Қылмыстық жазаның ұғымы және жаза жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Тарау.І Қылмыстық жазаның ұғымы және жаза жүйесі.
І.1. Қызмыстық жаза ұғымы және қылмыстық жазаның құқықты қолданудың нысаны ретіндегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.2. Жаза жүйесінің түсінігі және жазаның жекелеген түрлерінің атқарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Тарау.ІІ. Қылмыстық жазаның мақсаттары
ІІ.1. Қылмыстық жазаның мақсаттары және оның қоғамдық қатынастарды реттеудегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ІІ.2. Сотталғандарға тәрбиелік ықпал ету жазаның мақсаттарына қол жеткізудің құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ІІ.3. Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға жүргізілетін тәрбие жұмыстарының негізгі бағыттары, нысандары және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Тарау.І Қылмыстық жазаның ұғымы және жаза жүйесі.
І.1. Қызмыстық жаза ұғымы және қылмыстық жазаның құқықты қолданудың нысаны ретіндегі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
І.2. Жаза жүйесінің түсінігі және жазаның жекелеген түрлерінің атқарылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Тарау.ІІ. Қылмыстық жазаның мақсаттары
ІІ.1. Қылмыстық жазаның мақсаттары және оның қоғамдық қатынастарды реттеудегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ІІ.2. Сотталғандарға тәрбиелік ықпал ету жазаның мақсаттарына қол жеткізудің құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ІІ.3. Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға жүргізілетін тәрбие жұмыстарының негізгі бағыттары, нысандары және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Қазіргі таңда қоғамды толғандырып отырған мәселелердің қатарында қылмыстылық және онымен күрес мәселесі аса маңызды болып табылатындығы айқын. Қазақстан Республикасы өзін егеменді мемлекет ретінде қалыптастыра отырып аса маңызды және көлемді әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық реформаларды жүзеге асыруға міндетті болды. Қоғамдық қатынастарды әділетті реттеу және жеке алғандағы әрбір қоғам мүшесінің құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету өзін құқықтық деп санайтын немесе өзін осындай мемлекет ретінде орнықтырғысы келетін мемлекет үшін ең басты міндет болса керек.
Қоғамдық қатынастарды реттеу барысындағы өзінің міндеттерін мемлекет талапқа сай атқара алмаса, жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтарын құқыққа қайшы, соның ішінде қылмыстық қол сұғушылықтан тиімді түрде қорғай алмаса қоғамда келеңсіз процесстердің белең ала бастайтындығы түсінікті жағдай. Қоғамдық қатынастардың даму барысының тұрақтылығы, біркелкілігі көптеген факторларға тікелей байланысты. Олар өз кезегінде экономикалық, әлеуметтік, саяси, ұлттық-діни болуы мүмкін. Берілген мемлекеттің ерекшеліктеріне сай аталған факторлардың біреуі өз кезегінде шешуші рол атқаруы, кейде олардың әрқайсысының, келесі фактордың негізгі қозғаушысы болуы да табиғи нәрсе. Елде қалыптасқан саяси тоқырау, экономикалық құлдырау, әлеуметтік шиеленіс жалпы алғанда қоғамдық қатынастардың аса күрделі кезеңінде әлемнің саяси картасында Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде пайда болды.
Қоғам алдында тұрған аса күрделі міндеттерді шешуде, біздің еліміздің өзіндік іс-тәжірибесі де, сырттан келетін ақыл-кеңесшілері де жоқ болатын. Біз өз мемлекетімізді, ірге тасынан бастап қайта қалауға мәжбүр болдық.
Қоғамдық қатынастарды реттеу барысындағы өзінің міндеттерін мемлекет талапқа сай атқара алмаса, жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтарын құқыққа қайшы, соның ішінде қылмыстық қол сұғушылықтан тиімді түрде қорғай алмаса қоғамда келеңсіз процесстердің белең ала бастайтындығы түсінікті жағдай. Қоғамдық қатынастардың даму барысының тұрақтылығы, біркелкілігі көптеген факторларға тікелей байланысты. Олар өз кезегінде экономикалық, әлеуметтік, саяси, ұлттық-діни болуы мүмкін. Берілген мемлекеттің ерекшеліктеріне сай аталған факторлардың біреуі өз кезегінде шешуші рол атқаруы, кейде олардың әрқайсысының, келесі фактордың негізгі қозғаушысы болуы да табиғи нәрсе. Елде қалыптасқан саяси тоқырау, экономикалық құлдырау, әлеуметтік шиеленіс жалпы алғанда қоғамдық қатынастардың аса күрделі кезеңінде әлемнің саяси картасында Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде пайда болды.
Қоғам алдында тұрған аса күрделі міндеттерді шешуде, біздің еліміздің өзіндік іс-тәжірибесі де, сырттан келетін ақыл-кеңесшілері де жоқ болатын. Біз өз мемлекетімізді, ірге тасынан бастап қайта қалауға мәжбүр болдық.
І Нормативті – құқықтық актілер.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995. 08. 30. Түсініктеме. Алматы “Жеті жарғы”, 1999 – 424 бет.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 1997. 07. 16.—Алматы : ЮРИСТ, 2006-141 б.
3. Коментарий к Уголовно – Исполнительному кодексу Республики Казахстан. Алматы, Баспа. 1998, 423 стр.
4. Коментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. – Алматы, Баспа 1999 – 808 с.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Жаза тағайындағанда соттардың заңды дұрыс қолдануы туралы” 24 – маусым 1993 жылғы №3 қаулысы (Қаз. Республикасы Жоғарғы Соты жаршысы. 1993, №2).
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Соттардың рецидивті қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” 27 – мамыр 1994 жылғы қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Жаршысы, 1994 №3).
ІІ. Оқулық әдебиеттері.
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999 – 320 бет.
2. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім – Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 520 бет.
3. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003. – 253 бет.
4. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая и особенная части: Учебное посбие. 2-е изд., перераб и доп. – М.: Книжный мир, 2000 – 224 с.
5. Уголовное право. Особенная часть: Учебник /Под ред. д.ю.н. проф. Н.И. Ветрова и д.ю.н. проф. Ю.И. Ляпунова – М.: Новый Юрист, 1998 – 768 с.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы.—Алматы: Жеті жарғы, 2002.—256 бет.
7. Советское уголовное право. Общая часть: М., «Юрид. Лит.», 1977 – 544 с.
8. Советское уголовоне право. Общая часть: Учебник /Под ред. Г.А. Кригера. Н.Ф. Кузнецовой, Ю.М. Ткачевского. – 2-е изд., доп. И перераб. – М.: Изд-во МГУ, 1988. – 368 с.
9. Смирнова Н.Н. Уголовное право: Учеб, - Спб.: Изд-во Михайлова В.А., 1998. – 675 с.
10. Уголовно – исполнительное право: Вопросы и ответы /Под ред. проф. В.И. Селиверстова. – М., 1999. – 160 с.
11. Уголовно – исполнительное право. Учебник / под ред. И.В. Шмарова. М.: Новый Юрист, 1998.
12. Теория государства и права: Курс лекций / Под ред. Н. И. Матузова и А.В. Малько. – 2-е изд., перераб. и доп. М.: Юристъ, 2000. – 776 с.
ІІІ Қосымша әдебиеттер.
1. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву. Киев, 1980.
2. Баграй-Шахматов Л.В; Гуськов В.И. Теоретические проблемы классификации уголовных наказаний. Воронеж, 1971.
3. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достежения. Л; 1962.
4. Бриллиантов А.В. Дифференциация наказания и степень исправления осужденных к лишению свободы. М,: 1997.
5. Бушуев И. А. Исправительные работы. М., 1968.
6. Гальперин И.М. Наказание. Социальные, правовые и криминологические проблемы М., 1973.
7. Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения. М., 1983
8. Джекебаев У.С., Судакова Р.Н., Шапинова С.А. Криминологические и уголовно- правовые проблемы наказания. Алма-Ата, 1983.
9. Дуюнов В.К. Проблемы наказания в новом уголовном праве России. Белгород, 1998
10. Карпец И.И. Наказание: социальные, правовые и криминологические проблемы. М., 1973
11. Карпец И.И. Наказание. Социальные функции, практика применения. М., 1993.
12. Ной И.С. Сущность и функции наказания в советском государстве. Саратов, 1973.
13. Рахметов С.М., Кулмуханбетова Б.А., Нурымбетов А.А. Наказание. Алматы, 1998
14. Полубинская С.В. Цели уголовного наказания. М., 1990.
15. Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л., 1973.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995. 08. 30. Түсініктеме. Алматы “Жеті жарғы”, 1999 – 424 бет.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. 1997. 07. 16.—Алматы : ЮРИСТ, 2006-141 б.
3. Коментарий к Уголовно – Исполнительному кодексу Республики Казахстан. Алматы, Баспа. 1998, 423 стр.
4. Коментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан. – Алматы, Баспа 1999 – 808 с.
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Жаза тағайындағанда соттардың заңды дұрыс қолдануы туралы” 24 – маусым 1993 жылғы №3 қаулысы (Қаз. Республикасы Жоғарғы Соты жаршысы. 1993, №2).
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының “Соттардың рецидивті қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” 27 – мамыр 1994 жылғы қаулысы (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Жаршысы, 1994 №3).
ІІ. Оқулық әдебиеттері.
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: Оқулық. Толықтырылып, екінші басылуы. – Алматы: Жеті жарғы, 1999 – 320 бет.
2. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім – Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 520 бет.
3. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы – Алматы, 2003. – 253 бет.
4. Ветров Н.И. Уголовное право. Общая и особенная части: Учебное посбие. 2-е изд., перераб и доп. – М.: Книжный мир, 2000 – 224 с.
5. Уголовное право. Особенная часть: Учебник /Под ред. д.ю.н. проф. Н.И. Ветрова и д.ю.н. проф. Ю.И. Ляпунова – М.: Новый Юрист, 1998 – 768 с.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару құқығы: Оқу құралы.—Алматы: Жеті жарғы, 2002.—256 бет.
7. Советское уголовное право. Общая часть: М., «Юрид. Лит.», 1977 – 544 с.
8. Советское уголовоне право. Общая часть: Учебник /Под ред. Г.А. Кригера. Н.Ф. Кузнецовой, Ю.М. Ткачевского. – 2-е изд., доп. И перераб. – М.: Изд-во МГУ, 1988. – 368 с.
9. Смирнова Н.Н. Уголовное право: Учеб, - Спб.: Изд-во Михайлова В.А., 1998. – 675 с.
10. Уголовно – исполнительное право: Вопросы и ответы /Под ред. проф. В.И. Селиверстова. – М., 1999. – 160 с.
11. Уголовно – исполнительное право. Учебник / под ред. И.В. Шмарова. М.: Новый Юрист, 1998.
12. Теория государства и права: Курс лекций / Под ред. Н. И. Матузова и А.В. Малько. – 2-е изд., перераб. и доп. М.: Юристъ, 2000. – 776 с.
ІІІ Қосымша әдебиеттер.
1. Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву. Киев, 1980.
2. Баграй-Шахматов Л.В; Гуськов В.И. Теоретические проблемы классификации уголовных наказаний. Воронеж, 1971.
3. Беляев Н.А. Цели наказания и средства их достежения. Л; 1962.
4. Бриллиантов А.В. Дифференциация наказания и степень исправления осужденных к лишению свободы. М,: 1997.
5. Бушуев И. А. Исправительные работы. М., 1968.
6. Гальперин И.М. Наказание. Социальные, правовые и криминологические проблемы М., 1973.
7. Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения. М., 1983
8. Джекебаев У.С., Судакова Р.Н., Шапинова С.А. Криминологические и уголовно- правовые проблемы наказания. Алма-Ата, 1983.
9. Дуюнов В.К. Проблемы наказания в новом уголовном праве России. Белгород, 1998
10. Карпец И.И. Наказание: социальные, правовые и криминологические проблемы. М., 1973
11. Карпец И.И. Наказание. Социальные функции, практика применения. М., 1993.
12. Ной И.С. Сущность и функции наказания в советском государстве. Саратов, 1973.
13. Рахметов С.М., Кулмуханбетова Б.А., Нурымбетов А.А. Наказание. Алматы, 1998
14. Полубинская С.В. Цели уголовного наказания. М., 1990.
15. Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. Л., 1973.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 85 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Тарау-І Қылмыстық жазаның ұғымы және жаза жүйесі.
І-1. Қызмыстық жаза ұғымы және қылмыстық жазаның құқықты қолданудың
нысаны ретіндегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 11
І-2. Жаза жүйесінің түсінігі және жазаның жекелеген түрлерінің
атқарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Тарау-ІІ. Қылмыстық жазаның мақсаттары
ІІ-1. Қылмыстық жазаның мақсаттары және оның қоғамдық қатынастарды
реттеудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ІІ-2. Сотталғандарға тәрбиелік ықпал ету жазаның мақсаттарына қол
жеткізудің құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 64
ІІ-3. Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының негізгі бағыттары, нысандары және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .79
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Кіріспе
Қазіргі таңда қоғамды толғандырып отырған мәселелердің қатарында
қылмыстылық және онымен күрес мәселесі аса маңызды болып табылатындығы
айқын. Қазақстан Республикасы өзін егеменді мемлекет ретінде қалыптастыра
отырып аса маңызды және көлемді әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық
реформаларды жүзеге асыруға міндетті болды. Қоғамдық қатынастарды әділетті
реттеу және жеке алғандағы әрбір қоғам мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарын нақты қамтамасыз ету өзін құқықтық деп санайтын немесе өзін
осындай мемлекет ретінде орнықтырғысы келетін мемлекет үшін ең басты міндет
болса керек.
Қоғамдық қатынастарды реттеу барысындағы өзінің міндеттерін
мемлекет талапқа сай атқара алмаса, жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен
бостандықтарын құқыққа қайшы, соның ішінде қылмыстық қол сұғушылықтан
тиімді түрде қорғай алмаса қоғамда келеңсіз процесстердің белең ала
бастайтындығы түсінікті жағдай. Қоғамдық қатынастардың даму барысының
тұрақтылығы, біркелкілігі көптеген факторларға тікелей байланысты. Олар өз
кезегінде экономикалық, әлеуметтік, саяси, ұлттық-діни болуы мүмкін.
Берілген мемлекеттің ерекшеліктеріне сай аталған факторлардың біреуі өз
кезегінде шешуші рол атқаруы, кейде олардың әрқайсысының, келесі фактордың
негізгі қозғаушысы болуы да табиғи нәрсе. Елде қалыптасқан саяси тоқырау,
экономикалық құлдырау, әлеуметтік шиеленіс жалпы алғанда қоғамдық
қатынастардың аса күрделі кезеңінде әлемнің саяси картасында Қазақстан
Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде пайда болды.
Қоғам алдында тұрған аса күрделі міндеттерді шешуде, біздің
еліміздің өзіндік іс-тәжірибесі де, сырттан келетін ақыл-кеңесшілері де жоқ
болатын. Біз өз мемлекетімізді, ірге тасынан бастап қайта қалауға мәжбүр
болдық.
Кеңес Одағы атты алып мемлекетті қандай сипатта бағаласақта, ол
өзінің мемлекет ретіндегі құрылымы, институттары, олардың қызмет атқаруының
тиімділігі жөнінен белгілі бір жетістіктерге жеткені баршаға аян. Қоғамдағы
қатынастарды реттеудегі құқықтық құрылым және олардың теоретикалық,
құрылымдық, басқа да көптеген міндетті құрамдас бөлшектердің барынша икемді
болуы барлық мемлекет үшін өмірлік маңызды мәселе.
Кеңес Одағының артында қалдырылған барлық мемлекеттік-құқықтық
институттарын егемен Қазақстанның, оның халқының болашағы үшін қайта құру
міндетін ел басшылығының алдына уақыт пен тағдырдың өзі қойған еді.
Аталған тарихи міндетті шешу жолында біздің елімізде аса
маңызды да күрделі міндеттер шешімін тауып, жүзеге асырылу үстінде. Олардың
ішінде мемлекеттің қалыпты өмір сүріп, дамуы үшін шешуші маңызға ие болатын
құқықтық жүйені қайта құрып қалыптастыру міндеті бар. Аталған бағытта
бірталай істер атқарылғанымен шешімін таппаған мәселелер де аз емес.
Олардың арасындағы біреуі мен бірегейі еліміздің қылмыстық заңнамасы болып
табылады.
1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне еңгізілген Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі еліміздің 1995 жылғы 30 тамызда
бүкілхалықтық дауыс беру арқылы қабылданған Конституциясына және
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен принциптеріне
негізделген. Еліміздің ата заңында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары – деп бекітілген.1 Аталған конституциялық нормада
мемлекетіміздің тағайынының ең басты қағидасы, ашылып көрсетілген және де
ол мемлекеттің барлық құрылымдары үшін бұлжытпай орындалуы міндеттілігін
жүктейді.
Құқық жалпы түсінігінде мемлекеттің қолындағы қоғамдық
қатынастарды реттеудегі ең басты да және маңызды құрал бола отырып қоғамдық
қатынастардың өзіндік ерекшеліктеріне сай әртүрлі салаларға бөлінеді яғни
мамандандырылады.
Еліміздің ұлттық құқық жүйесінің құрамдас бөлшегі болып
табылатын қылмыстық құқық саласы да адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғам және мемлекет мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғауға арналған нормативті ережелердің жиынтығын құрайды.
Қылмыстық құқыққа теоретикалық негізде алғандағы жалпы құқық
құбылысына тән ортақ белгілер тиісті болғанымен, қылмыс құқығы айта
қаларлықтай өзіндік ерекшеліктерге ие деп ойлаймыз. Аталған ерекшелікті
біздің ойымызша мынадан байқауға болатындай. Мәселен салыстырылмалы түрде
азаматтық қатынастарды алсақ, олар заңмен рұқсат етілген қатынастар яғни
субъектінің мүмкін жүріс-тұрысын белгілейтін нормалардан тұратыны белгілі.
Ал қылмыс немесе қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылық, заңмен
қатаң тыйым салынған әрекеттер болып табылады басқаша айтқанда қоғамда
қылмыс болмауы тиіс. Алайда адамзат өркениетінің дамуы барысында өмір сүріп
келе жатқан мемлекеттердің ешқайсысы қылмыстылық мәселесін түбегейлі шешкен
емес. Жалпы қылмыстық-құқылық қатынас қылмыс жасаған адам мен мемлекет
арасында пайда болады яғни әрбір қылмыс жасаған адам қоғамға қауіпті
әрекеттердің нәтижесінде ол қатынастардың пайда болуының бастаушысы болып
табылады. Мемлекет қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылықтың қандай
зияны бар екенін ескере отырып, адамның құқықтары мен бостандықтарын жәнеде
мемлекет пен қоғам мүдделерін қорғау мақсатында қылмыстық-құқылық
нормаларды бекітеді.
Мемлекеттің жоғарғы заң шығарушы органы қабылдаған нормативті-
құқықтық акті бола отырып қылмыстық құқық қылмыс пен жаза, қылмыстық
жауаптылық негізі, жаза жүйелері, жазаны тағайындаудың тәртібі мен
шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды
белгілейтін ережелер болып табылады.
Қылмыстық құқықтың қылмыстылықпен күрестегі міндетін барынша
қарқынды түрде жүзеге асырудағы тиімді құралдардың бірі қылмыстық жазалау
арқылы қылмыстан сақтандыру болып табылады.
Әрине, тек жазалау жолымен ғана қылмыстылықпен күрес мәселесін
шешуге болады деген қате пікір туындамауы керек. Жалпы қылмыс қоғамдағы
жағымсыз құбылыс ретінде көптеген себептерге байланысты туындауы мүмкін.
Олар экономикалық, әлеуметтік, саяси, өнегелік т.б. себептер.
Қылмыстылықтың санын азайту мақсатында осы бағыттарда жүргізіліп жатқан
шаралардың маңызы зор. Қылмыс жүріс-тұрыстың кез келген ауытқушылық түрі
сияқты қажеттіліктер мен мүдделердің және қоғамда бекітілген моральдық және
құқықтық талаптар арасындағы қайшылықтарды шешудің қақтығыстық тәсілдерімен
сипатталады. Жүріс-тұрыстың әлдеқандай үлгісін адамның таңдап алуына сыртқы
факторлар әлеуметтік жағдайлар және өмірдегі нақты ситуацияның да, сонымен
бірге жеке адамның қоғамдық интеграциясының салдары болып табылатын
әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері де ықпал етеді. Сонымен қатар адам
оның жүріс-тұрысын қоғамның қалай бағалайтындығын және ол жүріс-тұрыстың
бекітілген заңдар және ережелермен қалай сәйкесетіндігін ескерусіз қалдыра
алмайды.
Қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі – қылмыстан
сақтандыру болып табылады. Қылмыстық құқық жалпы, арнайы сақтандару
функцияларын жүзеге асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез
келген қылмысты істеуге тыйым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ
жаза тағайындауды белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру
қылмыстық заң тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға
қылмыстық-құқықтық нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын
қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Жазаның мақсаттары және оларға қол жеткізу құралдары атты
тақырыпқа жазылған дипломдық жұмысымызда біз қылмыстық жаза ұғымының
теориялық, құқықтық және әлеуметтік маңыздылығын ашып көрсетуге тырыстық.
Қылмыстық жаза оның мақсаттары, қоғамдық қатынастарды реттеудегі маңызы
және қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізу құралдарын дамыту мен
жетілдіру мәселелері қазіргі уақытта өте көкейтесті деп ойлаймыз. Аталған
тақырыпты таңдап алуымыздың да бір себебі осында. Қылмыстық жаза қашанда
мемлекет және қоғам тарапынан қылмыс жасаған тұлғаға білдірілген қарсылық
болып табылады. Тақырыптың өзіндік ерекшеліктері біздің пікірімізше мынада:
қылмыстық жаза мемлекеттік билік органдары арасында ерекше мәртебеге ие
болатын сот арқылы тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып
табылады. Аталған анықтаманы біз өз жұмысымызды орындау барысында
пайдаланған барлық оқулықтардың авторлары берген десек біз артық айтпаған
болармыз. Сонымен қатар жаза ұғымының құқықтық табиғаты оны тағайындаудың
тәртіптері мен шарттары қылмыстық құқық нормаларында бекітілсе, ал
қылмыстық жазаның атқарылу тәртібі қылмыстық атқару құқығының нормаларымен
реттеледі. Біздің пікірімізше қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізу
көп жағдайда оның заң талаптарына сай атқарылуына тікелей байланысты
болатын сияқты. Ендеше, біздің жұмысымыздың тақырыбының өзі қылмыстық және
қылмыстық атқару құқықтарының органикалық байланыстарының нақты көрінісі
деп ойлаймыз. Аталған жағдай дербес құқық салалары және оқыту пәндері болып
табылатын қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару,
криминалистика, криминология сияқты ғылымдардың негізгі эпицентрі қоғам
үшін қауіпті болсада онда тұрақты түрде орын алатын қылмыс атты құбылыс
болып табылатындығынан шығар.
Аталған тақырыптың зерттелу мәселесіне келетін болсақ кезінде кеңестік
ғалымдар Н.А. Беляев, И.М. Гальперин, И.И. Карпец, И.С. Ной, С.В.
Полубинская, М.Д. Шаргородский және т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Көрсетілген ғалымдардың еңбектерінде тақырыптың идеологиялық жақтарына тым
көп назар аударылғанымен негізінен алғанда оның теориялық аспектілері терең
қамтылып тұжырымдалған. Атап айтар болсақ Н.А. Беляевтың Цели наказания и
средство их достижения в исправительно-трудовых учреждениях, С.В.
Полубинскаяның Цели уголовного наказания, М.Д. Шаргородскийдің
Наказания, его цели и эффективность аттты зерттеу жұмыстары дипломдық
жұмыстың теориялық негізі болып табылады. Отандық ғалымдардан У.С.
Джекебаев, С.М. Рахметов, Д.С. Чукмайтов қылмыстық жазаның атқарылуына
байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізген. Н.Д. Сергиевскийдің есептеуінше,
жазаның мақсаттарына 24 философиялық және 100-ден астам заңдық концепциялар
арналған екен.2
Қылмыстық құқық теориясында, жалпы және арнаулы заң әдебиеттерінде
сонау Кеңес заманынан бастап, қазірге дейін жазаның мақсаты төңірегінде
әртүрлі пікірлер туғаны белгілі. Бұл пікірлер бірде жаза мақсаттарының
мазмұнына қатысты туса, бірде жаза мақсатының санына қатысты туындады.
Мысалы, орыс заңгер-ғылымы С.В.Познышев: жаза тек бір ғана мақсат болуы
керек дегенді айтса, профессор Р.Т.Нұртаев жазаның мақсатын үш бірлік
деп атайды. Ал профессор А.Мамытов, жазаның мақсатына мына үш түрлі нәрсе:
1). қылмыс жасаған адамды қайта тәрбиелеу; 2). қайта тәрбиелеу арқылы оны
қайтадан қылмыс жасамауға бет бұрғызу; 3). қылмыс жасаған адамның сазайын
тарттыру арқылы басқа адамдарға да қылмыс жасаудан бас тартуға ықпал жасау
деп жазаның алдына үш мақсатты қояды.
Осы уақытқа дейінгі жазаның мақсаттары жөніндегі әдебиеттерді талдай
келсек, негізгі тұжырым – қылмыскерді түзеу және оны қайта тәрбиелеу болып
келгенін байқаймыз. Ал соңғы кезде қайта тәрбиелеу мақсатын алып тастап,
жазаның айрықша мақсаты тек ғана сотталған адамды түзеу деп жүрміз.
Тәжірибе де бұл амал өзінің ойдағыдай нәтижелігін бермегендіктен жаңа
қылмыстық заңда қайта тәрбиелеу терминінен бас тартуға тура келеді.
Жазаның мақсаттары және оған қол жеткізу құралдары атты тақырыпқа
жазылған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: қылмыстық жаза оның заңда
бекітілген жүйесінің теориялық мәселелеріне зерттеу жүргізу. Сонымен қатар
қылмыстық жазаны тағайындай отырып мемлекет, қоғам басшылыққа алатын
негізгі мақсаттар және оларға қол жеткізу құралдарын дамыту, жетілдіру
мәселелеріне олардың практикалық тиімділігіне толыққанды зерттеу жүргізу
болып табылады. Жазалардың жекелеген түрлерінің заңда бекітілген атқарылу
тәртіптері және оларды жетілдірудің жазаның мақсаттарына қол жеткізуге
тигізетін ықпалына баса назар аудару.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін біз алдымызға төмендегідей
міндеттерді қойдық:
1) Қылмыстық құқықтағы жаза институтының ғылыми және құқықтық негіздеріне
талдау жасау арқылы қылмыстық жазаны қолданудың қоғамдық қатынастарды
реттеудегі маңызын ашу;
2) Заңда бекітілген жаза жүйесіндегі жазалардың атқарылу ерекшеліктеріне
зерттеу жасау жолымен олардың жазаның мақсаттарына қол жеткізудегі
рөлін анықтау;
Қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізудің құралдарын қоғамның
қазіргі қажеттіліктеріне орай жетілдірудің және оларды қолданудың
практикалық тиімділігін айқындау.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу үшін автор өзінің жұмысын
екі тарауға бөліп, олардың мазұмұнын тиісті бөлімдерге жіктеуді дұрыс деп
санайды.
Жұмыстың эмпириялық базасы болып Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық, қылмыстық-атқару заңнамалары табылады.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелердің әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерді біріктіретін жұмыстың құрылымы
жасақталған. Жұмысты орындау барысында біз отандық заң әдебиетінде және
жалпы алғандағы зерттеу әдебиеттерінде аталған тақырыпқа жүргізілген
жұмыстардың біршама қомақты болғандығымен олардың басым көпшілігінің
қазіргі талаптарға сай келмейтіндігін және олардың библиографиялық сирек
дүниелер екендігін байқадық. Осыдан бұл тақырыптың өзектілігін, ғылыми
тұргыдан алғандағы маңыздылығын сезінуге болады.
Тарау І Қылмыстық жазаның ұғымы және жаза жүйесі.
І-1. Қызмыстық жаза ұғымы және қылмыстық жазаның құқықты қолданудың нысаны
ретіндегі ерекшеліктері
Қоғамдағы қылмыстың алдын алудағы әралуан жүйелердің арасында шешуші
рол, әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырушылық пен басқару, идеологиялық,
құқықтық және мәдени – тәрбиелеушілік сипаттағы шараларға беріледі. Алайда
қылмыстық заң бұзылған кезде, яғни жасалған қылмыспен күресте жаза, қоғамды
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың қажетті құралы ретінде сақталып
қалады.
Әрбір қылмыстық-құқылық норманың санкциясында қарастырылған
жазаланушылық кез-келген қылмыстың міндетті белгісі болып табылады –
қылмыстық құқыққа қайшылықтың белгісі. Жазалануға жатпайтын қылмыстың
болмауы сияқты қылмыссыз жаза да болмайды.
Қазіргі замандағы жазаға байланысты қылмыстық саясат екі негізгі
бағытта жүргізіледі. Бірінше – қатаң жазаның сақталуы және қажет болған
жағдайда оларды қылмыскер рецидивистерге және ауыр қылмыстарға кінәлі
адамдарға қатысты күшейту. Екінші бағыт – қоғамдық қауіптілігі төмен немесе
онша ауыр емес қылмыстарды бірінші рет жасауда кінәлі адамдарға қатысты
жазаны жеңілдету немесе жазаны, ондай адамдарға ықпал етудің өзге
шараларымен ауыстыру.
Жаза норма шығармашылық және құқық қолданушылық қызметінде заңдылық,
гуманизм, демократизм және жауапкершілікті дербестендіру принциптерімен
қатаң сәйкестікте жүзеге асырылуы тиіс.
Жаза – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған, қылмыс жасаған адамға
соттық айыптау үкімі арқылы қолданылатын жазаға тартылған адамның
құқықтарын және бостандықтарын шектеуден тұратын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы.3 Жаза әрдайым мәжбүрлеу шарасы болып табылады. Кез-келген
қылмыстық жазаның өзіндік жапа шектіру ерекшеліктері де осыдан көрініс
табады. Сотталған қылмыскердің жеке басының еңбек және мүліктік құқықтарын
шектеуден жазаның жапа шектірушілік қасиеттерін байқауға болады.
Жаза – мемлекеттік ықпал ету шарасы. Аталған принцип оның тек
қылмыстық заңда бекілетіндігін білдіреді. Жазаның қылмыстық заңда ғана
қарастырылатындығы қылмыстық-құқылық нормалардың санкциясында жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексінде
негізінен санкцияның екі түрі көрсетілген. Олар салыстырмалы – айқындалған
және баламалы санкциялар болып табылады. Салыстармалы – айқындалған санкция
жазаның мөлшерін белгілі бір шектен шықпайтындай етіп белгілейді. Кейбір
реттерде қылмыстық-құқылық нормада жазаның ең жоғарғы шегі ғана
көрсетіледі. Аталған жағдайда жазаның төменгі шегі қылмыстық құқықтың жалпы
бөлімдерінің ережелеріне сәйкес: бас бостандығынан айыру үшін – 6 ай, түзеу
жұмысы үшін – 2 ай мерзім деп есептелуі тиіс. Көп жағдайларда қылмыстық заң
нормаларында жазаның төменгі және жоғарғы шегі көрсетіледі. Санкцияның
мұндай түрі қатысушылықпен жасалған қылмыстар бойынша жаза тағайындау
барысында әрбір қатысушының қылмысқа қатысудағы ролін, олардың жеке
бастарының ерекшеліктерін ескере отырып әрбір жасалған қылмыстардың мән-
жайларына қатысты жазаны даралап тағайындауға зор мүмкіндік береді. Балама
санкция Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарындағы жазаның
екі немесе оданда көп түрінің біреуін таңдап алып қолдануға мүмкіндік
береді. Адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
дінге қөзқарасына, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына себептермен немесе өзге кез келген жағдайлар бойынша тікелей
немесе жанама шектеу – екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі
мерзімге қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. (141-бап, 1-бөлігі). Балама санкциялар сотқа кінәлі адамға
бірнеше жазалардың ең әділін, тиімдісін таңдап алуға жол береді.
Қылмыстық жаза тек сотпен және айыптау үкімі арқылы тағайындалады.
Ешқандай басқа мемлекеттік органның, қоғамдық ұйымдардың қылмыстық жазаны
қолдануға құқығы жоқ. Бұл қылмыстық жазалау саясатының конституцияда
бекітілген принципі болып табылады. Конституцияның 77 бабының 3 бөлігінің 1
бөлімшесінде: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептелінеді – деп
бекітілген.4 Бұдан шығатын қортынды егер адамның белгілі бір қылмысқа
кінәлілігі сотта дәлелденбесе ол адамға қылмыстық жазаны қолдануға ешқандай
негіз болмайды. Сонымен қатар конституцияның 76-бабында сот шешімдерінің
үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті
күші болатындығы бекітілген3. Қылмыстық жазаны анықтау мен қолданудың
негіздемесі, тек қылмыс болып табылады. Құқықтың басқа салаларында тиісінше
өзге негіздемлер әкімшілік құқық бұзушылық, тәртіптік теріс қылық,
азаматтық-құқықтық деликтер болуы мүмкін.
Қылмыстық жазалардың жүйесі тұтастай алғанда және әрбір жекелеген
түрі өзінің қаталдығы бойынша құқықтық жауапкершіліктің басқа түрлерімен
салыстарғанда репрессивтік мәніске ие болады. Олар сотталғандардың құқықтық
шектелуінің көлемі бойынша және мемлекет атынан шығарылатын соттың айыптау
үкімінде жазаны тағайындау фактісінде көрсетілетін моралдық – саяси
айыптаушылығы бойынша да қаталырақ болады. Сонымен қатар кез-келген
қылмыстық жаза сотталғандық атағына ие қылады.
Жаза жүйесі (қылмыстық) құқықтың өзге салаларындағы құқықтық
жауаптылық түрлері жүйесімен салыстырғанда кеңірек және бас бостандығынан
айыру сияқты жазаның кейбір түрлері тек қылмыстық құқыққа ғана тән болады.
Қылмыстық жаза қылмыскерді, оған тиісті белгілі бір игіліктерден айырады
және қылмыскер мен оның іс-әрекетінің мемлекетпен теріс бағалануын
білдіреді. Қылмыстық жаза ол қолданылған тұлғаға сөзсіз жапа шектірді.
Жазаның нақ осы қасиеті оның қажетті белгісі болып табылып оны жаза ретінде
нақтылайды. Жапа шектіру, жаза арқылы қылмыскерлерді қорқыту үшін және
қоғамға қауіпті, тұрақсыз элементтерге әсер етуге қажет. Алайда жапа
шектіруді, қылмыстық жазаны қолданудың бірден-бір мақсаты ретінде
түсінбеуіміз керек.
Жазаның жапа шектіруі нәтижесінде ол объективті түрде және сөзсіз
қылмыскерге және айналасындағы адамдарға психикалық ықпал етеді, жалпы және
арнайы привентивті яғни, алдын-алу ықпалын тигізеді. Себебі, қылмыскерде,
өзге тұлғаларда жаза арқылы жапа шегуге ұшырағысы келмейді. Әрине,
қылмыстық жазаның белгілі бір тұлғаға қолданылуы ол адамның одан кейін
ешқандай қылмыс жасамауына кепілдік әсте бермейді. Дегенменде жазалардың
қандай жүйесі қабылданып, олар қалай қолданылса да жаза әрқашан алдын
алушылық ықпалын тигізген және тигізеді. Себебі қоғам мүшелерінің белгілі
бір көпшілігі қылмыстық жазалаудан қорыққандықтан қылмыс жасаудан бас
тартады.
Қылмыстың алдын алу үшін мемлекетпен алынатын шаралар шеңбері тек
жазалау шараларымен салыстырғанда әлдеқайда кең. Олардың арасында жаза
сипатына ие болмайтын мәжбүрлеу шаралары бар (медициналық, тәрбиелік).
Мәжбүрлеу шаралары болып табылмайтын қылмыстың әлеуметтік себептерімен
күрес шаралары. Мысалы, салауатты өмір салтын насихаттау, маскүнемдікпен,
нашақорлықпен күресу саясатын жүзеге асыру т.б. Қоғаммен қолданылатын
қылмыстылықпен күрес шаралары кей реттерде мәжбүрлеу шаралары бола отырып
ешқашан да жазалау шаралары болып табылмайды.
Егерде қылмыстың жасалауының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары жапа шектірмейтін болса ол жазалау шарасы болып
табылмайды, ол тәрбиелеу сипатындағы немесе қауіпсіздік шарасы болуы
мүмкін. Атап айтқанда олардың қатарына қоғамдық қауіпті іс-әрекеттерді
жасаған кәмелетке толмағандарға қарсы қолданылатын тәрбиелеу шараларын
жатқызуға болады. Егер мәжбүрлеу шарасында теріс баға беру болса және ол
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің алдын алу мақсатын көздесе, бірақ міндетті
түрде жапа шектіруі тиіс деген ұғым қалыптаспуы керек. Егер мәжбүрлеу
шарасында теріс бағалау элементі болмаса ол да жазалау шарасы болып
табылмайды. Ондай шаралар қатарына есі дұрыс еместерге қолданылатын
медициналық мәжбүрлеу шараларын жатқызамыз.
Мемлекетпен қолданылатын мәжбүрлеу шаралары қоғамға қауіпті іс-
әрекеттер үшін қолданыла отырып келесі талаптарға жауап бергенде ғана
жазалау шаралары болып табылады: 1) кінәліге жапа шектіреді; 2) кінәліге
және оның іс-әрекетіне мемлекет атынан теріс баға беріледі; 3) кінәлі
адамның және басқа тұлғалардың болашақта қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді
жасауының алдын алу мақсатын көздейді.5
Яғни жапа шектіру мен тәрбиелеу жазаның мазмұны болып табылады. Тек
аталған екі элементтің болуы барысында ғана біз жаза туралы айта аламыз.
Егер жапа шектіру тәрбиелеумен толықтырылмаса немесе егер тәрбиелеу жапа
шектірусіз қолданылатын болса онда аталған жағдайдың екеуінде де жаза
болмайды. Жаза өзінің мазмұны бойынша жапа шектіру бола отырып ол қорқытуды
туындатады, себебі жапа шектіру элементіне ие болғандықтан адамды
бірнәрседен айыруға ұшыратады. Сонымен бірге жаза тәрбиелеу бола отырып көз
жеткізуді туындатады ол жазаның нәтижесінде адамның жүріс-тұрысының белгілі
бір түріне және қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған тұлғаға теріс баға
берілуі арқылы пайда болады.
Егер жазаны қолдану барысында оның тәрбиелік мәні жоғалатын болса
онда одан тек қорқыту ғана қалады. Жапа шектіру тек өздігінен енді жаза
болып табыла алмайды себебі ол жазаның қоғам алдында тұрған, басқаша
айтқанда оған қоғам сенім білдіретін міндеттерді атқару қабілеті жоғалады.
Сондықтан жазаны қолдану заңды және ізгілікті болуы тиіс.
Енді қылмыстық жазаның құқық қолданудың ерекше формасы ретіндегі
теоретикалық мәселелеріне тоқталайық. Құқықтың әлеуметтік мәнісі адамдардың
жүріс-тұрысын реттеуден көрінетіні белгілі. Алайда мемлекетпен бектілген
құқықтық нормалар өзінің реттеуші ролін оларды жүзеге асырудың күрделі
механизмінсіз атқара алмайды.
Құқық нормалар әртүрлі нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар
негізінен бірқатар мән-жайлармен себептеледі: а) құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардың мазмұны және сипатының әр алуан болуы: б) адамдардың
жүріс-тұрысына құқықтың ықпал ету құралдарының әртүрлі болуы: в) құқық
нормасы мазмұнының өзіндік ерекшелігі: г) әлдеқандай субъектінің құқықтық
реттеудің жалпы жүйесіндегі алатын орны, оның заңи ережелерге көзқарасы: д)
құқыққа сай жүріс-тұрыстың сыртқы көрінісінің нысаны.6
Субъектілердің іс-әрекеттерінің, олардың белсенділік деңгейі мен
бағытталулары бойынша құқықты сақтау, орындау, пайдалану және қолдануды
бөліп көрсетуге болады.
Жоғарыда аталғандардың алғашқы үшеуі олардың барысында заң нормалары
қоғамдық қатынастар субъектілерінің әрекеттерімен тікелей жүзеге
асырылғандықтан құқықты тікелей жүзеге асыру нысандары деп аталады. Құқық
қолдану, оны жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде оқшауланады. Құқық
қолдану дегеніміз құқықты жүзеге асыруға бағытталған мемлекет қызметінің
бір нысаны болып табылады. Мемлекет өзінің қызметінде екі негізгі
функцияларды жүзеге асырады: құқықтық нормалар ережелерінің орындалуын
ұйымдастыру, дербес актілер көмегімен позитивті (дұрыс) реттеу; б) құқықты
бұзылудан сақтау және қорғау. Құқық қолдану жүзеге асырудың ерекше формасы
ретінде орындау, сақтау және пайдаланудан бірқатар сипаттық белгілерімен
ажыратылады.
Біріншіден құқық қолдану мемлекеттің ұйымдастырушы биліктік қызметі,
ол арқылы қоғамдық қатынастардың әртүрлі субъектілерінің арасындағы өзара
қатынастарға ұйымдасқан негіздерді қалыптастыру жолымен қоғамдық өмірді
тәртіпке келтіру, белгілі бір мәселелерді шешу құзіретті органдардың қолына
топтастырылады.
Аталған қызмет өмірдегі жағдайларды шешудің ерекше амалдарымен
байланысты болғандықтан кәсіби білімді, тәлімді талап етеді. Осыларды
ескере отырып мемлекет арнайы субъектілерді бекітіп, оларды осындай
қызметті жүзеге асыру үшін биліктік өкілеттіктерге ие қылады. Олардың
қатарына сот, прокуратура, полиция сияқты органдарды жатқызуға болады.
Құқық қолданудың мақсаты – құқық қолданушылардың жеке басының
қажеттіліктерін және тек құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырушы
тұлғалардың қажеттіліктерін емес, бүкіл қоғамның қажеттіліктерін және
мүдделерін қанағаттандыру болып табылады.
Екіншіден, құқық қолдану арнайы әдебиетте құқық-қолданушылық
қатынастар деген атауға ие болған, нақты құқықтық қатынастар шеңберінде
жүзеге асырылады.
Құқық қолдану субъектісі – Мемлекет арқылы тиісті құзіреттерге ие
болған құқық қолданушылық қатынастарының белсенді қатысушысы, оған құқық
қолдану актісінің көмегі арқылы нақты өмірдегі жағдайларды шешу бағытында
негізгі рөл беріледі.
Үшіншіден, құқық қолдану қызметі ерекше, процессуалдық заңмен
бекітілген нысанада жүзеге асырылады. Бұл өз кезегінде қоғамдағы құқық
тәртібі мен заңдылықты нығайтуға, жеке адамдардың мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге ықпалын тигізеді.
Қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту барысында
құқық қолдану процессі барынша күрделі болып табылады. Жалпы айтқанда құқық
қолдану процессі үш негізгі сатыдан тұрады: а) істің оқиғалық негізін
анықтау; б) істің заңи негізін анықтау; в) іс бойынша шешім қабылдау.
Нақты іс бойынша құзіретті органдардың шешімі бекітілетін құқық
қолдану актісі, құқық қолдану қызметінің ресми нысаны және қортындысы болып
табылады.
Ендеше соттың айыптау үкімі арқылы бекітілетін, тағайындалатын
қылмыстық жаза да құқық қолдану қызметінің бір түрі және ол осыған
құзіретті бірден-бір мемлекеттік орган сот арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандардан қылмыстық жазаның негізгі белгілерін анықтап
оның ұғымын тұжырымдауға болады.
Біріншіден, қылмыстық жаза – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді.
Екіншіден, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай-ақ тағайындалған жазаны жеңілдету де сот арқылы жүзеге
асырылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан-ашық тағайындалады.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімдіде босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып
табылады.
Бесіншіден, Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы
мүмкін. Жоғарыда айтылған теориялық тұжырымдарды нақтылайтын болсақ,сот
үкімі арқылы қоғамға қауіпті қолсұгушылық жасаған адамды қылмыстық жазаға
тарту мемлекеттің, атап айтқанда оның ерекше органы соттың заңи құзіретімен
жүзеге асырылатын құқық қолдану қызметі болып табылады. Қылмыстық жазаның
тек сот арқылы, мемлекет атынан қолданылуы оның қоғам өміріндегі
маңыздылығын көрсетеді.
І – 2. Жаза жүйесінің түсінігі және жазаның жекелеген түрлерінің
атқарылуы.
Соттардың құқыққолданушылық қызметі негізінен алғанда, қылмыс жасаған
адамдарға үкім шығару нысанында жазалау шараларының нақты түрін тағайындау
арқылы жүзеге асырылады. Сот жасалған қылмыстың сипатын және оны жасаған
тұлғаның қоғамдық қауіптілік дәрежесін толық ескеретін, барынша
дербестендірілген жазаны таңдап алуы үшін қылмыстық заңнамада өздерінің
мазмұны ажыратылатын, әсер ету сипаты, шарттары, шектері мен қолданылу
тәртібі бойынша әртүрлі болып табылатын жаза түрлері қарастырылған.
Жазалардың түрлерінің тізбесі заңмен бекітілген. Сот сотталған адамға
тек қылмыстық заңмен тікелей қарастырылған жазаны ғана қолдана алады. Бұл
заңдылықтың сақталуын және қылмыстылықпен күрестегі жазалау саясатының
бірлігін қамтамасыз етеді.
Жазаның жүйелері деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген,
соттар үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен
орналасқан жазаның түрлерін айтамыз.7
Сотталған адамға ықпал ету сипаттары жазаның түрлерін төмендегідей
топтарға бөлуге болады:
1. Сотталған адамға моралдық жағынан әсер ететін жаза түрлері. Олардың
қатарына қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті
атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік
сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру.
2. Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза түрлері:
белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану
құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектеу.
3. Сотталған адамды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар:
түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлікті тәркілеу;
4. Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға
байланысты жаза түрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру,
қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау.
Әрекет ететін қылмыстық заңда қарастырылған барлық жазаларды
төмендегідей етіп бөлуге болады: негізгі және қосымша, жалпы және арнайы,
мерзімді және мерзіммен байланысты емес, еңбекпен түзету арқылы әсер етумен
байланысты және олармен байланысты емес. Жаза түрлерін аталған топтар
бойынша сыныптау негізіне әртүрлі негіздемелер жатқызылады. Мысалы, бір
тұлғаға оның жасаған қылмысы үшін бірнеше жазаның біріктірілуі барысында
негізгі және қосымша жазалар бөлініп көрсетіледі.
Негізгі жазалар дегеніміз басқа жазалармен біріктірілмей дербес
тағайындалатын жазалар болып табылады. Негізгі жазалардан айырмашылығы
қосымша жазалар көмекші сипатқа ие болады. Олар жазаны барынша
дербестендіруге олардың тәрбиелік тиімділігін арттыруға ақыр аяғында
олардың мақсатына қол жеткізудің сенімділігін қамтамасыз етуге қызмет
атқарады. Қосымша жазалар дербес түрде тағайындалмайды тек негізгі
жазаларға қосылып тағайындалады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі бойныша қылмыс жасады деп танылған адамдарға мынадай негізгі
жазалар: айыппұл салу; белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу
жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау;
тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы
қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар сотталғандарға негізгі жазалардан басқа
мынадай қосымша жазалар: арнаулы, әскери немесе құрметті дәрежесінен,
біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру: мүлкін тәркілеу
қолданылуы мүмкін. Заңда бекітілген талаптар бойынша айыппұл салу және
белгігі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру жазалаудың негізгі де қосымша да түрлері ретінде қолданылуы
мүмкін.
Жазаны тағайындау кейбір шарттардың сақталуымен байланысты.
Біріншіден, негізгі жазалар бір-бірімен біріктірілген түрде тағайындала
алмайды. Екіншіден мүлкін тәркілеу және арнаулы, әскери немесе құрметті
атағынан айыру түріндегі қосымша жазалар дербес түрінде тағайындала
алмайды. Олар тек негізгі жазамен біріктіріліп ғана тағайындалады.
Жалпы және арнайы жазалар жаза қолданылатын субъектінің
ерекшеліктеріне тәуелді түрде бөлінеді. Қылмыс субъектісі белгісіне ие
болатын кез-келген тұлғаға тағайындала алатын жазаларды жалпы жазалар
қатарына жатқызамыз. Субъектілердің заңмен қатаң шектелген шеңберіне ғана
қолданыла алатын жазалар арнайы жазалар деп аталады. Мысалы, тек әскери
қызметкерлерге ғана тағайындала алатын әскери қызмет бойынша шектеу,
тәртіптік әскери бөлімде ұстау жазаларын арнайы жазалар қатарына жатқызуға
болады.
Мерзімдік және белгілі бір мерзіммен байланысты емес жазалар олардың
сипаты бойынша бөлінеді. Мерзіммен байланысты жазалар қатарына соттың үкімі
бойынша анықталатын ең төменгі және жоғарғы мерзімдік шектері бар жазалар
жатады. Бас бостандығынан айыру, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, қамау,
әскери қызмет бойынша шектеу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту
жазаларын қолдану заңда көрсетілген мерзімдермен байланысты болғандықтан
оларды мерзіммен байланысты жазалар қатарына жатқызамыз. Кейбір жазалар
өзінің сипаты бойынша оларды өтеу әлдеқандай мерзіммен байланысты болмайды.
Олардың қатарына айыппұл, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, биліктілік сыныбынан және
мемлекеттік наградаларынан айыру, мүлкін тәркілеуді жатқызуға болады.
Соңында жазаларды мазмұны және сипаты бойынша еңбектік-түзету әсер
етумен байланысты және олармен байланысты емес жазаларға бөлуге болады.
Олардың қатарына қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстарын жатқызамыз
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында бекітілген
жазалардың жүйесі Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің 40-бабында бекітілген
жаза түрі айыппұлмен басталады. Жұмысымыздың осыған дейінгі тарауында біз
жалпы жаза жүйесінің оның құрамына кіретін жазалардың жекелеген түрлерінің
жеңілінен ауырына қарай орналастырылатынын айтқан болатынбыз. Ендеше
айыппұл қылмыстық жазалардың ішіндегі жеңіл түрі болып табылады. Айыппұл
Қылмыстық Кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау
сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне
сәйкес келетін мөлшерде, не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс
жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде
тағайындалатын ақша өндіріп алу болып табылады. Айыппұл негізгі және
қосымша жаза ретінде де қолданыла алады. Айыппұл қосымша жаза ретінде ҚК-
тің ерекше бөлімінде қарастырылған реттерде ғана қолданыла алады. Айыппұл
еңбекке қабілетсіз деп танылған, тұрақты жұмысы жоқ немесе оқу орындарында
өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға түзеу жұмыстарының орнына тағайындалуы
мүмкін.
Айыппұл Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің жиырма бестен, жиырма мыңға дейінгі шегінде немесе
сотталған адамның жалақысының немесе екі аптадан бір жылға дейінгі
кезеңдегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалады. Айыппұлдың мөлшерін
жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере
отырып сот белгілейді. Негізгі жаза ретінде тағайындалған айыппұлды
төлеуден әдейі жалтарған жағдайда ол қоғамдық жұмыстарға тартумен, түзеу
жұмыстарына немесе қамауға алуға ауыстырылуы мүмкін. Бұл – тиісінше бір ай
түзеу жұмыстары немесе қоғамдық жұмыстарға тартудың 80 сағаты немесе
қамаудың 10-күні үш айлық есептік көрсеткішке теңестіріліп есептелінеді.
Сот үкімі заңды күшіне енгеннен кейін бір айдан кешіктірмей төленбеген
жағдайда және өзінің кірістерін және мүліктерін мәжбүрлеп өндіріп алудан
жасырған жағдайда айыппұлды төлеуден әдейі жалтару деп танылады. Сотталған
адам айыппұлды төлемеген жағдайда сотпен берілген атқару-қағазының
негізінде мәжбүрлеп өндіріп алу арқылы орындалады. Айыппұлды өндіріп алу
барысында тәркілеуге жатпайтын мүліктер алынбауы тиіс. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық атқару кодексінің 22 бабында айыппұл ретіндегі
жазаның атқарылу тәртібі бекітілген ол бойынша сотталған адам үкімі заңды
күшіне енгеннен кейін бір айдан кешіктірілмей айыппұлды төлеуге міндетті
екендігі бекітілген. Егер сотталған адамның айыппұлды бір мерзімде төлеу
мүмкіндігі болмаса сотталған адамның өтініші бойынша айыппұлды төлеу алты
айға дейінгі мерзімге ұзартылады немесе оны бөліп төлеуге мүмкіндік
беріледі. Айыппұлды тағайындаған сот үкімі жарияланғаннан кейін оны
тағайындаған сот сотталған адамды оның 30 күн ішінде төлеу міндеттілігін
және ол төлемеген жағдайда мәжбүрлеу арқылы төлейтіндігін ескертеді.
Айыппұлды төлеуді кейінге қалдыру оны алты айдан аспайтын мерзімге кейінгі
қалдыруды, немесе айыппұлды бөліп төлеуге рұқсат беруді білдіреді. Ондай
жағдайда сот айыппұлдың әрбір бөлшегінің төленетін мерзімін нақты белгілеуі
тиіс. Оның барысында айыппұлдың соңғы бөлшегі үкімнің заңды күшіне енген
күнінен бастап есептегенде, берілген мерзімнің ішінде төленуі тиіс.
Айыппұлды төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп төлеуге соттың рұқсат етуі
сотталған адамның, оның қорғаушысының, жақын туыстарының өтініштері немесе
прокурордың ұсынысымен немесе соттың өзінің бастамасы бойынша жүзеге
асырылады. Айыппұлды төлеуді кейінге қалдырудың немесе оны бөліп төлеудің
негіздемесі қатаң реттелмеген. Аталған жеңілдіктер сотталған адамға
айыппұлды бірден төлеуге мүмкін болмауының себептерін ғана көрсетеді.
Сотталған адамның пікірлерінің негізділігін сот бағалайды. Сотталған
адамның өтініші қиын материалдық жағдайының болуында, аурулы болуы,
жүктілігі, жас балаларының болуы өрт немесе басқа да табиғи апаттардың
болуында қанағатандырылуы мүмкін. Айыппұлды бірден төлеудің мүмкін болмауы,
сотталған адамның туыстарының аурулы болуы, асырауында адамдардың болуы
себеп болуы мүмкін. Сотталған адамның дәлелдемелері сотпен тексеріліп
бағалануы тиіс. Айыппұлды бірден төлеудің мүмкін болмауы жағдайынан
сотталған адамның материалдық жағдайын айыппұлды төлеудің тіптен мүмкін
болмауы жағдайынан айырып білу керек. Аталған жағдай заң өндіріп алуға
рұқсат беретін мүлкі немесе басқа да табысы жоқ адамның еңбек қаблеттілігін
жоғалтуы барысында кездесу мүмкін. Сотталған адам тиісті медициналық және
өзге де құжаттарды өткізуге тиіс, сонымен қатар сот орындаушысымен
жасақталған және судьямен бекітілген өндіріп алуға болмайтындығын сотталған
адамның мүлкінің жоқтығы туралы актіні табсыруы қажет. Сотталған адам өзіне
салынған айыппұлды тиісті мерзімде төлемеген жағдайда сот төрағасы немесе
судья сот орындаушысына айыппұлды мәжбүрлеу арқылы өндіріп алу туралы
орындау қағазын береді. Ол жөнінде финанс органына хабарлама жасайды.
Сотталған адамға, айыппұлдың мәжбүрлеп орындалуы туралы қатеріне беріледі.
Айыппұлдың өндіріп алынуын қамтамсыз ету мақсатында сот орындаушысы мүлікті
тізімге алып оған тоқтау салуы мүмкін. Мүліктің тізімі судьямен бекітілуі
тиіс айыппұлды өндіріп алу: 1) сотталған адамның тоқтау салу және мүлікті
сату арқылы; 2) сотталған адамның жалақысына, зейнетақысына, степендиясына
немесе өзге де табыстарынан ; 3) сотталған адамның өзге адамдардың
қолындағы ақша соммаларынан және мүліктерінен өндіріліп алынуы мүмкін.8
Сонымен бірге өндіріп алу сотталған адамның ортақ меншіктегі үлесін
қоса алғандағы кез-келген мүлкімен, коммерциялық ұйымдардың жарғылық
капиталынан, ақшалардан, құнды қағаздардан солардың ішінде қаржы-қаражат
ұйымдарында және банкілерінде сақтаулы салымдардан және сенім білдіру
арқылы басқарылатын мүліктер мен ақшалардан өндіріліп алатындығын ескеру
керек.
Алдымен атқару құжатын орындау процессінде қарыздар адамға салынған
айыппұл өндіріліп алынады, содан кейін атқарылуға байланысты шығындар
өтеледі, қалған сомма өндіріп алушылардың талаптарын қамтамасыз етуге
жұмсалады. Бірнеше атқару құжаты болған кезде бірінші кезекте алиментті
өндіріп алу туралы талаптар, мүгедек болып қалу немесе денсаулыққа басқалай
залал келтіруімен байланысты зардаптың орнын толтыру жөніндегі,
асыраушысынан айырылуымен байланысты талаптар, еңбек құқықтық
қатынастарынан туындайтын жұмысшылардың талаптары орындалуға тиісті.
Мүлікті тізімге алу айыппұл соммасын өндіріп алуға қажетті мөлшерде
жүргізіледі. Егер айыппұл соммасын өндіріп алу үшін сотталған адамға тиісті
әртүрлі заттар тізімге алынатын болса оның сот орындаушысына қандай нәрсені
бірінші кезекте тізімге алу туралы өтініш жасауға құқылы. Осындай өтініш
үкімнің орындалуына кедергі келтірмейтін болса ол қанағаттаныдрылуы тиіс.
Сотталған адамның мүлкі айыппұлды өндіріп алуға жеткіліксіз болған
жағдайда мүліктің тізіміне сотталған адамның өзге адамдармен ортақ меншікте
тұрған мүліктер енгізілуі мүмкін. Сот орындаушысы тізімге енгізілген
заттардың ортақ меншікте тұрғандығын көрсетеді және осы мүліктегі сотталған
адамның үлесін анықтау туралы сотқа ұсыныс түсіреді.
Сонымен қатар жазалаудың негізгі түрі ретінде тағайындалған айыппұлды
төлеуден әдейі жалтарған кезде Қылмыстық кодекстің 42,43 және 46-баптарында
көзделген ережелер сақтала отырып қоғамдық жұмыстарға, түзеу жұмыстарына
тартумен немесе тиісінше бір ай түзеу жұмыстары есебінен қамаумен, немесе
сексен сағат қоғамдық жұмыстарға тартумен немесе айыппұл соммасы орнына
тиісінше айлық есептік көрсеткіштің үш еселенген мөлшері есебінен он күндік
қамаумен ауыстырылуы мүмкін. Егер сотталған адам үкім заңды күшіне енгеннен
кейін тиісті уақыт ішінде төлемесе мәжбүрлеп өндіруден өзінің кірістері мен
мүлкін жасырған жағдайда айыппұлды төлеуден әдейі жалтару болып
табылатындығы заңда көрсетілген. Онда сотталған адамның айыппұлды төлеуге
мүмкіндігі бола отырып сот орындаушысының жасаған ескертулеріне қарамастан
төлемеуі мысалы, жұмыстан шығып кетуі, өзінің кірістерін және мүлкін
жасыруы төлеуден әдейі жалтару деп саналады. Айыппұл жазаның басқа түрімен
ауыстырылған кезде сотталған адам жаңадан тағайындалған жазаға тиісті
барлық құқықтық шектеулерге ұшырайды. Мәселен қоғамдық жұмыстарды бос
уақытында соның ішінде демалысы кезінде атқаруға тиісті болады. Түзеу
жұмыстарының тағайындалуы барысында сотталған адамның жалақысынан ұсталатын
ақшаның пайызы көрсетілуі тиіс, сотталған адам қылмыстық – атқару
инспекциясының жазбаша рұқсатынсыз өз еркімен жұмыстан шығып кетуге құқығы
жоқ. Қоғамдық жұмыстарды атқарудан әдейі жалтарған жағдайда ҚК-тің 42
бабында бекітілген ережелерге сай бостандығын шектеумен немесе қамауға
алумен ауыстырылуы мүмкін, ал түзеу жұмыстарын орындаудан әдейі жалтарған
жағдайда олар ҚК-тің 43 бабына сай бостандығын шектеумен, қамауға алумен
немесе дәл сол мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында біз өзіміз әңгімеленген
айыппұлдан басқа жазалардың төмендегідей түрлері бекітілген: 1) Белгілі
бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
2) қоғамдық жұмыстарға тарту; 3) түзеу жұмыстары; 4) әскери қызмет бойынша
шектеу; 5) бас бостандығынан шектеу; 6) қамау; 7) тәртіптік әскери бөлімде
ұстау; 8) бас бостандығынан айыру; 9) өлім жазасы;
Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру мемлекеттік қызметте, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында белгілі бір лауазымды атқаруға не белгілі бір кәсіптік немесе
өзге де қызметпен айналысуға тыйым салудан тұрады.9 Белгілі бір лауазымды
атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазаның
негізгі түрі ретінде бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге және жазаның
қосымша түрі ретінде алты айдан үш жылға дейін мерзімге белгіленеді.
Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан қосымша жаза ретінде айыру, егер сот жасалған қылмыстың сипаты
мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін және кінәлі адамның жеке басын ескере
отырып, оның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығының сақталуы мүмкін емес деп таныса, ол ҚК-тің Ерекше
бөліміндегі тиісті бапта көзделмеген жағдай да тағайындалуы мүмкін. Аталған
жазаны бостандығын шектеуге, қамауға алуға, тәртіптік әскери бөлімде
ұстауға немесе бас бостандығынан айыруға қосымша жаза ретінде тағайындау
кезінде ол жазалаудың аталған негізгі түрлерін өтеудің барлық уақытына
қолданылады, бірақ бұл орайда оның мерзімі олардың өтелген сәтінен
басталады. Жазалаудың басқа негізгі түрлеріне қосымша жаза түрі ретінде
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру тағайындалған жағдайда, сондай-ақ шартты түрде заңды күшіне
енген сәттен бастап есептелінеді. Аталған жазаны сот жасалған қылмыстың
қоғамдық қауіптілігін және кінәлінің жеке басын ескере отырып олардың
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі қызметпен айналысу құқығын
сақтауы мүмкін емес деп санаған кезде тағайындалуы мүмкін. Аталған
лауазымдар немесе қызмет түрі қылмыс жасау үшін пайдаланылған болса жазаның
осы түрін қолдануға негіз болуы да мүмкін. Белгілі бір лауазымды атқару
құқығынан айыру мемлекеттік қызмет, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында қызмет атқаратын немесе белгілі бір кәсіби немесе басқалай
қызметті атқаратын тұлғаларға қолданылады. Сондықтан басқа ұйымдарда
лауазым атқаратын адамдарға жазаның бұл түрі қолданылмайды.
Сот үкімінде нақты лауазымдар және қызмет түрлері анық көрсетілуі
тиіс. Сотталған адам негізгі жазасын өтеп жүрген мекеменің әкімшілігі
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру қосымша жаза ретінде қолданса сотталған адамды оған тиым
салынған жұымыстарға пайдалануға рұқсат етілмейді.
Аталған жазаны қолдану негізінен қызмет бабын немесе кәсіптік
қызметін пайдаланып қылмыс жасайтындардың қылмысты қайталап жасауына
тосқауыл қою, мұндай тәсілмен қылмыс жасаудан сақтандыру болып табылады.
Белгілі бір лауазым иесі болу немесе белгілі бір қызметпен шұғылданудың
өзара айырмашылығы мынада: біріншісі сотталған адамды мемлекеттік қызметте
белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салады. Мысалы, материалдық
жауапкершілікке байланысты лауазымдық қызмет атқармау. Екіншісі, сотталған
адамның белгілі қызметпен шұғылдануына тыйым салу. Мысалы, дәрігерлікпен
шұғылдануға, адвокаттықпен айналысуға тыйым салу. Бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жазаның келесі түрі қоғамдық жұмыстарға тарту
болып табылады.
Қоғамдық жұмыстарға тарту деп жергілікті өкімет органдары белгілеген
жұмыстарды сотталған адамның қоғамның пайдасына тегін істеуі айтылады.
Жазаның бұл түрі негізгі жаза ретінде Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі баптардың санкцияларына тікелей көрсетілген жағдайларда ғана
қолданылады. Қоғамдық жұмыстардың сот ұзақтығын 60 сағаттан 200 сағатқа
дейін, күніне 4 сағаттан аспайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Тарау-І Қылмыстық жазаның ұғымы және жаза жүйесі.
І-1. Қызмыстық жаза ұғымы және қылмыстық жазаның құқықты қолданудың
нысаны ретіндегі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 11
І-2. Жаза жүйесінің түсінігі және жазаның жекелеген түрлерінің
атқарылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Тарау-ІІ. Қылмыстық жазаның мақсаттары
ІІ-1. Қылмыстық жазаның мақсаттары және оның қоғамдық қатынастарды
реттеудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ІІ-2. Сотталғандарға тәрбиелік ықпал ету жазаның мақсаттарына қол
жеткізудің құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 64
ІІ-3. Бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының негізгі бағыттары, нысандары және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .79
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Кіріспе
Қазіргі таңда қоғамды толғандырып отырған мәселелердің қатарында
қылмыстылық және онымен күрес мәселесі аса маңызды болып табылатындығы
айқын. Қазақстан Республикасы өзін егеменді мемлекет ретінде қалыптастыра
отырып аса маңызды және көлемді әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық
реформаларды жүзеге асыруға міндетті болды. Қоғамдық қатынастарды әділетті
реттеу және жеке алғандағы әрбір қоғам мүшесінің құқықтары мен
бостандықтарын нақты қамтамасыз ету өзін құқықтық деп санайтын немесе өзін
осындай мемлекет ретінде орнықтырғысы келетін мемлекет үшін ең басты міндет
болса керек.
Қоғамдық қатынастарды реттеу барысындағы өзінің міндеттерін
мемлекет талапқа сай атқара алмаса, жеке тұлғаның негізгі құқықтары мен
бостандықтарын құқыққа қайшы, соның ішінде қылмыстық қол сұғушылықтан
тиімді түрде қорғай алмаса қоғамда келеңсіз процесстердің белең ала
бастайтындығы түсінікті жағдай. Қоғамдық қатынастардың даму барысының
тұрақтылығы, біркелкілігі көптеген факторларға тікелей байланысты. Олар өз
кезегінде экономикалық, әлеуметтік, саяси, ұлттық-діни болуы мүмкін.
Берілген мемлекеттің ерекшеліктеріне сай аталған факторлардың біреуі өз
кезегінде шешуші рол атқаруы, кейде олардың әрқайсысының, келесі фактордың
негізгі қозғаушысы болуы да табиғи нәрсе. Елде қалыптасқан саяси тоқырау,
экономикалық құлдырау, әлеуметтік шиеленіс жалпы алғанда қоғамдық
қатынастардың аса күрделі кезеңінде әлемнің саяси картасында Қазақстан
Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде пайда болды.
Қоғам алдында тұрған аса күрделі міндеттерді шешуде, біздің
еліміздің өзіндік іс-тәжірибесі де, сырттан келетін ақыл-кеңесшілері де жоқ
болатын. Біз өз мемлекетімізді, ірге тасынан бастап қайта қалауға мәжбүр
болдық.
Кеңес Одағы атты алып мемлекетті қандай сипатта бағаласақта, ол
өзінің мемлекет ретіндегі құрылымы, институттары, олардың қызмет атқаруының
тиімділігі жөнінен белгілі бір жетістіктерге жеткені баршаға аян. Қоғамдағы
қатынастарды реттеудегі құқықтық құрылым және олардың теоретикалық,
құрылымдық, басқа да көптеген міндетті құрамдас бөлшектердің барынша икемді
болуы барлық мемлекет үшін өмірлік маңызды мәселе.
Кеңес Одағының артында қалдырылған барлық мемлекеттік-құқықтық
институттарын егемен Қазақстанның, оның халқының болашағы үшін қайта құру
міндетін ел басшылығының алдына уақыт пен тағдырдың өзі қойған еді.
Аталған тарихи міндетті шешу жолында біздің елімізде аса
маңызды да күрделі міндеттер шешімін тауып, жүзеге асырылу үстінде. Олардың
ішінде мемлекеттің қалыпты өмір сүріп, дамуы үшін шешуші маңызға ие болатын
құқықтық жүйені қайта құрып қалыптастыру міндеті бар. Аталған бағытта
бірталай істер атқарылғанымен шешімін таппаған мәселелер де аз емес.
Олардың арасындағы біреуі мен бірегейі еліміздің қылмыстық заңнамасы болып
табылады.
1998 жылдың 1-қаңтарынан бастап күшіне еңгізілген Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексі еліміздің 1995 жылғы 30 тамызда
бүкілхалықтық дауыс беру арқылы қабылданған Конституциясына және
халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған нормалары мен принциптеріне
негізделген. Еліміздің ата заңында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары – деп бекітілген.1 Аталған конституциялық нормада
мемлекетіміздің тағайынының ең басты қағидасы, ашылып көрсетілген және де
ол мемлекеттің барлық құрылымдары үшін бұлжытпай орындалуы міндеттілігін
жүктейді.
Құқық жалпы түсінігінде мемлекеттің қолындағы қоғамдық
қатынастарды реттеудегі ең басты да және маңызды құрал бола отырып қоғамдық
қатынастардың өзіндік ерекшеліктеріне сай әртүрлі салаларға бөлінеді яғни
мамандандырылады.
Еліміздің ұлттық құқық жүйесінің құрамдас бөлшегі болып
табылатын қылмыстық құқық саласы да адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын, қоғам және мемлекет мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғауға арналған нормативті ережелердің жиынтығын құрайды.
Қылмыстық құқыққа теоретикалық негізде алғандағы жалпы құқық
құбылысына тән ортақ белгілер тиісті болғанымен, қылмыс құқығы айта
қаларлықтай өзіндік ерекшеліктерге ие деп ойлаймыз. Аталған ерекшелікті
біздің ойымызша мынадан байқауға болатындай. Мәселен салыстырылмалы түрде
азаматтық қатынастарды алсақ, олар заңмен рұқсат етілген қатынастар яғни
субъектінің мүмкін жүріс-тұрысын белгілейтін нормалардан тұратыны белгілі.
Ал қылмыс немесе қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылық, заңмен
қатаң тыйым салынған әрекеттер болып табылады басқаша айтқанда қоғамда
қылмыс болмауы тиіс. Алайда адамзат өркениетінің дамуы барысында өмір сүріп
келе жатқан мемлекеттердің ешқайсысы қылмыстылық мәселесін түбегейлі шешкен
емес. Жалпы қылмыстық-құқылық қатынас қылмыс жасаған адам мен мемлекет
арасында пайда болады яғни әрбір қылмыс жасаған адам қоғамға қауіпті
әрекеттердің нәтижесінде ол қатынастардың пайда болуының бастаушысы болып
табылады. Мемлекет қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғушылықтың қандай
зияны бар екенін ескере отырып, адамның құқықтары мен бостандықтарын жәнеде
мемлекет пен қоғам мүдделерін қорғау мақсатында қылмыстық-құқылық
нормаларды бекітеді.
Мемлекеттің жоғарғы заң шығарушы органы қабылдаған нормативті-
құқықтық акті бола отырып қылмыстық құқық қылмыс пен жаза, қылмыстық
жауаптылық негізі, жаза жүйелері, жазаны тағайындаудың тәртібі мен
шарттарын, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды
белгілейтін ережелер болып табылады.
Қылмыстық құқықтың қылмыстылықпен күрестегі міндетін барынша
қарқынды түрде жүзеге асырудағы тиімді құралдардың бірі қылмыстық жазалау
арқылы қылмыстан сақтандыру болып табылады.
Әрине, тек жазалау жолымен ғана қылмыстылықпен күрес мәселесін
шешуге болады деген қате пікір туындамауы керек. Жалпы қылмыс қоғамдағы
жағымсыз құбылыс ретінде көптеген себептерге байланысты туындауы мүмкін.
Олар экономикалық, әлеуметтік, саяси, өнегелік т.б. себептер.
Қылмыстылықтың санын азайту мақсатында осы бағыттарда жүргізіліп жатқан
шаралардың маңызы зор. Қылмыс жүріс-тұрыстың кез келген ауытқушылық түрі
сияқты қажеттіліктер мен мүдделердің және қоғамда бекітілген моральдық және
құқықтық талаптар арасындағы қайшылықтарды шешудің қақтығыстық тәсілдерімен
сипатталады. Жүріс-тұрыстың әлдеқандай үлгісін адамның таңдап алуына сыртқы
факторлар әлеуметтік жағдайлар және өмірдегі нақты ситуацияның да, сонымен
бірге жеке адамның қоғамдық интеграциясының салдары болып табылатын
әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері де ықпал етеді. Сонымен қатар адам
оның жүріс-тұрысын қоғамның қалай бағалайтындығын және ол жүріс-тұрыстың
бекітілген заңдар және ережелермен қалай сәйкесетіндігін ескерусіз қалдыра
алмайды.
Қылмыстық заңның басты міндеттерінің бірі – қылмыстан
сақтандыру болып табылады. Қылмыстық құқық жалпы, арнайы сақтандару
функцияларын жүзеге асырады. Жалпы сақтандыру қылмыстық заң арқылы кез
келген қылмысты істеуге тыйым салу, нақты қылмысты істеген адамдарға әділ
жаза тағайындауды белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Арнаулы сақтандыру
қылмыстық заң тыйым салған әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген адамға
қылмыстық-құқықтық нормалар арқылы белгіленген тиісті ықпал ету шараларын
қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Жазаның мақсаттары және оларға қол жеткізу құралдары атты
тақырыпқа жазылған дипломдық жұмысымызда біз қылмыстық жаза ұғымының
теориялық, құқықтық және әлеуметтік маңыздылығын ашып көрсетуге тырыстық.
Қылмыстық жаза оның мақсаттары, қоғамдық қатынастарды реттеудегі маңызы
және қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізу құралдарын дамыту мен
жетілдіру мәселелері қазіргі уақытта өте көкейтесті деп ойлаймыз. Аталған
тақырыпты таңдап алуымыздың да бір себебі осында. Қылмыстық жаза қашанда
мемлекет және қоғам тарапынан қылмыс жасаған тұлғаға білдірілген қарсылық
болып табылады. Тақырыптың өзіндік ерекшеліктері біздің пікірімізше мынада:
қылмыстық жаза мемлекеттік билік органдары арасында ерекше мәртебеге ие
болатын сот арқылы тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы болып
табылады. Аталған анықтаманы біз өз жұмысымызды орындау барысында
пайдаланған барлық оқулықтардың авторлары берген десек біз артық айтпаған
болармыз. Сонымен қатар жаза ұғымының құқықтық табиғаты оны тағайындаудың
тәртіптері мен шарттары қылмыстық құқық нормаларында бекітілсе, ал
қылмыстық жазаның атқарылу тәртібі қылмыстық атқару құқығының нормаларымен
реттеледі. Біздің пікірімізше қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізу
көп жағдайда оның заң талаптарына сай атқарылуына тікелей байланысты
болатын сияқты. Ендеше, біздің жұмысымыздың тақырыбының өзі қылмыстық және
қылмыстық атқару құқықтарының органикалық байланыстарының нақты көрінісі
деп ойлаймыз. Аталған жағдай дербес құқық салалары және оқыту пәндері болып
табылатын қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару,
криминалистика, криминология сияқты ғылымдардың негізгі эпицентрі қоғам
үшін қауіпті болсада онда тұрақты түрде орын алатын қылмыс атты құбылыс
болып табылатындығынан шығар.
Аталған тақырыптың зерттелу мәселесіне келетін болсақ кезінде кеңестік
ғалымдар Н.А. Беляев, И.М. Гальперин, И.И. Карпец, И.С. Ной, С.В.
Полубинская, М.Д. Шаргородский және т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Көрсетілген ғалымдардың еңбектерінде тақырыптың идеологиялық жақтарына тым
көп назар аударылғанымен негізінен алғанда оның теориялық аспектілері терең
қамтылып тұжырымдалған. Атап айтар болсақ Н.А. Беляевтың Цели наказания и
средство их достижения в исправительно-трудовых учреждениях, С.В.
Полубинскаяның Цели уголовного наказания, М.Д. Шаргородскийдің
Наказания, его цели и эффективность аттты зерттеу жұмыстары дипломдық
жұмыстың теориялық негізі болып табылады. Отандық ғалымдардан У.С.
Джекебаев, С.М. Рахметов, Д.С. Чукмайтов қылмыстық жазаның атқарылуына
байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізген. Н.Д. Сергиевскийдің есептеуінше,
жазаның мақсаттарына 24 философиялық және 100-ден астам заңдық концепциялар
арналған екен.2
Қылмыстық құқық теориясында, жалпы және арнаулы заң әдебиеттерінде
сонау Кеңес заманынан бастап, қазірге дейін жазаның мақсаты төңірегінде
әртүрлі пікірлер туғаны белгілі. Бұл пікірлер бірде жаза мақсаттарының
мазмұнына қатысты туса, бірде жаза мақсатының санына қатысты туындады.
Мысалы, орыс заңгер-ғылымы С.В.Познышев: жаза тек бір ғана мақсат болуы
керек дегенді айтса, профессор Р.Т.Нұртаев жазаның мақсатын үш бірлік
деп атайды. Ал профессор А.Мамытов, жазаның мақсатына мына үш түрлі нәрсе:
1). қылмыс жасаған адамды қайта тәрбиелеу; 2). қайта тәрбиелеу арқылы оны
қайтадан қылмыс жасамауға бет бұрғызу; 3). қылмыс жасаған адамның сазайын
тарттыру арқылы басқа адамдарға да қылмыс жасаудан бас тартуға ықпал жасау
деп жазаның алдына үш мақсатты қояды.
Осы уақытқа дейінгі жазаның мақсаттары жөніндегі әдебиеттерді талдай
келсек, негізгі тұжырым – қылмыскерді түзеу және оны қайта тәрбиелеу болып
келгенін байқаймыз. Ал соңғы кезде қайта тәрбиелеу мақсатын алып тастап,
жазаның айрықша мақсаты тек ғана сотталған адамды түзеу деп жүрміз.
Тәжірибе де бұл амал өзінің ойдағыдай нәтижелігін бермегендіктен жаңа
қылмыстық заңда қайта тәрбиелеу терминінен бас тартуға тура келеді.
Жазаның мақсаттары және оған қол жеткізу құралдары атты тақырыпқа
жазылған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: қылмыстық жаза оның заңда
бекітілген жүйесінің теориялық мәселелеріне зерттеу жүргізу. Сонымен қатар
қылмыстық жазаны тағайындай отырып мемлекет, қоғам басшылыққа алатын
негізгі мақсаттар және оларға қол жеткізу құралдарын дамыту, жетілдіру
мәселелеріне олардың практикалық тиімділігіне толыққанды зерттеу жүргізу
болып табылады. Жазалардың жекелеген түрлерінің заңда бекітілген атқарылу
тәртіптері және оларды жетілдірудің жазаның мақсаттарына қол жеткізуге
тигізетін ықпалына баса назар аудару.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін біз алдымызға төмендегідей
міндеттерді қойдық:
1) Қылмыстық құқықтағы жаза институтының ғылыми және құқықтық негіздеріне
талдау жасау арқылы қылмыстық жазаны қолданудың қоғамдық қатынастарды
реттеудегі маңызын ашу;
2) Заңда бекітілген жаза жүйесіндегі жазалардың атқарылу ерекшеліктеріне
зерттеу жасау жолымен олардың жазаның мақсаттарына қол жеткізудегі
рөлін анықтау;
Қылмыстық жазаның мақсаттарына қол жеткізудің құралдарын қоғамның
қазіргі қажеттіліктеріне орай жетілдірудің және оларды қолданудың
практикалық тиімділігін айқындау.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу үшін автор өзінің жұмысын
екі тарауға бөліп, олардың мазұмұнын тиісті бөлімдерге жіктеуді дұрыс деп
санайды.
Жұмыстың эмпириялық базасы болып Қазақстан Республикасының
қазіргі қолданыстағы қылмыстық, қылмыстық-атқару заңнамалары табылады.
Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері сондай-ақ мұнда қозғалатын
мәселелердің әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерді біріктіретін жұмыстың құрылымы
жасақталған. Жұмысты орындау барысында біз отандық заң әдебиетінде және
жалпы алғандағы зерттеу әдебиеттерінде аталған тақырыпқа жүргізілген
жұмыстардың біршама қомақты болғандығымен олардың басым көпшілігінің
қазіргі талаптарға сай келмейтіндігін және олардың библиографиялық сирек
дүниелер екендігін байқадық. Осыдан бұл тақырыптың өзектілігін, ғылыми
тұргыдан алғандағы маңыздылығын сезінуге болады.
Тарау І Қылмыстық жазаның ұғымы және жаза жүйесі.
І-1. Қызмыстық жаза ұғымы және қылмыстық жазаның құқықты қолданудың нысаны
ретіндегі ерекшеліктері
Қоғамдағы қылмыстың алдын алудағы әралуан жүйелердің арасында шешуші
рол, әлеуметтік – экономикалық, ұйымдастырушылық пен басқару, идеологиялық,
құқықтық және мәдени – тәрбиелеушілік сипаттағы шараларға беріледі. Алайда
қылмыстық заң бұзылған кезде, яғни жасалған қылмыспен күресте жаза, қоғамды
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғаудың қажетті құралы ретінде сақталып
қалады.
Әрбір қылмыстық-құқылық норманың санкциясында қарастырылған
жазаланушылық кез-келген қылмыстың міндетті белгісі болып табылады –
қылмыстық құқыққа қайшылықтың белгісі. Жазалануға жатпайтын қылмыстың
болмауы сияқты қылмыссыз жаза да болмайды.
Қазіргі замандағы жазаға байланысты қылмыстық саясат екі негізгі
бағытта жүргізіледі. Бірінше – қатаң жазаның сақталуы және қажет болған
жағдайда оларды қылмыскер рецидивистерге және ауыр қылмыстарға кінәлі
адамдарға қатысты күшейту. Екінші бағыт – қоғамдық қауіптілігі төмен немесе
онша ауыр емес қылмыстарды бірінші рет жасауда кінәлі адамдарға қатысты
жазаны жеңілдету немесе жазаны, ондай адамдарға ықпал етудің өзге
шараларымен ауыстыру.
Жаза норма шығармашылық және құқық қолданушылық қызметінде заңдылық,
гуманизм, демократизм және жауапкершілікті дербестендіру принциптерімен
қатаң сәйкестікте жүзеге асырылуы тиіс.
Жаза – бұл қылмыстық заңмен қарастырылған, қылмыс жасаған адамға
соттық айыптау үкімі арқылы қолданылатын жазаға тартылған адамның
құқықтарын және бостандықтарын шектеуден тұратын мемлекеттік мәжбүрлеу
шарасы.3 Жаза әрдайым мәжбүрлеу шарасы болып табылады. Кез-келген
қылмыстық жазаның өзіндік жапа шектіру ерекшеліктері де осыдан көрініс
табады. Сотталған қылмыскердің жеке басының еңбек және мүліктік құқықтарын
шектеуден жазаның жапа шектірушілік қасиеттерін байқауға болады.
Жаза – мемлекеттік ықпал ету шарасы. Аталған принцип оның тек
қылмыстық заңда бекілетіндігін білдіреді. Жазаның қылмыстық заңда ғана
қарастырылатындығы қылмыстық-құқылық нормалардың санкциясында жүзеге
асырылады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы Қылмыстық кодексінде
негізінен санкцияның екі түрі көрсетілген. Олар салыстырмалы – айқындалған
және баламалы санкциялар болып табылады. Салыстармалы – айқындалған санкция
жазаның мөлшерін белгілі бір шектен шықпайтындай етіп белгілейді. Кейбір
реттерде қылмыстық-құқылық нормада жазаның ең жоғарғы шегі ғана
көрсетіледі. Аталған жағдайда жазаның төменгі шегі қылмыстық құқықтың жалпы
бөлімдерінің ережелеріне сәйкес: бас бостандығынан айыру үшін – 6 ай, түзеу
жұмысы үшін – 2 ай мерзім деп есептелуі тиіс. Көп жағдайларда қылмыстық заң
нормаларында жазаның төменгі және жоғарғы шегі көрсетіледі. Санкцияның
мұндай түрі қатысушылықпен жасалған қылмыстар бойынша жаза тағайындау
барысында әрбір қатысушының қылмысқа қатысудағы ролін, олардың жеке
бастарының ерекшеліктерін ескере отырып әрбір жасалған қылмыстардың мән-
жайларына қатысты жазаны даралап тағайындауға зор мүмкіндік береді. Балама
санкция Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарындағы жазаның
екі немесе оданда көп түрінің біреуін таңдап алып қолдануға мүмкіндік
береді. Адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
дінге қөзқарасына, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына себептермен немесе өзге кез келген жағдайлар бойынша тікелей
немесе жанама шектеу – екі жүзден бір мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі
мөлшерде немесе сотталған адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі
жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айға дейінгі
мерзімге қамауға, не бір жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға
жазаланады. (141-бап, 1-бөлігі). Балама санкциялар сотқа кінәлі адамға
бірнеше жазалардың ең әділін, тиімдісін таңдап алуға жол береді.
Қылмыстық жаза тек сотпен және айыптау үкімі арқылы тағайындалады.
Ешқандай басқа мемлекеттік органның, қоғамдық ұйымдардың қылмыстық жазаны
қолдануға құқығы жоқ. Бұл қылмыстық жазалау саясатының конституцияда
бекітілген принципі болып табылады. Конституцияның 77 бабының 3 бөлігінің 1
бөлімшесінде: адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен
танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептелінеді – деп
бекітілген.4 Бұдан шығатын қортынды егер адамның белгілі бір қылмысқа
кінәлілігі сотта дәлелденбесе ол адамға қылмыстық жазаны қолдануға ешқандай
негіз болмайды. Сонымен қатар конституцияның 76-бабында сот шешімдерінің
үкімдері мен өзге де қаулыларының Республиканың бүкіл аумағында міндетті
күші болатындығы бекітілген3. Қылмыстық жазаны анықтау мен қолданудың
негіздемесі, тек қылмыс болып табылады. Құқықтың басқа салаларында тиісінше
өзге негіздемлер әкімшілік құқық бұзушылық, тәртіптік теріс қылық,
азаматтық-құқықтық деликтер болуы мүмкін.
Қылмыстық жазалардың жүйесі тұтастай алғанда және әрбір жекелеген
түрі өзінің қаталдығы бойынша құқықтық жауапкершіліктің басқа түрлерімен
салыстарғанда репрессивтік мәніске ие болады. Олар сотталғандардың құқықтық
шектелуінің көлемі бойынша және мемлекет атынан шығарылатын соттың айыптау
үкімінде жазаны тағайындау фактісінде көрсетілетін моралдық – саяси
айыптаушылығы бойынша да қаталырақ болады. Сонымен қатар кез-келген
қылмыстық жаза сотталғандық атағына ие қылады.
Жаза жүйесі (қылмыстық) құқықтың өзге салаларындағы құқықтық
жауаптылық түрлері жүйесімен салыстырғанда кеңірек және бас бостандығынан
айыру сияқты жазаның кейбір түрлері тек қылмыстық құқыққа ғана тән болады.
Қылмыстық жаза қылмыскерді, оған тиісті белгілі бір игіліктерден айырады
және қылмыскер мен оның іс-әрекетінің мемлекетпен теріс бағалануын
білдіреді. Қылмыстық жаза ол қолданылған тұлғаға сөзсіз жапа шектірді.
Жазаның нақ осы қасиеті оның қажетті белгісі болып табылып оны жаза ретінде
нақтылайды. Жапа шектіру, жаза арқылы қылмыскерлерді қорқыту үшін және
қоғамға қауіпті, тұрақсыз элементтерге әсер етуге қажет. Алайда жапа
шектіруді, қылмыстық жазаны қолданудың бірден-бір мақсаты ретінде
түсінбеуіміз керек.
Жазаның жапа шектіруі нәтижесінде ол объективті түрде және сөзсіз
қылмыскерге және айналасындағы адамдарға психикалық ықпал етеді, жалпы және
арнайы привентивті яғни, алдын-алу ықпалын тигізеді. Себебі, қылмыскерде,
өзге тұлғаларда жаза арқылы жапа шегуге ұшырағысы келмейді. Әрине,
қылмыстық жазаның белгілі бір тұлғаға қолданылуы ол адамның одан кейін
ешқандай қылмыс жасамауына кепілдік әсте бермейді. Дегенменде жазалардың
қандай жүйесі қабылданып, олар қалай қолданылса да жаза әрқашан алдын
алушылық ықпалын тигізген және тигізеді. Себебі қоғам мүшелерінің белгілі
бір көпшілігі қылмыстық жазалаудан қорыққандықтан қылмыс жасаудан бас
тартады.
Қылмыстың алдын алу үшін мемлекетпен алынатын шаралар шеңбері тек
жазалау шараларымен салыстырғанда әлдеқайда кең. Олардың арасында жаза
сипатына ие болмайтын мәжбүрлеу шаралары бар (медициналық, тәрбиелік).
Мәжбүрлеу шаралары болып табылмайтын қылмыстың әлеуметтік себептерімен
күрес шаралары. Мысалы, салауатты өмір салтын насихаттау, маскүнемдікпен,
нашақорлықпен күресу саясатын жүзеге асыру т.б. Қоғаммен қолданылатын
қылмыстылықпен күрес шаралары кей реттерде мәжбүрлеу шаралары бола отырып
ешқашан да жазалау шаралары болып табылмайды.
Егерде қылмыстың жасалауының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары жапа шектірмейтін болса ол жазалау шарасы болып
табылмайды, ол тәрбиелеу сипатындағы немесе қауіпсіздік шарасы болуы
мүмкін. Атап айтқанда олардың қатарына қоғамдық қауіпті іс-әрекеттерді
жасаған кәмелетке толмағандарға қарсы қолданылатын тәрбиелеу шараларын
жатқызуға болады. Егер мәжбүрлеу шарасында теріс баға беру болса және ол
қоғамдық қауіпті іс-әрекеттердің алдын алу мақсатын көздесе, бірақ міндетті
түрде жапа шектіруі тиіс деген ұғым қалыптаспуы керек. Егер мәжбүрлеу
шарасында теріс бағалау элементі болмаса ол да жазалау шарасы болып
табылмайды. Ондай шаралар қатарына есі дұрыс еместерге қолданылатын
медициналық мәжбүрлеу шараларын жатқызамыз.
Мемлекетпен қолданылатын мәжбүрлеу шаралары қоғамға қауіпті іс-
әрекеттер үшін қолданыла отырып келесі талаптарға жауап бергенде ғана
жазалау шаралары болып табылады: 1) кінәліге жапа шектіреді; 2) кінәліге
және оның іс-әрекетіне мемлекет атынан теріс баға беріледі; 3) кінәлі
адамның және басқа тұлғалардың болашақта қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді
жасауының алдын алу мақсатын көздейді.5
Яғни жапа шектіру мен тәрбиелеу жазаның мазмұны болып табылады. Тек
аталған екі элементтің болуы барысында ғана біз жаза туралы айта аламыз.
Егер жапа шектіру тәрбиелеумен толықтырылмаса немесе егер тәрбиелеу жапа
шектірусіз қолданылатын болса онда аталған жағдайдың екеуінде де жаза
болмайды. Жаза өзінің мазмұны бойынша жапа шектіру бола отырып ол қорқытуды
туындатады, себебі жапа шектіру элементіне ие болғандықтан адамды
бірнәрседен айыруға ұшыратады. Сонымен бірге жаза тәрбиелеу бола отырып көз
жеткізуді туындатады ол жазаның нәтижесінде адамның жүріс-тұрысының белгілі
бір түріне және қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған тұлғаға теріс баға
берілуі арқылы пайда болады.
Егер жазаны қолдану барысында оның тәрбиелік мәні жоғалатын болса
онда одан тек қорқыту ғана қалады. Жапа шектіру тек өздігінен енді жаза
болып табыла алмайды себебі ол жазаның қоғам алдында тұрған, басқаша
айтқанда оған қоғам сенім білдіретін міндеттерді атқару қабілеті жоғалады.
Сондықтан жазаны қолдану заңды және ізгілікті болуы тиіс.
Енді қылмыстық жазаның құқық қолданудың ерекше формасы ретіндегі
теоретикалық мәселелеріне тоқталайық. Құқықтың әлеуметтік мәнісі адамдардың
жүріс-тұрысын реттеуден көрінетіні белгілі. Алайда мемлекетпен бектілген
құқықтық нормалар өзінің реттеуші ролін оларды жүзеге асырудың күрделі
механизмінсіз атқара алмайды.
Құқық нормалар әртүрлі нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар
негізінен бірқатар мән-жайлармен себептеледі: а) құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардың мазмұны және сипатының әр алуан болуы: б) адамдардың
жүріс-тұрысына құқықтың ықпал ету құралдарының әртүрлі болуы: в) құқық
нормасы мазмұнының өзіндік ерекшелігі: г) әлдеқандай субъектінің құқықтық
реттеудің жалпы жүйесіндегі алатын орны, оның заңи ережелерге көзқарасы: д)
құқыққа сай жүріс-тұрыстың сыртқы көрінісінің нысаны.6
Субъектілердің іс-әрекеттерінің, олардың белсенділік деңгейі мен
бағытталулары бойынша құқықты сақтау, орындау, пайдалану және қолдануды
бөліп көрсетуге болады.
Жоғарыда аталғандардың алғашқы үшеуі олардың барысында заң нормалары
қоғамдық қатынастар субъектілерінің әрекеттерімен тікелей жүзеге
асырылғандықтан құқықты тікелей жүзеге асыру нысандары деп аталады. Құқық
қолдану, оны жүзеге асырудың ерекше нысаны ретінде оқшауланады. Құқық
қолдану дегеніміз құқықты жүзеге асыруға бағытталған мемлекет қызметінің
бір нысаны болып табылады. Мемлекет өзінің қызметінде екі негізгі
функцияларды жүзеге асырады: құқықтық нормалар ережелерінің орындалуын
ұйымдастыру, дербес актілер көмегімен позитивті (дұрыс) реттеу; б) құқықты
бұзылудан сақтау және қорғау. Құқық қолдану жүзеге асырудың ерекше формасы
ретінде орындау, сақтау және пайдаланудан бірқатар сипаттық белгілерімен
ажыратылады.
Біріншіден құқық қолдану мемлекеттің ұйымдастырушы биліктік қызметі,
ол арқылы қоғамдық қатынастардың әртүрлі субъектілерінің арасындағы өзара
қатынастарға ұйымдасқан негіздерді қалыптастыру жолымен қоғамдық өмірді
тәртіпке келтіру, белгілі бір мәселелерді шешу құзіретті органдардың қолына
топтастырылады.
Аталған қызмет өмірдегі жағдайларды шешудің ерекше амалдарымен
байланысты болғандықтан кәсіби білімді, тәлімді талап етеді. Осыларды
ескере отырып мемлекет арнайы субъектілерді бекітіп, оларды осындай
қызметті жүзеге асыру үшін биліктік өкілеттіктерге ие қылады. Олардың
қатарына сот, прокуратура, полиция сияқты органдарды жатқызуға болады.
Құқық қолданудың мақсаты – құқық қолданушылардың жеке басының
қажеттіліктерін және тек құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырушы
тұлғалардың қажеттіліктерін емес, бүкіл қоғамның қажеттіліктерін және
мүдделерін қанағаттандыру болып табылады.
Екіншіден, құқық қолдану арнайы әдебиетте құқық-қолданушылық
қатынастар деген атауға ие болған, нақты құқықтық қатынастар шеңберінде
жүзеге асырылады.
Құқық қолдану субъектісі – Мемлекет арқылы тиісті құзіреттерге ие
болған құқық қолданушылық қатынастарының белсенді қатысушысы, оған құқық
қолдану актісінің көмегі арқылы нақты өмірдегі жағдайларды шешу бағытында
негізгі рөл беріледі.
Үшіншіден, құқық қолдану қызметі ерекше, процессуалдық заңмен
бекітілген нысанада жүзеге асырылады. Бұл өз кезегінде қоғамдағы құқық
тәртібі мен заңдылықты нығайтуға, жеке адамдардың мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге ықпалын тигізеді.
Қылмыс жасаған тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту барысында
құқық қолдану процессі барынша күрделі болып табылады. Жалпы айтқанда құқық
қолдану процессі үш негізгі сатыдан тұрады: а) істің оқиғалық негізін
анықтау; б) істің заңи негізін анықтау; в) іс бойынша шешім қабылдау.
Нақты іс бойынша құзіретті органдардың шешімі бекітілетін құқық
қолдану актісі, құқық қолдану қызметінің ресми нысаны және қортындысы болып
табылады.
Ендеше соттың айыптау үкімі арқылы бекітілетін, тағайындалатын
қылмыстық жаза да құқық қолдану қызметінің бір түрі және ол осыған
құзіретті бірден-бір мемлекеттік орган сот арқылы жүзеге асырылады.
Жоғарыда айтылғандардан қылмыстық жазаның негізгі белгілерін анықтап
оның ұғымын тұжырымдауға болады.
Біріншіден, қылмыстық жаза – мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
қылмыстық заңмен ғана белгіленеді.
Екіншіден, мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретіндегі қылмыстық жазаны
мемлекет атынан тек қана сот тағайындайды.
Үшіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан
босату, сондай-ақ тағайындалған жазаны жеңілдету де сот арқылы жүзеге
асырылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде ашықтан-ашық тағайындалады.
Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке немесе
лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімдіде босата алмайды, заңды
күшіне енген сот үкімі мемлекеттік, жеке кәсіпорын, ұйым, мекеме, лауазымды
және жай адамдардың орындауы үшін Республика аумағында міндетті болып
табылады.
Бесіншіден, Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары ретінде қылмыстық жаза
қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмысты жасаған кінәлі адамға қолданылуы
мүмкін. Жоғарыда айтылған теориялық тұжырымдарды нақтылайтын болсақ,сот
үкімі арқылы қоғамға қауіпті қолсұгушылық жасаған адамды қылмыстық жазаға
тарту мемлекеттің, атап айтқанда оның ерекше органы соттың заңи құзіретімен
жүзеге асырылатын құқық қолдану қызметі болып табылады. Қылмыстық жазаның
тек сот арқылы, мемлекет атынан қолданылуы оның қоғам өміріндегі
маңыздылығын көрсетеді.
І – 2. Жаза жүйесінің түсінігі және жазаның жекелеген түрлерінің
атқарылуы.
Соттардың құқыққолданушылық қызметі негізінен алғанда, қылмыс жасаған
адамдарға үкім шығару нысанында жазалау шараларының нақты түрін тағайындау
арқылы жүзеге асырылады. Сот жасалған қылмыстың сипатын және оны жасаған
тұлғаның қоғамдық қауіптілік дәрежесін толық ескеретін, барынша
дербестендірілген жазаны таңдап алуы үшін қылмыстық заңнамада өздерінің
мазмұны ажыратылатын, әсер ету сипаты, шарттары, шектері мен қолданылу
тәртібі бойынша әртүрлі болып табылатын жаза түрлері қарастырылған.
Жазалардың түрлерінің тізбесі заңмен бекітілген. Сот сотталған адамға
тек қылмыстық заңмен тікелей қарастырылған жазаны ғана қолдана алады. Бұл
заңдылықтың сақталуын және қылмыстылықпен күрестегі жазалау саясатының
бірлігін қамтамасыз етеді.
Жазаның жүйелері деп қолданылып жүрген қылмыстық заңда белгіленген,
соттар үшін міндетті және тұжырымды, ауырлығына қарай белгілі тәртіппен
орналасқан жазаның түрлерін айтамыз.7
Сотталған адамға ықпал ету сипаттары жазаның түрлерін төмендегідей
топтарға бөлуге болады:
1. Сотталған адамға моралдық жағынан әсер ететін жаза түрлері. Олардың
қатарына қоғамдық жұмыстарға тарту, арнаулы, әскери немесе құрметті
атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік
сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру.
2. Сотталған адамның құқығына шек қоюмен байланысты жаза түрлері:
белгілі бір лауазым атқару немесе белгілі бір қызметпен шұғылдану
құқығынан айыру, әскери қызмет бойынша шектеу.
3. Сотталған адамды материалдық жағынан айыруға байланысты жазалар:
түзеу жұмыстары, айыппұл, мүлікті тәркілеу;
4. Сотталған адамның құқығынан немесе бас бостандығынан айыруға
байланысты жаза түрлері: өлім жазасы, бас бостандығынан айыру,
қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау.
Әрекет ететін қылмыстық заңда қарастырылған барлық жазаларды
төмендегідей етіп бөлуге болады: негізгі және қосымша, жалпы және арнайы,
мерзімді және мерзіммен байланысты емес, еңбекпен түзету арқылы әсер етумен
байланысты және олармен байланысты емес. Жаза түрлерін аталған топтар
бойынша сыныптау негізіне әртүрлі негіздемелер жатқызылады. Мысалы, бір
тұлғаға оның жасаған қылмысы үшін бірнеше жазаның біріктірілуі барысында
негізгі және қосымша жазалар бөлініп көрсетіледі.
Негізгі жазалар дегеніміз басқа жазалармен біріктірілмей дербес
тағайындалатын жазалар болып табылады. Негізгі жазалардан айырмашылығы
қосымша жазалар көмекші сипатқа ие болады. Олар жазаны барынша
дербестендіруге олардың тәрбиелік тиімділігін арттыруға ақыр аяғында
олардың мақсатына қол жеткізудің сенімділігін қамтамасыз етуге қызмет
атқарады. Қосымша жазалар дербес түрде тағайындалмайды тек негізгі
жазаларға қосылып тағайындалады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі бойныша қылмыс жасады деп танылған адамдарға мынадай негізгі
жазалар: айыппұл салу; белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу
жұмыстары; әскери қызмет бойынша шектеу; бас бостандығын шектеу; қамау;
тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім жазасы
қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар сотталғандарға негізгі жазалардан басқа
мынадай қосымша жазалар: арнаулы, әскери немесе құрметті дәрежесінен,
біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру: мүлкін тәркілеу
қолданылуы мүмкін. Заңда бекітілген талаптар бойынша айыппұл салу және
белгігі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру жазалаудың негізгі де қосымша да түрлері ретінде қолданылуы
мүмкін.
Жазаны тағайындау кейбір шарттардың сақталуымен байланысты.
Біріншіден, негізгі жазалар бір-бірімен біріктірілген түрде тағайындала
алмайды. Екіншіден мүлкін тәркілеу және арнаулы, әскери немесе құрметті
атағынан айыру түріндегі қосымша жазалар дербес түрінде тағайындала
алмайды. Олар тек негізгі жазамен біріктіріліп ғана тағайындалады.
Жалпы және арнайы жазалар жаза қолданылатын субъектінің
ерекшеліктеріне тәуелді түрде бөлінеді. Қылмыс субъектісі белгісіне ие
болатын кез-келген тұлғаға тағайындала алатын жазаларды жалпы жазалар
қатарына жатқызамыз. Субъектілердің заңмен қатаң шектелген шеңберіне ғана
қолданыла алатын жазалар арнайы жазалар деп аталады. Мысалы, тек әскери
қызметкерлерге ғана тағайындала алатын әскери қызмет бойынша шектеу,
тәртіптік әскери бөлімде ұстау жазаларын арнайы жазалар қатарына жатқызуға
болады.
Мерзімдік және белгілі бір мерзіммен байланысты емес жазалар олардың
сипаты бойынша бөлінеді. Мерзіммен байланысты жазалар қатарына соттың үкімі
бойынша анықталатын ең төменгі және жоғарғы мерзімдік шектері бар жазалар
жатады. Бас бостандығынан айыру, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, қамау,
әскери қызмет бойынша шектеу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту
жазаларын қолдану заңда көрсетілген мерзімдермен байланысты болғандықтан
оларды мерзіммен байланысты жазалар қатарына жатқызамыз. Кейбір жазалар
өзінің сипаты бойынша оларды өтеу әлдеқандай мерзіммен байланысты болмайды.
Олардың қатарына айыппұл, арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, биліктілік сыныбынан және
мемлекеттік наградаларынан айыру, мүлкін тәркілеуді жатқызуға болады.
Соңында жазаларды мазмұны және сипаты бойынша еңбектік-түзету әсер
етумен байланысты және олармен байланысты емес жазаларға бөлуге болады.
Олардың қатарына қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстарын жатқызамыз
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында бекітілген
жазалардың жүйесі Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінің 40-бабында бекітілген
жаза түрі айыппұлмен басталады. Жұмысымыздың осыған дейінгі тарауында біз
жалпы жаза жүйесінің оның құрамына кіретін жазалардың жекелеген түрлерінің
жеңілінен ауырына қарай орналастырылатынын айтқан болатынбыз. Ендеше
айыппұл қылмыстық жазалардың ішіндегі жеңіл түрі болып табылады. Айыппұл
Қылмыстық Кодексте көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау
сәтіне қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне
сәйкес келетін мөлшерде, не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс
жасаған сәтіне белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшерінде
тағайындалатын ақша өндіріп алу болып табылады. Айыппұл негізгі және
қосымша жаза ретінде де қолданыла алады. Айыппұл қосымша жаза ретінде ҚК-
тің ерекше бөлімінде қарастырылған реттерде ғана қолданыла алады. Айыппұл
еңбекке қабілетсіз деп танылған, тұрақты жұмысы жоқ немесе оқу орындарында
өндірістен қол үзіп оқитын адамдарға түзеу жұмыстарының орнына тағайындалуы
мүмкін.
Айыппұл Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық
есептік көрсеткіштің жиырма бестен, жиырма мыңға дейінгі шегінде немесе
сотталған адамның жалақысының немесе екі аптадан бір жылға дейінгі
кезеңдегі өзге де табысының мөлшерінде тағайындалады. Айыппұлдың мөлшерін
жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның мүліктік жағдайын ескере
отырып сот белгілейді. Негізгі жаза ретінде тағайындалған айыппұлды
төлеуден әдейі жалтарған жағдайда ол қоғамдық жұмыстарға тартумен, түзеу
жұмыстарына немесе қамауға алуға ауыстырылуы мүмкін. Бұл – тиісінше бір ай
түзеу жұмыстары немесе қоғамдық жұмыстарға тартудың 80 сағаты немесе
қамаудың 10-күні үш айлық есептік көрсеткішке теңестіріліп есептелінеді.
Сот үкімі заңды күшіне енгеннен кейін бір айдан кешіктірмей төленбеген
жағдайда және өзінің кірістерін және мүліктерін мәжбүрлеп өндіріп алудан
жасырған жағдайда айыппұлды төлеуден әдейі жалтару деп танылады. Сотталған
адам айыппұлды төлемеген жағдайда сотпен берілген атқару-қағазының
негізінде мәжбүрлеп өндіріп алу арқылы орындалады. Айыппұлды өндіріп алу
барысында тәркілеуге жатпайтын мүліктер алынбауы тиіс. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық атқару кодексінің 22 бабында айыппұл ретіндегі
жазаның атқарылу тәртібі бекітілген ол бойынша сотталған адам үкімі заңды
күшіне енгеннен кейін бір айдан кешіктірілмей айыппұлды төлеуге міндетті
екендігі бекітілген. Егер сотталған адамның айыппұлды бір мерзімде төлеу
мүмкіндігі болмаса сотталған адамның өтініші бойынша айыппұлды төлеу алты
айға дейінгі мерзімге ұзартылады немесе оны бөліп төлеуге мүмкіндік
беріледі. Айыппұлды тағайындаған сот үкімі жарияланғаннан кейін оны
тағайындаған сот сотталған адамды оның 30 күн ішінде төлеу міндеттілігін
және ол төлемеген жағдайда мәжбүрлеу арқылы төлейтіндігін ескертеді.
Айыппұлды төлеуді кейінге қалдыру оны алты айдан аспайтын мерзімге кейінгі
қалдыруды, немесе айыппұлды бөліп төлеуге рұқсат беруді білдіреді. Ондай
жағдайда сот айыппұлдың әрбір бөлшегінің төленетін мерзімін нақты белгілеуі
тиіс. Оның барысында айыппұлдың соңғы бөлшегі үкімнің заңды күшіне енген
күнінен бастап есептегенде, берілген мерзімнің ішінде төленуі тиіс.
Айыппұлды төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп төлеуге соттың рұқсат етуі
сотталған адамның, оның қорғаушысының, жақын туыстарының өтініштері немесе
прокурордың ұсынысымен немесе соттың өзінің бастамасы бойынша жүзеге
асырылады. Айыппұлды төлеуді кейінге қалдырудың немесе оны бөліп төлеудің
негіздемесі қатаң реттелмеген. Аталған жеңілдіктер сотталған адамға
айыппұлды бірден төлеуге мүмкін болмауының себептерін ғана көрсетеді.
Сотталған адамның пікірлерінің негізділігін сот бағалайды. Сотталған
адамның өтініші қиын материалдық жағдайының болуында, аурулы болуы,
жүктілігі, жас балаларының болуы өрт немесе басқа да табиғи апаттардың
болуында қанағатандырылуы мүмкін. Айыппұлды бірден төлеудің мүмкін болмауы,
сотталған адамның туыстарының аурулы болуы, асырауында адамдардың болуы
себеп болуы мүмкін. Сотталған адамның дәлелдемелері сотпен тексеріліп
бағалануы тиіс. Айыппұлды бірден төлеудің мүмкін болмауы жағдайынан
сотталған адамның материалдық жағдайын айыппұлды төлеудің тіптен мүмкін
болмауы жағдайынан айырып білу керек. Аталған жағдай заң өндіріп алуға
рұқсат беретін мүлкі немесе басқа да табысы жоқ адамның еңбек қаблеттілігін
жоғалтуы барысында кездесу мүмкін. Сотталған адам тиісті медициналық және
өзге де құжаттарды өткізуге тиіс, сонымен қатар сот орындаушысымен
жасақталған және судьямен бекітілген өндіріп алуға болмайтындығын сотталған
адамның мүлкінің жоқтығы туралы актіні табсыруы қажет. Сотталған адам өзіне
салынған айыппұлды тиісті мерзімде төлемеген жағдайда сот төрағасы немесе
судья сот орындаушысына айыппұлды мәжбүрлеу арқылы өндіріп алу туралы
орындау қағазын береді. Ол жөнінде финанс органына хабарлама жасайды.
Сотталған адамға, айыппұлдың мәжбүрлеп орындалуы туралы қатеріне беріледі.
Айыппұлдың өндіріп алынуын қамтамсыз ету мақсатында сот орындаушысы мүлікті
тізімге алып оған тоқтау салуы мүмкін. Мүліктің тізімі судьямен бекітілуі
тиіс айыппұлды өндіріп алу: 1) сотталған адамның тоқтау салу және мүлікті
сату арқылы; 2) сотталған адамның жалақысына, зейнетақысына, степендиясына
немесе өзге де табыстарынан ; 3) сотталған адамның өзге адамдардың
қолындағы ақша соммаларынан және мүліктерінен өндіріліп алынуы мүмкін.8
Сонымен бірге өндіріп алу сотталған адамның ортақ меншіктегі үлесін
қоса алғандағы кез-келген мүлкімен, коммерциялық ұйымдардың жарғылық
капиталынан, ақшалардан, құнды қағаздардан солардың ішінде қаржы-қаражат
ұйымдарында және банкілерінде сақтаулы салымдардан және сенім білдіру
арқылы басқарылатын мүліктер мен ақшалардан өндіріліп алатындығын ескеру
керек.
Алдымен атқару құжатын орындау процессінде қарыздар адамға салынған
айыппұл өндіріліп алынады, содан кейін атқарылуға байланысты шығындар
өтеледі, қалған сомма өндіріп алушылардың талаптарын қамтамасыз етуге
жұмсалады. Бірнеше атқару құжаты болған кезде бірінші кезекте алиментті
өндіріп алу туралы талаптар, мүгедек болып қалу немесе денсаулыққа басқалай
залал келтіруімен байланысты зардаптың орнын толтыру жөніндегі,
асыраушысынан айырылуымен байланысты талаптар, еңбек құқықтық
қатынастарынан туындайтын жұмысшылардың талаптары орындалуға тиісті.
Мүлікті тізімге алу айыппұл соммасын өндіріп алуға қажетті мөлшерде
жүргізіледі. Егер айыппұл соммасын өндіріп алу үшін сотталған адамға тиісті
әртүрлі заттар тізімге алынатын болса оның сот орындаушысына қандай нәрсені
бірінші кезекте тізімге алу туралы өтініш жасауға құқылы. Осындай өтініш
үкімнің орындалуына кедергі келтірмейтін болса ол қанағаттаныдрылуы тиіс.
Сотталған адамның мүлкі айыппұлды өндіріп алуға жеткіліксіз болған
жағдайда мүліктің тізіміне сотталған адамның өзге адамдармен ортақ меншікте
тұрған мүліктер енгізілуі мүмкін. Сот орындаушысы тізімге енгізілген
заттардың ортақ меншікте тұрғандығын көрсетеді және осы мүліктегі сотталған
адамның үлесін анықтау туралы сотқа ұсыныс түсіреді.
Сонымен қатар жазалаудың негізгі түрі ретінде тағайындалған айыппұлды
төлеуден әдейі жалтарған кезде Қылмыстық кодекстің 42,43 және 46-баптарында
көзделген ережелер сақтала отырып қоғамдық жұмыстарға, түзеу жұмыстарына
тартумен немесе тиісінше бір ай түзеу жұмыстары есебінен қамаумен, немесе
сексен сағат қоғамдық жұмыстарға тартумен немесе айыппұл соммасы орнына
тиісінше айлық есептік көрсеткіштің үш еселенген мөлшері есебінен он күндік
қамаумен ауыстырылуы мүмкін. Егер сотталған адам үкім заңды күшіне енгеннен
кейін тиісті уақыт ішінде төлемесе мәжбүрлеп өндіруден өзінің кірістері мен
мүлкін жасырған жағдайда айыппұлды төлеуден әдейі жалтару болып
табылатындығы заңда көрсетілген. Онда сотталған адамның айыппұлды төлеуге
мүмкіндігі бола отырып сот орындаушысының жасаған ескертулеріне қарамастан
төлемеуі мысалы, жұмыстан шығып кетуі, өзінің кірістерін және мүлкін
жасыруы төлеуден әдейі жалтару деп саналады. Айыппұл жазаның басқа түрімен
ауыстырылған кезде сотталған адам жаңадан тағайындалған жазаға тиісті
барлық құқықтық шектеулерге ұшырайды. Мәселен қоғамдық жұмыстарды бос
уақытында соның ішінде демалысы кезінде атқаруға тиісті болады. Түзеу
жұмыстарының тағайындалуы барысында сотталған адамның жалақысынан ұсталатын
ақшаның пайызы көрсетілуі тиіс, сотталған адам қылмыстық – атқару
инспекциясының жазбаша рұқсатынсыз өз еркімен жұмыстан шығып кетуге құқығы
жоқ. Қоғамдық жұмыстарды атқарудан әдейі жалтарған жағдайда ҚК-тің 42
бабында бекітілген ережелерге сай бостандығын шектеумен немесе қамауға
алумен ауыстырылуы мүмкін, ал түзеу жұмыстарын орындаудан әдейі жалтарған
жағдайда олар ҚК-тің 43 бабына сай бостандығын шектеумен, қамауға алумен
немесе дәл сол мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында біз өзіміз әңгімеленген
айыппұлдан басқа жазалардың төмендегідей түрлері бекітілген: 1) Белгілі
бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;
2) қоғамдық жұмыстарға тарту; 3) түзеу жұмыстары; 4) әскери қызмет бойынша
шектеу; 5) бас бостандығынан шектеу; 6) қамау; 7) тәртіптік әскери бөлімде
ұстау; 8) бас бостандығынан айыру; 9) өлім жазасы;
Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру мемлекеттік қызметте, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында белгілі бір лауазымды атқаруға не белгілі бір кәсіптік немесе
өзге де қызметпен айналысуға тыйым салудан тұрады.9 Белгілі бір лауазымды
атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру жазаның
негізгі түрі ретінде бір жылдан бес жылға дейінгі мерзімге және жазаның
қосымша түрі ретінде алты айдан үш жылға дейін мерзімге белгіленеді.
Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан қосымша жаза ретінде айыру, егер сот жасалған қылмыстың сипаты
мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін және кінәлі адамның жеке басын ескере
отырып, оның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығының сақталуы мүмкін емес деп таныса, ол ҚК-тің Ерекше
бөліміндегі тиісті бапта көзделмеген жағдай да тағайындалуы мүмкін. Аталған
жазаны бостандығын шектеуге, қамауға алуға, тәртіптік әскери бөлімде
ұстауға немесе бас бостандығынан айыруға қосымша жаза ретінде тағайындау
кезінде ол жазалаудың аталған негізгі түрлерін өтеудің барлық уақытына
қолданылады, бірақ бұл орайда оның мерзімі олардың өтелген сәтінен
басталады. Жазалаудың басқа негізгі түрлеріне қосымша жаза түрі ретінде
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру тағайындалған жағдайда, сондай-ақ шартты түрде заңды күшіне
енген сәттен бастап есептелінеді. Аталған жазаны сот жасалған қылмыстың
қоғамдық қауіптілігін және кінәлінің жеке басын ескере отырып олардың
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі қызметпен айналысу құқығын
сақтауы мүмкін емес деп санаған кезде тағайындалуы мүмкін. Аталған
лауазымдар немесе қызмет түрі қылмыс жасау үшін пайдаланылған болса жазаның
осы түрін қолдануға негіз болуы да мүмкін. Белгілі бір лауазымды атқару
құқығынан айыру мемлекеттік қызмет, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында қызмет атқаратын немесе белгілі бір кәсіби немесе басқалай
қызметті атқаратын тұлғаларға қолданылады. Сондықтан басқа ұйымдарда
лауазым атқаратын адамдарға жазаның бұл түрі қолданылмайды.
Сот үкімінде нақты лауазымдар және қызмет түрлері анық көрсетілуі
тиіс. Сотталған адам негізгі жазасын өтеп жүрген мекеменің әкімшілігі
белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру қосымша жаза ретінде қолданса сотталған адамды оған тиым
салынған жұымыстарға пайдалануға рұқсат етілмейді.
Аталған жазаны қолдану негізінен қызмет бабын немесе кәсіптік
қызметін пайдаланып қылмыс жасайтындардың қылмысты қайталап жасауына
тосқауыл қою, мұндай тәсілмен қылмыс жасаудан сақтандыру болып табылады.
Белгілі бір лауазым иесі болу немесе белгілі бір қызметпен шұғылданудың
өзара айырмашылығы мынада: біріншісі сотталған адамды мемлекеттік қызметте
белгілі бір лауазым иесі болуға тыйым салады. Мысалы, материалдық
жауапкершілікке байланысты лауазымдық қызмет атқармау. Екіншісі, сотталған
адамның белгілі қызметпен шұғылдануына тыйым салу. Мысалы, дәрігерлікпен
шұғылдануға, адвокаттықпен айналысуға тыйым салу. Бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жазаның келесі түрі қоғамдық жұмыстарға тарту
болып табылады.
Қоғамдық жұмыстарға тарту деп жергілікті өкімет органдары белгілеген
жұмыстарды сотталған адамның қоғамның пайдасына тегін істеуі айтылады.
Жазаның бұл түрі негізгі жаза ретінде Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі баптардың санкцияларына тікелей көрсетілген жағдайларда ғана
қолданылады. Қоғамдық жұмыстардың сот ұзақтығын 60 сағаттан 200 сағатқа
дейін, күніне 4 сағаттан аспайтын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz