарауға
қарсы немесе кәмелетке толмағандар болса немесе олардың психикалық не өзге
ауыр науқастан зардап шегетіні белгілі болса, онда тергеуші мәжбүрлеп қарау
туралы қаулы шығарып, прокурордың санкциясын алуы тиіс. Прокурор санкция
беруден бас тартқан жағдайда қарау жүргізілмейді. Ал, тұрғын үйді оқиға
болған жер ретінде кідіртусіз қарау қажет болып, оны кейінге қалдыруға
болмайтын жағдайда, тергеуші дәлелді қаулы шығарып, соның негізінде тұрғын
үйді қарауға құқылы. Мұндай жағдайда тергеуші өзі жүргізген қарау туралы
оның заңдылығын тексеретін прокурорға бір тәулік мерзімде хабарлауға
міндетті. Бұл хабарды алғаннан кейін прокурор тұрғын үйді қараудың
зандылығын тексеріп, оның заңды немесе заңсыз екені туралы қаулы шығарады.
Егер прокурор үйді қарау заңсыз жүргізілген деп тапса, онда қараудың
нәтижесін дәлелдеме ретінде қолдануға жатпайды. Қылмыстық іске маңызы бар
мән-жайларды анықтау мақсатында тұрғын үйде тінту жүргізу қажет болуы
мүмкін. Ондай жағдайда тінту тергеушінің дәлелді қаулысы бойынша
прокурордыңғ санкциясын алып жүргізіледі[12, 190б.].
Тұрғын үйге онда тұратын адамдардың еркіне қарсы кіру жедел-іздестіру
шараларын жүргізу барысында қажет болған жағдайда Жедел-іздестіру қызметі
туралы заңның нормалары қолданылады. Бұл занның 12-бабында (4-бөлігі)
былай деп көрсетілген: тұрғын үйді қол сұғудан қорғау құқығын қозғайтын
жедел-іздестіру шаралары тек ауыр және ерекше ауыр қыл-мыстарды, сондай-ақ
қылмыстық топтар әзірлеп жатқан немесе жасаған қылмыстарды анықтау, алдын
алу және ашу үшін прокурордың санкциясы-мен ғана жүзеге асырылады.
Қорыта айтқанда, тұрғын үйге қол сұқпаушылық қағидасының екіжақты маңызы
бар: біріншіден, азаматтардың күнделікті тұрмысының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету және олардың тұрғын үйінен заңсыз айыруды болғызбау үшін;
екіншіден, жеке өмірге қол сұкдаушылық қағидасын қамтамасыз ету амалдарының
бірі ретінде.
Меншікке қол сұқпаушылық. Қазақстан Республикасы Конституция-сының 26-
бабына сәйкес азаматтардың меншік құқығы қорғалады және қамтамасыз етіледі.
Бұл қағида ҚІЖК-нің 18-бабында да бекітілген. Осы баптардың нормалары
бойынша барлық азаматтар заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады, меншік кұқығы, оның ішінде мұрагерлік құқығы заңмен
қорғалады, соттың шешімінсіз ешкімді де мүлкінен айыруға болмайды.
Айтылған баптарда тікелей көрсетілмеген болса да, азаматтармен қатар
заңды тұлғалардың да меншігіне қол сұғушылыққа жол берілмеуі тиіс.
Сондықтан ҚІЖК-нің 18-бабында бекітілген меншікке қол сұкпаушылық қағидасы
барлық тұлғаларға қатысты (жеке және заңды тұлғалар) бірдей қолданылуға
жатады.
Меншікке қол сұқпаушылық қағидаларына байланысты ҚІЖК 18-бабының 2-
бөлігінде былай деп жазылған: іс жүргізу барысында тұлғалардың банктегі
салымдарына және басқа да мүліктеріне тыйым салуға, сондай-ақ оларды алуға
осы Кодексте көрсетілген жағдайлар мен тәртіп бойынша ғана жол берілді.
Осыған сәйкес, ҚІЖК-нің 161-бабында мүлікке (соның ішінде банктегі шоттар
мен салымдардағы ақша қаражатына және өзге де бағалы заттарға) тыйым
салудың қандай жағдайда мүмкін болатындығы және тәртібі көрсетілген: соттың
үкімі бойынша шешілетін азаматтық талапты, басқа да мүліктік шараны немесе
мүмкін болатын мүлікті тәркілеуді қамтамасыз ету мақсатында тергеуші
(анықтаушы) прокурордың санкциясымен не сот сезіктінің айыпталушының немесе
олардың әрекеттері үшін жауапты болатын тұлғаның мүлкіне тыйым салуға
құқылы.
Азаматтардың, сондай-ақ заңды тұлғалардың меншік құқығын қорғау
азаматтық, азаматтық іс жүргізу, қылмыстық құқық салаларының институттары
бойынша да қамтамасыз етілді.
Кінәсіздік презумпциясы. Бұл қағида Қазақстан Республикасы
Конституциясының 77-бабы 3-бөлігінің 1, 6, 8 тармақтарына сәйкес келетін
КІЖК-нің 19-бабында тұжырымдалып жазылған:
1) адамның қылмыс жасағандығы осы Кодексте көзделген тәртіппен
дәлелденгенге және соттың занды күшіне енген үкімімен танылғанға дейін ол
жасалған қылмысқа кінәлі емес деп саналады;
2) айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
3) айыпталушының кінәлілігі жөнінде сейілмеген күдік оның пайдасына
қаралады (түсіндіріледі);
4) айыптау үкімін болжамдауға негіздеуге болмайды және үкім шындыққа
жататын дәлелдемелердің жиынтығымен расталуы тиіс.
Кінәсіздік презумпциясы қағидасына сәйкес қылмыстық іс жүргізудегі
айыпталушы және қылмыс жасауға кінәлі адам — бірдей ұғымдар емес. Яғни,
алдын ала тергеу жүргізудің барысында айыпталушы ретінде жауапқа тартылған
адамның қылмыс жасауға кінәлі немесе кінәсіз екендігін тек сот қана шешеді.
Егер бұл адамның кінәлі екендігі сотта қылмыстық істі қараудың нәтижесінде
дәлелденіп, ол жөнінде айыптау үкімі шығарылған болса, онда осы үкім заңды
күшіне енгеннен кейін бұл адам қылмыскер ретінде қаралады. Ал бұған дейін,
заңда көрсетілген айыпталушыға (сотталушыға) қолданылатын шектеулерді
қоспағанда, оның жалпыға бірдей конституциялық құқықтары сақталады және
айыпталушы басқа азаматтар сияқты өзінің конституциялық құқықтарын қолдана
алады.
Кінәсіздік презумпциясы қағидасынан туындайтын маңызды ереже:
айыпталушының қылмыс жасағандығы заңды жолмен дәлелденуі тиіс және оны
дәлелдеу айыптау тарапына (айыптаушыға) жүктеледі. Мәселен, тергеуші
қылмыстық істің мән-жайларын толық ашу үшін қажетті тергеу әрекеттерін
заңға сәйкес жүргізу арқылы айыпталушының қылмыс жасағандығын дәлелдейді.
Егер тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде күш қолдану, қорқыту немесе өзге
заңсыз амалдарды қолдануға жол берілген болса, ондай жолмен жиналған
дәлелдемелер айыптауға негіз бола алмайды. Яғни, айыпталушының қылмыс
жасаудағы кінәлілігі занды жолмен алынған дәлелдемелердің жиынтығымен
қатталуы тиіс.
Айыпталушы оған тағылған айыптаудан қорғануға құқылы, бірақ ол өзінің
кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес. Егер айыпталушы заң бойынша берілген
құқықтарын қолдануға әрекет жасамайтын болса, оның өзін осылай ұстауы
кінәсін мойындауды білдіреді деп санауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz