М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.5
І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
1. М.Дулатовтың педагогикалық.психологиялық көзқарастары ... ... ...6.15
2. М.Дулатовтың ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ...16.30
II тарау. М.Дулатовтың педагогикалық идеяларының әдіснамасы
2.1. М.Дулатовтың этнопедагогикалық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ..30.35
2.2. М.Дулатовтың еңбектерін оқу.тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.47
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.50
IV. Пайдаланған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.52
V. Қосымша
І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
1. М.Дулатовтың педагогикалық.психологиялық көзқарастары ... ... ...6.15
2. М.Дулатовтың ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ...16.30
II тарау. М.Дулатовтың педагогикалық идеяларының әдіснамасы
2.1. М.Дулатовтың этнопедагогикалық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ..30.35
2.2. М.Дулатовтың еңбектерін оқу.тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.47
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48.50
IV. Пайдаланған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.52
V. Қосымша
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласында –қазақ ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие беру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындау проблемаларын шешу қажеттігін қойып отыр.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа Жолдауының «Қазақстан мұраты» бөлімінде былай айтылған: «...Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоты болдаы... Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның сакулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:». Сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –Қазақстан Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілде, орыс, шетел тілдерін меңгеру», - делінген. [1.2]
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені жүзеге асырудың перспективасы десек, онда «Білім туралы» заңды білім беру жүйесінің міндетті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар жасаудың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық мектебін жасау. Ұлттық мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған иммунопсихологиялық проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы, сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы, мектептегі оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі, оларға қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы басқаларды бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып өсетіндігінде. Сондықтан да ұлттық тәрбие ел болашағы.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа Жолдауының «Қазақстан мұраты» бөлімінде былай айтылған: «...Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоты болдаы... Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның сакулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:». Сондай-ақ Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –Қазақстан Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілде, орыс, шетел тілдерін меңгеру», - делінген. [1.2]
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені жүзеге асырудың перспективасы десек, онда «Білім туралы» заңды білім беру жүйесінің міндетті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар жасаудың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық мектебін жасау. Ұлттық мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған иммунопсихологиялық проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, «қиын» балалар, қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер мен аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы, сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы, мектептегі оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі, оларға қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы басқаларды бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі жолы екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып өсетіндігінде. Сондықтан да ұлттық тәрбие ел болашағы.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030
2. «Білім туралы» ҚР заңы, 1999 ж
3. Байтұрсынов А. Шығармалары. «Жазушы» 1989 ж
4. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік – тәрбиесі. Алматы 1995 ж
5. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының ғылыми методологиялық негіздері. «Хабаршы» 1995 ж
6. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік – тәрбиесі. Алматы 1995 ж
7. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының ғылыми методологиялық негіздері. «Хабаршы» 1995 ж
8. Мұқанов С. Халық мұрасы. «Қазақстан» 1974 ж
9. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы 1991 ж
10. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы. «Білім» 2003 ж
11. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой – пікірлер антологиясы. І том. Алматы. «Рауан» 1994 ж
12. Табылдиев Ә. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. Қазақ университеті. 1991 ж
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. «Білім туралы» ҚР заңы 1999 ж
15. Байтұрсынов А. Шығармалары. «Жазушы» 1989 ж
16. Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
17. Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
18. Әлсатов Т.Орта ғасыр ойшылдарының педагогикалық ой – пікірлері. Тараз 1999 ж
19. Қалиев С. Мыржақып Дулатовтың педагогикалық ой – пікірлері «Білім» 2003 ж
20. Бөлеев Қ.М.Дулатов Шығармалары. «Жазушы» 1991 ж
21. Бөлеев Қ.М.Дулатұлы. «Оян қазақ!» «Ана тілі» 1991 ж
22. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
23. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Х.Досмұхамбедов. Алматы «Санат» 1995
24. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы Алматы «Ана тілі» 1992 ж
25. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
26. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
27. Қалиев С. Молдабаев М. Иманбеков Б, «Этнопедагогика» Астана 2007 ж
28. Қалиев С. Молдабаев М. Иманбеков Б, «Этнопедагогика» Астана 2007 ж
29. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
2. «Білім туралы» ҚР заңы, 1999 ж
3. Байтұрсынов А. Шығармалары. «Жазушы» 1989 ж
4. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік – тәрбиесі. Алматы 1995 ж
5. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының ғылыми методологиялық негіздері. «Хабаршы» 1995 ж
6. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік – тәрбиесі. Алматы 1995 ж
7. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының ғылыми методологиялық негіздері. «Хабаршы» 1995 ж
8. Мұқанов С. Халық мұрасы. «Қазақстан» 1974 ж
9. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. Алматы 1991 ж
10. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының негіздері мен тарихы. «Білім» 2003 ж
11. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақтың тәлімдік ой – пікірлер антологиясы. І том. Алматы. «Рауан» 1994 ж
12. Табылдиев Ә. Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие. Қазақ университеті. 1991 ж
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. «Білім туралы» ҚР заңы 1999 ж
15. Байтұрсынов А. Шығармалары. «Жазушы» 1989 ж
16. Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
17. Дулатов М. Шығармалары Алматы «Жазушы» 1991 ж
18. Әлсатов Т.Орта ғасыр ойшылдарының педагогикалық ой – пікірлері. Тараз 1999 ж
19. Қалиев С. Мыржақып Дулатовтың педагогикалық ой – пікірлері «Білім» 2003 ж
20. Бөлеев Қ.М.Дулатов Шығармалары. «Жазушы» 1991 ж
21. Бөлеев Қ.М.Дулатұлы. «Оян қазақ!» «Ана тілі» 1991 ж
22. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
23. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Х.Досмұхамбедов. Алматы «Санат» 1995
24. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы Алматы «Ана тілі» 1992 ж
25. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
26. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
27. Қалиев С. Молдабаев М. Иманбеков Б, «Этнопедагогика» Астана 2007 ж
28. Қалиев С. Молдабаев М. Иманбеков Б, «Этнопедагогика» Астана 2007 ж
29. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім - тәрбиесі». Алматы «Санат» 1995
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
1. М.Дулатовтың педагогикалық-психологиялық көзқарастары ... ... ...6-15
2. М.Дулатовтың ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ...16-30
II тарау. М.Дулатовтың педагогикалық идеяларының әдіснамасы
2.1. М.Дулатовтың этнопедагогикалық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ..30-35
2.2. М.Дулатовтың еңбектерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-47
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48 -50
IV. Пайдаланған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-52
V. Қосымша
Кіріспе
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік
және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім
беру саласында –қазақ ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие
беру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен болашақ мұғалімдерді кәсіби
дайындау проблемаларын шешу қажеттігін қойып отыр.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің
және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 халыққа Жолдауының
Қазақстан мұраты бөлімінде былай айтылған: ...Олар бабаларының игі
дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында
жұмыс істеуге даяр болады. Олар... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы,
өз елінің патриоты болдаы... Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады:
оның сакулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру
жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –Қазақстан
Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері құрметтеуге, халық
дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің
жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да
халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да халықтарының
тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілде, орыс,
шетел тілдерін меңгеру, - делінген. [1.2]
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені жүзеге асырудың перспективасы десек, онда Білім туралы заңды
білім беру жүйесінің міндетті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар
жасаудың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық мектебін жасау. Ұлттық
мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған иммунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт
дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар,
қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер мен
аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі,
оларға қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы
басқаларды бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі
жолы екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау,
білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып
өсетіндігінде. Сондықтан да ұлттық тәрбие ел болашағы.
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық мектептің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистервег, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев, С.И.Гессен,
В.П.Сороко Росинский, А.П.Ярош болса, ал шығыс педагогикасының тарихында
ұлттық мектеп, ұлттық тәрбие және оған болашақ мұғалімдерді дауындау туралы
алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы педагогтары А.Байтүрсынов,
М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов т.б. болған.
Қазақстанда ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды, тарихи
тәжірибелерді, сан ғасырлық мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып,
қазіргі білім мазмұнын жаңғырту болашақ мұғалімдерді даярлау процесіне
жаңа талаптар қояды, солардың ең бастыларының бірі болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау проблемасы.
Зерттеу мақсаты: М.Дулатовтың педагогикалық идеяларын анықтау:
психологиялық көзқарастарын, ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
Зерттеу міндеттері: - М.Дулатовтың педагогикалық, этнопедагогикалық
идеяларын қарастыру.
- М.Дулатовтың еңбектерін оқу-тәрбие үрдісінде қолдану
- М.Дулатовтың педагогикалық көзқарасын сабақта оқып үйрену;
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық-педаогогикалық әдебиеттермен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әр тарау екі
бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
1.1. М.Дулатовтың педагогикалық-психологиялық көзқарастары.
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру,
ол үшін қазақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. Сол арқылы олар XX ғасырдың басында қазақ халқының болашағын
ойлап, оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі
білім мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен
бірлікте болуын дәлелдеді. [3]
Қазақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне
1962 жылы ие болған профессор Т.Тәжібаев өзінің 60-шы жылдардың басында
жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері
атты мақаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы
өнер және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөл атқарған дей келіп,
қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде
жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет Халықтық
педагогика терминін былай өндіріпті: Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін,
ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық
педагогикасы көп жинакталған.
Қазақ халық педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы қазақ ғалымдары
арасынан ең алғаш пікір айтқан профессор М.Ғабдуллин еді. Ол өзінің Ата-
аналарға тәрбие туралы кеңес атты ғылыми-зерттеу еңбегінде былай деп ой
қозғаған: Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты
түрде қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе. Біздің мақсатымыз -
революцияға дейінгі қазақ арасында жас ұрпақты еңбек пен ерлікке
тәрбиелеуде халықтың нені арман еткенін және баланы жастайынан
тәрбиелегенде өсе келе кім болуын көздегенін шолып өту. Мұндай шолудың
керек болып отырған себебі, біріншіден, халқымыздың бала тәрбиелеудегі
өткен кездегі арман-мақсатымен танысу, екіншіден, оларды бүгінгі күннің
тілек-міндеттерімен салыстыру еді. Мұндағы автордың мақсаты қазақ халқының
сан ғасырлық ұлттық тәлім-тәрбиелік дәстүрлерімен елді таныстыра отырып,
болашақ зерттеушілерге халқымыздың өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын
зерттеу қажеттігін, оны зерттейтін ғылымды анықтау керектігін керегендікпен
болжауы еді деп толық айтуға болады.
Ғылыми айналымға этнопедагогика терминін тұңғыш рет өндірген шуваш
ғалымы, профессор Г.Н.Волков екені XX ғасырдың 60 жылдары ортасында белгілі
болды. Ал Қазақстанда этнопедагогика терминін тұңғыш рет 1978 жылы
профессор Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді. Сондай-
ақ ол 90-шы жылдары Халықтық педагогика - халықтың тәрбиелеу және оқыту
туралы білімдерінің қосындысы, ал Этнопедагогика - халықтық тәлім-
тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы
ғылым саласы деп, оларға өз анықтамаларын нақты жасап, қазақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу проблемаларын анықтап берді.
Осындай әдіснамалық негіздерге сүйенген қазақ ғалым-педагогтары 1990
жылдан бастап қазақ халық педагогикасы мен оның тарихын зерттеуге ерекше
кірісті. [4]
Қазақстанда қазақ этнопедагогикасы және оның тарихы бойынша педагогика
ғылымдары докторы ғылыми дәрежесіне 14 адам ие болды, оның жетеуі -
Әмірғазин К., Балтабаев М., Ералин Қ., Қалиев С., Қожахметова К., Наурызбай
Ж., Ұзақбаева С. - қазақ этнопедагогикасынан; жетеуі - Жарықбаев К.,
Ильясова А., Көбесов А., Құнантаева К., Халитова I., Тәнекеев М., Әлсатов
Т. - қазақ этнопедагогикасының тарихынан қорғаған. Ал педагогика
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертациялардың саны
89 болды, олардың 60-ы қазақ этнопедагогикасынан, 29-ы қазақ
этнопедагогикасының тарихынан қорғалды. Барлығы - 103 диссертация болды.
Қазақ этнопедагогикасынан ғылыми-зерттеу жұмысы соңғы 10 жылда ерекше
қарқынмен жүргізіліп жатқанын және олардың нәтижелері республиканың
үздіксіз білім беру жүйесіне өндірілу барысын 1-кестеден көруге болады.
Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі - XIX ғасырдың екінші жартысы
және ол осы тұстағы ағартушы-демократ, ойшыл зиялылардың еңбектерімен тығыз
байланысты десек те, шын мәнінде, сол ғасырдың аяғына дейін қазақ
(этнопедагогикасы мен этнопсихологиясы дербес ғылым дәрежесіне көтеріле
алмады. Оның бірнеше себептері болды. Біріншіден, Қазақстаңда қоғамдық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, ғылыми терминдер
әлі қалыптасып жетілмеген болатын. Екіншіден, әр ғылым саласын жеке ғылыми
тұрғыда зерттейтін ғалымдар жетіспеді. Үшіншіден, ғылым салаларын
өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық база (арнаулы зерттеу мекемелері
мен баспа орындары) болмады. [5]
Кейін еліміздің экономикалық және мәдени-әлеуметтік өмірінде болған
өзгерістер мен ілгерілеулер ғылым мен мәдениеттің, оқу-ағарту ісінің өркен
жаюына мүмкіндік туғызды. Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары
ашылып, ғылым мен мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлар көбейді.
Ғылымның сан-саласын қамтитын ғылыми-зерттеу институттары ашылып, оларға
басшылық жасайтын орталық -Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы құрылды.
Республикада соңғы 60 жыл ішінде педагогика ғылымының дамып,
қалыптасуына ондаған баспа, орындарының, ғылыми-әдістемелік арнаулы
журналдар мен газеттердің ашылуы, жыл сайын жүздеген оқулықтар мен ондаған
ғылыми-педагогикалық зерттеу еңбектерінің шығуы да игі әсерін тигізді. Бұл
істе 1933 жылы Қазақ КСР Халық ағарту комиссариаты жанынан тұңғыш құрылған
Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл атқарды.
Педагогика, психология ғылымдарының терминдерін қалыптастырып, арнайы
зерттеу еңбектері мен оқулықтарын, сөздіктерін жасауда, сөйтіп бұл ғылым
салаларын қалыптастыруда 1920-1935 жылдары Ә.Диваев, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жұбанов, Н.Құлжанова,
М.Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сияқты біртуар зиялы азаматтар орасан зор еңбек
сіңірді. 1950-1980 жылдарда Ә.Сыдықов, Р.Г. Лемберг, А.П. Нечаев,
Т.Тәжібаев, Е. Бекмаханов, Ә.Сембаев, Ә.Қоңыратбаев, Ш.Кәрібаев,
С.Қожахметов, М.Ғабдуллин, Қ.Жарықбаев, М. Мұқанов, Қ.Бержанов, т.б.
ондаған көрнекті педагог-ғалымдар бұл іске белсене атсалысып, қазақ
этнопедагогикасына қатысты елеулі монографиялық зерттеу еңбектерін
қалдырды. Сөйтіп, Қазақстанда ұлттық педагогика, психология ғылымдары, шын
мәнінде, ХХ ғасырдың 20-30- жылдарында қоғамдық ғылымдар ішінен дербес
ғылым болып бөлініп шығып, қалыптаса бастады. [6]
Бұл еңбектің төртінші трауында қазақ этнопедагогикасының туып,
қалыптасу кезеңі (1920-1937жж.) жайында сөз болады да, оның ғылыми-
теориялық негіздерін арнайы зерттеу ісімен айналысқан Ә.Диваев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.
Аймауытов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, М.Әуезов, еңбектеріне талдау жасалады.
[7]
Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихының түп тамыры
көне мәдени мұра-халықтық педагогика мен VI ғ. Орхон-Енісей жазуларынан
басталып, орта ғасыр ойшылдарының парасатты тәлімгерлік ой толғаныстарымен
толысып, XIV—XIX ғ.ғ. ақын-жыраулардың терме, толғауларында жалғасып, XIX
ғ. екінші жартысында өмір сүрген қазақтың ғұлама ағартушы-демократ ұлдары:
Шоқан, Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт еңбектері арқылы өркен жайғанымен, шын
мәнінде Қазан төңкерісіне дейін педагогика, психология ғылымдары дербес
ғылымдық дәрежеге көтеріліп жетпеген еді. Оның бірнеше себептері болды.
Біріншіден, Қазақстанда қоғамдық ғылымдардың сан салалы тараулары бір-
бірінен дараланып бөлініп шығып, ғылыми терминдері қалыптасып жетілмеген
болатын. Екіншіден, әр ғылымның салаларын жеке-жеке ғылыми тұрғыда
зерттеуші ғалымдардың жоқтығы, үшіншіден,— ғылым салаларын өріс-тетерлік
ғылыми-техникалық материалдық базаның (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа
орындарының) болмауы себеп болды. [8]
Қазан төндерісінен кейін еліміздің саяси-экономикалық және мәдени-
әлеуметтік өмірінде болған ұлы өзгерістер мен жаңалықтар ғылым мен
мәдениеттің, оқу- ағарту ісінің барлық саласының өркен жаюына толық
мүмкіндік туғызды. Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары ашылып,
ғылым мен мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлардың көбеюіне жағдай
жасалды. Ғылымның сан саласын қамтитын ондаған ғылыми зерттеу институттары
ашылып, оларға басшылық жасайтын орталық Қазақстан ұлттық Академиясы
құрылды. Оларда 4,5 мыңнан астам ғылыми қызметкерлер еңбек етті. Оның
ішінде Академияның 53 толық мүшесі, 85 мүше-корреспонденті, 204 ғылым
докторлары, 1486 ғылым кандидаттары бар.
Республикада соңғы 50 жыл ішінде педагогика ғылымының дамып
қалыптасуына ондаған баспа орындарының ашылып, 5 ғылыми-методикалық арнайы
журналдар мен 2 газеттің халыққа қызмет етуі, жыл сайын жүздеген оқулықтар
мен ондаған ғылыми педагогикалық зерттеу еңбектерінің шығуы да игі әсерін
тигізді. Бұл істе 1933 жылы Қазақ ССР Халық ағарту комиссариаты жанынан
тұңғыш құрылған педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл
атқарды.
Педагогика, психология ғылымдарының терминдерін қалыптастырып, арнайы
зерттеу еңбектері мен оқулықтарын жасауда, сөйтіп бұл ғылым салаларын
қалыптастыруда 1920—1935 жылдары Ш. Құдайбердиев, А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, X.
Досмұхамедов, Қ. Кемеңгеров, Қ. Жұбанов, С.
Асфендияров, Н. Құлжанова, Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сияқты біртуар асыл
азаматтар орасан зор еңбек етсе, ал 1935—80 жылдарда М. Әуезов, Ә.
Сыдықов, Р. Г. Лемберг, А. П. Нечаев, Т. Тәжібаев, Е. Бекмаханов,
Ә. Сембаев, Ә. Қоңыратбаев, Ш. Кәрібаев, С. Қожахметов, М. Мұқанов,
М. Ғабдуллин, Қ. Бержанов т. б. ондаған көрнекті педагог ғалымдар
белсене ат салысып, бірнеше монографиялық зерттеу еңбектерін қалдырып
кетті. Сөйтіп, педагогика, психология ғылымы шын мәнісінде XX ғ. алғашқы
20—30-жылдарында қоғамдық ғылымдар саласынан бөлініп, жеке ғылым саласы
болып қалыптаса бастады.
Этнопедагогика ғылымы орыс, Батыс елдерінде XVII-XVIII ғасырлардан
бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайы, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде, оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші кезең - XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың
ұлттық тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш зерттеу
еңбектерін жазған Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демократ ағартушылар мен орыс,
Батыс саяхатшы, этнограф ғалымдарының (Э.С.Вульфсон, П.С.Паллас, А.Вамбери,
А.Левшин, В.Радлов, А.Янушкевич, Н.Г.Потанин, Н.Л.Зеланд, т.б.)
қолжазбалары десек, екінші кезең -XX ғасырдың алғашқы 20-30-жылдарында бұл
істі ғылыми тұрғыда арнайы қарастырып сөз еткен Ә.Диваев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов,
Н.Құлжанова, М.Әуезов, т.б. болды. Яғни, бұл кезеңді қазақ
этнопедагогикасының ғылым ретінде туып, қалыптасу кезеңі деп қараймыз.
Үшінші кезең - 35-40 жылдық үзілістен кейін (1970-2005 ж.ж.) қазақ
этнопедагогикасының қайта жанданған, даму дәуірі деп аламыз. (Ол кезеңге
кейін тоқталамыз, № 5 кесте).
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы XIX ғасырдың екінші жартысында
өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз. [10]
Қазақ Қазақ Қазақ
этнопедагогикасының туу этнопедагогикасының этнопедагогикасының даму
кезеңі (ХІХ ғ. 2 қалыптасу кезеңі кезеңі (1970-2005) және
жартысы), оның белсенді (1920-1930 жж). Және олоның қайраткерлері
қайраткерлері кезеңдегі қайраткерлер
Ш.Уәлиханов Қазақтың зиялы М.Ғабдуллин
Ы.Алтынсарин оқымыстары: Б.Момышұлы
А.Құнанбаев С.Торайғыров Б.Адамбев
2.Орыс, Батыс Ә.Диваев Ш.Ахметов
саяхатшы-ғалымдары: А.Байтұрсынов М.Әлімбаев
П.С.Паллас Ш.Құдайбердиев Қ.Жарықбаев
Э.С.Вульфсон М.Дулатов С.Қалиев
А.Бамбери М.Жұмабаев Ә.Табылдиев
А.Левшин Ж.Аймауытов С.Ұзақбаева
А.Янушкевич Х.Досмұхамедов М.Балтабаев
Н.Г.Потанин Н.Құлжанова И.Бөлеев
Н.Л.Зеланд М.Әуезов Ж.Наурызбай
В.В.Радлов, т.б. С.Сейфуллин М.Құрсабаев
М.Смайылова
М.Оразаев
Қ.Қожахметов, т.б.
Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен (VI ғ.,
Түрік қағанаты) бастау алып, куні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан
рухани мұраның бірі — халықтық педагогика. Халықтық педагогика,—делінген
Қазақ кеңес энциклопедиясында,— тәрбие жөніндегі халықтың педагогикалық
білім тәжірибесі. Халық педагогикасын зерттеу негізіне педагогикалық мазмұн
мен бағыттағы халық ауыз әдебиетінін шығармалары, этнографиялық
материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халықтық ойындар, семья
тәрбиесінің тәжірибелері т. б. жатады... Халық педагогикасының негізгі
түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді ұрпақтан
ұрпаққа қалдыру (XI том, Алматы, 1977, 591-бет). Ғасырлар бойы қалыптаскан
ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын жадына біртіндеп сіңіріп
отыратын арнаулы жолдар, тигсті тәсілдер де. болған. Мәселен, мақал-
мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптар
насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда — ақыл-ой тәрбиесі, өлең, жыр-
дастандарда — әсемдік (эстетикалық) тәрбиесінің негізгі принциптері, ал
ертегілер халықтық тәрбиснің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік
материал ретінде пайдаланылған. Демек халықтық педагогика — тәлім-тәрбиелік
ой-пікірдің ілкі бастауы, халыктың рухани мұрасы. [11]
Бұл жердегі еске алатын негізгі жайт: осындай халықтық мұралардың бәрі
бірдей кәдеге жарай бермейді, олардың озығымен қатар тозығы да бар. Ең
негізгі мәселе — бұларды бүгінгі күннің талап-тілегімен байланыстыра
пайдалана білу болмақ. Халықтық педагогикамен қатар этнопедагогика дейтін
атау да жиі қолданылады. Этнопедагогика — халықтық тәлім-тәрбиені, оның
тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылымсаласы. Ол
халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыратын өткел
іспеттес ғылым.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешіндік сөздер мен айтыс-
теруелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің
негізгі түйіні — адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене,
отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысаты: қоғамдық орындары
(ясли, балалар бакшасы, т. б.) болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан
кеңінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы
тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның
құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе де, жапан дүзде жолсыз жерлермен
жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол тауып, қаршадайынан-ақ есіту, көру
сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды табатын ізшіл де,
құралайды кезге атып түсіретін мерген де болған. Кәсібі, тіршілігі мал
шаруашылығына байланысты болғандыктан, бала 5—6 жасынан-ақ ат құлағында
ойнай бастайды.
Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз есте сақтайтын кабілеті күшті,
әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір қызық ертегілерді, жыр-
дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу корын
байытып, мағыналы да мәнді сөйлеуге жаттыктыра беретін. Халықтық шығармалар
ішіндегі әржақты айқын бейне, қызыкты оқиға, әдемі қисын, жақсы ұйқас —
бәрі-бәрі балаларды қуантып, еліктіре әсер етіп, ой-пікірін шыңдап отырған.
Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде
негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. Біріншіден, тәрбие
басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына әдепті бол
дегенді басты міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды,
мейірімді болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға
баулыған. Төртіншіден, адал, шыншыл болуға үйреткен. Бесіншіден, өнегелі
ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап, ақпа құлақ болмай, құйма.
құлақ бол дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді,
ата-ананы сыйлап, кұрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған.
Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін
әдепті азамат бол, әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін (мұрны пұшық,
көзі қисық, аяғы ақсақ т. б.) бетіне баспа деп үйреткегі: Сегізіншіден, ел
қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған жұмса
дегенді ерінбен-жалықпай айтып қана койман, жеке өнегелер арқылы көрсетіп
отырған.
Халықтық педагогиканың әр түрлі жақтарын сөз еткенімізде, алдымен
дене тәрбиесін бірінші орынға қоюдың өзіндік себеп, дәлелдері бар. Өйткені
адам баласы алғаш дуниеге келген күнінен бастап дене тәрбиесі қолға
алынады, содан кейін біртіндеп еңбекке, ойынға үйрету тәрбиесі жүргізіледі.
Ақыл-ой сол еңбектің нәтижесінде қалыптасып дамиды. Ал адамгершілік
тәрбиесі баланың сана-сезімі оянған кезде жүргізілетін тәрбиенің жиынтығы
іспеттес. [12]
Енді халықтық педагогикадағы тәрбиенің жекелеген түрлеріне жеке-жеке
тоқталайық.
1.2. М.Дулатовтың ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәні.
Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты оқу-ағарту ісінде оның
басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 бағдарламасында көрсетілгеңдей...
Қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-
дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші
ұлттардьің бірлігін қамтамасыз етуді, олардың саяси экономикалық және
мәдени байланысын мемлекеттік қазақ тілі мен халықаралық қатынас тілі -
орыс тілінің жетіліп көркеюіне баса назар аудару, т.б. болмақ. Бұл пәнде
көзделетін мақсат келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау,
оларға қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі
нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай
отырып еңбек етуге өзір болуын қамтамасыз ету болмақ. Хелер ұрпақ бейбіт
өмірде шапшаң қарқынмен дамушы, гүлденген даланының патриоты болып өсуі
тиіс.
Президент өзінің Қазақстан халқына арнаған үндеуінде мемлекетке
қажетті барлық басты ерекшеліктердің ішінде білімге зор мән беріледі.
Себебі білім беру ұлттық қауіпсіздіктің кепілі болып саналады дейді. [13]
Ал Қазақстан үкіметі қабылдаған Білім туралы заңның білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері: Қазақстан
Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау... олар
мемлекеттік белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық
дәстүрлерді қастерлейтін... халықтар достығының негізінде тәрбиеленген,
халық, отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын
сезінген... Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың
тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғүрыптарын қадір тұтып игеруге
пейімді азамат болуы керек делінген. [14]
Екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалған ол 1897 жылы
Торғайдағы орыс-қазақ мектебіне түсіп, оны 1902 жылы бітіріп шыққаннан
кейін алты-жеті жылдай ауылда бала оқытады. Қейіннен Омбы, Қарқаралы
қалаларына барады, Петерборда шығатын Серке газетіне Жастарға (1907)
деген өлеңін бастырады. 1909 жылы Уфада Оян қазақты, Қазандағы ағайынды
Кәрімовтар баспасынан Бақытсыз Жамал романын бастырып шығарады, Айқапқа
түрлі тақырыптар төңірегінде (оқу-ағарту, мәдениет, тіл т. б.) үзбей мақала
жазып тұрады. Осы жылдары А. Байтұрсыновпен бірлесіп, Қазақ
газетін шығаруға ат салысады. Қазан төңкерісіне дейін, сондай-ақ Қеңес
өкіметі жылдарында бірнеше рет түрмеге жабылады.
Алаш өкіметі мен партиясының басшыларының бірі болғаны белгілі. Ол
1920 жылдардан бастап жаңа өкіметке де аянбай қызмет істейді (Ақжол
газеті, облыстық сот т. б.), 1922—26 жылдары Орынбордағы Қазақтың ағарту
институтында оқытушы болады. 1922 жылы екі бөлімнен тұратын Есеп құралын,
1924 жылы Қирағат кітабын, қазақ кітаптарынын, библиографиялық
көрсеткішін бастырады. 1928 жылғы зобалаңда бір топ қазақ оқығандарымен
бірге тұтқынға алынып ату жазасына кесіледі, онысын кейіннен 10 жыл
абақтыда қамаумен алмастырады. 1935 жылы тұтқында жүріп, Балтық каналының
бойындағы Сосновец деген жерде қайтыс болады. 1988 жылы республика Жоғары
сотының коллегиясы қылмыс құрамы болмағандықтан оны біржола ақтайды. [15]
Әмбебап ағартушының артына қалдырған рухани мұрасында кешегі көшпелі
қазақ елінің) әдет-ғұрпы, дәстүр салты, жол-жоралғысы, тәлім-тәрбиесі мен
үлгі-өнегесі, өзіне тән этикалық, эстетикалық ұнам-талғамдары ұлттык,
колоритқа толы сан алуан нақты деректермен безендіріле баяндалған. Осы
тұрғыдан Оян қазақ атты туындысының орны бөлек. Ұстазы Ы. Алтынсариннің
оқу-ағарту мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта келіп, ол да
А. Байтұрсынов сияқты, оқу-тәрбие мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға, атап
айтқанда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдеріне, шәкірттердіқ жаңа бағдарламалар
арқылы білім алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге
ерекше мән береді. Бұл айтылғандарды оның Мұғалімдерге атты мақаласынан
(1915), Қирағат кітабына жазған алғы сөзінен жақсы байқауға болады:
...балаларды,— дейді ол,— оқыту өз алдына бір ғылым.
Ғылым — педагогика... Мектеп программасында бірінші орын алған нәрсе
қирағат, баяндап оқыту... Қирағаттың мақсатын түсінбеген мұғалім үміт еткен
пайданы бере алмайды... Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлануға, оның
мағынасын, қасиетін сездіруге қалай үйретпек керек? Баланы оқыған нәрсесін
бір-біріне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті һәм
толық мағынасымен қалдыруға әдеттендіру керек. (М. Дулатов, Шығармалары,
Алматы, Жазушы, 1991, 238-бет). Ол орыс педагогикасының атасы К.
Д.Ушинский айтқандай, оқу-тәрбие процесіне (жазу, сызу, есептеу, оқу т. б.)
шәкірттердің сезім мүшелерін (кез, құлақ және т. б.) түгелдей қатыстырып
отыру қажеттігін орынды аңғарып, мұны тәлімгерлердің жадына салуды
ойластырады. Осыған орай ол былай деп жазды: Әрбір жазылған сөз (тақтаға,
дәптерге, тіпті ауызекі сөзді де — Қ. Ж.) жазушының сезінуімен, естуімен,
көруімен (табиғаттан һәм адамның тұрмысынан) шыққан нәрсе. [16]
Табиғатынан тәлімгерлік қасиеті мол жазушы қазақ арасында көбінде
көзге түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге, зерек, дарынды
балаларды оқытып-тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, дарындылықтың
кейбір психологиялық астарларына үңіледі. Осы жәйт автордың мына төмендегі
түйіндеуінен жақсы аңғарылып тұр: Туысында қанша зеректік болса да,— деп
жазды М. Дулатов,— ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім езінін,
табиғатына не нәрсеге шеберлік барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, кезге
көрінеді... Жақсы суретші адамның сыртқы түрін айнытпай сала білсе, жақсы
жазушы да адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай керсете біледі,
оқығанын да көріп тұрғандай боласың....
Халқымыз егемендікті аңсап жатқан қарбалас шақта жас өркендерді жерге
шырылдап түскен кезден есейіп, есі кіріп болғанға дейінгі аралықта ана
тілінің уызына жарытып қана қоймай, олардың ұлттық рухпен, дәстүр-салт,
әдет-ғұрыптан мейлінше сусындауына ерекше көңіл аударуымыз қажет. Бұл
жөнінде де М. Дулатов былайша жеріне жеткізе айтқан еді. Бастауыш мектепте
алған тәрбиенің,— деп жазды ол,— әсерлі, күшті, сіңімді болуы, қай халықтың
мектебінде болса да оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысынан, һәм
табиғаттан жазылып, баяндап оқытудың асыл мақсатына муафик үйретуден,
осылай біліп, баяндап оқытқанда, балқыған жас баланың ойына, қанына,
сүйегіне ұлт рухы сіңісіп, ана тілін анық үйреніп, керекті мағлұмат алып
шығады.
Мұндай балалар бастауыш мектепті бітіргеннен кейін кай жұрттың мектеп
медресесінде оқыса да, қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт
рухы жасымайды. Қайда болса да тіршілігінде қандай ауырлық өзгерістер көрсе
де ұлт ұлы болып қалады. Оқудағы мақсат жалғыз құрғақ білім үйрету емес,
біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру... (Бұл да сонда, 239-бет).
М. Дулатовтың 1921 жылы Тәшкенде шыққан Есеп құралы қазіргі кездегі
математикадан оқу кітаптарын құрастырушылар үшін теңдесі жоқ үлгі деуге
болады. Осы кітаптың алғашқы нұсқасы 1914 жылы Орынборда басылған еді.
Мұнда бастауыш кластағылардың ұғымына оралымды, көкейіне қонымды,
күнделікті қазақ өмірінен алынған, қазақ психологиясына бесенеден танымал
есептер, тапсырмалар мен жаттығулардың төрт амалды (қосу, алу, кебейту,
бөлу) зердеге тез тоқып алуға жәрдемдесетіні дау туғызбайды. Бірінші класқа
арналған Есеп құрамында: Біздің үйде 6 ат бар еді, құдамыздан тағы бір
ат алдық, біздің үйдің аты нешеу болды? Ахметжанның үйі соғымға 5 қой, І
сиыр сойды. Ахметжанның үйі соғымға неше мал сойды? Мерген 2 қаз атып алып
еді. Біреуін ақсақалға байлады, Мергеннің өзінде неше қаз қалды? Біздің
үйдің желісінде 10 құлын бар еді. Біреуін ағытып жіберді. Желіде неше құлын
қалды? т. б. осы іспеттес мысалдар балғын шәкіртті тек есеп шығаруға
машықтандырып қоймай, оны халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын танып-
білуге (құда, соғым, ақсақал, желі т. б.) үйрететіні сөзсіз.
Осы әдіс-тәсілді мектептегі қай пәннің мұғалімі болмасын орынды
пайдалана білсе құба-құп. Сондықтан да қазіргі Математика кітаптарындағы
Иванның 5 дәптері бар еді... Коля 5 пламастер сатып алды деп келетін
ұлттык нақыштан жұрдай тіркестерді қазақшалайтын күн бізге әлдеқашан туған
сияқты. [17]
Ал М. Дулатов жазған Қирағат кітабы (1924) өзінің құрылысы жағынан
бастауыш класс оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, табиғатпен байланысты
әңгімелерден (жылдың төрт мезгілі, ол кездердегі жан-жануарлар мен құстар
өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, тұрмыс тіршілігі т.
б.) тұрады, яғни мұнда биология, экология, салт-дәстүрден хабар беру
көзделген. Екінші белімде балаларды талаптылыққа, еңбек етуге,
адамгершілікке баулитын ғибаратты әңгімелер топтап берілген. Мысалы,
оқымысты бала деген әңгімеде қаладан оқып келген баланың ауылға келген
соң еріншектік жасап, тырнауыштың сабын басып қалғанда оны маңдайына соғып
алып, Тырнауышты аяқ астына тастаған қандай ақымақ екен деп ашулануын
сықақ етеді. Қонақ кәде атты әңгімеде қазақтың әдет-ғұрпын сөз етсе,
Кұлмеңіздер кәріге деген әңгімеде әке тілін алмай өлмелі шал-кемпірді
мазақтайтын әдепсіз балалардың қылығы айтылады.
М. Дулатовтың тәлім-тәрбиелік тағылымдарынан қазіргі күн талабы-
тілегімен ұштасатын тағы бір кесек ойды кездестіреміз. Ол жас ұрпақты
имандылыққа тәрбиелеу. Қазіргі қазақ жастарының тәрбиесінде көлеңкелі,
келеңсіз жақтардың белең алуы тәлімгер қауымға жас буынды жөргегінен
мейірімділік пен имандылыққа баулып тәрбиелеу қажеттігін күн тәртібіне
қойып отыр. Осы жөнінде мұсылмандардың қасиетті кітабы, Құранның үлгі-
өнегеге толы тағылымдарына да баса назар аудару қажеттігі газет-
журналдарымызда сан рет жазылып жатыр. Ал осы мәселені бұдан 80 жыл бұрын
кемеңгер Дулатов та көтерген екен. Ол жұртты оқуға, білім алуға тартқан
кезде бір жағынан діни оқуды да жатсынбау қажет дейді. Автор орысша оқып,
орыс тілін үйренген қандай пайдалы болса, мұсылманша оқып, дінді танып, оны
өмірлік қажетке пайдаланса кісі жан-жақты білімді азамат болып шығатыны
айтылған. Ол медреселер ауыл мектептерінде ғылыми пәндерді, түрлі тілдерді
меңгерумен қатар, діни оқудан да мағлұмат алудың маңызын былай түсіндірді:
Медреседе сыйласып екі молла. Бірі оқытсын мұсылманша, бірі орысша.
Педагогия тәртібімен оқытса, қазағым кетер едің сонда алға... Риза қазақ
халқы болар еді, хүкімі шариғаттың тұрса қолда... [18]
Біздің ойымызша, аса білікті, әмбебап саясаткердің осы айтқандарында
қазіргі тәлім-тәрбие процестерін жүзеге асыру жағдайында да еске алғанымыз
жөн сияқты. Расында да орыс педагогикасының атасы Қ. Д. Ушинский (1824—
1870) кто не имеет религии и не чувствует ее потребности, тот должен не
воспитывать детей... ...без помощи религиозных систем мы не можем
объяснить себе общечеловеческой психологии, ее истин и ее заблуждений
деген ғой, (К. Д. Ушинский. Собр. соч. том 10, М., 1950, с. 614) ал осы
халықтың екінші бір педагог-психологы П. Ф. Каптерев (1849—1922)
Педагогикалық психология (1875) атты кітабының бір тарауын Діни тәлім-
тәрбиеге арнаған болатын.
Осы іспеттес пікірді қазақ оқымыстыларының көпшілігі айтқан. Мәселен,
М. Жұмабаев өзінің Педагогикасы былай дейді: ...дін сезімдері күшті
адам, яғни тәңірінің барлығына, кұдіретіне сеніп, оның махаббатын алуға,
каһарына ұшырамауға ұмтылатын адам өмір бойы ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан
безбек.
М. Дулатовтың оқу-ағарту майданындағы ерекшеі көзге түсуі жиырмасыншы
жылдардың орта шеніндегі латынша немесе арабша әріпті алу мәселесінің
төңірегіндегі айтыс кездерінде көрінді. М. Дулатов 1924 жылы Орынборда
болған қырғыз-қазақ ағартушыларының тұңғыш съезінде баяндама жасап, араб
әрпінің ерекшелігі мен артықшылығын дәлелдеп бақты. Оның Бүкіл шығыс
елінің мәдени мұрасы араб әрпімен жазылған, егер де дүрмекпен латынға
кешсек біз бұл байлықтан мүлде қол үзіп қаламыз дейтін пікірінің шындық
екендігіне бүгінде дау айтатын адам болмаса керек.
Міржақып Дулатовтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
оның мынадай еңбектерінде баяндалған: Есеп құралы, Қирағат, Оян,
қазақ!, Оқу құралы және Серке, Қазақ, Ақ жол, Айқап, Еңбекші
қазақ газет-журналдарындағы көптеген мақалалары.
М.Дулатов қазақ халқының ұлы ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсарин ғұмыр-
кешкен топырақта толып өсіп, өз жерлесі Ахмет Байтұрсынұлы тәрізді
Ыбырайдың ағартушылық дәстүрін мұрат тұтты, олардың ұлттық тәрбие беру
туралы идеяларын жалғастырып, дамытты. Ол мұғалімдік қызметін атқара
бастасымен қазақ балаларына арналған оқу құралдарының тапшылығына көзі
жетіп, өзі оларды жазуға кіріседі. Мысалы, Ы.Алтынсариннің Хрестоматиясы
ол күнде табылмас дүниеге айналған еді, сондықтан да ол осы тапшылықтың
орнын толтыру үшін 1911 жылы Қирағат (Хрестоматия) кітабын шығарды. [19]
Оның құрылымы бастауыш сынып оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде,
жергілікті табиғатпен байланысты өңгімелерден тұрады. Мысалы, жылдың төрт
мезгілі, ол кездердегі жан-жануарлар мен құстар өміріндегі ерекшеліктер, ел
өмірі, тұрмыс-тіршілігі туралы биологиядан, экологиядан, салт-дәстүрден
мәлімет беру көзделген. Жинақта автор халық ауыз әдебиетінің үлгілері,
Абайдың, Ыбырайдың шығармалары, автордың өзінің Жаз, Жазғы кеш,
Шілде, Күз, Қыс, Қоян, Қасқыр қысты қалай өткізеді, Бұғы,
Піл, Кит, Үй хайуандары, Бөрі, Күлкі сөз, Оқу, Нұрмаш пем
Дүйсен, Оқымысты бала, Шалдың үш баласы, Қонақ кәде, Ешкімге
жауыздық қылма, Байлық сияқты әнгімелері енгізілген. Әсіресе тәрбиелік
мәні зор Айқұлақ, Дүмпілдек, Марламқаш сияқты ұлттық ойындар
балаларды ерекше қызықтырады. Сондай-ақ жинақтағы Қонақ кәде атты
әңгімеде қазақтың әдет-ғұрпф қонақ кәде туралы сөз етілсе, Құлмеңіздер
кәріге атты әңгімеде әке тілін алмай, өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын
әдепсіз балалардың қылығы айтылады.
Міржакып Қирағат кітабының Мұғалімдерге атты кіріспесінде қазаұтың
ұлттық мектебі, онда оқыту, оқыту кітаптары туралы былай деп жазған: Қазір
біздің қазақ халқында оқудың жаңа дәуірі басталған кез. Біздің қазақта шын
қазақша мектептің керектігін біле бастаған шақ. ... Қазақ балаларын
оқытуға ... қазақ тілінде оқу кітаптарын керексіне бастады. Міне, сіздер
керексінген қазақ тіліндегі оқу кітаптарының бірі осы кітап...
Енді бұл қирағат кітабын қалай пайдалану, яғни қалай оқыту жайында
кеңеселік. ... өзі білумен өзгелерге білдіру екі басқа. Білгенін кісіге
үйрету, яғни балаларды оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым педагогика, - деп
мұғалімдерге педагогика ғылымын игеруте жол сілтейді.
Сонан соң ол қирағатта оқыту әдістері туралы Мектеп программасында
бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту. Соның үшін оқытушы ең
әуелі баяндап оқытудың асыл мақсұтын жақсы білуі қерек. Қирағаттың мақсұтын
түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды. Балаларға кітапты құр
саулатып оқыта береді. Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлауға, оның
мағынасын, қасиетін сөндіруге қалай үйретпек керек? Балалар оқыған нәрсесін
бір-біріне ұйқастырып ойлауына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті Һәм
толық мағынасымен қалдыруға әдеттендіру керек деген әдістемені ұсынған.
[20]
Міржақып Дулатов 1914 жылы, кейін 1927 жөне 1928 жылдары ұлттық
мазмұды, бастауыш мектеп оқшыларына арналған екі кітаптан тұратын тұңғыш
Есеп құралы атты оқулық шығарған. Оның Есеп құралын Республика Халық
ағарту комиссариаты жоғары бағалап, оны қайта басып шығару туралы шешім
қабылдап, кеңестік кезеңде бастауыш мектептерде кең пайдаланылуды ұсыныпты:
Бұл оқулықтың мазмұны қазақ балалары өмір сүріп жатқан ортаның талғамына
толық сай келеді. Мысалдар қазақтардың күнделікті тіршілігінен алынған.
Кітапта балалар ұғымына ауыр келетін бірде-бір тапсырма жоқ. Есептердің
барлығы бала жанына жақын, ұғынықты да түсінікті. Бұл аталған оқулықтың
басты жетістігі. Кітаптың жаңа басылымында бүкіл үнді цифрлары араб
цифрларымен алмастырылған. Бұл кітап сапасын көтерді. Оқулықтағы есептер
оқушыларға өз беттерінше жұмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Күрделі,
оқушыларға ауыр тиетін тапсырмалар жоққа тен. Оқулықта 344 есеп бар,
соңында ауырлау есептердің жауабы берілген ... Мұның бәрі оқу құралының
жоғары деңгейінің дәлелдері. [21]
Міржақыптың осы Есеп құралы екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап
бастауыш сыныптың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында
арифметиканы оқытуға арналған.
Бірінші кітап 4 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 10-ға дейінгі
сандармен танысу, екінші бөлімде толық ондықтар, үшінші бөлімде 10-20
аралығындағы сандар мен амалдар қолдану, төртінші бөлімде 100-ге дейінгі
сандармен есептер.
Екінші кітап үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 100-ге дейінгі
сандарға амалдар қолдану, екінші бөлімде 1000-ға дейінгі санау амалдары,
үшінші бөлімде төрт амалды есептер шығару. Есеп құралындағы мазмұны таза
ұлттық сипаттағы есептер қазақ халқының күнделікті өмірінен алынған.
Тапсырмалардың шарттарында қазақ оқушыларының жас ерекшеліктері мен ұлттық
психологиясы ескерілген, ал мазмұндары бойынша олар оқушылардың өз бегінше
дамуы мен белсенділігін арттыруға бағытталған, әсіресе оқушылардың ұлттык
санасын қалыптастыруга ерекше ықпал етеді.
М.Дулатов өзінің Қазақ тілінің мұңы, Қазақ тілін жүргізетін
комиссиянын құлағына алтын сырға, Эсперанто тілі, Жазу тәртібі, Тіл
құралы атты мақалаларында тіл және жазу мәселелеріне, ұлттық графиканы
жасау және қолдануға ерекше мән берді. Оларда кез келген халыктың ана тілі
- ұлттық тәуелсіздіктің негізі, қазақ тілі халық ағарту ісінде, рухани және
мәдени өмірінде белсенді қолданылуы қажеттігі, жаңа қазақ графикасын жүзеге
асыру мәселелері кеңінен басталады. Оның пікірінше ана тілін, дінін, әдет-
ғұрпы мен салт-дәстүрін берік сақтаған халық шын мәнінде білім мен
мәдениетке кол жеткізбек. Тек туған ана -тілі ғана адамды сол ұлттың өкші
етеді. Егер адам өзінің туған тілін толық игерсе, ол өзінін, ұлттық рухы
мен ұлттық өмірін сақтайды. [22]
Міржақып Дулатовтың сол мақалаларында қазақ мектептерінде оқу-тәрбие
процесін ұлттық сипатта жүзеге асыоу туралы ой-пікірлерінің маңызы мен мәні
ерекше. Ол мектептің мақсаты: Жалғыз құрғақ білім үйрету емес, биліммен
бірге жақты тәрбиені қоса беру; міндеті: ...балқыған жас баланың бойына,
ана тілін анық үйретіп шығару; әдіс-құралдары: оқу кітаптары ана тілімен,
өз ұлтының тұрмысымен һәм табиғаттан жазылуы, бастауыш мектепте алған
тәрбиенің әсерлі, күшті, сенімді болуы; нәтижесі: ... Мұндай балалар
мектеті бітіргеннен кейін ұай жұртың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт
рухы жасымайды. ... қайда балса да тіршілігінде, қандай ауырлық өзгерістер
көрсе де ұлт ұлы балып қалады деп, ұлттық тәрбиенің әсерігн тамаша
көрсеткен.
Сонымен, М.Дулатов ұлттык тәрбиені кең насихаттап, оны мектептің оқу-
тәрбие процесіне өндіру мақсатында ана тілін, оның тәрбиелік және
білімділік мәнін ашуды оқыту мен тәрбиенің ұлттық сипатта болуын, ұлттық
мазмұнды оқу құралдарын шығару туралы еңбектерінін жас ұрпақты ұлттық рухта
тәрбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше.
Халел Досмұхамедұлының оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-
пікірлері оның түрлі атқарған қоғамдық қызметтерінде, Сана, Шолпанм
журналдарында шыққан мақалаларында, соңдай-ақ Қазақ халық әдебиеті атты
еңбегінде, жаратылыстану пәндерінен қазақ мектетері оқушылары мен
мұғалімдеріне арнап жазған төл оқу құралдарында кең көрініс береді.
1921 жылы Х.Досмұхамедов Түркістан республикасында қазақ-қырғыз ғылыми
кеңесінің төрағасы болады. Ғылыми кеңес қазақ арасында ғылым мен білімнің
таралуы үшін үлкен жұмыс істейді: оқулықтар, оқу құралдарын шығару, мұғалім
кадрларын дайындау, әр түрлі ғылым салаларын тарату. Олар туралы
Х.Досмұхамедов өзінің Қазақ-қырғыз білім комиссиясынан атты мақаласында
баяндаған. [23]
Х.Досмұхамедов ғылыми қенестің білім комиссиясы жанынан Сана атты
журнал ұйымдастырып, оның редакторы болады. Сана журналында шыққан
материалдармен таныса отырып, Х.Досмұхамедовтың ұлттық тәрбие беру, ондағы
мұғалімнің міндеттері туралы көзқарастарын жақсы аңғаруға болады.
Журналды шығарудағы мақсат: Аңсаған елге, алактаған мұгалімге, жас
өспірім шәкірттерге түсінікті сөз беру. Оның тақырыптары оқыту мен
тәрбиелеудегі ұлттық идеяны жан-жақты қамтиды.
1. Ең негізінен бастап әр пәндерден түсінікті қылып жалпы білім беру:
а) ғылым-қисап (математика); ә) физика, химия туралы түрлі мағлұматтар
беру; б) дүниенің жаралуы, түзілісімен, аспандағы жұлдыздармен, жердегі
болатын жауын-шашьш секілді өзгерісгермен таныстыру; в) жануарлармен, жер
жүзіндегі ағаш, шөп секілді түкпенен, тас-топырақпен таныстыру, жердің
қалай жаралғанын, неден түзілгенін білдіру; г) бұрынғы өткен халықтармен,
олардың мәдениетімен, салтымен таныстыру, бұрынғыдан қалған тамтықтарды
қалай іздеу жайында, қалай пайдалану туралы баяндама беру; д) қай жұртта
қандай шаруа бар, қандай заң бар, қандай тұрмыс тіршілік бар - сонымен
таныстыру; е) жер жүзіндегі елдермен, жерлермен таныстыру; ж) санақ туралы
баяндама беру, жер жүзіндегі елдердің туысының, елімінің, оқуының,
сауатсыздығының, түрлі қажетіне жұмсайтын бұйымдарының санағын беру; з)
адамның, малдың аурулары туралы, саулық сақтау туралы мағлұмат беру; и)
хәріп тізу, баспахана түзеу, кітап бастыру, сүгірет туралы мағлұмат беру.
2. Қазақ-қырғыз жұртының тарихымен, салты, әдетімен, тұрған жерімен
таныстыру. Өз еліміздің өткен кеткені туралы, басынан кешкен дәуірлері
туралы бұрынғы, осы күнгі мекендері туралы қолдан келгенше толық мағлұмат
беру, ата-бабаларымыздың істерімен танысып, өткен жаңылыстарына күйініп,
жақсылықтарына сүйініп ғибрат алмақ - адамға сана береді.
3. Казақ-қырғыз жұртының тілімен, әдебиетімен жақсы таныстыру. Тіл -
жұрттын жаны. Өз тілін өзі білмеген ел — ел болмайды. Тілінен айрылған
жұрт - жойылған жұрт. Тілімізді бұзбай ұстарту шарттарын қарастыру, өрнекті
түрлерімен таныстыру.
4. Білім таратып, елдің қолын мәдениетке жеткізетін мектеп, сондықтан
мектептің тарихы, түрлері, түзелісі, оқуы, оқыту реттері, мұғалімдердің күй-
жайы туралы, оқу құралдары, кітаптары туралы толық баяндама беріп тұру.
ХХ ғасырдың барысында империалистік патшалы Ресейдегі саяси-әлеуметтік
жағдайлар шиеленісе түсті. Халықты қанау басым сипат алды. Ел арасында
толқулар басталды.
Ұлттық тәрбие ұлттық мектептерде жузеге асырылатыны дүниежүзілік
алдыңғы қатарлы елдерде дәлелденген. Ал қазак ұлттық мектебі қандай болу
керек, оның белгілері мен оған қойылатың талаптар нақты анықталмаған, олар
зерттеуді қажет ететін арнайы проблема.
Қазақ ұлттық мектебі қандай болу керек, онда ұлттық тәрбие қалай
жүргізілу керек? - деген проблемаларға нақты жауапты қазақ халқының ұлы
ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамедов еңбектерінен табуға болады. Олардың еңбектерівде қазақтың
ұлттық мектебінің мақсаты, міндеттері, ұлттық мектепте білім беру мазмұны,
ұлттық тәрбиенің нәтижесі, мұғалімге қойылатын талаптар анықталған. Мысалы,
МДулатов қазақ ұлттық мектебінің мақсаты ... жалғыз құрғақ білім үйрету
емес, біліммен бірге жақсы тәрбиеші қоса беру; Ж.Аймауытов Тәрбиеиің
негізгі мақасты мінезді түзеу, адамшылыкқа қызмет ету, адал еңбек ете
білуге тәрбиелеу; қазақтың ұлттық мектебінің міндеттерін М.Дулатов: ...
балқыған жас баланың ойына, қанына, сүйегіне ұлт рухын сіңіріп, ана тілін
үйретіп шығару; қазақтың ұлттық мектебіңде білім беру мазмұнын
А.Байтұрсынов: Оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-кәсіп,
қолөнері, жағрафия, жартылыс, Ж.Аймауытов Әдебиеті, тарихты және
географияны біріктіріп, яғни интеграциялап, Біздің Отан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
1. М.Дулатовтың педагогикалық-психологиялық көзқарастары ... ... ...6-15
2. М.Дулатовтың ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәні ... ... ... ... ...16-30
II тарау. М.Дулатовтың педагогикалық идеяларының әдіснамасы
2.1. М.Дулатовтың этнопедагогикалық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ..30-35
2.2. М.Дулатовтың еңбектерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-47
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48 -50
IV. Пайдаланған әдебиеттер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-52
V. Қосымша
Кіріспе
Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік
және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы білім
беру саласында –қазақ ұлттық мектебін жасау, оқушыларға ұлттық тәрбие
беру, оған қазіргі мектеп мұғалімдері мен болашақ мұғалімдерді кәсіби
дайындау проблемаларын шешу қажеттігін қойып отыр.
Жалпы білім беретін мектептерінің оқушыларына ұлттық тәрбие берудің
және оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 халыққа Жолдауының
Қазақстан мұраты бөлімінде былай айтылған: ...Олар бабаларының игі
дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында
жұмыс істеуге даяр болады. Олар... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы,
өз елінің патриоты болдаы... Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады:
оның сакулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды:.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру
жүйесінің міндеттері: ... азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны –Қазақстан
Республикасына сүйіспеншілкке, мемлекеттік рәміздері құрметтеуге, халық
дәстүрлерін қастерлеуге, ...әлемдік және отандық мәдениеттің
жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа да
халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен республиканың басқа да халықтарының
тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілде, орыс,
шетел тілдерін меңгеру, - делінген. [1.2]
Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені жүзеге асырудың перспективасы десек, онда Білім туралы заңды
білім беру жүйесінің міндетті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру үшін қажетті жағдайлар
жасаудың ең бастысы жалпы білім беретін қазақ ұлттық мектебін жасау. Ұлттық
мектептің қажеттігі қазір елімізде орын алып отырған иммунопсихологиялық
проблемаларды: Ана тілін, Ата тарихын, Төл мәдениетін, Ұлттық салт
дәстүрлерін білмейтін жастар, тастанды жетім балалар, қиын балалар,
қарттар үйлерінде көздерінен қанды жас ағып, жылап отырған әжелер мен
аталар, ішкілік пен нашақорлыққа салынған жастар, қылмыстың қаулауы,
сыбайлас жемқорлық, жұмыссыздық, жезөкшелік, қазақ мектептерінің жабылуы,
мектептегі оқу тәрбие жұмысының нашарлауы, мұғалімдер беделінің төмендеуі,
оларға қамқорлықтың жасалынбауы, тәртіпсіз ұл және қыз балалар тағы
басқаларды бірте бірте жоюдың және олардың алдын алып, болдырмаудың негізгі
жолы екендігі, ал сол мектептерде ұлттық тәрбие алған ұрпақ дені сау,
білімді, ақылды, иманжүзді, еңбекқор, сұлу да сымбатты, ұлтжанды болып
өсетіндігінде. Сондықтан да ұлттық тәрбие ел болашағы.
Егер шетел педагогикасының тарихында ұлттық мектептің ғылыми негізін
қалағандар белгілі ағартушы педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ф.А.Дистервег, К.Д.Ушинский, В.Я.Стоюнин, П.Ф.Каптерев, С.И.Гессен,
В.П.Сороко Росинский, А.П.Ярош болса, ал шығыс педагогикасының тарихында
ұлттық мектеп, ұлттық тәрбие және оған болашақ мұғалімдерді дауындау туралы
алғаш пікір айтқандар қазақтың ағартушы педагогтары А.Байтүрсынов,
М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов т.б. болған.
Қазақстанда ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды, тарихи
тәжірибелерді, сан ғасырлық мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып,
қазіргі білім мазмұнын жаңғырту болашақ мұғалімдерді даярлау процесіне
жаңа талаптар қояды, солардың ең бастыларының бірі болашақ мұғалімдерді
оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау проблемасы.
Зерттеу мақсаты: М.Дулатовтың педагогикалық идеяларын анықтау:
психологиялық көзқарастарын, ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәнін көрсету.
Зерттеу міндеттері: - М.Дулатовтың педагогикалық, этнопедагогикалық
идеяларын қарастыру.
- М.Дулатовтың еңбектерін оқу-тәрбие үрдісінде қолдану
- М.Дулатовтың педагогикалық көзқарасын сабақта оқып үйрену;
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық-педаогогикалық әдебиеттермен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, әр тарау екі
бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
1.1. М.Дулатовтың педагогикалық-психологиялық көзқарастары.
Қазақ халқының ұлы ағартушы-педагогтары, ойшылдары мен қоғам
қайраткерлері А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов өз еңбектері арқылы қазақ этнопедагогикасының қалыптасуына
теориялық алғышарттар жасады. Олар бүкіл қазақ халқына ұлттық тәрбие беру,
ол үшін қазақтың ұлттық мектебін жасау, ол мектептегі ұлттық тәрбиенің
мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері мен құралдары және нәтижесін
негіздеді. Сол арқылы олар XX ғасырдың басында қазақ халқының болашағын
ойлап, оның мектебінің ұлттық болуы, қазақ тілінің тазалығын, мектептегі
білім мазмұнының қазақ халқының ұлттық мәнімен, оның ұлттық рухымен
бірлікте болуын дәлелдеді. [3]
Қазақ ұлтынан тұңғыш педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне
1962 жылы ие болған профессор Т.Тәжібаев өзінің 60-шы жылдардың басында
жазған Ауылдағы қазақ балаларының тәрбиесі және Қазақстанның мектептері
атты мақаласында Қазақтардың мәдени өмірінде фольклор, музыка, қолданбалы
өнер және халықтың тәрбиелік дәстүрлері басты рөл атқарған дей келіп,
қазақ балаларының ауылдардағы тәрбиесі халықтық педагогика негізінде
жүргізілгенін айтып, қазақ педагогикасының тарихында алғаш рет Халықтық
педагогика терминін былай өндіріпті: Халықтың сан ғасырлық тәжірибесін,
ойы мен мұң-мұқтажын білдіретін мақалдар мен мәтелдерде қазақтың халықтық
педагогикасы көп жинакталған.
Қазақ халық педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы қазақ ғалымдары
арасынан ең алғаш пікір айтқан профессор М.Ғабдуллин еді. Ол өзінің Ата-
аналарға тәрбие туралы кеңес атты ғылыми-зерттеу еңбегінде былай деп ой
қозғаған: Қазақ халқының өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты
түрде қарастыру өз алдына зерттелетін мәселе. Біздің мақсатымыз -
революцияға дейінгі қазақ арасында жас ұрпақты еңбек пен ерлікке
тәрбиелеуде халықтың нені арман еткенін және баланы жастайынан
тәрбиелегенде өсе келе кім болуын көздегенін шолып өту. Мұндай шолудың
керек болып отырған себебі, біріншіден, халқымыздың бала тәрбиелеудегі
өткен кездегі арман-мақсатымен танысу, екіншіден, оларды бүгінгі күннің
тілек-міндеттерімен салыстыру еді. Мұндағы автордың мақсаты қазақ халқының
сан ғасырлық ұлттық тәлім-тәрбиелік дәстүрлерімен елді таныстыра отырып,
болашақ зерттеушілерге халқымыздың өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын
зерттеу қажеттігін, оны зерттейтін ғылымды анықтау керектігін керегендікпен
болжауы еді деп толық айтуға болады.
Ғылыми айналымға этнопедагогика терминін тұңғыш рет өндірген шуваш
ғалымы, профессор Г.Н.Волков екені XX ғасырдың 60 жылдары ортасында белгілі
болды. Ал Қазақстанда этнопедагогика терминін тұңғыш рет 1978 жылы
профессор Қ.Жарықбаев өзінің Революцияға дейінгі Қазақстанда педагогикалық
ой-пікірдің даму тарихынан атты әдістемелік ұсынысында берген еді. Сондай-
ақ ол 90-шы жылдары Халықтық педагогика - халықтың тәрбиелеу және оқыту
туралы білімдерінің қосындысы, ал Этнопедагогика - халықтық тәлім-
тәрбиені, оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы
ғылым саласы деп, оларға өз анықтамаларын нақты жасап, қазақ
этнопедагогикасы бойынша зерттеу проблемаларын анықтап берді.
Осындай әдіснамалық негіздерге сүйенген қазақ ғалым-педагогтары 1990
жылдан бастап қазақ халық педагогикасы мен оның тарихын зерттеуге ерекше
кірісті. [4]
Қазақстанда қазақ этнопедагогикасы және оның тарихы бойынша педагогика
ғылымдары докторы ғылыми дәрежесіне 14 адам ие болды, оның жетеуі -
Әмірғазин К., Балтабаев М., Ералин Қ., Қалиев С., Қожахметова К., Наурызбай
Ж., Ұзақбаева С. - қазақ этнопедагогикасынан; жетеуі - Жарықбаев К.,
Ильясова А., Көбесов А., Құнантаева К., Халитова I., Тәнекеев М., Әлсатов
Т. - қазақ этнопедагогикасының тарихынан қорғаған. Ал педагогика
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертациялардың саны
89 болды, олардың 60-ы қазақ этнопедагогикасынан, 29-ы қазақ
этнопедагогикасының тарихынан қорғалды. Барлығы - 103 диссертация болды.
Қазақ этнопедагогикасынан ғылыми-зерттеу жұмысы соңғы 10 жылда ерекше
қарқынмен жүргізіліп жатқанын және олардың нәтижелері республиканың
үздіксіз білім беру жүйесіне өндірілу барысын 1-кестеден көруге болады.
Қазақ этнопедагогикасының туу кезеңі - XIX ғасырдың екінші жартысы
және ол осы тұстағы ағартушы-демократ, ойшыл зиялылардың еңбектерімен тығыз
байланысты десек те, шын мәнінде, сол ғасырдың аяғына дейін қазақ
(этнопедагогикасы мен этнопсихологиясы дербес ғылым дәрежесіне көтеріле
алмады. Оның бірнеше себептері болды. Біріншіден, Қазақстаңда қоғамдық
ғылымдардың сан-салалы тараулары бір-бірінен дараланып, ғылыми терминдер
әлі қалыптасып жетілмеген болатын. Екіншіден, әр ғылым саласын жеке ғылыми
тұрғыда зерттейтін ғалымдар жетіспеді. Үшіншіден, ғылым салаларын
өрістетерлік ғылыми-техникалық материалдық база (арнаулы зерттеу мекемелері
мен баспа орындары) болмады. [5]
Кейін еліміздің экономикалық және мәдени-әлеуметтік өмірінде болған
өзгерістер мен ілгерілеулер ғылым мен мәдениеттің, оқу-ағарту ісінің өркен
жаюына мүмкіндік туғызды. Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары
ашылып, ғылым мен мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлар көбейді.
Ғылымның сан-саласын қамтитын ғылыми-зерттеу институттары ашылып, оларға
басшылық жасайтын орталық -Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы құрылды.
Республикада соңғы 60 жыл ішінде педагогика ғылымының дамып,
қалыптасуына ондаған баспа, орындарының, ғылыми-әдістемелік арнаулы
журналдар мен газеттердің ашылуы, жыл сайын жүздеген оқулықтар мен ондаған
ғылыми-педагогикалық зерттеу еңбектерінің шығуы да игі әсерін тигізді. Бұл
істе 1933 жылы Қазақ КСР Халық ағарту комиссариаты жанынан тұңғыш құрылған
Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл атқарды.
Педагогика, психология ғылымдарының терминдерін қалыптастырып, арнайы
зерттеу еңбектері мен оқулықтарын, сөздіктерін жасауда, сөйтіп бұл ғылым
салаларын қалыптастыруда 1920-1935 жылдары Ә.Диваев, Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов, М.Әуезов, Қ.Кемеңгеров, Қ.Жұбанов, Н.Құлжанова,
М.Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сияқты біртуар зиялы азаматтар орасан зор еңбек
сіңірді. 1950-1980 жылдарда Ә.Сыдықов, Р.Г. Лемберг, А.П. Нечаев,
Т.Тәжібаев, Е. Бекмаханов, Ә.Сембаев, Ә.Қоңыратбаев, Ш.Кәрібаев,
С.Қожахметов, М.Ғабдуллин, Қ.Жарықбаев, М. Мұқанов, Қ.Бержанов, т.б.
ондаған көрнекті педагог-ғалымдар бұл іске белсене атсалысып, қазақ
этнопедагогикасына қатысты елеулі монографиялық зерттеу еңбектерін
қалдырды. Сөйтіп, Қазақстанда ұлттық педагогика, психология ғылымдары, шын
мәнінде, ХХ ғасырдың 20-30- жылдарында қоғамдық ғылымдар ішінен дербес
ғылым болып бөлініп шығып, қалыптаса бастады. [6]
Бұл еңбектің төртінші трауында қазақ этнопедагогикасының туып,
қалыптасу кезеңі (1920-1937жж.) жайында сөз болады да, оның ғылыми-
теориялық негіздерін арнайы зерттеу ісімен айналысқан Ә.Диваев,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, Н.Құлжанова, Ж.
Аймауытов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, М.Әуезов, еңбектеріне талдау жасалады.
[7]
Қазақстандағы ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер тарихының түп тамыры
көне мәдени мұра-халықтық педагогика мен VI ғ. Орхон-Енісей жазуларынан
басталып, орта ғасыр ойшылдарының парасатты тәлімгерлік ой толғаныстарымен
толысып, XIV—XIX ғ.ғ. ақын-жыраулардың терме, толғауларында жалғасып, XIX
ғ. екінші жартысында өмір сүрген қазақтың ғұлама ағартушы-демократ ұлдары:
Шоқан, Ыбырай, Абай, Сұлтанмахмұт еңбектері арқылы өркен жайғанымен, шын
мәнінде Қазан төңкерісіне дейін педагогика, психология ғылымдары дербес
ғылымдық дәрежеге көтеріліп жетпеген еді. Оның бірнеше себептері болды.
Біріншіден, Қазақстанда қоғамдық ғылымдардың сан салалы тараулары бір-
бірінен дараланып бөлініп шығып, ғылыми терминдері қалыптасып жетілмеген
болатын. Екіншіден, әр ғылымның салаларын жеке-жеке ғылыми тұрғыда
зерттеуші ғалымдардың жоқтығы, үшіншіден,— ғылым салаларын өріс-тетерлік
ғылыми-техникалық материалдық базаның (арнаулы зерттеу мекемелері мен баспа
орындарының) болмауы себеп болды. [8]
Қазан төндерісінен кейін еліміздің саяси-экономикалық және мәдени-
әлеуметтік өмірінде болған ұлы өзгерістер мен жаңалықтар ғылым мен
мәдениеттің, оқу- ағарту ісінің барлық саласының өркен жаюына толық
мүмкіндік туғызды. Көптеген арнаулы орта және жоғары оқу орындары ашылып,
ғылым мен мәдениеттің әр саласынан білікті маман кадрлардың көбеюіне жағдай
жасалды. Ғылымның сан саласын қамтитын ондаған ғылыми зерттеу институттары
ашылып, оларға басшылық жасайтын орталық Қазақстан ұлттық Академиясы
құрылды. Оларда 4,5 мыңнан астам ғылыми қызметкерлер еңбек етті. Оның
ішінде Академияның 53 толық мүшесі, 85 мүше-корреспонденті, 204 ғылым
докторлары, 1486 ғылым кандидаттары бар.
Республикада соңғы 50 жыл ішінде педагогика ғылымының дамып
қалыптасуына ондаған баспа орындарының ашылып, 5 ғылыми-методикалық арнайы
журналдар мен 2 газеттің халыққа қызмет етуі, жыл сайын жүздеген оқулықтар
мен ондаған ғылыми педагогикалық зерттеу еңбектерінің шығуы да игі әсерін
тигізді. Бұл істе 1933 жылы Қазақ ССР Халық ағарту комиссариаты жанынан
тұңғыш құрылған педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты үлкен рөл
атқарды.
Педагогика, психология ғылымдарының терминдерін қалыптастырып, арнайы
зерттеу еңбектері мен оқулықтарын жасауда, сөйтіп бұл ғылым салаларын
қалыптастыруда 1920—1935 жылдары Ш. Құдайбердиев, А.
Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, X.
Досмұхамедов, Қ. Кемеңгеров, Қ. Жұбанов, С.
Асфендияров, Н. Құлжанова, Жолдыбаев, Ш. Әлжанов сияқты біртуар асыл
азаматтар орасан зор еңбек етсе, ал 1935—80 жылдарда М. Әуезов, Ә.
Сыдықов, Р. Г. Лемберг, А. П. Нечаев, Т. Тәжібаев, Е. Бекмаханов,
Ә. Сембаев, Ә. Қоңыратбаев, Ш. Кәрібаев, С. Қожахметов, М. Мұқанов,
М. Ғабдуллин, Қ. Бержанов т. б. ондаған көрнекті педагог ғалымдар
белсене ат салысып, бірнеше монографиялық зерттеу еңбектерін қалдырып
кетті. Сөйтіп, педагогика, психология ғылымы шын мәнісінде XX ғ. алғашқы
20—30-жылдарында қоғамдық ғылымдар саласынан бөлініп, жеке ғылым саласы
болып қалыптаса бастады.
Этнопедагогика ғылымы орыс, Батыс елдерінде XVII-XVIII ғасырлардан
бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайы, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде, оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші кезең - XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың
ұлттық тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш зерттеу
еңбектерін жазған Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демократ ағартушылар мен орыс,
Батыс саяхатшы, этнограф ғалымдарының (Э.С.Вульфсон, П.С.Паллас, А.Вамбери,
А.Левшин, В.Радлов, А.Янушкевич, Н.Г.Потанин, Н.Л.Зеланд, т.б.)
қолжазбалары десек, екінші кезең -XX ғасырдың алғашқы 20-30-жылдарында бұл
істі ғылыми тұрғыда арнайы қарастырып сөз еткен Ә.Диваев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов,
Н.Құлжанова, М.Әуезов, т.б. болды. Яғни, бұл кезеңді қазақ
этнопедагогикасының ғылым ретінде туып, қалыптасу кезеңі деп қараймыз.
Үшінші кезең - 35-40 жылдық үзілістен кейін (1970-2005 ж.ж.) қазақ
этнопедагогикасының қайта жанданған, даму дәуірі деп аламыз. (Ол кезеңге
кейін тоқталамыз, № 5 кесте).
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы XIX ғасырдың екінші жартысында
өмір сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары Ш.
Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтың ғылыми еңбектерімен тығыз
байланысты болғандықтан, қазақ халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
ұлттық мәдениеті жайында олардың ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет
демекпіз. [10]
Қазақ Қазақ Қазақ
этнопедагогикасының туу этнопедагогикасының этнопедагогикасының даму
кезеңі (ХІХ ғ. 2 қалыптасу кезеңі кезеңі (1970-2005) және
жартысы), оның белсенді (1920-1930 жж). Және олоның қайраткерлері
қайраткерлері кезеңдегі қайраткерлер
Ш.Уәлиханов Қазақтың зиялы М.Ғабдуллин
Ы.Алтынсарин оқымыстары: Б.Момышұлы
А.Құнанбаев С.Торайғыров Б.Адамбев
2.Орыс, Батыс Ә.Диваев Ш.Ахметов
саяхатшы-ғалымдары: А.Байтұрсынов М.Әлімбаев
П.С.Паллас Ш.Құдайбердиев Қ.Жарықбаев
Э.С.Вульфсон М.Дулатов С.Қалиев
А.Бамбери М.Жұмабаев Ә.Табылдиев
А.Левшин Ж.Аймауытов С.Ұзақбаева
А.Янушкевич Х.Досмұхамедов М.Балтабаев
Н.Г.Потанин Н.Құлжанова И.Бөлеев
Н.Л.Зеланд М.Әуезов Ж.Наурызбай
В.В.Радлов, т.б. С.Сейфуллин М.Құрсабаев
М.Смайылова
М.Оразаев
Қ.Қожахметов, т.б.
Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен (VI ғ.,
Түрік қағанаты) бастау алып, куні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан
рухани мұраның бірі — халықтық педагогика. Халықтық педагогика,—делінген
Қазақ кеңес энциклопедиясында,— тәрбие жөніндегі халықтың педагогикалық
білім тәжірибесі. Халық педагогикасын зерттеу негізіне педагогикалық мазмұн
мен бағыттағы халық ауыз әдебиетінін шығармалары, этнографиялық
материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халықтық ойындар, семья
тәрбиесінің тәжірибелері т. б. жатады... Халық педагогикасының негізгі
түйіні еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді ұрпақтан
ұрпаққа қалдыру (XI том, Алматы, 1977, 591-бет). Ғасырлар бойы қалыптаскан
ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын жадына біртіндеп сіңіріп
отыратын арнаулы жолдар, тигсті тәсілдер де. болған. Мәселен, мақал-
мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптар
насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда — ақыл-ой тәрбиесі, өлең, жыр-
дастандарда — әсемдік (эстетикалық) тәрбиесінің негізгі принциптері, ал
ертегілер халықтық тәрбиснің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік
материал ретінде пайдаланылған. Демек халықтық педагогика — тәлім-тәрбиелік
ой-пікірдің ілкі бастауы, халыктың рухани мұрасы. [11]
Бұл жердегі еске алатын негізгі жайт: осындай халықтық мұралардың бәрі
бірдей кәдеге жарай бермейді, олардың озығымен қатар тозығы да бар. Ең
негізгі мәселе — бұларды бүгінгі күннің талап-тілегімен байланыстыра
пайдалана білу болмақ. Халықтық педагогикамен қатар этнопедагогика дейтін
атау да жиі қолданылады. Этнопедагогика — халықтық тәлім-тәрбиені, оның
тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылымсаласы. Ол
халықтық педагогиканы ғылыми педагогикамен байланыстырып отыратын өткел
іспеттес ғылым.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешіндік сөздер мен айтыс-
теруелерде, мақал-мәтелдерде көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің
негізгі түйіні — адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене,
отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысаты: қоғамдық орындары
(ясли, балалар бакшасы, т. б.) болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан
кеңінен бастап-ақ өлең-жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы
тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның
құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе де, жапан дүзде жолсыз жерлермен
жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол тауып, қаршадайынан-ақ есіту, көру
сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды табатын ізшіл де,
құралайды кезге атып түсіретін мерген де болған. Кәсібі, тіршілігі мал
шаруашылығына байланысты болғандыктан, бала 5—6 жасынан-ақ ат құлағында
ойнай бастайды.
Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз есте сақтайтын кабілеті күшті,
әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір қызық ертегілерді, жыр-
дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөйлеу корын
байытып, мағыналы да мәнді сөйлеуге жаттыктыра беретін. Халықтық шығармалар
ішіндегі әржақты айқын бейне, қызыкты оқиға, әдемі қисын, жақсы ұйқас —
бәрі-бәрі балаларды қуантып, еліктіре әсер етіп, ой-пікірін шыңдап отырған.
Қазақ отбасында тәрбие ісі ғалым Ш. Ахметовтың зерттеулерінде
негізінен басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтыған. Біріншіден, тәрбие
басы алдымен әдептілікке үйретуді көздеген, әке-шеше баласына әдепті бол
дегенді басты міндет етіп қойған. Екіншіден, олар баланы қайырымды, иманды,
мейірімді болуға тәрбиелеген. Үшіншіден, тіл алғыш, елгезек болуға
баулыған. Төртіншіден, адал, шыншыл болуға үйреткен. Бесіншіден, өнегелі
ұстаз бен көпті көрген қарияның сөзін тыңдап, ақпа құлақ болмай, құйма.
құлақ бол дегенді, бойларына біртіндеп сіңіре берген. Алтыншыдан, үлкенді,
ата-ананы сыйлап, кұрметтеуге үйретуді ең басты міндет етіп қойған.
Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспай, біреуге орынсыз тіл тигізбейтін
әдепті азамат бол, әсіресе қарып-қасерлердің табиғи кемдігін (мұрны пұшық,
көзі қисық, аяғы ақсақ т. б.) бетіне баспа деп үйреткегі: Сегізіншіден, ел
қорғаған батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар өнеріңді соған жұмса
дегенді ерінбен-жалықпай айтып қана койман, жеке өнегелер арқылы көрсетіп
отырған.
Халықтық педагогиканың әр түрлі жақтарын сөз еткенімізде, алдымен
дене тәрбиесін бірінші орынға қоюдың өзіндік себеп, дәлелдері бар. Өйткені
адам баласы алғаш дуниеге келген күнінен бастап дене тәрбиесі қолға
алынады, содан кейін біртіндеп еңбекке, ойынға үйрету тәрбиесі жүргізіледі.
Ақыл-ой сол еңбектің нәтижесінде қалыптасып дамиды. Ал адамгершілік
тәрбиесі баланың сана-сезімі оянған кезде жүргізілетін тәрбиенің жиынтығы
іспеттес. [12]
Енді халықтық педагогикадағы тәрбиенің жекелеген түрлеріне жеке-жеке
тоқталайық.
1.2. М.Дулатовтың ғылыми еңбектерінің тәрбиелік мәні.
Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты оқу-ағарту ісінде оның
басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 бағдарламасында көрсетілгеңдей...
Қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-
дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші
ұлттардьің бірлігін қамтамасыз етуді, олардың саяси экономикалық және
мәдени байланысын мемлекеттік қазақ тілі мен халықаралық қатынас тілі -
орыс тілінің жетіліп көркеюіне баса назар аудару, т.б. болмақ. Бұл пәнде
көзделетін мақсат келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау,
оларға қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі
нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай
отырып еңбек етуге өзір болуын қамтамасыз ету болмақ. Хелер ұрпақ бейбіт
өмірде шапшаң қарқынмен дамушы, гүлденген даланының патриоты болып өсуі
тиіс.
Президент өзінің Қазақстан халқына арнаған үндеуінде мемлекетке
қажетті барлық басты ерекшеліктердің ішінде білімге зор мән беріледі.
Себебі білім беру ұлттық қауіпсіздіктің кепілі болып саналады дейді. [13]
Ал Қазақстан үкіметі қабылдаған Білім туралы заңның білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері: Қазақстан
Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау... олар
мемлекеттік белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық
дәстүрлерді қастерлейтін... халықтар достығының негізінде тәрбиеленген,
халық, отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын
сезінген... Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың
тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғүрыптарын қадір тұтып игеруге
пейімді азамат болуы керек делінген. [14]
Екі жасында шешеден, он екі жасында әкеден жетім қалған ол 1897 жылы
Торғайдағы орыс-қазақ мектебіне түсіп, оны 1902 жылы бітіріп шыққаннан
кейін алты-жеті жылдай ауылда бала оқытады. Қейіннен Омбы, Қарқаралы
қалаларына барады, Петерборда шығатын Серке газетіне Жастарға (1907)
деген өлеңін бастырады. 1909 жылы Уфада Оян қазақты, Қазандағы ағайынды
Кәрімовтар баспасынан Бақытсыз Жамал романын бастырып шығарады, Айқапқа
түрлі тақырыптар төңірегінде (оқу-ағарту, мәдениет, тіл т. б.) үзбей мақала
жазып тұрады. Осы жылдары А. Байтұрсыновпен бірлесіп, Қазақ
газетін шығаруға ат салысады. Қазан төңкерісіне дейін, сондай-ақ Қеңес
өкіметі жылдарында бірнеше рет түрмеге жабылады.
Алаш өкіметі мен партиясының басшыларының бірі болғаны белгілі. Ол
1920 жылдардан бастап жаңа өкіметке де аянбай қызмет істейді (Ақжол
газеті, облыстық сот т. б.), 1922—26 жылдары Орынбордағы Қазақтың ағарту
институтында оқытушы болады. 1922 жылы екі бөлімнен тұратын Есеп құралын,
1924 жылы Қирағат кітабын, қазақ кітаптарынын, библиографиялық
көрсеткішін бастырады. 1928 жылғы зобалаңда бір топ қазақ оқығандарымен
бірге тұтқынға алынып ату жазасына кесіледі, онысын кейіннен 10 жыл
абақтыда қамаумен алмастырады. 1935 жылы тұтқында жүріп, Балтық каналының
бойындағы Сосновец деген жерде қайтыс болады. 1988 жылы республика Жоғары
сотының коллегиясы қылмыс құрамы болмағандықтан оны біржола ақтайды. [15]
Әмбебап ағартушының артына қалдырған рухани мұрасында кешегі көшпелі
қазақ елінің) әдет-ғұрпы, дәстүр салты, жол-жоралғысы, тәлім-тәрбиесі мен
үлгі-өнегесі, өзіне тән этикалық, эстетикалық ұнам-талғамдары ұлттык,
колоритқа толы сан алуан нақты деректермен безендіріле баяндалған. Осы
тұрғыдан Оян қазақ атты туындысының орны бөлек. Ұстазы Ы. Алтынсариннің
оқу-ағарту мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта келіп, ол да
А. Байтұрсынов сияқты, оқу-тәрбие мәселесіне ғылыми тұрғыдан қарауға, атап
айтқанда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдеріне, шәкірттердіқ жаңа бағдарламалар
арқылы білім алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес сабақ жүргізуге
ерекше мән береді. Бұл айтылғандарды оның Мұғалімдерге атты мақаласынан
(1915), Қирағат кітабына жазған алғы сөзінен жақсы байқауға болады:
...балаларды,— дейді ол,— оқыту өз алдына бір ғылым.
Ғылым — педагогика... Мектеп программасында бірінші орын алған нәрсе
қирағат, баяндап оқыту... Қирағаттың мақсатын түсінбеген мұғалім үміт еткен
пайданы бере алмайды... Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлануға, оның
мағынасын, қасиетін сездіруге қалай үйретпек керек? Баланы оқыған нәрсесін
бір-біріне ұйқастырып ойлануына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті һәм
толық мағынасымен қалдыруға әдеттендіру керек. (М. Дулатов, Шығармалары,
Алматы, Жазушы, 1991, 238-бет). Ол орыс педагогикасының атасы К.
Д.Ушинский айтқандай, оқу-тәрбие процесіне (жазу, сызу, есептеу, оқу т. б.)
шәкірттердің сезім мүшелерін (кез, құлақ және т. б.) түгелдей қатыстырып
отыру қажеттігін орынды аңғарып, мұны тәлімгерлердің жадына салуды
ойластырады. Осыған орай ол былай деп жазды: Әрбір жазылған сөз (тақтаға,
дәптерге, тіпті ауызекі сөзді де — Қ. Ж.) жазушының сезінуімен, естуімен,
көруімен (табиғаттан һәм адамның тұрмысынан) шыққан нәрсе. [16]
Табиғатынан тәлімгерлік қасиеті мол жазушы қазақ арасында көбінде
көзге түспей, түссе де еленбей жүрген ғылым-білімге, өнерге, зерек, дарынды
балаларды оқытып-тәрбиелеудің мәні жайында сөз ете келіп, дарындылықтың
кейбір психологиялық астарларына үңіледі. Осы жәйт автордың мына төмендегі
түйіндеуінен жақсы аңғарылып тұр: Туысында қанша зеректік болса да,— деп
жазды М. Дулатов,— ғылымсыз, тәрбиесіз кемеліне жетпейді. Кімде-кім езінін,
табиғатына не нәрсеге шеберлік барлығын сезіп, өз жолына түссе ғана, кезге
көрінеді... Жақсы суретші адамның сыртқы түрін айнытпай сала білсе, жақсы
жазушы да адамның ішкі сырын, мінезін, әдетін бұлжытпай керсете біледі,
оқығанын да көріп тұрғандай боласың....
Халқымыз егемендікті аңсап жатқан қарбалас шақта жас өркендерді жерге
шырылдап түскен кезден есейіп, есі кіріп болғанға дейінгі аралықта ана
тілінің уызына жарытып қана қоймай, олардың ұлттық рухпен, дәстүр-салт,
әдет-ғұрыптан мейлінше сусындауына ерекше көңіл аударуымыз қажет. Бұл
жөнінде де М. Дулатов былайша жеріне жеткізе айтқан еді. Бастауыш мектепте
алған тәрбиенің,— деп жазды ол,— әсерлі, күшті, сіңімді болуы, қай халықтың
мектебінде болса да оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысынан, һәм
табиғаттан жазылып, баяндап оқытудың асыл мақсатына муафик үйретуден,
осылай біліп, баяндап оқытқанда, балқыған жас баланың ойына, қанына,
сүйегіне ұлт рухы сіңісіп, ана тілін анық үйреніп, керекті мағлұмат алып
шығады.
Мұндай балалар бастауыш мектепті бітіргеннен кейін кай жұрттың мектеп
медресесінде оқыса да, қай жұрттың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт
рухы жасымайды. Қайда болса да тіршілігінде қандай ауырлық өзгерістер көрсе
де ұлт ұлы болып қалады. Оқудағы мақсат жалғыз құрғақ білім үйрету емес,
біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру... (Бұл да сонда, 239-бет).
М. Дулатовтың 1921 жылы Тәшкенде шыққан Есеп құралы қазіргі кездегі
математикадан оқу кітаптарын құрастырушылар үшін теңдесі жоқ үлгі деуге
болады. Осы кітаптың алғашқы нұсқасы 1914 жылы Орынборда басылған еді.
Мұнда бастауыш кластағылардың ұғымына оралымды, көкейіне қонымды,
күнделікті қазақ өмірінен алынған, қазақ психологиясына бесенеден танымал
есептер, тапсырмалар мен жаттығулардың төрт амалды (қосу, алу, кебейту,
бөлу) зердеге тез тоқып алуға жәрдемдесетіні дау туғызбайды. Бірінші класқа
арналған Есеп құрамында: Біздің үйде 6 ат бар еді, құдамыздан тағы бір
ат алдық, біздің үйдің аты нешеу болды? Ахметжанның үйі соғымға 5 қой, І
сиыр сойды. Ахметжанның үйі соғымға неше мал сойды? Мерген 2 қаз атып алып
еді. Біреуін ақсақалға байлады, Мергеннің өзінде неше қаз қалды? Біздің
үйдің желісінде 10 құлын бар еді. Біреуін ағытып жіберді. Желіде неше құлын
қалды? т. б. осы іспеттес мысалдар балғын шәкіртті тек есеп шығаруға
машықтандырып қоймай, оны халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын танып-
білуге (құда, соғым, ақсақал, желі т. б.) үйрететіні сөзсіз.
Осы әдіс-тәсілді мектептегі қай пәннің мұғалімі болмасын орынды
пайдалана білсе құба-құп. Сондықтан да қазіргі Математика кітаптарындағы
Иванның 5 дәптері бар еді... Коля 5 пламастер сатып алды деп келетін
ұлттык нақыштан жұрдай тіркестерді қазақшалайтын күн бізге әлдеқашан туған
сияқты. [17]
Ал М. Дулатов жазған Қирағат кітабы (1924) өзінің құрылысы жағынан
бастауыш класс оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, табиғатпен байланысты
әңгімелерден (жылдың төрт мезгілі, ол кездердегі жан-жануарлар мен құстар
өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, тұрмыс тіршілігі т.
б.) тұрады, яғни мұнда биология, экология, салт-дәстүрден хабар беру
көзделген. Екінші белімде балаларды талаптылыққа, еңбек етуге,
адамгершілікке баулитын ғибаратты әңгімелер топтап берілген. Мысалы,
оқымысты бала деген әңгімеде қаладан оқып келген баланың ауылға келген
соң еріншектік жасап, тырнауыштың сабын басып қалғанда оны маңдайына соғып
алып, Тырнауышты аяқ астына тастаған қандай ақымақ екен деп ашулануын
сықақ етеді. Қонақ кәде атты әңгімеде қазақтың әдет-ғұрпын сөз етсе,
Кұлмеңіздер кәріге деген әңгімеде әке тілін алмай өлмелі шал-кемпірді
мазақтайтын әдепсіз балалардың қылығы айтылады.
М. Дулатовтың тәлім-тәрбиелік тағылымдарынан қазіргі күн талабы-
тілегімен ұштасатын тағы бір кесек ойды кездестіреміз. Ол жас ұрпақты
имандылыққа тәрбиелеу. Қазіргі қазақ жастарының тәрбиесінде көлеңкелі,
келеңсіз жақтардың белең алуы тәлімгер қауымға жас буынды жөргегінен
мейірімділік пен имандылыққа баулып тәрбиелеу қажеттігін күн тәртібіне
қойып отыр. Осы жөнінде мұсылмандардың қасиетті кітабы, Құранның үлгі-
өнегеге толы тағылымдарына да баса назар аудару қажеттігі газет-
журналдарымызда сан рет жазылып жатыр. Ал осы мәселені бұдан 80 жыл бұрын
кемеңгер Дулатов та көтерген екен. Ол жұртты оқуға, білім алуға тартқан
кезде бір жағынан діни оқуды да жатсынбау қажет дейді. Автор орысша оқып,
орыс тілін үйренген қандай пайдалы болса, мұсылманша оқып, дінді танып, оны
өмірлік қажетке пайдаланса кісі жан-жақты білімді азамат болып шығатыны
айтылған. Ол медреселер ауыл мектептерінде ғылыми пәндерді, түрлі тілдерді
меңгерумен қатар, діни оқудан да мағлұмат алудың маңызын былай түсіндірді:
Медреседе сыйласып екі молла. Бірі оқытсын мұсылманша, бірі орысша.
Педагогия тәртібімен оқытса, қазағым кетер едің сонда алға... Риза қазақ
халқы болар еді, хүкімі шариғаттың тұрса қолда... [18]
Біздің ойымызша, аса білікті, әмбебап саясаткердің осы айтқандарында
қазіргі тәлім-тәрбие процестерін жүзеге асыру жағдайында да еске алғанымыз
жөн сияқты. Расында да орыс педагогикасының атасы Қ. Д. Ушинский (1824—
1870) кто не имеет религии и не чувствует ее потребности, тот должен не
воспитывать детей... ...без помощи религиозных систем мы не можем
объяснить себе общечеловеческой психологии, ее истин и ее заблуждений
деген ғой, (К. Д. Ушинский. Собр. соч. том 10, М., 1950, с. 614) ал осы
халықтың екінші бір педагог-психологы П. Ф. Каптерев (1849—1922)
Педагогикалық психология (1875) атты кітабының бір тарауын Діни тәлім-
тәрбиеге арнаған болатын.
Осы іспеттес пікірді қазақ оқымыстыларының көпшілігі айтқан. Мәселен,
М. Жұмабаев өзінің Педагогикасы былай дейді: ...дін сезімдері күшті
адам, яғни тәңірінің барлығына, кұдіретіне сеніп, оның махаббатын алуға,
каһарына ұшырамауға ұмтылатын адам өмір бойы ізгілікке ұмтылып, жауыздықтан
безбек.
М. Дулатовтың оқу-ағарту майданындағы ерекшеі көзге түсуі жиырмасыншы
жылдардың орта шеніндегі латынша немесе арабша әріпті алу мәселесінің
төңірегіндегі айтыс кездерінде көрінді. М. Дулатов 1924 жылы Орынборда
болған қырғыз-қазақ ағартушыларының тұңғыш съезінде баяндама жасап, араб
әрпінің ерекшелігі мен артықшылығын дәлелдеп бақты. Оның Бүкіл шығыс
елінің мәдени мұрасы араб әрпімен жазылған, егер де дүрмекпен латынға
кешсек біз бұл байлықтан мүлде қол үзіп қаламыз дейтін пікірінің шындық
екендігіне бүгінде дау айтатын адам болмаса керек.
Міржақып Дулатовтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
оның мынадай еңбектерінде баяндалған: Есеп құралы, Қирағат, Оян,
қазақ!, Оқу құралы және Серке, Қазақ, Ақ жол, Айқап, Еңбекші
қазақ газет-журналдарындағы көптеген мақалалары.
М.Дулатов қазақ халқының ұлы ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсарин ғұмыр-
кешкен топырақта толып өсіп, өз жерлесі Ахмет Байтұрсынұлы тәрізді
Ыбырайдың ағартушылық дәстүрін мұрат тұтты, олардың ұлттық тәрбие беру
туралы идеяларын жалғастырып, дамытты. Ол мұғалімдік қызметін атқара
бастасымен қазақ балаларына арналған оқу құралдарының тапшылығына көзі
жетіп, өзі оларды жазуға кіріседі. Мысалы, Ы.Алтынсариннің Хрестоматиясы
ол күнде табылмас дүниеге айналған еді, сондықтан да ол осы тапшылықтың
орнын толтыру үшін 1911 жылы Қирағат (Хрестоматия) кітабын шығарды. [19]
Оның құрылымы бастауыш сынып оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде,
жергілікті табиғатпен байланысты өңгімелерден тұрады. Мысалы, жылдың төрт
мезгілі, ол кездердегі жан-жануарлар мен құстар өміріндегі ерекшеліктер, ел
өмірі, тұрмыс-тіршілігі туралы биологиядан, экологиядан, салт-дәстүрден
мәлімет беру көзделген. Жинақта автор халық ауыз әдебиетінің үлгілері,
Абайдың, Ыбырайдың шығармалары, автордың өзінің Жаз, Жазғы кеш,
Шілде, Күз, Қыс, Қоян, Қасқыр қысты қалай өткізеді, Бұғы,
Піл, Кит, Үй хайуандары, Бөрі, Күлкі сөз, Оқу, Нұрмаш пем
Дүйсен, Оқымысты бала, Шалдың үш баласы, Қонақ кәде, Ешкімге
жауыздық қылма, Байлық сияқты әнгімелері енгізілген. Әсіресе тәрбиелік
мәні зор Айқұлақ, Дүмпілдек, Марламқаш сияқты ұлттық ойындар
балаларды ерекше қызықтырады. Сондай-ақ жинақтағы Қонақ кәде атты
әңгімеде қазақтың әдет-ғұрпф қонақ кәде туралы сөз етілсе, Құлмеңіздер
кәріге атты әңгімеде әке тілін алмай, өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын
әдепсіз балалардың қылығы айтылады.
Міржакып Қирағат кітабының Мұғалімдерге атты кіріспесінде қазаұтың
ұлттық мектебі, онда оқыту, оқыту кітаптары туралы былай деп жазған: Қазір
біздің қазақ халқында оқудың жаңа дәуірі басталған кез. Біздің қазақта шын
қазақша мектептің керектігін біле бастаған шақ. ... Қазақ балаларын
оқытуға ... қазақ тілінде оқу кітаптарын керексіне бастады. Міне, сіздер
керексінген қазақ тіліндегі оқу кітаптарының бірі осы кітап...
Енді бұл қирағат кітабын қалай пайдалану, яғни қалай оқыту жайында
кеңеселік. ... өзі білумен өзгелерге білдіру екі басқа. Білгенін кісіге
үйрету, яғни балаларды оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым педагогика, - деп
мұғалімдерге педагогика ғылымын игеруте жол сілтейді.
Сонан соң ол қирағатта оқыту әдістері туралы Мектеп программасында
бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту. Соның үшін оқытушы ең
әуелі баяндап оқытудың асыл мақсұтын жақсы білуі қерек. Қирағаттың мақсұтын
түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды. Балаларға кітапты құр
саулатып оқыта береді. Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлауға, оның
мағынасын, қасиетін сөндіруге қалай үйретпек керек? Балалар оқыған нәрсесін
бір-біріне ұйқастырып ойлауына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті Һәм
толық мағынасымен қалдыруға әдеттендіру керек деген әдістемені ұсынған.
[20]
Міржақып Дулатов 1914 жылы, кейін 1927 жөне 1928 жылдары ұлттық
мазмұды, бастауыш мектеп оқшыларына арналған екі кітаптан тұратын тұңғыш
Есеп құралы атты оқулық шығарған. Оның Есеп құралын Республика Халық
ағарту комиссариаты жоғары бағалап, оны қайта басып шығару туралы шешім
қабылдап, кеңестік кезеңде бастауыш мектептерде кең пайдаланылуды ұсыныпты:
Бұл оқулықтың мазмұны қазақ балалары өмір сүріп жатқан ортаның талғамына
толық сай келеді. Мысалдар қазақтардың күнделікті тіршілігінен алынған.
Кітапта балалар ұғымына ауыр келетін бірде-бір тапсырма жоқ. Есептердің
барлығы бала жанына жақын, ұғынықты да түсінікті. Бұл аталған оқулықтың
басты жетістігі. Кітаптың жаңа басылымында бүкіл үнді цифрлары араб
цифрларымен алмастырылған. Бұл кітап сапасын көтерді. Оқулықтағы есептер
оқушыларға өз беттерінше жұмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Күрделі,
оқушыларға ауыр тиетін тапсырмалар жоққа тен. Оқулықта 344 есеп бар,
соңында ауырлау есептердің жауабы берілген ... Мұның бәрі оқу құралының
жоғары деңгейінің дәлелдері. [21]
Міржақыптың осы Есеп құралы екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап
бастауыш сыныптың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында
арифметиканы оқытуға арналған.
Бірінші кітап 4 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 10-ға дейінгі
сандармен танысу, екінші бөлімде толық ондықтар, үшінші бөлімде 10-20
аралығындағы сандар мен амалдар қолдану, төртінші бөлімде 100-ге дейінгі
сандармен есептер.
Екінші кітап үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 100-ге дейінгі
сандарға амалдар қолдану, екінші бөлімде 1000-ға дейінгі санау амалдары,
үшінші бөлімде төрт амалды есептер шығару. Есеп құралындағы мазмұны таза
ұлттық сипаттағы есептер қазақ халқының күнделікті өмірінен алынған.
Тапсырмалардың шарттарында қазақ оқушыларының жас ерекшеліктері мен ұлттық
психологиясы ескерілген, ал мазмұндары бойынша олар оқушылардың өз бегінше
дамуы мен белсенділігін арттыруға бағытталған, әсіресе оқушылардың ұлттык
санасын қалыптастыруга ерекше ықпал етеді.
М.Дулатов өзінің Қазақ тілінің мұңы, Қазақ тілін жүргізетін
комиссиянын құлағына алтын сырға, Эсперанто тілі, Жазу тәртібі, Тіл
құралы атты мақалаларында тіл және жазу мәселелеріне, ұлттық графиканы
жасау және қолдануға ерекше мән берді. Оларда кез келген халыктың ана тілі
- ұлттық тәуелсіздіктің негізі, қазақ тілі халық ағарту ісінде, рухани және
мәдени өмірінде белсенді қолданылуы қажеттігі, жаңа қазақ графикасын жүзеге
асыру мәселелері кеңінен басталады. Оның пікірінше ана тілін, дінін, әдет-
ғұрпы мен салт-дәстүрін берік сақтаған халық шын мәнінде білім мен
мәдениетке кол жеткізбек. Тек туған ана -тілі ғана адамды сол ұлттың өкші
етеді. Егер адам өзінің туған тілін толық игерсе, ол өзінін, ұлттық рухы
мен ұлттық өмірін сақтайды. [22]
Міржақып Дулатовтың сол мақалаларында қазақ мектептерінде оқу-тәрбие
процесін ұлттық сипатта жүзеге асыоу туралы ой-пікірлерінің маңызы мен мәні
ерекше. Ол мектептің мақсаты: Жалғыз құрғақ білім үйрету емес, биліммен
бірге жақты тәрбиені қоса беру; міндеті: ...балқыған жас баланың бойына,
ана тілін анық үйретіп шығару; әдіс-құралдары: оқу кітаптары ана тілімен,
өз ұлтының тұрмысымен һәм табиғаттан жазылуы, бастауыш мектепте алған
тәрбиенің әсерлі, күшті, сенімді болуы; нәтижесі: ... Мұндай балалар
мектеті бітіргеннен кейін ұай жұртың арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген ұлт
рухы жасымайды. ... қайда балса да тіршілігінде, қандай ауырлық өзгерістер
көрсе де ұлт ұлы балып қалады деп, ұлттық тәрбиенің әсерігн тамаша
көрсеткен.
Сонымен, М.Дулатов ұлттык тәрбиені кең насихаттап, оны мектептің оқу-
тәрбие процесіне өндіру мақсатында ана тілін, оның тәрбиелік және
білімділік мәнін ашуды оқыту мен тәрбиенің ұлттық сипатта болуын, ұлттық
мазмұнды оқу құралдарын шығару туралы еңбектерінін жас ұрпақты ұлттық рухта
тәрбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше.
Халел Досмұхамедұлының оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-
пікірлері оның түрлі атқарған қоғамдық қызметтерінде, Сана, Шолпанм
журналдарында шыққан мақалаларында, соңдай-ақ Қазақ халық әдебиеті атты
еңбегінде, жаратылыстану пәндерінен қазақ мектетері оқушылары мен
мұғалімдеріне арнап жазған төл оқу құралдарында кең көрініс береді.
1921 жылы Х.Досмұхамедов Түркістан республикасында қазақ-қырғыз ғылыми
кеңесінің төрағасы болады. Ғылыми кеңес қазақ арасында ғылым мен білімнің
таралуы үшін үлкен жұмыс істейді: оқулықтар, оқу құралдарын шығару, мұғалім
кадрларын дайындау, әр түрлі ғылым салаларын тарату. Олар туралы
Х.Досмұхамедов өзінің Қазақ-қырғыз білім комиссиясынан атты мақаласында
баяндаған. [23]
Х.Досмұхамедов ғылыми қенестің білім комиссиясы жанынан Сана атты
журнал ұйымдастырып, оның редакторы болады. Сана журналында шыққан
материалдармен таныса отырып, Х.Досмұхамедовтың ұлттық тәрбие беру, ондағы
мұғалімнің міндеттері туралы көзқарастарын жақсы аңғаруға болады.
Журналды шығарудағы мақсат: Аңсаған елге, алактаған мұгалімге, жас
өспірім шәкірттерге түсінікті сөз беру. Оның тақырыптары оқыту мен
тәрбиелеудегі ұлттық идеяны жан-жақты қамтиды.
1. Ең негізінен бастап әр пәндерден түсінікті қылып жалпы білім беру:
а) ғылым-қисап (математика); ә) физика, химия туралы түрлі мағлұматтар
беру; б) дүниенің жаралуы, түзілісімен, аспандағы жұлдыздармен, жердегі
болатын жауын-шашьш секілді өзгерісгермен таныстыру; в) жануарлармен, жер
жүзіндегі ағаш, шөп секілді түкпенен, тас-топырақпен таныстыру, жердің
қалай жаралғанын, неден түзілгенін білдіру; г) бұрынғы өткен халықтармен,
олардың мәдениетімен, салтымен таныстыру, бұрынғыдан қалған тамтықтарды
қалай іздеу жайында, қалай пайдалану туралы баяндама беру; д) қай жұртта
қандай шаруа бар, қандай заң бар, қандай тұрмыс тіршілік бар - сонымен
таныстыру; е) жер жүзіндегі елдермен, жерлермен таныстыру; ж) санақ туралы
баяндама беру, жер жүзіндегі елдердің туысының, елімінің, оқуының,
сауатсыздығының, түрлі қажетіне жұмсайтын бұйымдарының санағын беру; з)
адамның, малдың аурулары туралы, саулық сақтау туралы мағлұмат беру; и)
хәріп тізу, баспахана түзеу, кітап бастыру, сүгірет туралы мағлұмат беру.
2. Қазақ-қырғыз жұртының тарихымен, салты, әдетімен, тұрған жерімен
таныстыру. Өз еліміздің өткен кеткені туралы, басынан кешкен дәуірлері
туралы бұрынғы, осы күнгі мекендері туралы қолдан келгенше толық мағлұмат
беру, ата-бабаларымыздың істерімен танысып, өткен жаңылыстарына күйініп,
жақсылықтарына сүйініп ғибрат алмақ - адамға сана береді.
3. Казақ-қырғыз жұртының тілімен, әдебиетімен жақсы таныстыру. Тіл -
жұрттын жаны. Өз тілін өзі білмеген ел — ел болмайды. Тілінен айрылған
жұрт - жойылған жұрт. Тілімізді бұзбай ұстарту шарттарын қарастыру, өрнекті
түрлерімен таныстыру.
4. Білім таратып, елдің қолын мәдениетке жеткізетін мектеп, сондықтан
мектептің тарихы, түрлері, түзелісі, оқуы, оқыту реттері, мұғалімдердің күй-
жайы туралы, оқу құралдары, кітаптары туралы толық баяндама беріп тұру.
ХХ ғасырдың барысында империалистік патшалы Ресейдегі саяси-әлеуметтік
жағдайлар шиеленісе түсті. Халықты қанау басым сипат алды. Ел арасында
толқулар басталды.
Ұлттық тәрбие ұлттық мектептерде жузеге асырылатыны дүниежүзілік
алдыңғы қатарлы елдерде дәлелденген. Ал қазак ұлттық мектебі қандай болу
керек, оның белгілері мен оған қойылатың талаптар нақты анықталмаған, олар
зерттеуді қажет ететін арнайы проблема.
Қазақ ұлттық мектебі қандай болу керек, онда ұлттық тәрбие қалай
жүргізілу керек? - деген проблемаларға нақты жауапты қазақ халқының ұлы
ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамедов еңбектерінен табуға болады. Олардың еңбектерівде қазақтың
ұлттық мектебінің мақсаты, міндеттері, ұлттық мектепте білім беру мазмұны,
ұлттық тәрбиенің нәтижесі, мұғалімге қойылатын талаптар анықталған. Мысалы,
МДулатов қазақ ұлттық мектебінің мақсаты ... жалғыз құрғақ білім үйрету
емес, біліммен бірге жақсы тәрбиеші қоса беру; Ж.Аймауытов Тәрбиеиің
негізгі мақасты мінезді түзеу, адамшылыкқа қызмет ету, адал еңбек ете
білуге тәрбиелеу; қазақтың ұлттық мектебінің міндеттерін М.Дулатов: ...
балқыған жас баланың ойына, қанына, сүйегіне ұлт рухын сіңіріп, ана тілін
үйретіп шығару; қазақтың ұлттық мектебіңде білім беру мазмұнын
А.Байтұрсынов: Оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-кәсіп,
қолөнері, жағрафия, жартылыс, Ж.Аймауытов Әдебиеті, тарихты және
географияны біріктіріп, яғни интеграциялап, Біздің Отан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz