Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі жайында
1.тақырып. Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі. (2 сағат)
2.тақырып. Мемлекеттің салықтық қызметі.(2 сағат)
3.тақырып. Салықтық құқық ұғымы, пәні, жүйесі, қайнар көздері. (1 сағат)
4.тақырып. Салықтық құқықтық нормалар және салықтық құқықтық қатынастар.(1сағат)
5.тақырып.Салықтық міндеттемелер.(сағат)
6.тақырып. Салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу.(4сағат)
7.тақырып. Халықаралық салықтық құқық.(4сағат)
8.тақырып. Мемлекеттің салықтық құрылысы.(4сағат)
9.тақырып. Салық салу саласындағы мемлекеттік басқару.(4сағат)
10.тақырып.Мемлекеттік салықтық жосрпарлау.(4сағат)
11.тақырып. Мемлекеттік салықтық бақылау.(4сағат)
12.тақырып.Республикалық бюджеттің түсімдері. салықтар мен басқа да
міндетті төлемдерді құқықтық реттеу.(10 сағат)
13. тақырып.Жергілікті бюджеттердің түсімдері. салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді құқықтық реттеу.(10 сағат)
2.тақырып. Мемлекеттің салықтық қызметі.(2 сағат)
3.тақырып. Салықтық құқық ұғымы, пәні, жүйесі, қайнар көздері. (1 сағат)
4.тақырып. Салықтық құқықтық нормалар және салықтық құқықтық қатынастар.(1сағат)
5.тақырып.Салықтық міндеттемелер.(сағат)
6.тақырып. Салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу.(4сағат)
7.тақырып. Халықаралық салықтық құқық.(4сағат)
8.тақырып. Мемлекеттің салықтық құрылысы.(4сағат)
9.тақырып. Салық салу саласындағы мемлекеттік басқару.(4сағат)
10.тақырып.Мемлекеттік салықтық жосрпарлау.(4сағат)
11.тақырып. Мемлекеттік салықтық бақылау.(4сағат)
12.тақырып.Республикалық бюджеттің түсімдері. салықтар мен басқа да
міндетті төлемдерді құқықтық реттеу.(10 сағат)
13. тақырып.Жергілікті бюджеттердің түсімдері. салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді құқықтық реттеу.(10 сағат)
Салықтар мемлекет пен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп дамуының негізі болып табылады.Салықтар адамзат өркениетінің бастапқы кезеңдерде пайда болған болатын.Көне Үндістанда «Ману заңдарында»: «шалынған құрбандықты өзіне,яғни құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне тек брахмандар ала алады.» деп белгіленген.Ал патшаға жне басқада басқарушыларға байланысты сол «Ману заңдарында»:«Патша жыл сайын елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрленсін» деп көрсетілген.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан «мунира» деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық «трибутумды» төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы «анона» болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін «Ұkы Жібек жолы» мен өркендеп дамыған қамал –қалалар «Сығанақ», «Отырар», «Тараз», «Мерке» және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің «Жеті Жарғысын» айтуға болады.
Кез келген мемлекет өзінің қаржылық қоры болған ретте өмір сүре алады. Қаржы қорлары мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға, өзінің аппаратын ұстап тұруға қажетті ақшаларды қамтиды. Сондықтан да, мемлекет ақшаларды басқа жақтан табу қажет. Сол ақшаларды табудың тәсілдерінің біріне мәжбүрлеп алу жолындағы салықтар жатады. Әйгілі революцияға дейінгі қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалым П.П.Гензель салықтар жөнінде тұжырымдама жасаған: «Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары, әралуан кадастрлар және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы мәлім болған және қаржылық құқық жоқ болғандықтан қазіргі кездегідей салық салу тәртібін білмегендігі белгілі. Ол кезде тек бағындырылған халықтан салық алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана білген». Сонымен, салықтар көне заманнан алынып келе жатқандығы жоғарыда аталып өтілді және қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі - қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсімге салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі болды.
Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойында салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар- ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,жаңарумен қабаттаса жүреді. К.Маркс салықты мемлекетті тамақтандыратын ана сүті деп атап өткен.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан «мунира» деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық «трибутумды» төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі (оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы «анона» болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін «Ұkы Жібек жолы» мен өркендеп дамыған қамал –қалалар «Сығанақ», «Отырар», «Тараз», «Мерке» және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің «Жеті Жарғысын» айтуға болады.
Кез келген мемлекет өзінің қаржылық қоры болған ретте өмір сүре алады. Қаржы қорлары мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға, өзінің аппаратын ұстап тұруға қажетті ақшаларды қамтиды. Сондықтан да, мемлекет ақшаларды басқа жақтан табу қажет. Сол ақшаларды табудың тәсілдерінің біріне мәжбүрлеп алу жолындағы салықтар жатады. Әйгілі революцияға дейінгі қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалым П.П.Гензель салықтар жөнінде тұжырымдама жасаған: «Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары, әралуан кадастрлар және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы мәлім болған және қаржылық құқық жоқ болғандықтан қазіргі кездегідей салық салу тәртібін білмегендігі белгілі. Ол кезде тек бағындырылған халықтан салық алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана білген». Сонымен, салықтар көне заманнан алынып келе жатқандығы жоғарыда аталып өтілді және қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі - қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсімге салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі болды.
Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойында салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар- ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,жаңарумен қабаттаса жүреді. К.Маркс салықты мемлекетті тамақтандыратын ана сүті деп атап өткен.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Лекция1-тақырып. Салықтар, салық салу және мемлекеттің салық жүйесі. (2
сағат)
1.Салықтардың пайда болуының және дамуының қоғамдық экономикалық және
саяси мән жайлары.
2.Салықтардың белгілері, қаржылық қатынастар жүйесіндегі рөлі мен маңызы.
Салық салудың принциптері.
3.Салықтың элементтері.
4.Салықтардың функциялары: маңызы, негізгі түрлері.
5.Салықтардың топтастырылуы: оның негіздері, белгілері, топтары, түрлері.
6.Мемлекеттің салық жүйесі: түсінігі, экономикалық мән-жайлары мен заңи
негіздері, институттары.
Нормативтік актілер мен әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Кодексі
(салық кодексі)
3. Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" Кодексі (салық кодексі) 2004 жыл
4. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуірдегі "Бюджет жүйесі
туралы" Заңы (2001 жылғы 7 желтоқсанда енгізілген өзгерістер мен
толықтырылуды ескеру қажет)
5. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2005 ж.
6. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2001 ж
7. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 1996ж
8. Нологовое право Худяков А.И. Алматы 1998
9. (К.Маркс.,Ф.Энгельс соч 2-е изд. С82)
10. Советское финансовое право.М., 1998
11. Основы наогового прва.Указ.раб.
12. Налоги (под.ред.Черника) М.,Финансы и статистика,1999
13. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан (особенная чсть)
Алматы,Норма-К,2002.
14. Грачева Е.Ю., Соколова Э.Д. Налоговое право:вопросы и ответы. М.,2004.
15. Основы налогового права ( под.ред.С.Г.Пепеляева) М., Инвест.Фонд,1995
16. Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев Қаржы Алматы 2005
1. Салықтардың пайда болуының және дамуының қоғамдық экономикалық және
саяси мән-жайлары.
Салықтар мемлекет пен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп
дамуының негізі болып табылады.Салықтар адамзат өркениетінің бастапқы
кезеңдерде пайда болған болатын.Көне Үндістанда Ману заңдарында:
шалынған құрбандықты өзіне,яғни құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне
тек брахмандар ала алады. деп белгіленген.Ал патшаға жне басқада
басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында:Патша жыл сайын елде
тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды
салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрленсін деп көрсетілген.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың
көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына
кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан
мунира деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық
трибутумды төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі
(оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы анона
болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін Ұkы
Жібек жолы мен өркендеп дамыған қамал –қалалар Сығанақ, Отырар,
Тараз, Мерке және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды
жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін
қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің Жеті Жарғысын айтуға
болады.
Кез келген мемлекет өзінің қаржылық қоры болған ретте өмір сүре алады.
Қаржы қорлары мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға, өзінің аппаратын
ұстап тұруға қажетті ақшаларды қамтиды. Сондықтан да, мемлекет ақшаларды
басқа жақтан табу қажет. Сол ақшаларды табудың тәсілдерінің біріне
мәжбүрлеп алу жолындағы салықтар жатады. Әйгілі революцияға дейінгі
қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалым П.П.Гензель салықтар жөнінде
тұжырымдама жасаған: Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары,
әралуан кадастрлар және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы мәлім
болған және қаржылық құқық жоқ болғандықтан қазіргі кездегідей салық салу
тәртібін білмегендігі белгілі. Ол кезде тек бағындырылған халықтан салық
алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана білген. Сонымен, салықтар көне
заманнан алынып келе жатқандығы жоғарыда аталып өтілді және қандай да
болмасын мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі - қаржыларды
қалыптастыратын ең басты қайнар түсімге салықтар мен басқа да міндетті
төлемдердің жататыны белгілі болды.
Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойында салық нысандары мен әдістері
өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар- ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының
өзгеруі,өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,жаңарумен
қабаттаса жүреді. К.Маркс салықты мемлекетті тамақтандыратын ана сүті деп
атап өткен.[1]
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
2. Салықтардың белгілері, қаржылық қатынастар жүйесіндегі рөлі мен
маңызы. Салық салудың принциптері.
Мемлекеттің бюджет жүйесін қалыптастырушы міндетті төлемдер - салықтар,
алымдар, баждар, төлемақылар және т.б. жинақтап айтқанда салықтар болып
есептелінеді. Салық дегеніміз - мемлекет тарапынан біржақты шығарылған
заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде және қатаң
белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті
қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды
және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілетті
орган алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем. Салықтар
эконмикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы
күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық құбылысы болып
табылады. Осыған сәйкес салықтардың келесідей белгілерін атап өтуге болады:
Салықтардың материалдық белгісі ретінде салық төлеушінің мемлекетке
беруге қажетті ақша түріндегі салықтар - белгілі ақша сомасы, заттай салық
түрінде ортақ белгілерімен айқындалған белгілі бір заттардың көлемі.
Салықтардың заңи белгілері төмендегідей:
1. біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
2. тек құқықтық нысанда болатын төлем;
3. заң жүзінде белгіленген төлем;
4. мәжбүрлі төлем;
5. салық міндетті төлем болып табылады;
6. салықты төлеу заңи міндет болуы;
7. өте тұрақты қаржылық міндеттемелер туындататын төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін
төлем;
10. салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы.
Экономикалық белгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
1. мемлекетің салықтық құқығына сай мәжбүлеп алына отырып, бюджет
жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
2. қайтарылмайтын төлем;
3. жекелей-эквивалентсіз төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. мөлшері алдын-ала айқындалған төлем;
6. қатаң белгілі мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
7. салық-салу объектілерінің болуы;
8. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
9. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін төлем;
10. мемлекеттің кірісін қалыптастыратын төлем;
11. меншік нысанының әрқашан мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен
көрініс табатын төлем;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын бідіретін
экономикалық категория.
Салық түсінігі туралы әдебиеттерде түрлі көз-қарастар айтылған.
Л.К.Воранова төмендегідей көз-қарас білдіреді :Салық дегеніміз - жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған, уәкілетті
мемлекеттік органдар актілерінің негізінде заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалардан белгілі мөлшерде және белгілі мерзімде бюджетке енгізілетін
төлем.[2] Бұл жерде салықтың қайтарымсыз, міндетті және жекелей-
эквивалентсіз белгілері айқындалмаған.
С.Г.Пепеляев өз кезегінде төмендегідей анықтама береді: салық
міндеттілік, жеке қайтарымсыз, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілуі
негіздеріндегі заңды және жеке тұлғалардың меншіктерін алмастырудың заңды
нысаны.[3] Сонымен қатар соңғы кездерде салыққа анықтама беру экономикалық
және заңи котегорияларға жіктеу көрініс табуда.Қазақстан республикасының
Конституциясының 35-бабында : заңды түрде белгіленген салқтарды,алымдарды
және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып
табылады,-деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидасы қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидасы;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидасы.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаларын
пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай
олардың өзгеруі саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастыруың классикалық қағидаларын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Адам Смиттің қағидалары төмендегідей:
1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әдәлеттілік қағидасы);
2. салықтың мөлшері мен оның төлеу мерзімі алдын-ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидасы);
3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидасы);
4. салықты алудың шғындары өте аз болуы тиіс (үнемділік қағидасы).
Бұл қағидаларды пайдалану салық салуда зорық-зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар - оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидалардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
А.З.Дадашев Адам Смит салық салудың негізгі қағидалары ретінде салық
салудың жалпыға бірдейлігін,әділеттілігін,айқындылы ғын және ыңғайлылығын
атап көрсеткен.Н.И.Тургенев әркім өз мүмкіндігінше,өз табысына сай,алдынала
белгіленген мерзімдері,алыну тәсілдері брйынша салық төлеуге тиіс деп
тұжырымдаған.,Уақыт өте келе осындай қағидалар қатары салықтардың
жеткліктігі және икемділігі қағидасымен,салық салудың тиісінше көзін және
объектісін таңдау қағидасымен толықтырылды.Аталған қағидалар Ресейдің жаңа
салық жүйесін қалыптастыру кезінде есепке алынады деп қысқаша қайырған.[4]
Салық салудың қазіргі қағидаларына төмендегілерді жатқызуға болады:
1. әділдік қағидасы;
2. қарапайымдылық қағидасы;
3. салық салудың айқындығы қағидасы;
4. салық салудың экономикалық бейтараптылығы қағидасы;
5. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемеердің
салыстырмалығы;
6. салық жүйесінің біртұтастығы;
7. салық заңдарының жариялылығы.
3. Салықтың элементтері.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың
нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, салық объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі (бірлігі),
салық мөлшерлемесі (ставкасы), салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің
мерзімі мен тәртібі ,салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен
құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін
санкциялар және тағы басқалар.
Салық салу субъектісі немесе салық төлеуші. Ол салықты және бюджетке
басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға-салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар - нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салынуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы - салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары. Олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомалары
анықталады. Демек, салықтық төлемдер сомасы салық базасына белгіленген
салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі (теңге табыс айналымы, т.б., жердің 1 гектары, тауарды өлшеу
бірлігі және басқалары).
Салық мөлшерлемесі (ставкасы) - салық базасының өлшем бірлігіне деген
салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі - бұл жекеленген салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерге қатысты уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады
және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
сомасы есептелінеді.
Салықпұл - субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері - заңнамаға сәйкес салық төлеушілерді салықтан
толық немесе ішінара босату.
Жеңілдік кезеңдері - салықтар бойынша заңмен белгіленген
жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салық төлеушілер мен салықтық органдардың құқықтары мен міндеттері -
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
4. Салықтардың функциялары: маңызы, негізгі түрлері.
Салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Салықтардың фукнцияларына - мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында көрініс табатын (іске асырылатын)
салықтардың экономикалық табиғаты, мән-маңызы мен тек өзіне тән қасиеті
жатады.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функцияны орындайды.
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін
толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Реттеуші функция - мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына байланысты қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдалынады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы
мен үйлесіміне, өндіру мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мелекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық
өнімде салықтардың үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендіру дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы-19,7%, 1998жылы-
16,6 %, 1999 жылы-17,4%, 2000 жылы-22,6%, 2001 жылы-22,2% болды.
5. Салықтардың топтастырылуы: оның негіздері, белгілері, топтары,
түрлері
Салықтардың топтастырылуы: олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге себін тигізеді; саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидалар бойынша жіктеледі:
• Салық салу объектілері бойынша;
• Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
• Пайдалану тәртібі бойынша;
• Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тікелей салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкіне тікелей
төленетін төлемдер. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға
жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің)
кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады.
Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдардың, заңи ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы
жағдайын да ескереді.
Г.Карагусова тікелей салықтардың ерекшелігі ретінде келесілерді атап
өтеді:
Тікелей салықтар мемлекетке көлемі тұрғысынан нақты және дұрыс салықтарды
береді;
Тікелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушінің нақты
салықты төлеу қабілетін ескереді;
Тікелей салықтардың төлемдерінде мемлекет салық төлеушімен тікелей
байланыста болады және оның міндеттерін нақты айқындай алады;
Тікелей салықтар салық төлеушінің табысынан алынып отырады.
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде
белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес
салықтар. Жанама салықтарға: қосылған құн салығы және акциздер жатады.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кірістірілетіндігінде. Қосылған құнға салынатын
салық пен акциздердің төлеушісі заңи тұрғыда тауар сатушы (қызмет
көрсетуші) болса да, бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін
білдіреді.
Салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын салықтар
және жеке тұлғалардан алынатын салықтар болып бөлінеді.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай жалпымемлекеттік
және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдалынады.
Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады.( мысалы, зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар салық төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі
бойынша: өздеріне тұрақты берілген салықтар; бөліктерге (сомаларға,
пайыздарға) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне төмендегілер жатады:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы алымдары.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдары салығы.
9. Мүлік салығы.
Алымдар.
Алымдар дегеніміз - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға белгілі бір көрсетілген тиісті қызметтер мен
берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты-бағдарлы, біршама-эквивалентті әрі міндетті
ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері алынады:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмлелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлкеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан республикасының аумағы арқылы жүріп
өткені үшін алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
12. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Баждар.
Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші- келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында мына келесідей кедендік баждар мен міндетті
төлемдер алынады:
1. Мемлекеттік баж.
2. Кедендік баж.
3. Кеден алымдары.
4. Алдын-ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
5. Алымдар.
Төлемақы.
Төлемақы- мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өздеріне өтінішпен
келуші тұлғаларға көбінесе материалдық көрініс табатын, кейде басқаша
сипатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не болмаса соларға
байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында мына келесідей төлемақылар алынады:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы.
6. Мемлекеттің салық жүйесі: түсінігі, экономикалық мән-жайлары
мен заңи негіздері, институттары.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен
әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық
жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
1991 жылға дейін, елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-
әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық
жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым
салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке
ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес
республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-нен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасының заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрыңғы
42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, небәрі саны жағынан 11 болып
қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтары мен Қазақстан
Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы салық заңнамалық актілерден
айқындалған салық жүйесін ұйымдастыру, материадық және ұйымдастыру салықтық
құқықтық қатынастарының туындауына қажетті барлық жағдайды жасау, өзі мен
салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарға
өзінің өкілі ретінде қатысуы үшін салық қызмет органдарына тиісті көлемде
өкілеттік беру, ұйымдастыру салықтық құқық қатынастарының тиісінше
субъектілері уәкілетті мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін белгілеу,
салық төлемі сомасын тікелей өз қарамағына алу жөніндегі салықтық құқықтық
қатынастардың жұмыс істеу механизмін ұйымдастыру, салық заңнамалық
актісінің дәме-дәл әрі мұқият орындалуын қамтамасыз ету сияқты және т.б.
мемлекеттің өктем салықтық өкілеттігін (құзыреті) қамтитын аяны білдіреді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы ауқымында тұрақты жұмыс істейтін
салық жүйесі негізінен салық әкімшілігін жүргізу процестерін, салық
өндірісінің негізгі және өзінің негізгі салықтар жүйесін (салық және
бюджетке төлейтін басқа да міндетті төлемдер жиынтығы) қамтиды.
Мемлекеттің салық юрисдикциясы құзырындағы Қазақстан Республикасының
бүгінгі салық жүйесі салық заңнамалық актісінде белгіленген салықтардан
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден тұрады.
Осы орайда Салық жүйесі – осы мемлекеттің аумағында белгіленген және
алынатын салықтардың жиынтығы деп түсіндірген А.И.Худяков әрбір салықты
атап көрсеткен.[5]
Бұл ретте салық салу жүйесіндегі басқа да міндетті төлемдердің
көрсетілмеуі қателік болып отыр. Е.Ю.Грачева мен Э.Д. Соколова Салық
жүйесі тек салықтар және аымдар жүйесімен сипатталып ғана қоймай,сонымен
бірге салық салудың ееулі мән-жайларында бекітілген оны құру
принциптерімен сипатталады.Салық жүйесін салықтарды және алымдарды
бегілеу,енгізу,өзгерту,жою тәртібі,салықтарды және алымдарды әр деңгейдегі
бюджеттер арасында бөлу тәртібі,салық төлеушілердің құқықтары мен
міндеттері, салық есептелігін және салықты бақылауды ұйымдастыру, салықтық
құқықтық қатынастар субъектілерінің жауапкершілігі айқындайды деп
пайымдаған.[6]
С.Г. Пепеляевтың салық жүйесі жөніндегі мынадай: Салық жүйесі салық
салу қағидалары; салықтарды белгілеу және енгізу тәртібі; салықтар жүйесі;
әр деңгейдегіибюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу тәртібі; салықтық
қатынастар қатысшыларының құқықтары мен міндеттері; салық бақылауы мен
нысандары мен әдістері;салықтық қатынастар қатысушыларының
жауапкершілігі;салықтық қатынастар қатысушыларының құқықтар мен мүдделерін
қорғау тәсілдері сияқты салық салудың мемлекет белгіленген аса маңызды
шарттылықтарынан құрылады деген сипаттамасы салық жүйесінің мағынасын
толық мазмұндаған деп санауға болады.[7]
Бұл ретте Қазақстан республикасының Салық кодексінің 60,61,62,63 және
64- баптарында белгіленген салықтарды,сондай-ақ басқа да салықтық
түсімдерді салықтар жүйесі деп атап көрсетуге болады.
Салық жүйесі жалпы эконмика жүйесінің бөлігі болып табылады. Салық
жүйесі мемлекет тарапынан әлеуметтік басқару инструменті ретінде
пайдаланылады, сондай-ақ оның әлеуеті әкімшілік-аумақтық бірліктердің
тиісінше әлеуметтік-экономикалық дамуына бағдарланады.
Салық жүйесінің негізгі элементі салықтар жүйесі әрдайым мемлекет
пен салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарды
тәртіптеуге ат салысады.
Салық жүйесі аясындағы салық механизмі - салық жүйесінің құрамы мен
құрылымын белгілеу, өзгерту және басқару процестерін, сондай-ақ салық
процестерін жоспарлау, реттеу және бақылау істерін негіздейтін тиісті
құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
2-тақырып. Мемлекеттің салықтық қызметі.(2 сағат)
1. Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде:
түсінігі, негізгі бағыттары мен міндеттері, мақсаты және құқықтық
негіздері.
2. Мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі принциптері, әдістері және
құқықтық нысандары.
3. Салықтық қызмет аясында өкілеттіліктерін жүзеге асыратын мемлекеттік
уәкілетті органдар. Салықтық қызмет саласындағы құзыретті органдар жүйесі
4. Салық саясаты:маңызы, мән-жайы, нысандары.
Нормативтік актілер мен әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Кодексі (салық
кодексі)
3. Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" Кодексі (салық кодексі) 2004 жыл
4. Қазахстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуірдегі "Бюджет жүйесі
туралы" Заңы (2001 жылғы 7 желтоқсанда енгізілген өзгерістер мен
толықтырылуды ескеру қажет)
5. . Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2005 ж.
6 Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2001 ж
7. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 1996ж
8. Нологовое право Худяков А.И. Алматы 1998
9. Мухитдинов Н.Б.,Найманбаев С.М.,Дулатов Ы.Д. Мемлекеттің салықтық
қызметінің құқықтық негіздері Алматы,1998
10. Бахрах Д.Н.,Россинский Б.И.,Старилов Ю.Н. Административное
право.М.,Норма,2004
11..Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан (особенная
часть), Алматы,Норма-К,2002
12. Карасева М.В. Финансовое право (общая часть) М., Юристъ,1999
13.Международная Конференция Государства и Налоговая культура
(Сборник материалов Конференции) Астана 1998,-115с
(М.Т.Оспанов.Продолжить оптимизацию и либерализацию налогово системы
Казахстана)
1. Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде:
түсінігі, негізгі бағыттары мен міндеттері, мақсаты және құқықтық
негіздері
Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде:
түсінігі,негізгі бағыттары мен міндеттері, мақсаты және құқықтық
негіздері.
Салықтар мемлекеттік кірістің негізгі түсім көздері боғандықтан, олар
қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-өркендеуінің материалдық негізі болып
есептелінеді. Салықтық қызметтің негізгі мақсаттары - салықтардың
көмегімен бюджетке кірістерді тарту арқылы мемлекеттің қазынасын
қалыптастыру және мемекеттің функциялары мен қоғам мүдделерін ақшалай
қамтамасыз ету.
Мемлекеттің салықтық қызметі - мемлекет аумағындағы салықтар мен өзге
де міндетті төлемдерді, олардың түрлерін, ерікті төлеу және мәжбүрлеп алу
тәртібін белгілеу, салық жүйесі мен салықтық құрылымдарды қалыптастыру
және олардың ойдағыдай қызмет атқаруларын қамтамасыз ету, сондай-ақ
қоғамның әлеуметтік-экономикалық аясын салықтық реттеу жөніндегі
мемлекеттің біртұтас өзінің немесе айрықша уәкілеттілік берілген
мемлекеттік органдардың қызметі деп атауға болады.
Салықтық қызмет негізінен өзара тығыз байланысқан құқықтық және
экономикалық қатынастардың жүйесінен тұрады.Мемлекет тиісті заңдар мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауы арқылы салықтар мен
басқа да міндетті төлемдерді белгілейді өзгертеді, жояды және олардың
уақтылы, белгіленген мөлшерде бюджетке түсуіне бақылау жасайды.
Мемлекеттің салықтық қызметінің бағдар–бағытына төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
2. мемлекеттің салық жүйесінің қазіргі кезең талаптарына сай
құрылуына, оның экономикалық және құқықтық негіздерінің тиімді
болуына атсалысу;
3. салықтық бақылауды жүзеге асыру;
4. салық салу саласындағы мемлекеттік органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін
белгілеу;
5. салық органдарының қызметтерін тиімді ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгілеп, жетілдіру;
6. салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу және осы
жауапкершілік шараларына кінәлі тұлғаларды тарту;
7. отандық және шетелдік инвестициялардың мол және тиімді ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңілдіктер беру және оларға қатысты салық әкімшілігін екі жақтың
мүдделерін есепке ала отырып жүргізу және т.б.
Мемлекеттің салықтық қызметінің мақсаттарын С.М.Найманбаев
төмендегідей етіп көрсетеді:
1. салық төлеушілердің мүдделерін қорғау мақсатында мемекеттің
салықтық юрисдикциясының шегін ұтымды белгілеу;
2. салықтардың көмегімен мемлекеттік бюджет кірісіне, ақша
қаражаттарын тарту арқылы әлеуметтік-экономикалық және әкімшілік-
саяси дамудың мемлекеттік бағдарламаларын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз ету;
3. мемлекеттің салық жүйесінің заңи негіздерін жетілдіру;
4. өндіріс аясын және өндірістік қатынастарды тиісінше реттеуді
қамтамасыз ету;
5. шаруашылық субъектілерінің халық тұтынатын тауарларды шығаруға және
өнеркәсіп өнімдерін өндіруге бағытталған белсенді қызметтерін
жеңілдік беру арқылы ынталандыру;
6. салық органдары қызметтерінің құқықтық негіздерін, әлеуметтік
жағдайлары мен материалдық базасын жетілдіру түрінде көрініс
табады.[8]
Сонымен, салық салу саласындағы мемлекеттің салықтық қызметі:
1. салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
белгілеуді, сондай-ақ оларды салық салу жүйесіне енгізуді;
2. салық әкімшілігін жүргізу жүйесіндегі материалдық салық
міндеттемелерін орындау процесін қатаң назарда ұстауды;
3. отандық салық төлеушілердің салық төлеу сана-сезімін, салық
мәдениетін қалыптастыруды;
4. отандық және шетелдік орта, сондай-ақ ірі инвестициялардың
тартылуына салық салу жеңілдігі – салық преференцияарын беруді,
мүмкін болса салық каникулын беру арқылы ат салысуды;
5. салық заңнамалық актілерінің жетілдірілуін, салық салу аясындағы
салық төлеуші мен мемлекеттен басқа да уәкілетті мемекеттік
органдардың және тиісті тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін
нормативтік құқықтық актілерде ажырата отырып бегілеуді және т.б.
мәселелердің шешілуін мақсаттайды.
Мемлекет атынан жүзеге асырылатын салықтық қызмет тек құқықтық
негіздерге сүйене отырып жүзеге асырылады. Осы құқықтық негіздерге
Қазақстан Республикасының Конституциясын, арнайы қаржылық, салықтық
заңдар мен басқа да нормативтік актілер жатқызылады.
Мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық негіздеріне салықтық
қызметтің жалпы бастамаларын, олардың принциптерін, міндеттері мен
мақсатын, салықтар мен салық жүйесінің құрылымын, сондай-ақ салық
төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін
нормалар жатады.
2. Мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі принциптері, әдістері және
құқықтық нысандары.
Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде белгілі бір принциптер басшылыққа
алынады. Принцип сөзінің латын тіліндегі мағынасы (principium) қандай
болмасын негіз, бастама деп аударылады.
Д.Н.Бахрах мемлекеттік қызмет жүйесінің құрылуы және жұмыс істеуі жөнінде
баяндай келіп Принцип – объективті заңдылықтарды бідіретін және ғылыми
негіздемелерді айқындайтын негіз құрушы идеялар мен ұстанымдар деп
пайымдаған.[9]
Салықтық қызметінің негізгі принциптері ретінде төмендегілерді атауға
болады:
• салық салу заңдылығы;
• жалпыға ортақтылығы және теңділігі;
• міндеттілік және әділеттілік,
• қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;
• мерзімділік кезеңділік;
• жеңілділік және бірдүркінділік;
• жүйелілік және тұрақтылық;
• айқындылық және нақтылық;
• мемлекет тарапынан барлық шаруашылық субъектілеріне тең талап қоюды
қамтамасыз ету;
• салық төлеушілердің тапқан табыстарын пайдалануарына бірдей жағдай
жасау;
• табыс табушы заңды және жеке тұлғалардың салық төлеу жөніндегі
міндеттері;
• салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін
белгілеу кезінде біріңғай тәсіл қодану;
• салық төлеушілер мен мемлекеттің заңды мүдделерін және құқықтарын
қорғау теңділігі
және т.б. принциптер.
Салықтық реттеу салық салу жүйесіндегі пайдаланылатын арнаулы тәсілдер
мен әдістері арқылы жүзеге асырылады. Салық реттеу әдістеріне: салық
шегерімдері, инвестициялық салық преференциялары, салық демалыстары,
салықтық рақымшылық ету, қосарлы салық салуға жол бермеу жөніндегі
халықаралық шарттар, салықтық түсімдерді бюджеттер арасында бөлу, тиісті
салық ставкаларын таңдау және белгілеу жатады және олар бюджеттік реттеу
әдістерімен тікелей байланысты болады.
Салықтық реттеу тәсілдері жеңілдік беру және санкция қолдану жүйелері
негізінде пайдаланылады. Жеңілдік беру жүйесі: аванстық төлемдерді жою;
берілген өтініш бойынша салықты төлеу мерзімін кейінге қалдыру; белгілі
негіздерге қарай салықтық міндеттемелердің салмағын жеңілдету сияқты және
т.б. әдістерден тұрады. Санкция қолдану жүйесінде қаржылық айыппұлдар,
өсімақылар, салық берешегін мәжбүрлеп алу және әкімшілік айыппұлдар көрініс
табады.
А.И.Худяков Мемлекеттің салықтық қызметін жүзеге асырудың негізгі
құқықтық әдістері:1) нормативтік құқықтық актілер шығару; 2)жекелеген
сипаттағы біржақты құқықтық актілерді шығару; 3) екі жақты салықтық
құқықтық актілер шығару; 4) мемлекеттің нақты салықтық құқықтық қатынас
субъектісі ретіндегі құқықтары мен міндеттерін өзінің уәкілетті органның
іске асыруы; 5) салықтық құқық бұзушылық жасаған кінәлі тұлғаларды
белгіленген заңи жауапкершілікке тарту болып табылады деген көзқарасын
білдірген.[10]
Салықтық бақылау әдісі- салықтық заңдардың атқарылуын , сондай-ақ
мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
дұрыс есептелуін және уақтылы төленуін тексеру болып табылады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
• бюджетке түсетін түсімдерді есепке лау;
• қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
• салық тексерістері;
• коммерциялық бақылау;
• салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
• фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
• акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
• мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
• уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Мемлекеттің біртұтас өзі немесе өзі өкілеттік берген уәкілетті органдары
салық салуға байланысты қызметтерін жүзеге асыру барысында:
1. салық заңнамалық актісін шығарады;
2. заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді қабылдайды;
3. екі жақты, кейде көп тарапты салық келісімдерін жасасады және оны
бекітеді;
4. нақтылы материалдық салықтық құқықтық қатынастағы мемлекет өз
құқығы мен міндеттерін өзінің өкілі салық органы арқылы жүзеге
асырады.
А.И.Худяков өзінің (Налоговое право Республики Казахстан (общая часть),
Финансовое право Республики Казахстан (особенная часть) және Теория
налогообложения деген еңбектерінде Мемлекеттің салықтық қызметінің
негізгі құқықтық нысандары: 1) өздерінің заңи маңыздарына байланысты
нормативтік және жекеленген болып бөлінетін біржақты салықтық-құқықтық
актілер; 2) негізінде келісім жатқан, салық төлеуші мен тиісті мемлекеттік
орган арасындағы екі жақты салықтық құқықтық актілер; 3)мемлекеттің (немесе
оның уәкілетті органының) өзі бір жағында тұрған нақты салықтық құқықтық
қатынаста салық заңнамасында көзделген өз құқықтары мен міндеттерін іске
асыруы болып табылады, Салықтық қызметті жұзеге асырудың негізгі құқықтық
нысандары: 1) нормативтік сипаттағы заңи актілер шығару; 2) нақты салықтық
қатынас субъектілерінің жүріп-тұруларын реттейтін жекеленген құқықтық
актілер шығару; 3) екі жақты салықтық құқықтық актілерді, оның ішінде
салықтық шарттарды жасау; 4) өз уәкілетті органы арқылы, салықтық құқықтық
қатынас субъектісі ретінде мемлекеттің өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге
асыруы болып табылады деп түсіндірген.[11]
Демек, салық салуды ұйымдастыру және жүзеге асыру мақсатында шығарылатын
салықтық құқықтық актілер мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық нысаны
ретінде көрініс табады.
С.М.Найманбаев Салықтық қызметтің құқықтық нысандарына мыналар:1) салық
заңдарын шығару; 2) салық заңдарына сәйкес және сол заңдарды атқару
негізінде нормативтік құқықтық актілер шығару;
3) жекеленген салықтық құқықтық актілер шығару; 4) келісім негізінде екі
жақты салықтық құқықтық актіні қабылдау; 5) мемлекеттің немесе оның
уәкілетті органының салық заңдарында белгіленген өкілеттіліктерін өздері
қатысатын нақты салықтық құқықтық қатынаста біржақты түрде жүзеге асыруы
жатады деген пікірін білдірген.[12] М.В.Карасева Мемлекеттің және
муниципалдық құрылыстардың қаржылық қызметтері құқықтық нысанда жүзеге
асырылады. Қаржылық қызметтің басты нысаны құқықтық нысан болып табылады.
Мемлекет және муниципалдық құрылыстар қаржылық-құқықтық актілер қабылдай
отырып қаржы ресурстарын жұмылдыруды, бөлуді және жұмсауды жүзеге асырады
деп пайымдаған.[13]
С.М. Найманбаев пен М.В. Карасеваның пікірлерін түйіндегенде салықтық
қызметті жүзеге асыру тек қаржылық құқықтық актілердің бір түрі салық
заңнамалық актілерін және заңға тәуелді салықтық құқықтық актілер шығару
нәтижесінде ғана жүзеге асырылады, сондай-ақ салық шарттарын жасасу және
оны заң жүзінде бекіту, салық органы арқылы өз салықтық құқықтары мен
міндеттерін жүзеге асыруда салықтық қызметтің құқықтық нысанын білдіреді
деп айтуға болады.
3. Салықтық қызмет аясында өкілеттіліктерін жүзеге асыратын
мемлекеттік уәкілетті органдар. Салықтық қызмет саласындағы құзыретті
органдар жүйесі
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық қызметі органдарының орны
олардың мемлекет өкілі ретінде және оның мүддесін көздей отырып, негізінен
материалдық салықтық қатынастар ауқымында жүргізетін салық әкімшілігіне
байланысты айқындалады.
Қазақстан Республикасы Салық кодексінде осы мән-жай Мемлекет салық
қызметі органы арқылы салық төлеушіден - оның салық міндеттемелерін толық
көлемінде орнындауын талап етуге, ал олар орындалмаған немесе тиісінше
орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және осы
Кодексте көзделген тәртіппен орындату шараларын қолдануға құқылы деген
сипатта көрініс тапқан.[14]
Осы орайда салық қызметі органдарының уәкілетті мемлекеттік орган ретінде
материалдық салықтық құқықтық қатынастардың заң жүзінде айқындалған
қатысушысы болып табылатынына көз жеткізуге болады.
С.Г.Пепеляев Салық органдары – салық және алым туралы заңнаманың
сақталуына бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік инспекциялық органдар
жүйесі деген ұғым қалыптастырған. Сонымен қатар, ол Қазіргі заманғы
барлық мемлекеттерде салықтың төленуіне бақылау жүргізу арнаулы мемлекеттік
орган - салық қызметінің құзыретіне жатады. Көптеген елдерде салық
ведомстволары қаржы министрігінің құрамына енгізілген және олардың аумақтық
- әкімшілік белгілері бойынша иерархиялық құрылыстары бар деп
пайымдайды.[15]
Осындай құрылыстың бізде де орын алғанын Қазақстан Республикасы салық
қызметі органдарының мынадай жүйесінен байқауға болады:
1. ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті – уәкілетті мемлекеттік
органы;
2. ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің салық әкімшілігін жүргізу
Басқармасы;
3. аймақаралық салық комитеттері;
4. облыстардың салық комитеттері;
5. Астана қаласы бойынша салық комитеті;
6. Алматы қаласы бойынша салық комитеті;
7. қалалар және қаладағы аудандар бойынша салық комитеттері;
8. арнайы экономикалық аймақтағы салық комитеттері.
Аталған салық органдары Қазақстан Республикасының Салық комитетіне
төменнен жоғары қарай тікелей бағынады. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитеті иерархиялық салық қызметі органдары жүйесіне
басшылық етеді.
Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін басқару (ұйымдастыру,
реттеу) ауқымындағы салықтық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік лауазымды
тұлға мен уәкілетті органдарға:
1. ҚР Президенті;
2. ҚР Парламенті;
3. ҚР Үкіметі;
4. Жергілікті Мәслихаттар мен Әкімдіктер;
5. ҚР кедендік бақылау агенттігі;
6. ҚР қаржы полициясы агенттігі;
7. ҚР Қаржы министрлігі;
8. Қаржы Министрлігінің Салық комитеті;
9. Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі;
10. Астана, Алматы қалалары және облыстар мен аудандардағы және
қалалардағы аудандар бойынша салық органдары және т.б. салық
органдары болып табылады.
Салық заңнамалық актілерінде тікелей көзделмесе де салықтық құқықтық
қатынастардың қатысушылары ретінде салық кеңесшілері (консультанттары) де
көрініс табады. Осы орайда салық консультанттары салық төлеушінің мүддесін
көздейтінін ескеру қажет. Бұл көзқарасты Салық төлеуші салық қатынастары
мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз өкілі арқылы немесе салық
консультантының қатысуымен білдіруге құқылы деген Қазақстан Республикасы
салық кодексіне сүйене отырып дәлелдеуге болады.[16] Бұл ретте салық салу
саласындағы кәсіби қызмет көрсететін тұлғалар біліктілік аттестаттауынан
өткен, арнаулы сертификат, лицензия алған, салық салу мән-жайларын жақсы
білетін мамандар болуға тиіс. Салық консультанттары тиісті салық
төлеушілерге салық төлеу жөніндегі кеңестер береді, декларациялар
әзірлейді, салық төлеушінің өкілі ретінде салық органдарымен қарым-
қатынаста болады, тиісті сараптамалар және т.б. жүргізеді. Салық
консультанттарының осындай және басқа да көптеген функциялары өздерінің
қоғамдық кәсіби бірлестіктер-ассоциациялары, одақтары, аудиторлық-
консультациялық фирмалары, палаталары арқылы атқарылады.
Жоғарыда аталған уәкілетті органдар мен басқа да заңды және жеке
тұғаларға қоса ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастарының қатысушыларына:
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды жүзеге
асыратын; статистика жүргізетін; салық салуға байланысты лицензиялар,
куәліктер немесе рұқсат ету, тіркеу сипатындағы құжаттар беретін; азаматтық
хал актілерін тіркейтін; нотариаттық іс-әрекеттер жасайтын және т.б.
уәкілетті мемлекеттік органдар жатады.
Қазақстан Республикасының салық органдары ұдайы салық салу процесінің мән-
жайларына орай орталық және жергілікті мемлекеттік органдармен, мемлекеттік
және коммерциялық банктермен өзара іс- әрекеттер жасайды, өзара ақпарат
алмасады және бірлескен бақылауды, сондай-ақ өзге де шараларды жүзеге
асырады.
4. Салық саясаты:маңызы, мән-жайы, нысандары.
Қазақстан Республикасының салық саясаты фискальдық (бюджеттік-қаржылық)
және ақша кредиттік саясатпен қосыла отырып мемлекеттің қаржы саясатының
ажырамас бөлігі болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
сағат)
1.Салықтардың пайда болуының және дамуының қоғамдық экономикалық және
саяси мән жайлары.
2.Салықтардың белгілері, қаржылық қатынастар жүйесіндегі рөлі мен маңызы.
Салық салудың принциптері.
3.Салықтың элементтері.
4.Салықтардың функциялары: маңызы, негізгі түрлері.
5.Салықтардың топтастырылуы: оның негіздері, белгілері, топтары, түрлері.
6.Мемлекеттің салық жүйесі: түсінігі, экономикалық мән-жайлары мен заңи
негіздері, институттары.
Нормативтік актілер мен әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Кодексі
(салық кодексі)
3. Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" Кодексі (салық кодексі) 2004 жыл
4. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуірдегі "Бюджет жүйесі
туралы" Заңы (2001 жылғы 7 желтоқсанда енгізілген өзгерістер мен
толықтырылуды ескеру қажет)
5. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2005 ж.
6. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2001 ж
7. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 1996ж
8. Нологовое право Худяков А.И. Алматы 1998
9. (К.Маркс.,Ф.Энгельс соч 2-е изд. С82)
10. Советское финансовое право.М., 1998
11. Основы наогового прва.Указ.раб.
12. Налоги (под.ред.Черника) М.,Финансы и статистика,1999
13. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан (особенная чсть)
Алматы,Норма-К,2002.
14. Грачева Е.Ю., Соколова Э.Д. Налоговое право:вопросы и ответы. М.,2004.
15. Основы налогового права ( под.ред.С.Г.Пепеляева) М., Инвест.Фонд,1995
16. Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев Қаржы Алматы 2005
1. Салықтардың пайда болуының және дамуының қоғамдық экономикалық және
саяси мән-жайлары.
Салықтар мемлекет пен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп
дамуының негізі болып табылады.Салықтар адамзат өркениетінің бастапқы
кезеңдерде пайда болған болатын.Көне Үндістанда Ману заңдарында:
шалынған құрбандықты өзіне,яғни құрбандыққа шалынған мал-мүліктерді өзіне
тек брахмандар ала алады. деп белгіленген.Ал патшаға жне басқада
басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында:Патша жыл сайын елде
тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және оларды
салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрленсін деп көрсетілген.
Көне Римдегі салықтар цензус деп аталған. Ценздер әрбір бес жылдың
көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп алынған. Кейде
салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен қала шараушылығына
кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын азаматтардан
мунира деп аталатын салық алынған. Мунирамен бірге мемлекеттік салық
трибутумды төлеу рим азаматтарының борышы әрі міндеті болған. Римдегі
(оның провинцияларындағы) негізгі салықтардың бірі жер салығы анона
болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы өнімдері түрінде алынған.
Қазақстанда да өз заманына сай салық жүйесі болғандығын дәлелдейтін Ұkы
Жібек жолы мен өркендеп дамыған қамал –қалалар Сығанақ, Отырар,
Тараз, Мерке және басқада қамал-қалалар жөніндегі мағлұматтарды
жатқызуға болады. Кезінде салық салу мәселелеріне қатысты аса зор үлесін
қосқан құқықтық дерек көзі ретінде Әз-Тәукенің Жеті Жарғысын айтуға
болады.
Кез келген мемлекет өзінің қаржылық қоры болған ретте өмір сүре алады.
Қаржы қорлары мемлекеттің функцияларын жүзеге асыруға, өзінің аппаратын
ұстап тұруға қажетті ақшаларды қамтиды. Сондықтан да, мемлекет ақшаларды
басқа жақтан табу қажет. Сол ақшаларды табудың тәсілдерінің біріне
мәжбүрлеп алу жолындағы салықтар жатады. Әйгілі революцияға дейінгі
қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалым П.П.Гензель салықтар жөнінде
тұжырымдама жасаған: Көне заманнан бері салық салудың техникалық жолдары,
әралуан кадастрлар және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы мәлім
болған және қаржылық құқық жоқ болғандықтан қазіргі кездегідей салық салу
тәртібін білмегендігі белгілі. Ол кезде тек бағындырылған халықтан салық
алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана білген. Сонымен, салықтар көне
заманнан алынып келе жатқандығы жоғарыда аталып өтілді және қандай да
болмасын мемлекеттің өсіп дамуының материалдық негізі - қаржыларды
қалыптастыратын ең басты қайнар түсімге салықтар мен басқа да міндетті
төлемдердің жататыны белгілі болды.
Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойында салық нысандары мен әдістері
өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделеді. Салықтар тауар- ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының
өзгеруі,өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,жаңарумен
қабаттаса жүреді. К.Маркс салықты мемлекетті тамақтандыратын ана сүті деп
атап өткен.[1]
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және
бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда
мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың
әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
2. Салықтардың белгілері, қаржылық қатынастар жүйесіндегі рөлі мен
маңызы. Салық салудың принциптері.
Мемлекеттің бюджет жүйесін қалыптастырушы міндетті төлемдер - салықтар,
алымдар, баждар, төлемақылар және т.б. жинақтап айтқанда салықтар болып
есептелінеді. Салық дегеніміз - мемлекет тарапынан біржақты шығарылған
заңдардың негізінде, сол заңдарда нақты айқындалған мөлшерде және қатаң
белгіленген мерзімдерде Республикалық немесе жергілікті бюджетті
қалыптастыру мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды
және жеке тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде мемлекеттік уәкілетті
орган алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай міндетті төлем. Салықтар
эконмикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің бойында жинақтаушы
күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-құқықтық құбылысы болып
табылады. Осыған сәйкес салықтардың келесідей белгілерін атап өтуге болады:
Салықтардың материалдық белгісі ретінде салық төлеушінің мемлекетке
беруге қажетті ақша түріндегі салықтар - белгілі ақша сомасы, заттай салық
түрінде ортақ белгілерімен айқындалған белгілі бір заттардың көлемі.
Салықтардың заңи белгілері төмендегідей:
1. біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгілеген төлем;
2. тек құқықтық нысанда болатын төлем;
3. заң жүзінде белгіленген төлем;
4. мәжбүрлі төлем;
5. салық міндетті төлем болып табылады;
6. салықты төлеу заңи міндет болуы;
7. өте тұрақты қаржылық міндеттемелер туындататын төлем;
8. құқыққа сай төлем;
9. жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік шараларымен қамтамасыз етілетін
төлем;
10. салық төлеуде мемлекеттік бақылаудың болуы.
Экономикалық белгілеріне төмендегілерді жатқызуға болады:
1. мемлекетің салықтық құқығына сай мәжбүлеп алына отырып, бюджет
жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын төлем;
2. қайтарылмайтын төлем;
3. жекелей-эквивалентсіз төлем;
4. мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем;
5. мөлшері алдын-ала айқындалған төлем;
6. қатаң белгілі мерзімде жүзеге асырылатын төлем;
7. салық-салу объектілерінің болуы;
8. белгіленіп, бекітілуі кезінде нақты салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігі есепке алынатын төлем;
9. ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын көрсететін төлем;
10. мемлекеттің кірісін қалыптастыратын төлем;
11. меншік нысанының әрқашан мемлекеттік меншік нысанына ауысуымен
көрініс табатын төлем;
12. қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын бідіретін
экономикалық категория.
Салық түсінігі туралы әдебиеттерде түрлі көз-қарастар айтылған.
Л.К.Воранова төмендегідей көз-қарас білдіреді :Салық дегеніміз - жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған, уәкілетті
мемлекеттік органдар актілерінің негізінде заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалардан белгілі мөлшерде және белгілі мерзімде бюджетке енгізілетін
төлем.[2] Бұл жерде салықтың қайтарымсыз, міндетті және жекелей-
эквивалентсіз белгілері айқындалмаған.
С.Г.Пепеляев өз кезегінде төмендегідей анықтама береді: салық
міндеттілік, жеке қайтарымсыз, мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілуі
негіздеріндегі заңды және жеке тұлғалардың меншіктерін алмастырудың заңды
нысаны.[3] Сонымен қатар соңғы кездерде салыққа анықтама беру экономикалық
және заңи котегорияларға жіктеу көрініс табуда.Қазақстан республикасының
Конституциясының 35-бабында : заңды түрде белгіленген салқтарды,алымдарды
және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып
табылады,-деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидасы қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидасы;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидасы.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаларын
пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай
олардың өзгеруі саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастыруың классикалық қағидаларын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Адам Смиттің қағидалары төмендегідей:
1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әдәлеттілік қағидасы);
2. салықтың мөлшері мен оның төлеу мерзімі алдын-ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидасы);
3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидасы);
4. салықты алудың шғындары өте аз болуы тиіс (үнемділік қағидасы).
Бұл қағидаларды пайдалану салық салуда зорық-зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар - оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидалардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
А.З.Дадашев Адам Смит салық салудың негізгі қағидалары ретінде салық
салудың жалпыға бірдейлігін,әділеттілігін,айқындылы ғын және ыңғайлылығын
атап көрсеткен.Н.И.Тургенев әркім өз мүмкіндігінше,өз табысына сай,алдынала
белгіленген мерзімдері,алыну тәсілдері брйынша салық төлеуге тиіс деп
тұжырымдаған.,Уақыт өте келе осындай қағидалар қатары салықтардың
жеткліктігі және икемділігі қағидасымен,салық салудың тиісінше көзін және
объектісін таңдау қағидасымен толықтырылды.Аталған қағидалар Ресейдің жаңа
салық жүйесін қалыптастыру кезінде есепке алынады деп қысқаша қайырған.[4]
Салық салудың қазіргі қағидаларына төмендегілерді жатқызуға болады:
1. әділдік қағидасы;
2. қарапайымдылық қағидасы;
3. салық салудың айқындығы қағидасы;
4. салық салудың экономикалық бейтараптылығы қағидасы;
5. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемеердің
салыстырмалығы;
6. салық жүйесінің біртұтастығы;
7. салық заңдарының жариялылығы.
3. Салықтың элементтері.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың
нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, салық объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі (бірлігі),
салық мөлшерлемесі (ставкасы), салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің
мерзімі мен тәртібі ,салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен
құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін
санкциялар және тағы басқалар.
Салық салу субъектісі немесе салық төлеуші. Ол салықты және бюджетке
басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға-салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар - нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салынуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы - салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары. Олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомалары
анықталады. Демек, салықтық төлемдер сомасы салық базасына белгіленген
салық ставкасын қолдану арқылы есептелінеді.
Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі (теңге табыс айналымы, т.б., жердің 1 гектары, тауарды өлшеу
бірлігі және басқалары).
Салық мөлшерлемесі (ставкасы) - салық базасының өлшем бірлігіне деген
салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық кезеңі - бұл жекеленген салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерге қатысты уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады
және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
сомасы есептелінеді.
Салықпұл - субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері - заңнамаға сәйкес салық төлеушілерді салықтан
толық немесе ішінара босату.
Жеңілдік кезеңдері - салықтар бойынша заңмен белгіленген
жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салық төлеушілер мен салықтық органдардың құқықтары мен міндеттері -
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
4. Салықтардың функциялары: маңызы, негізгі түрлері.
Салықтардың әлеуметтік–экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Салықтардың фукнцияларына - мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында көрініс табатын (іске асырылатын)
салықтардың экономикалық табиғаты, мән-маңызы мен тек өзіне тән қасиеті
жатады.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функцияны орындайды.
Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі қоғамдық міндеттерін
арттыра түседі. Өйткені, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін
толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
Реттеуші функция - мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен
байланысты болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына байланысты қабылданатын
бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдалынады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы
мен үйлесіміне, өндіру мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мелекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық
өнімде салықтардың үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендіру дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы-19,7%, 1998жылы-
16,6 %, 1999 жылы-17,4%, 2000 жылы-22,6%, 2001 жылы-22,2% болды.
5. Салықтардың топтастырылуы: оның негіздері, белгілері, топтары,
түрлері
Салықтардың топтастырылуы: олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын
белгілеуге себін тигізеді; саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы
олардың зерделенуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидалар бойынша жіктеледі:
• Салық салу объектілері бойынша;
• Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
• Пайдалану тәртібі бойынша;
• Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тікелей салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкіне тікелей
төленетін төлемдер. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға
жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің)
кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады.
Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдардың, заңи ұйымдардың табыстары мен
мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық
салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы
жағдайын да ескереді.
Г.Карагусова тікелей салықтардың ерекшелігі ретінде келесілерді атап
өтеді:
Тікелей салықтар мемлекетке көлемі тұрғысынан нақты және дұрыс салықтарды
береді;
Тікелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушінің нақты
салықты төлеу қабілетін ескереді;
Тікелей салықтардың төлемдерінде мемлекет салық төлеушімен тікелей
байланыста болады және оның міндеттерін нақты айқындай алады;
Тікелей салықтар салық төлеушінің табысынан алынып отырады.
Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде
белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес
салықтар. Жанама салықтарға: қосылған құн салығы және акциздер жатады.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кірістірілетіндігінде. Қосылған құнға салынатын
салық пен акциздердің төлеушісі заңи тұрғыда тауар сатушы (қызмет
көрсетуші) болса да, бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты
тұтынушысы төлейді. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін
білдіреді.
Салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын салықтар
және жеке тұлғалардан алынатын салықтар болып бөлінеді.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай жалпымемлекеттік
және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдалынады.
Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады.( мысалы, зейнетақы
төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар салық төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салықтық түсімдерге деген салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі
бойынша: өздеріне тұрақты берілген салықтар; бөліктерге (сомаларға,
пайыздарға) бөлу арқылы белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып
бөлінеді.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне төмендегілер жатады:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құн салығы.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы алымдары.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдары салығы.
9. Мүлік салығы.
Алымдар.
Алымдар дегеніміз - мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өтінуші-
келуші белгілі бір тұлғаларға белгілі бір көрсетілген тиісті қызметтер мен
берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын мақсатты-бағдарлы, біршама-эквивалентті әрі міндетті
ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында алымдардың мынадай түрлері алынады:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмлелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін
алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлкеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан республикасының аумағы арқылы жүріп
өткені үшін алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
12. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
Баждар.
Баж - арнайы мамандандырылған уәкілетті органдар тарапынан өздеріне
өтінуші- келуші тұлғаларға қатысты жасалған заңи маңызы бар белгілі бір іс-
қимылдар және берілген ресми құжаттар үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында мына келесідей кедендік баждар мен міндетті
төлемдер алынады:
1. Мемлекеттік баж.
2. Кедендік баж.
3. Кеден алымдары.
4. Алдын-ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
5. Алымдар.
Төлемақы.
Төлемақы- мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан өздеріне өтінішпен
келуші тұлғаларға көбінесе материалдық көрініс табатын, кейде басқаша
сипатта пайдаланылатын белгілі бір объектілерді, не болмаса соларға
байланысты рұқсаттарды және құқықтарды бергені үшін сол заңды немесе жеке
тұлғалардан алынатын біршама-эквивалентті, міндетті ақшалай төлем.
Қазақстан Республикасында мына келесідей төлемақылар алынады:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Сыртқы (көрнекі) жарнама орналастырғаны үшін төлемақы.
6. Мемлекеттің салық жүйесі: түсінігі, экономикалық мән-жайлары
мен заңи негіздері, институттары.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен
әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық
жүйесін құрайды.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің
өзара қарым-қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
1991 жылға дейін, елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-
әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық
жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым
салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға
және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке
ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес
республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-нен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасының заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрыңғы
42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, небәрі саны жағынан 11 болып
қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтары мен Қазақстан
Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы салық заңнамалық актілерден
айқындалған салық жүйесін ұйымдастыру, материадық және ұйымдастыру салықтық
құқықтық қатынастарының туындауына қажетті барлық жағдайды жасау, өзі мен
салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарға
өзінің өкілі ретінде қатысуы үшін салық қызмет органдарына тиісті көлемде
өкілеттік беру, ұйымдастыру салықтық құқық қатынастарының тиісінше
субъектілері уәкілетті мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін белгілеу,
салық төлемі сомасын тікелей өз қарамағына алу жөніндегі салықтық құқықтық
қатынастардың жұмыс істеу механизмін ұйымдастыру, салық заңнамалық
актісінің дәме-дәл әрі мұқият орындалуын қамтамасыз ету сияқты және т.б.
мемлекеттің өктем салықтық өкілеттігін (құзыреті) қамтитын аяны білдіреді.
Мемлекеттің салықтық юрисдикциясы ауқымында тұрақты жұмыс істейтін
салық жүйесі негізінен салық әкімшілігін жүргізу процестерін, салық
өндірісінің негізгі және өзінің негізгі салықтар жүйесін (салық және
бюджетке төлейтін басқа да міндетті төлемдер жиынтығы) қамтиды.
Мемлекеттің салық юрисдикциясы құзырындағы Қазақстан Республикасының
бүгінгі салық жүйесі салық заңнамалық актісінде белгіленген салықтардан
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден тұрады.
Осы орайда Салық жүйесі – осы мемлекеттің аумағында белгіленген және
алынатын салықтардың жиынтығы деп түсіндірген А.И.Худяков әрбір салықты
атап көрсеткен.[5]
Бұл ретте салық салу жүйесіндегі басқа да міндетті төлемдердің
көрсетілмеуі қателік болып отыр. Е.Ю.Грачева мен Э.Д. Соколова Салық
жүйесі тек салықтар және аымдар жүйесімен сипатталып ғана қоймай,сонымен
бірге салық салудың ееулі мән-жайларында бекітілген оны құру
принциптерімен сипатталады.Салық жүйесін салықтарды және алымдарды
бегілеу,енгізу,өзгерту,жою тәртібі,салықтарды және алымдарды әр деңгейдегі
бюджеттер арасында бөлу тәртібі,салық төлеушілердің құқықтары мен
міндеттері, салық есептелігін және салықты бақылауды ұйымдастыру, салықтық
құқықтық қатынастар субъектілерінің жауапкершілігі айқындайды деп
пайымдаған.[6]
С.Г. Пепеляевтың салық жүйесі жөніндегі мынадай: Салық жүйесі салық
салу қағидалары; салықтарды белгілеу және енгізу тәртібі; салықтар жүйесі;
әр деңгейдегіибюджеттер арасында салықтық түсімдерді бөлу тәртібі; салықтық
қатынастар қатысшыларының құқықтары мен міндеттері; салық бақылауы мен
нысандары мен әдістері;салықтық қатынастар қатысушыларының
жауапкершілігі;салықтық қатынастар қатысушыларының құқықтар мен мүдделерін
қорғау тәсілдері сияқты салық салудың мемлекет белгіленген аса маңызды
шарттылықтарынан құрылады деген сипаттамасы салық жүйесінің мағынасын
толық мазмұндаған деп санауға болады.[7]
Бұл ретте Қазақстан республикасының Салық кодексінің 60,61,62,63 және
64- баптарында белгіленген салықтарды,сондай-ақ басқа да салықтық
түсімдерді салықтар жүйесі деп атап көрсетуге болады.
Салық жүйесі жалпы эконмика жүйесінің бөлігі болып табылады. Салық
жүйесі мемлекет тарапынан әлеуметтік басқару инструменті ретінде
пайдаланылады, сондай-ақ оның әлеуеті әкімшілік-аумақтық бірліктердің
тиісінше әлеуметтік-экономикалық дамуына бағдарланады.
Салық жүйесінің негізгі элементі салықтар жүйесі әрдайым мемлекет
пен салық төлеушінің арасындағы материалдық салықтық құқықтық қатынастарды
тәртіптеуге ат салысады.
Салық жүйесі аясындағы салық механизмі - салық жүйесінің құрамы мен
құрылымын белгілеу, өзгерту және басқару процестерін, сондай-ақ салық
процестерін жоспарлау, реттеу және бақылау істерін негіздейтін тиісті
құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
2-тақырып. Мемлекеттің салықтық қызметі.(2 сағат)
1. Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде:
түсінігі, негізгі бағыттары мен міндеттері, мақсаты және құқықтық
негіздері.
2. Мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі принциптері, әдістері және
құқықтық нысандары.
3. Салықтық қызмет аясында өкілеттіліктерін жүзеге асыратын мемлекеттік
уәкілетті органдар. Салықтық қызмет саласындағы құзыретті органдар жүйесі
4. Салық саясаты:маңызы, мән-жайы, нысандары.
Нормативтік актілер мен әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Кодексі (салық
кодексі)
3. Қазақстан Республикасының "Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" Кодексі (салық кодексі) 2004 жыл
4. Қазахстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуірдегі "Бюджет жүйесі
туралы" Заңы (2001 жылғы 7 желтоқсанда енгізілген өзгерістер мен
толықтырылуды ескеру қажет)
5. . Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2005 ж.
6 Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 2001 ж
7. Салықтық құқық Найманбаев С.М. Алматы 1996ж
8. Нологовое право Худяков А.И. Алматы 1998
9. Мухитдинов Н.Б.,Найманбаев С.М.,Дулатов Ы.Д. Мемлекеттің салықтық
қызметінің құқықтық негіздері Алматы,1998
10. Бахрах Д.Н.,Россинский Б.И.,Старилов Ю.Н. Административное
право.М.,Норма,2004
11..Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстан (особенная
часть), Алматы,Норма-К,2002
12. Карасева М.В. Финансовое право (общая часть) М., Юристъ,1999
13.Международная Конференция Государства и Налоговая культура
(Сборник материалов Конференции) Астана 1998,-115с
(М.Т.Оспанов.Продолжить оптимизацию и либерализацию налогово системы
Казахстана)
1. Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде:
түсінігі, негізгі бағыттары мен міндеттері, мақсаты және құқықтық
негіздері
Салықтық қызмет мемлекеттің қаржылық қызметінің бір түрі ретінде:
түсінігі,негізгі бағыттары мен міндеттері, мақсаты және құқықтық
негіздері.
Салықтар мемлекеттік кірістің негізгі түсім көздері боғандықтан, олар
қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-өркендеуінің материалдық негізі болып
есептелінеді. Салықтық қызметтің негізгі мақсаттары - салықтардың
көмегімен бюджетке кірістерді тарту арқылы мемлекеттің қазынасын
қалыптастыру және мемекеттің функциялары мен қоғам мүдделерін ақшалай
қамтамасыз ету.
Мемлекеттің салықтық қызметі - мемлекет аумағындағы салықтар мен өзге
де міндетті төлемдерді, олардың түрлерін, ерікті төлеу және мәжбүрлеп алу
тәртібін белгілеу, салық жүйесі мен салықтық құрылымдарды қалыптастыру
және олардың ойдағыдай қызмет атқаруларын қамтамасыз ету, сондай-ақ
қоғамның әлеуметтік-экономикалық аясын салықтық реттеу жөніндегі
мемлекеттің біртұтас өзінің немесе айрықша уәкілеттілік берілген
мемлекеттік органдардың қызметі деп атауға болады.
Салықтық қызмет негізінен өзара тығыз байланысқан құқықтық және
экономикалық қатынастардың жүйесінен тұрады.Мемлекет тиісті заңдар мен
басқа да нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауы арқылы салықтар мен
басқа да міндетті төлемдерді белгілейді өзгертеді, жояды және олардың
уақтылы, белгіленген мөлшерде бюджетке түсуіне бақылау жасайды.
Мемлекеттің салықтық қызметінің бағдар–бағытына төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
2. мемлекеттің салық жүйесінің қазіргі кезең талаптарына сай
құрылуына, оның экономикалық және құқықтық негіздерінің тиімді
болуына атсалысу;
3. салықтық бақылауды жүзеге асыру;
4. салық салу саласындағы мемлекеттік органдар мен арнайы салық
органдарының жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін
белгілеу;
5. салық органдарының қызметтерін тиімді ұйымдастыру және салықтық
құқықтарын ұтымды белгілеп, жетілдіру;
6. салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу және осы
жауапкершілік шараларына кінәлі тұлғаларды тарту;
7. отандық және шетелдік инвестициялардың мол және тиімді ағымының
арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңілдіктер беру және оларға қатысты салық әкімшілігін екі жақтың
мүдделерін есепке ала отырып жүргізу және т.б.
Мемлекеттің салықтық қызметінің мақсаттарын С.М.Найманбаев
төмендегідей етіп көрсетеді:
1. салық төлеушілердің мүдделерін қорғау мақсатында мемекеттің
салықтық юрисдикциясының шегін ұтымды белгілеу;
2. салықтардың көмегімен мемлекеттік бюджет кірісіне, ақша
қаражаттарын тарту арқылы әлеуметтік-экономикалық және әкімшілік-
саяси дамудың мемлекеттік бағдарламаларын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз ету;
3. мемлекеттің салық жүйесінің заңи негіздерін жетілдіру;
4. өндіріс аясын және өндірістік қатынастарды тиісінше реттеуді
қамтамасыз ету;
5. шаруашылық субъектілерінің халық тұтынатын тауарларды шығаруға және
өнеркәсіп өнімдерін өндіруге бағытталған белсенді қызметтерін
жеңілдік беру арқылы ынталандыру;
6. салық органдары қызметтерінің құқықтық негіздерін, әлеуметтік
жағдайлары мен материалдық базасын жетілдіру түрінде көрініс
табады.[8]
Сонымен, салық салу саласындағы мемлекеттің салықтық қызметі:
1. салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
белгілеуді, сондай-ақ оларды салық салу жүйесіне енгізуді;
2. салық әкімшілігін жүргізу жүйесіндегі материалдық салық
міндеттемелерін орындау процесін қатаң назарда ұстауды;
3. отандық салық төлеушілердің салық төлеу сана-сезімін, салық
мәдениетін қалыптастыруды;
4. отандық және шетелдік орта, сондай-ақ ірі инвестициялардың
тартылуына салық салу жеңілдігі – салық преференцияарын беруді,
мүмкін болса салық каникулын беру арқылы ат салысуды;
5. салық заңнамалық актілерінің жетілдірілуін, салық салу аясындағы
салық төлеуші мен мемлекеттен басқа да уәкілетті мемекеттік
органдардың және тиісті тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін
нормативтік құқықтық актілерде ажырата отырып бегілеуді және т.б.
мәселелердің шешілуін мақсаттайды.
Мемлекет атынан жүзеге асырылатын салықтық қызмет тек құқықтық
негіздерге сүйене отырып жүзеге асырылады. Осы құқықтық негіздерге
Қазақстан Республикасының Конституциясын, арнайы қаржылық, салықтық
заңдар мен басқа да нормативтік актілер жатқызылады.
Мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық негіздеріне салықтық
қызметтің жалпы бастамаларын, олардың принциптерін, міндеттері мен
мақсатын, салықтар мен салық жүйесінің құрылымын, сондай-ақ салық
төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін белгілейтін
нормалар жатады.
2. Мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі принциптері, әдістері және
құқықтық нысандары.
Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде белгілі бір принциптер басшылыққа
алынады. Принцип сөзінің латын тіліндегі мағынасы (principium) қандай
болмасын негіз, бастама деп аударылады.
Д.Н.Бахрах мемлекеттік қызмет жүйесінің құрылуы және жұмыс істеуі жөнінде
баяндай келіп Принцип – объективті заңдылықтарды бідіретін және ғылыми
негіздемелерді айқындайтын негіз құрушы идеялар мен ұстанымдар деп
пайымдаған.[9]
Салықтық қызметінің негізгі принциптері ретінде төмендегілерді атауға
болады:
• салық салу заңдылығы;
• жалпыға ортақтылығы және теңділігі;
• міндеттілік және әділеттілік,
• қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;
• мерзімділік кезеңділік;
• жеңілділік және бірдүркінділік;
• жүйелілік және тұрақтылық;
• айқындылық және нақтылық;
• мемлекет тарапынан барлық шаруашылық субъектілеріне тең талап қоюды
қамтамасыз ету;
• салық төлеушілердің тапқан табыстарын пайдалануарына бірдей жағдай
жасау;
• табыс табушы заңды және жеке тұлғалардың салық төлеу жөніндегі
міндеттері;
• салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттерін
белгілеу кезінде біріңғай тәсіл қодану;
• салық төлеушілер мен мемлекеттің заңды мүдделерін және құқықтарын
қорғау теңділігі
және т.б. принциптер.
Салықтық реттеу салық салу жүйесіндегі пайдаланылатын арнаулы тәсілдер
мен әдістері арқылы жүзеге асырылады. Салық реттеу әдістеріне: салық
шегерімдері, инвестициялық салық преференциялары, салық демалыстары,
салықтық рақымшылық ету, қосарлы салық салуға жол бермеу жөніндегі
халықаралық шарттар, салықтық түсімдерді бюджеттер арасында бөлу, тиісті
салық ставкаларын таңдау және белгілеу жатады және олар бюджеттік реттеу
әдістерімен тікелей байланысты болады.
Салықтық реттеу тәсілдері жеңілдік беру және санкция қолдану жүйелері
негізінде пайдаланылады. Жеңілдік беру жүйесі: аванстық төлемдерді жою;
берілген өтініш бойынша салықты төлеу мерзімін кейінге қалдыру; белгілі
негіздерге қарай салықтық міндеттемелердің салмағын жеңілдету сияқты және
т.б. әдістерден тұрады. Санкция қолдану жүйесінде қаржылық айыппұлдар,
өсімақылар, салық берешегін мәжбүрлеп алу және әкімшілік айыппұлдар көрініс
табады.
А.И.Худяков Мемлекеттің салықтық қызметін жүзеге асырудың негізгі
құқықтық әдістері:1) нормативтік құқықтық актілер шығару; 2)жекелеген
сипаттағы біржақты құқықтық актілерді шығару; 3) екі жақты салықтық
құқықтық актілер шығару; 4) мемлекеттің нақты салықтық құқықтық қатынас
субъектісі ретіндегі құқықтары мен міндеттерін өзінің уәкілетті органның
іске асыруы; 5) салықтық құқық бұзушылық жасаған кінәлі тұлғаларды
белгіленген заңи жауапкершілікке тарту болып табылады деген көзқарасын
білдірген.[10]
Салықтық бақылау әдісі- салықтық заңдардың атқарылуын , сондай-ақ
мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
дұрыс есептелуін және уақтылы төленуін тексеру болып табылады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
• бюджетке түсетін түсімдерді есепке лау;
• қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
• салық тексерістері;
• коммерциялық бақылау;
• салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
• фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
• акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
• мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
• уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Мемлекеттің біртұтас өзі немесе өзі өкілеттік берген уәкілетті органдары
салық салуға байланысты қызметтерін жүзеге асыру барысында:
1. салық заңнамалық актісін шығарады;
2. заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді қабылдайды;
3. екі жақты, кейде көп тарапты салық келісімдерін жасасады және оны
бекітеді;
4. нақтылы материалдық салықтық құқықтық қатынастағы мемлекет өз
құқығы мен міндеттерін өзінің өкілі салық органы арқылы жүзеге
асырады.
А.И.Худяков өзінің (Налоговое право Республики Казахстан (общая часть),
Финансовое право Республики Казахстан (особенная часть) және Теория
налогообложения деген еңбектерінде Мемлекеттің салықтық қызметінің
негізгі құқықтық нысандары: 1) өздерінің заңи маңыздарына байланысты
нормативтік және жекеленген болып бөлінетін біржақты салықтық-құқықтық
актілер; 2) негізінде келісім жатқан, салық төлеуші мен тиісті мемлекеттік
орган арасындағы екі жақты салықтық құқықтық актілер; 3)мемлекеттің (немесе
оның уәкілетті органының) өзі бір жағында тұрған нақты салықтық құқықтық
қатынаста салық заңнамасында көзделген өз құқықтары мен міндеттерін іске
асыруы болып табылады, Салықтық қызметті жұзеге асырудың негізгі құқықтық
нысандары: 1) нормативтік сипаттағы заңи актілер шығару; 2) нақты салықтық
қатынас субъектілерінің жүріп-тұруларын реттейтін жекеленген құқықтық
актілер шығару; 3) екі жақты салықтық құқықтық актілерді, оның ішінде
салықтық шарттарды жасау; 4) өз уәкілетті органы арқылы, салықтық құқықтық
қатынас субъектісі ретінде мемлекеттің өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге
асыруы болып табылады деп түсіндірген.[11]
Демек, салық салуды ұйымдастыру және жүзеге асыру мақсатында шығарылатын
салықтық құқықтық актілер мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық нысаны
ретінде көрініс табады.
С.М.Найманбаев Салықтық қызметтің құқықтық нысандарына мыналар:1) салық
заңдарын шығару; 2) салық заңдарына сәйкес және сол заңдарды атқару
негізінде нормативтік құқықтық актілер шығару;
3) жекеленген салықтық құқықтық актілер шығару; 4) келісім негізінде екі
жақты салықтық құқықтық актіні қабылдау; 5) мемлекеттің немесе оның
уәкілетті органының салық заңдарында белгіленген өкілеттіліктерін өздері
қатысатын нақты салықтық құқықтық қатынаста біржақты түрде жүзеге асыруы
жатады деген пікірін білдірген.[12] М.В.Карасева Мемлекеттің және
муниципалдық құрылыстардың қаржылық қызметтері құқықтық нысанда жүзеге
асырылады. Қаржылық қызметтің басты нысаны құқықтық нысан болып табылады.
Мемлекет және муниципалдық құрылыстар қаржылық-құқықтық актілер қабылдай
отырып қаржы ресурстарын жұмылдыруды, бөлуді және жұмсауды жүзеге асырады
деп пайымдаған.[13]
С.М. Найманбаев пен М.В. Карасеваның пікірлерін түйіндегенде салықтық
қызметті жүзеге асыру тек қаржылық құқықтық актілердің бір түрі салық
заңнамалық актілерін және заңға тәуелді салықтық құқықтық актілер шығару
нәтижесінде ғана жүзеге асырылады, сондай-ақ салық шарттарын жасасу және
оны заң жүзінде бекіту, салық органы арқылы өз салықтық құқықтары мен
міндеттерін жүзеге асыруда салықтық қызметтің құқықтық нысанын білдіреді
деп айтуға болады.
3. Салықтық қызмет аясында өкілеттіліктерін жүзеге асыратын
мемлекеттік уәкілетті органдар. Салықтық қызмет саласындағы құзыретті
органдар жүйесі
Салықтық құқықтық қатынастардағы салық қызметі органдарының орны
олардың мемлекет өкілі ретінде және оның мүддесін көздей отырып, негізінен
материалдық салықтық қатынастар ауқымында жүргізетін салық әкімшілігіне
байланысты айқындалады.
Қазақстан Республикасы Салық кодексінде осы мән-жай Мемлекет салық
қызметі органы арқылы салық төлеушіден - оның салық міндеттемелерін толық
көлемінде орнындауын талап етуге, ал олар орындалмаған немесе тиісінше
орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және осы
Кодексте көзделген тәртіппен орындату шараларын қолдануға құқылы деген
сипатта көрініс тапқан.[14]
Осы орайда салық қызметі органдарының уәкілетті мемлекеттік орган ретінде
материалдық салықтық құқықтық қатынастардың заң жүзінде айқындалған
қатысушысы болып табылатынына көз жеткізуге болады.
С.Г.Пепеляев Салық органдары – салық және алым туралы заңнаманың
сақталуына бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік инспекциялық органдар
жүйесі деген ұғым қалыптастырған. Сонымен қатар, ол Қазіргі заманғы
барлық мемлекеттерде салықтың төленуіне бақылау жүргізу арнаулы мемлекеттік
орган - салық қызметінің құзыретіне жатады. Көптеген елдерде салық
ведомстволары қаржы министрігінің құрамына енгізілген және олардың аумақтық
- әкімшілік белгілері бойынша иерархиялық құрылыстары бар деп
пайымдайды.[15]
Осындай құрылыстың бізде де орын алғанын Қазақстан Республикасы салық
қызметі органдарының мынадай жүйесінен байқауға болады:
1. ҚР Қаржы министрлігінің Салық комитеті – уәкілетті мемлекеттік
органы;
2. ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің салық әкімшілігін жүргізу
Басқармасы;
3. аймақаралық салық комитеттері;
4. облыстардың салық комитеттері;
5. Астана қаласы бойынша салық комитеті;
6. Алматы қаласы бойынша салық комитеті;
7. қалалар және қаладағы аудандар бойынша салық комитеттері;
8. арнайы экономикалық аймақтағы салық комитеттері.
Аталған салық органдары Қазақстан Республикасының Салық комитетіне
төменнен жоғары қарай тікелей бағынады. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитеті иерархиялық салық қызметі органдары жүйесіне
басшылық етеді.
Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін басқару (ұйымдастыру,
реттеу) ауқымындағы салықтық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік лауазымды
тұлға мен уәкілетті органдарға:
1. ҚР Президенті;
2. ҚР Парламенті;
3. ҚР Үкіметі;
4. Жергілікті Мәслихаттар мен Әкімдіктер;
5. ҚР кедендік бақылау агенттігі;
6. ҚР қаржы полициясы агенттігі;
7. ҚР Қаржы министрлігі;
8. Қаржы Министрлігінің Салық комитеті;
9. Қазақстан Республикасының экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі;
10. Астана, Алматы қалалары және облыстар мен аудандардағы және
қалалардағы аудандар бойынша салық органдары және т.б. салық
органдары болып табылады.
Салық заңнамалық актілерінде тікелей көзделмесе де салықтық құқықтық
қатынастардың қатысушылары ретінде салық кеңесшілері (консультанттары) де
көрініс табады. Осы орайда салық консультанттары салық төлеушінің мүддесін
көздейтінін ескеру қажет. Бұл көзқарасты Салық төлеуші салық қатынастары
мәселелері бойынша өз мүдделерін жеке өзі не өз өкілі арқылы немесе салық
консультантының қатысуымен білдіруге құқылы деген Қазақстан Республикасы
салық кодексіне сүйене отырып дәлелдеуге болады.[16] Бұл ретте салық салу
саласындағы кәсіби қызмет көрсететін тұлғалар біліктілік аттестаттауынан
өткен, арнаулы сертификат, лицензия алған, салық салу мән-жайларын жақсы
білетін мамандар болуға тиіс. Салық консультанттары тиісті салық
төлеушілерге салық төлеу жөніндегі кеңестер береді, декларациялар
әзірлейді, салық төлеушінің өкілі ретінде салық органдарымен қарым-
қатынаста болады, тиісті сараптамалар және т.б. жүргізеді. Салық
консультанттарының осындай және басқа да көптеген функциялары өздерінің
қоғамдық кәсіби бірлестіктер-ассоциациялары, одақтары, аудиторлық-
консультациялық фирмалары, палаталары арқылы атқарылады.
Жоғарыда аталған уәкілетті органдар мен басқа да заңды және жеке
тұғаларға қоса ұйымдастыру салықтық құқықтық қатынастарының қатысушыларына:
заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды жүзеге
асыратын; статистика жүргізетін; салық салуға байланысты лицензиялар,
куәліктер немесе рұқсат ету, тіркеу сипатындағы құжаттар беретін; азаматтық
хал актілерін тіркейтін; нотариаттық іс-әрекеттер жасайтын және т.б.
уәкілетті мемлекеттік органдар жатады.
Қазақстан Республикасының салық органдары ұдайы салық салу процесінің мән-
жайларына орай орталық және жергілікті мемлекеттік органдармен, мемлекеттік
және коммерциялық банктермен өзара іс- әрекеттер жасайды, өзара ақпарат
алмасады және бірлескен бақылауды, сондай-ақ өзге де шараларды жүзеге
асырады.
4. Салық саясаты:маңызы, мән-жайы, нысандары.
Қазақстан Республикасының салық саясаты фискальдық (бюджеттік-қаржылық)
және ақша кредиттік саясатпен қосыла отырып мемлекеттің қаржы саясатының
ажырамас бөлігі болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz