Қылмыстық іc жүргізу құқығының көздері
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КӨЗДЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ. ҰҒЫМ, НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕР
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ НОРМАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
4. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ЗАҢЫНЫҢ УАҚЫТ ТҰРҒЫСЫНДА, КЕҢІСТІКТЕ ЖӘНЕ АДАМДАРҒА ҚАТЫСТЫ ҚОЛДАНЫЛУЫ
5. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУДІ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ДЕП КӨЗ ЖЕТКІЗУ, МӘЖБҮРЛЕУ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҚ
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ. ҰҒЫМ, НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕР
3. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ НОРМАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
4. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ЗАҢЫНЫҢ УАҚЫТ ТҰРҒЫСЫНДА, КЕҢІСТІКТЕ ЖӘНЕ АДАМДАРҒА ҚАТЫСТЫ ҚОЛДАНЫЛУЫ
5. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУДІ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ДЕП КӨЗ ЖЕТКІЗУ, МӘЖБҮРЛЕУ ЖӘНЕ ЖАУАПТЫЛЫҚ
Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын нысандар зерттелмейінше құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің маңызды болатын тағы да бір себебі -олар құқықтың қоғамдық болмысын білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен айқындалады.
Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге қатысты кез келген құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің жай-күйіне тән ерекшелік — құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі шегіндегі, демек құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті) сипаты.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
— заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
— бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
— жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
— бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі, жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
— құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз.
Сонымен бірге ұлттық құқықтың пайда болуы мен қалыптасуы процесінің аяқталуы мен оның одан әрі дамытылуы құқық көздері жүйесінің сараптау элементтерін толық немесе ішінара жаңартуды қажет ететінін атап ету қажет.
"Қылмыстық іс жүргізу құқық көзі" деген ұғым мазмұнын жалпы алғанда құқық көзі деп нені түсіну керек екеніне байла¬нысты қарау қажет. Ғылымда мынадай баптар бар: а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі—қоғам өмірінің материалдық жағдайлары; ә) құқық көзі — мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -құқықтың сыртқы нысандары; б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі — мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдей жүріс-тұрыс ережелері түрінде білдіру әдісі.
Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге қатысты кез келген құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің жай-күйіне тән ерекшелік — құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі шегіндегі, демек құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті) сипаты.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
— заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
— бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
— жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
— бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі, жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
— құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз.
Сонымен бірге ұлттық құқықтың пайда болуы мен қалыптасуы процесінің аяқталуы мен оның одан әрі дамытылуы құқық көздері жүйесінің сараптау элементтерін толық немесе ішінара жаңартуды қажет ететінін атап ету қажет.
"Қылмыстық іс жүргізу құқық көзі" деген ұғым мазмұнын жалпы алғанда құқық көзі деп нені түсіну керек екеніне байла¬нысты қарау қажет. Ғылымда мынадай баптар бар: а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі—қоғам өмірінің материалдық жағдайлары; ә) құқық көзі — мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -құқықтың сыртқы нысандары; б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі — мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдей жүріс-тұрыс ережелері түрінде білдіру әдісі.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ КӨЗДЕРІ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КӨЗДЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын нысандар зерттелмейінше құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің маңызды болатын тағы да бір себебі -олар құқықтың қоғамдық болмысын білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен айқындалады.
Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге қатысты кез келген құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің жай-күйіне тән ерекшелік —құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі шегіндегі, демек құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті) сипаты.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі, жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз.
Сонымен бірге ұлттық құқықтың пайда болуы мен қалыптасуы процесінің аяқталуы мен оның одан әрі дамытылуы құқық көздері жүйесінің сараптау элементтерін толық немесе ішінара жаңартуды қажет ететінін атап ету қажет.
"Қылмыстық іс жүргізу құқық көзі" деген ұғым мазмұнын жалпы алғанда құқық көзі деп нені түсіну керек екеніне байланысты қарау қажет. Ғылымда мынадай баптар бар: а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі—қоғам өмірінің материалдық жағдайлары; ә) құқық көзі —мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -құқықтың сыртқы нысандары; б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі — мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдей жүріс-тұрыс ережелері түрінде білдіру әдісі.
Құқық көзінің мәнін салалық құқыққа (бұл жағдайда —қылмыстық іс жүргізу құқығына) қатысты түсіну үшін ең елеулісі —құқық көзін заң тұрғысынан алып қарайтын тұжырым.
Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу құқығының ғылыми түсінігі заң мағынасынан алғанда да өз мазмұны бойынша біртектес емес. Мәселен, А. Ф. Щербаков, М. С. Строгович, М. Л. Якуб, А. М. Ларин құқық көздерінің ғылыми, доктриналық түсініктемесінің мазмұнына мемлекеттік органдардың нормативтік актілері, құқық ғұрыптары, сот прецеденттері кіреді деп санайды. Көздерге доктриналық түсініктемені, олардың құқықтық регламенттелуімен салыстыру олардың үйлеспейтінін дәлелдейді. ҚІЖК 1-бабына жасалған талдау қылмыстық процесс көздері тек нормативтік актілер ғана бола алады деп пайымдауға негіз береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының доктриналық және құқықтық түсініктемелерінің арақатынасына мына ерекшеліктер тән:
1) ғылыми, доктриналық түсініктеме құқық көздерінің тізбесіне объектілердің неғұрлым кең шеңберін қамтиды. Тікелей нормативтік көздермен қатар онда объектілер ретінде мыналар түсінілген: а) мұсылмандық құқық доктринасында (Құран мен сунна), христиандық құқық доктринасында (Библия мен Қасиетті жазу) жазылған әдеттегі құқық; ә) сотпрецеденттері;
2) қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ҚІЖК 1-бабының құқықтық регламентінде ұлттық құқықты дамытудың қазіргі кезеңінің жағдайы мен ерекшеліктері толық дәрежеде қамтылған, көздердің толық тізбесі берілген, оған мыналар кіреді:
Қазақстан Республикасының Конституциясы;
Конституциялық заңдар;
—Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
Қазақстан Республикасы қатысушынары болып табылатын халықаралық шарттар;
Конституциялық Кеңестің қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
Жоғарғы Соттың қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
3) қылмыстық сот ісін жүргізудің құқықтық негізін заң жүзінде орнықтыру нақты құқық көзінің сипаты мен бағытына байланысты әрдайым үйлесе бермейді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсанда қабылданып, іске қосылған Заң күші бар Жарлығының 2-бабында прокуратура қызметінің құқықтық негізі ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясы, "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" Жарлық, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының бұйрықтары аталған. Бұл қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері мен қылмыстық ізге түсуді және сот төрелігін жүзеге асырушы органдар қызметінің құқықтық негізі-бір нәрсе емес екенін көрсетеді.
Келтірілген арақатынас мынаны білдіреді:
1) Іс жүргізу құқығына қатысты заңдылықты сақтау принципі қылмыстық іс жүргізу құқығының көздеріне, ғылыми, доктриналық түсініктемеде орын алып отырғанындай, кеңінен түсініктеме беруге мүмкіндік бермейді. Басқаша айтқанда, қылмыстық іс жүргізудің құқықтық көздері деп әдеттегі құқық пен сот прецедентін тануға болмайды;
саланың заңмен қазіргі орнықтырылуы қажетті құқық көздерінің бәрін, атап айтқанда заңға сәйкес нормативтік актілерді толық дәрежеде қамтымайды (Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бұйрықтары жөнінде орын алып отырғанындай);
салалық заңдар Қазақстан Республикасындағы құқық көздері туралы конституциялық ережелерге негізделген.
Мұнымен бірге, біздің ойымызша, құқық көзі ұғымының доктриналық түсініктемесі мен салалық құқықта заң жүзінде орнықтырылуын ымыраластырушы көзқарас бар. Оны кезінде А. С. Пиголкин тұжырымдаған болатын. Ол, атап айтқанда, былай деп жазды: "Құқық көздері —құзыретті мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілейтін немесе оларға рұқсат беретін актілері; мемлекеттің құқық қалыптастыру қызметі көрінісінің сыртқы нысандары, заң шығарушының еркі сол қызметтің көмегімен орындауға міндетті болады".
Осы доктриналық пікірді негіз ретінде ала отырып, сондай-ақ қазіргі құқық қалыптастыруды ескере отырып, қолданылып жүрген құқық ұғымын конституциялық жолмен орнықтыру барынша маңызды екені туралы тұжырым жасауға болады, оның өзі жалпы алғанда құқық көзі, жеке-дара алғанда —қылмыстық процесс категориясының заңдық мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына (1-тармақ) сәйкес Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. Бұл тізбе жан-жақты болып табылады. Соңғы жағдайдың танылуының манызды болатын себебі —ол заңның біркелкі түсінілуіне, түсіндірілуіне және қолданылуына жәрдемдеседі, құқық қолдану қызметінде ықтимал түрлі ұғымдарды болдырмайды. Бұдан бұрын көргеніміздей, ҚІЖК 1-бабында Қазақстан Республикасы Конституциясының талдау жасалып отырған ережесі сөзбе-сөз дерлік келтірілген. Бұл мәселеде Конституцияны қатаң ұстану ҚІЖК-тің сөзсіз құндылығы болып табылады.
Қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асырушы органдардың қызметін реттейтін ведомстволық бұйрықтары мен нұсқаулары өздеріне жатқызылатын заңға сәйкес нормативтік актілер қызметтің құқықтық негізіне жатады. Мұның өзі бұл актілер ұйымдық басқару сипатындағы мәселелерді реттейтінің, қылмыстық ізге түсу органдарының қызметіне бақылау қамтамасыз етуге бағытталғанын білдіреді. Бұдан бұрын біз мемлекеттік қызмет түрі ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық процестің ара-қатынасы туралы мәселені қарағаны және олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін атап көрсеткен болатынбыз. Мұндай арақатынас қылмыстық іс жүргізу құқығының көзі мен қылмыстық іс жүргізу қызметінің құқықтық негізі арасында орын алып отыр. Қызмет, заң жүзінде белгіленген көздермен қатар, ведомстволық заңға сәйкес актілер жүйесімен реттеледі.
Қолданылып жүрген құқықтың конституциялық деңгейде регламенттелуін ескере келе, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық сот тәрелігін атқару жөніндегі қызметін реттейтін заңдар мен заңға сәйкес нормативтік актілер қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері болып отырғанын тануға болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің түрлерін екі класқа бөлуге болады: 1) заңдар класы; 2) заңға сәйкес нормативті актілер класы.
Заңдар өз тарапынан мына деңгейлерге бөлінеді:
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көзі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясына мынадай ерекшеліктер тән:
—конституциялық ережелердің іс жүргізу қызметіне реттеуші әсері ҚІЖК 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейгін өзге заңдардың Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізілуге тиісті ережелері оған әлі енгізілмеген кезеңмен шектелмейді. Яғни алшақтықтар объективті пайда болған жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясы ең жоғары заңдық күші бар нормативтік акті ретінде тікелей қолданылады. Конституцияның 4-бабы 2-тармағының конституциялық нормалардың тікелей қолданылатыны жазылған ережесі осының дәлелі болып табылады;
—бір қатар конституциялық нормалардың мәтіні қылмыстық іс жүргізу заңының үйлеседі. Бұл жағдайларда осы нұсқамалар бірге жұмыс істейді дейді. Мұның өзі теориялық және практикалық жағынан алғанда өте маңызды: ол бұл норманың ерекше маңызды екенін білдіреді (сотта іс жүргізу принциптерін белгілейтін нормаларда бұл ерекше айқын көрініп отыр: бәрі де заң мен сот алдында тең, дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға аударуға тыйым салынуы, сотта іс жұргізу тілі, судьялардың дербестігі және т.т.);
— Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның негізгі құқықтарын белгілеп, қорғайды, ал қылмыстық іс жүргізу құқығы сол құқықтардың ерекше өз құралдарымен қорғалуын қамтамасыз етеді.
Екінші деңгей конституциялық заңдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарын қамтиды, оларға кешендік белгісі, яғни түрлі салалық құқық қатынастарын бірге реттеу тән. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы, Парламент депутатының мәртебесі туралы конституциялық заңдар, басқа да консти-уциялық заңдар оң құқық қатынастарының кешенін реттеп қана қоймайды, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін белгілейді. Мәселен, Конституциялық 52-бабындағы 4-тармаққа сәйкес Парламент депутаты дербес: оны тиісті Палатаның келісімінсіз тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, қылмыстық жауапқа тартуға болмайды, оны сондай-ақ қылмыс үстінде ұсталған реттерді қоспағанда, ұстауға болмайды. Осы ережелер Қазақстан Республикасы Парламенті депутатының мәртебесі мен қызметін белгілейтін конституциялық заңдарда дамытылған. Сол заңдардың ережелері қаралып отырған тұрғыдан алғанда қылмыстық іс жүргізу құқығының ажыратылмас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ретінде конституциялық заңдардың ең елеулі ерекшелштеріне мыналар жатады:
конституциялық заңдардың Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келуі;
Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелерін конституциялық заңдардың нормаларымен дамыту;
- конституциялық заңдар нормаларының реттеуші әсерін, сонымен бірге бірқатар құқық салаларына тарату;
конституциялық заңдардың салалық құқыққа, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығына қалыптастырушы және норма құраушы әсері;
конституциялық заңдарда және тікелей қылмыстық іс жүргізу кодексінде орнықтырынған қылмыстық іс жүргізу нұсқамалары арасында генезистілік, өзара байланыс болуы (мысалы, ҚІЖК-тің кез келген бабы Конституцияда және конституциялық заңдарда бар идеяларды білдірудің нақтыланған және неғұрлым нәзік те дамыған түрі);
—құқық көздерінің тұтас нысандары шегінде иерархиялық байланыстардың (қатынастардың болуы, олар, біріншіден, неғұрлым жоғары деңгейдегі актілер төмендеу деңгейдегі актілердің мазмұнын айқындайғынын; екіншіден, олардың арасында алшақтық байқалса, неғұрлым жоғары деңгейдегі акті қолданылатының, ал төмендеу деңгейдегі акті күшін жоятының; үшіншіден, қолданылатын заңдар, нормативтік актілер және Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері арасында қайшылықтар бар екені анықталған жағдайда заңда соттық іс жүргізуді тоқтата тұру және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығының көзделгенін білдіреді.
Маңыздылығы, құқық көздерінің иерархиясында алатын орны бойынша екінші деңгейге Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтары енгізіледі. Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бұл категориясына Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20 желтоқсанда қабылдаған конституциялық заң күші бар тиісті Жарлығы жатады.
Үшінші деңгейде тікелей қылмыстық іс жүргізу берілген, онда қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері, мақсаттары, міндеттері, кезеңдері және сатылары, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығының нормаларын қолданудын, іс жүргізудегі нәтижелері, ең елеулі ұғымдардың түсініктемелері жүйелі түрде баяндалған, құқық қатынастарына қатысушылардың шеңбері, олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген, сотта іс жүргізу механизмі белгіленген және т.т. Басқаша айтқанда, ҚІЖК -қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі салалық заңы, онда осы сала үшін ең елеулі ережелер жинақталған.
Төртінші денгейде Қазақстан Республикасының басқа қылмыстық іс жүргізу заңдары берілген. Оларға қолданылып жүрген Қылмыстық іс жүргізу кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы заңдар жатады. Бұл көздердің дербес реттеу маңызы жоқ. Атап айтқанда, қолданылып жүрген ҚІЖК1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданып, 1998 жылғы 1 қаңтардан іске қосылды. Ұлттық заңдарды одан әрі дамыту барысында жаңадан қабылданатын, елеулі іс жүргізу нормалары бар актілер ҚІЖК 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес ҚІЖК-ге енгізілуге тиіс, оның езі қолданылып жүрген салалық құқыққа белгілі бір ережелердің енгізілуін көздейтін жекелеген заңдарды қабылдау жолымен жүзеге асырылады.
Бесінші денгейге Қазақстан Республикасының өзге заңдары мен халықаралық шарттары енген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары бар өзге заңдарына мыналар жатады;
— Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" 1995жылғы 21 желтоксанда қабылданған Заң күші бар Жарлығы;
- Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсанда қабылданған Заң күші бар Жарлығы;
— Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсанда қабылданған Заң күші бар Жарлығы;
—жылғы 5 желтоқсанда қабылданған "Адвокаттық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;
— 1993 жылғы 13 қаңтарда қабылданған "Қазақстан Республикасының Шеқара әскерлері туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;
- 1994 жылғы 15 қыркүйекте қабылданған "Төтенше жағдайдың құқықтық режимі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы7
— 1994 жылғы 15 кыркүйекте қабылданған "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы.
Қазақстан Республикасының басқа заңдарында көрсетілген қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері үшін қылмыстық іс жүргізу қатынастарын бөліп-бөліп реттеу тән. Заң шығару техникасы жалпы алғанда қолданылып жүрген салалық заңдарды жаңадан қабылданған заңдармен сәйкестендіруді көздейді, оның өзі, алайда, біз өзге заңдар деп атайтындар шеңберіндегі нұсқамалар жүйесіне құрылымдық жағынан кіретін нормалардың іс жүргізу қызметінде қолданылуын тіпті де жоққа шығармайды. Мәселен, "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" заңының бірқатар нормаларында тек қана қылмыстық іс жүргізу сипатындағы нұсқаулар бар. Мысалы, 6-бап —ұлттық қауіпсіздік органдарының Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарымен өзара іс-қимылы туралы, олардың қатарына қылмыстық ізге түсу және сот органдары жатады; 2-баптың 5-тармағы —ұлттық қауіпсіздік органдарының заңда жоғарыда аталған органдардың қарауына жатқызылған қылмыстарды айқындау, тыю, ашу және тергеу жөніндегі міндеттері туралы; 13-бап —ұлттық қауіпсіздік органдарының жалпы және арнаулы жедел-іздестіру шараларын, сараптамалық-криминалдық зерттеулер, іс жүргізу іс-қимылдарын жүзеге асыру құқықтары туралы (мысалы: шақыру бойынша келмеген адамдарды еріксіз келтіру; қылмыс жасады деп сезік келтірген адамдарды ұстау; қылмыстарды тыю, қылмыс жасады деп сезік келтірген адамдардың ізіне түсу мақсатымен ұйымдардың, әскер құрамаларының аумағына және үй-жайларына, азаматтарға қарасты тұрғын үйлерге және басқа жайларға бөгетсіз кіру және т.т.).
"Қазақстан Республикасының Шеқара әскерлері туралы" заңның қылмыстық іс жүргізу тұрғысындағы маңызы бұдан кем емес, онда, атап айтқанда, қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес шеқара әскерлерінің заңмен өз қарауына жатқызылған істер бойынша анықтау жүргізу немесе Қазақстан Республикасының мемлекеттік шеқарасын күзету мүдделерінде жедел-іздестіру қызметімен шуғылдану; қылмыс жасаған және қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адамдарды кемеден түсіріп алу мен ұстау, сол адамдарды анықтау және тергеу органдарына беру және т.т. (8-баптық 4, 8,21-23 бәліктері).
"Адвокаттық қызмет туралы" заңда қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелерін реттейтін бірқатар ережелер бар. Мысалы, адвокатқа айыпталушының мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға байланысты мынадай құқықтар берілген: заң көмегін көрсету үшін қажетті нақты деректерді өз бетінше жинау және дәлелдер келтіру; көмек сұраған адамға қатысты материалдармен, соның ішінде іс жүргізу құжаттарымен, тергеу және сот істерімен танысу және оларда бар мәліметтерді заң актілерімен тыйым салынбаған кез келген әдіспен тіркеу; өтініш жасау, әділет, прокуратура, анықтау, алдын ала тергеу және сот органдарындағы лауазымды адамдардың іс-әрекеттеріне шағым беру және т.т. Осы заңның және өзге нұсқамалары ҚІЖК ережелерімен үйлестіріледі, оларға қайшы келмейді, оларды толықтырып, дамытады.
Қылмыстық іс жүргізу қызметін реттейтін халықаралық-құқықтық акті —жылғы 22 қаңтарда Армения Республикасының, Беларусь Республикасының, Қазақстан Республикасының, Кырғызстан Республикасының, Молдова Республикасының, Ресей Федерациясының, Тәжікстан Республикасының, Түрікменстанның, Өзбекстан Республикасының, Украинаның Президенттері қол қойған Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек пен құқықтық қатынастар туралы Конвенция. Қатысушы елдердің Конвенцияны бекітуі олардың түрлі республикалар аумақтарындағы қылмыстық сот ісіне қатысушылардың қылмыстық істер жөніндегі қылмыстық іс жүргізу нұсқамаларын орындауға міндетті екенін көрсетеді.
Өзге заңдар мен халықаралық-құқықтық актілерде көрсетілген көздер, әдетте, жинақтау сипатыңда болып, оларда бір акт шегінде материалдық құқыққа, сондай-ақ жүргізу құқығына қатысты нұсқамалар болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің екінші класын заңға сәйкес нормативтік актілер құрайды. Бұларға мемлекет басшысы —Президенттің немесе мемлекеттік органның өз құзыреті шегінде, заңға сәйкес яки заң негізінде және оны орындау мақсатында шығарылған құқық актілері жатады.
Қаралып отырған класта 3 деңгей бар.
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасы Президентінің бүкіл, Республика аумағында міндетті күші бар Жарлықтарын, қаулыларын және өкімдерін (Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабы) қамтиды. Мемлекет басшысының бұл құқық актілерінің белгілі бір саяси - заң жағдайларында заң күші бар.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы" 1994 жылғы 11 ақпандағы қаулысында: "Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің салық қызметінде... салық полициясы құрылсын, оған анықтау органының міндеттері жүктелсін" деген нұсқау болды. Сонымен қатар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту жөнінде тиісті ұсыныстар жасау тапсырылды. Ел Президентінің бұл қаулысы жарияланған күнінен бастап, яғни ҚІЖК-ке қажетті өзгерістер енгізілерден бұрын күшіне енді. Салық полициясына анықтау органдары функцияларының берілуі қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің екінші класы деңгейінде орын алды. Кейін бұл ереже ҚІЖК 65-бабында (4-тармақ) дәйектедді, соған сәйкес салық полициясы органдары салық, қаржы заңдарының, сондай-ақ лицензиялау туралы заңдарды бұзуға байланысты қылмыстар туралы істер бойынша анықтауды жүзеге асырады,
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ретіндегі заңға сәйкес нормативтік актілер шеңберіндегі екінші деңгей —Министрлер Кабинетінің (Үкіметтің) құқық қорғау органдарының қылмыстық сот ісін жүргізуге байланысты қызметіне қатысты қаулылары, өкімдері, Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары.
Осы кластағы көздердің үшінші деңгейі —Қазақстан Республикасының ІІМ мен Бас Прокурорының тергеу мен анықтау мәселелері жөніндегі бұйрықтары, нұсқаулары.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері туралы мәселе шешімінің:
салалық құқық жүйесі мен құрылымы;
қылмыстық іс жүргізу құқығының мазмұны;
кездер (кластар, класс шегіндегі деңгейлер) арасындағы иерархиялық және генетикалық байланыстар;
қылмыстық сот ісін жүргізуге байланысты пайда болатын құқық қатынастарын реттеудің көлемі мен нысаны тұрғысынан зор маңызы бар.
Жоғарыда аталған жай-жапсарлар кешенін айыптау:
қылмыстық іс жүргізу құқығының көздерін көздерге жатпайтын нәрселерден ажырататын ең елеулі белгілерді;
нақты құқық нормаларын қолдануға уәкілетті орган деңгейін;
- құқық қолдану функциясын жүзеге асыру кезінде болатын құқықтық салдарлардың сипаты мен деңгейін дұрыс белгілеуге мүмкіндік береді.
Бұдан бұрын аталған екі жағдайдың мәні мен мақсатының түсінілуіне байланысты нәрселер:
азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етудің кепідіктерін, ең тиімді әдістерін, кұралдары мен нысандарын әзірлеу;
қылмыстық іс жүргізу құқығын жетілдіру мен дамыту.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ. ҰҒЫМ, НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕР
Құқық нормасы дегеніміз —өзге нормалармен бірге жекелеген адамдардың, органдардың, ұйымдардың өзара қатынастарын реттейтін жалпыға міндетті мінез-құлық қағидасы. Құқық нормаларының реттеуші рөлі құқык субъектісінің оның нұсқамаларына сәйкес іс-қимыл жасайтынынан немесе басқа адамдардан тиісті іс-кимыл жасауды талaп ететінінен де, сондай-ақ оның талаптарын бұзу мемлекеттің өз органдары атынан құқық бұзушыға ықпал жасау шараларын қолдануын қажет ететінінен де айқын көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класы мен деңгейіне байланысты. Класс пен деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасы Конституциясының баптары тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: "Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостаңдықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата түруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Осы конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата түру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бабында нақтыланған. Атап айтқанда, осы баптық 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған қылмыстық істе қолданылуға тиіс заңның немесе өзге де нормативтік-құқықтық актілердің Констигуцияға сәйкес еместігін тану не адамның және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандығын шектейгіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасаған жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі жеткіліксіз. Мәселен, қолданылуға тиісті заңның Конституцияға сәйкес еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтініштін қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінін мәселелері іс жүргізу тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты мен оны өтеу сияқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы нормаларын тікелей қолдануды талап етеді (75—78-баптар).
Сонымен, Конституция нормаларының тікелей қолданылуы заңның жалпы рухына қайшы келмейтін іс жүргізу құралдарының белгілі бір жиынтығы болуын көздейді. Басқаша айтқанда, іс жүргізу құқығы көзінің Конституция сияқты жоғары деңгейінде іс жүргізу мәселелерін нақтылау мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ерекшелігі -оның жекелеген нормаларында егжей-тегжейлі нұсқамалар берілген. Мәселен, 16-баптың 2-тармағында былай делінген: "Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқыңдалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға болады". Конституцияда салалық қағидалардың осылайша терең регламенттелуі олардың әлеуметтік-құқықтық маңызы зор екенін дәлелдейді.
Іс жүргізу мәселелерінің Конституция деңгейінде осылайша егжей-тегжейлі регламенттелуі салалық заңды осылайша регламенттеу қажеттігін жоққа шығармайды. Оған қоса, іс жүргізудің Конституцияда нақтылануы оны салалық Кодексте нәтижелі кепілдіктермен күшейту мен орнықтыруды қажет етеді, атап айтқанда, ҚІЖК-тің 17—19-тараулары сезіктіні ұстау мен қамауға алу өздеріне жататын іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының мәселелеріне арналған.
Қылмыстық іс жүргізу нормасының ерекшелігі —онда қылмыстық процеске қатысушылардың іс-қимыл ережесі әрдайым (тікелей немесе жанама түрде) болады. Соныменбірге П. С. Элькиндтің атап көрсеткеніндей, іс-қимыл ережелерінің бәрі бірдей қылмыстық іс жүргізу нормасы болып табылмайды.
Қылмыстық іс жүргізу нормасын басқа құқық салаларының нормаларынан ерекшелендіретін —айрықша белгілер кешені.
Бірінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу құқығында мемлекет рұқсат еткен нормалардың жоқтығы, бірақ тек мемлекет орнатқан нормалардың болуы.
Бұл белгі қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастарының негізіне заң шығарушы қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттері үшін арнайы әзірлеген ережелер алынғанын, ол ережелер бұрын әдет-ғұрыптарда да, салт-дәстүрлерде де орын алмағанын білдіреді.
Рұксат ету, орнату секілді емес, құқық қатынастарының заң жүзінде орнықтырылғанға дейін болуын, сол құқық қатынастарының құқық күшінің кейіннен танылуын көздейді (мысалы, отбасылық құқықта іс жүзіндегі не некелік қатынастар, егер тиісті түрде ресімделмеген болса, белгілі бір жағдайларда алимент төлеттіруге, мұрагерлікке жәнет. б. нәрселерге байланысты пайда болатын құқық қатынастарында заңды түрде орнықтырылады).
Қылмыстық сот ісін жүргізуде процесс ресми түрде қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығарылған сәттен басталады. Қылмыстық іс материалдарына қылмыстық іс қозғалғанға дейін жасалған іс-әрекет хаттамаларын оларды іс жүргізу әрекеттері ретінде кейіннен тану жолымен енгізуге болмайды. Яғни нақты қылмыстық істен тыс немесе сол іс қозғалғанға дейін орын алған қатынастарды қылмыстық іс жүргізу қатынастары ретінде тануға болмайды.
Заңдылықты қадағалау құралы болып табылатын рұқсат егілген шешімдерді (мысалы, тергеушінің тінту жүргізу жөніндегі қаулысына прокурордың рұқсат беруі) іс жүзіндегі құқық қатынастары арқылы заңды деп танылатын рұқсат етілген нормалардан ажырату қажет.
Сонымен бірге әдет-ғұрыптар сот ісін жүргізу мәдениетін қалыптастыруда өз рөлін атқарғанын мойындау қажет (мысалы, сотқа жауап берген кезде орнынан тұру әдетін заң шығарушылар қабылдап, ҚІЖК-де құдақ нормасы ретінде орнықтырылған).
Екінші белгі. Қылмыстық сот ісін жүргізуде сан peт қайталанады деп есептелген жалпылама сипаттағы нұсқамалардың қылмыстық іс жүргізу нормаларында болуы.
Мәселен, ҚК-тің әрекетке баға берілетін бабы бір оқиғаға бір peт қана қолданылатын болса, ҚІЖК-тің жауап алу, тінту, қарап шығу тәртібі туралы және т.б. ережесін бір іс шеңберінде бірнеше peт—жауап алу, тінту және қарап шығу қаншама peт жүргізілсе, соншама peт қолдануға болады.
Қаралып отырған белгі жеке-дара сипаттағы қылмыстық іс жүргізу актілерінде өзіндік сипат алады. Мәселен, сот үкімі, сот (судья) ұйғарымы, қаулысы бір мәрте орындау үшін нақты адамға бағытталған шешім болып табылады. Бірақ бұл жағдайда осы актілердің нысанына, процедурасына, материалдық құқық үшін елеулі өзге факторларына қарамастан бірыңғай (ортақ) талаптар қойылады.
Үшінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың іс-қимыл ережелерінің міндеттілігі.
Міндеттілікке саралау сипаты тән. Тергеушінің шақыртуы бойынша келу жөніндегі талаптың прокурор мен судьяға қатысы жоқ, бірақ сотқа дейінгі қызметке өзге қатысушылардың оны орындауы міндетті.
Бұл белгі қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы статусыны үдемелі түрде өзгеруін білдіретін қылмыстық іс жүргізудің құбылмалы болуы жағдайларында ерекше маңызды. Мәселен, қылмыс жасады деп сезік келтірген адам дәлелдеу барысында айыпталушы ретінде жауапқа тартылуы мүмкін; сотқа берілген айыпталушы сотталушыға айналады; сотталушы айыптау үкімі шығарылған жағдайда сотталған адамға айналады. Құбылмалылық мәні: сезіктінің іс-қимыл ережесі айыпталушының іс-қимыл ережесін айқындау үшін негіз болып табылады, ал соңғысы сотталушы статусының негізіне алынады. Сонымен, процестегі нақты бір адам өз статусын бастапқы негізді сот ісін жүргізудің белгілі бір кезеңіне тән жаңа элементтермен толықтыру жолымен өзгерте алады. Бір кезеңнен екінші кезеңге көшу кезінде қайталанатын адамның негізгі іс-қимыл ережелері сол қатысушы үшін міндетті.
Төртінші белгі. Жекелеген нормаларға тән факультативтілік қасиеті.
Заңда іс жүргізу қарекетін тандау құқығы көзделген болса сот ісін жүргізуге қатысушылардың іс-қимыл ережесінің міндеттілігі бұзылмайды. Мәселен, істің нақты жағдайларының белгіленуі арнаулы сипаттағы білімдердің қолданылуын қажет етуі, мұның өзі маманның қатысуымен тергеу жүргізу кезінде немесе сот сараптамасын белгілеу кезінде орын алуы мүмкін. Тергеушіге мұндай жағдайларда тандау құқығы беріледі. Бірақ таңдау емін-еркін сипатта бола алмайды, ол іс үшін елеулі басқа мәліметтер мен факторларға байланысты. Мысалы, пәтерге түсіп ұрлық жасау жағдайларын тергеуді ықтимал куәлерді қаланың екінші шетіндегі жүргіншілер арасынан емес, көрші пәтерлерде тұратын азаматтар арасынан іздестіру жолымен жүзеге асырған жөн. Анықталған куәлерден жауап ҚІЖК-де берілген ережелерге қатаң түрде сәйкес алынуға тиіс. Дәлелдеу базасының элементі болып табылатын іс жүргізу барысында жауап алуды ешқандай әңгімелесулер мен сұрап білулер алмастыра алмайды. Егер ұрлық жасалған пәтерді қарап шығу кезінде тергеуші саусақтар ізін байқаса, ол дактилоскопиялық сараптама тағайындауға тиіс. Бұл жағдайда тергеуші басқа ешкандай шешім қабылдай алмайды. Сонымен бірге сот ісін жүргізуде нақты шешім қабылдау құқық қатынастарына қатысушының міндеті емес, құқығы болып табылатын жағдайлар қалыптасады. Мәселен, айыпталушы іс жүргізудің белгілі бір түрін қалайтының мәлімдеп өтініш жасауға құқылы. Тергеуші тиімділік мақсаттарын негізге ала отырып, өтінішті қанағаттандыруға немесе қанағаттандырмауға құқылы. Бұл жағдайда шешім қабылдау факультативтік сипатта болады. Алайда бұл жерде де тандаудың емін-еркіндігіне жол берілмейді: тергеушінің өтінішті қанағаттаңдырудан бас тартуы дәлелді болуға тиіс. Тергеушінің шешімді факультативтілік жағдайында қабылдауы тергеушінің іс жағдайын толық, жан-жақты және әділ зерттеу үшін заңда көзделген шаралардың бәрін қолдануға қатысты міндетіне негізделген.
Бесінші белгі. Қылмыстық процеске қатысушылардың іс-кимыл ережелерін міндетті түрде сақтауын мәжбүрлеу және иландыру күшімен қамтамасыз ету.
Бұл белгі заң нормадарында орнықтырылған іс-қимыл ережелерінің жалпыға міндетті нұсқамалары бұзылған жағдайда заң салдарларының басталуын білдіретін жалпы құқықтық ереже мәнінен туындайды. Қылмыстық сот ісін жүргізуде мұндай жағдайлардағы заң салдарлары қылмыстық іс жүргізу ғана емес, сондай-ақ қылмыстық-құқықтық, әкімшілік мәжбүрлеу шаралары болып табылады. Мәселен, қасақана жалған жауап бергені және жауап беруден бас тартқаны үшін куә қылмыстық жазаға тартылады; сотта іс тыңдау кезінде залда тәртіп бұзған адамға айып салынуы мүмкін; тергеушінің шақыруы бойынша субъективті себептерге (қорқу, процестегі өз рөлін жете бағаламау және т.т.) байланысты келмеген куә тергеушінің иландыру әдістерін қолдануы нәтижесінде болып жатқан оқиғаға өз көзқарасын өзгертуі мүмкін, неғұрлым күрделі жағдайларда адамның еріксіз келтірілуі ықтимал.
Алтыншы белгі. Қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жакты құқық міндеттеу сипаты.
Бұл белгі мынадан көрініс табады:
а) қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың әрқайсысына құқықтар да, міндеттер де тең берілген; оның құқығы неғұрлым елеулі болса, міндеттері солғұрлым салмақты болады (құқық теориясында құқықтар мен міндеттердің тепе-тең екені айтылған);
ә) қатынасқа қатысушы бірінің құқығы басқа қатысушының міндеттеріне сәйкес келеді.
Кез келген қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жақты құқық міндеттеу сипаты аталған екі жағдайдың үйлесуінде. Құрылым алуан түрлі болуы мүмкін, онық өзі ішкі мәнге, нақты алғанда, бір жағынан, міндеттер алушыға, екінші жағынан —құқықтар иесіне бағытталған норманың құқық міндеттеу сипатына ықпал етпейді. Мысалы, куәнің ез адвоқаты қатысып отырған кезде жауап беру құқығы тергеушіге куәні оның құқықтарымен таныстыру және куәден жауашы оның адвоқаты қатысып отырған кезде алу үшін жағдайлар қамтамасыз ету міндетін жүктейді. Мұнымен бірге куәнің іс жүргізу кезінде тергеушінің шақыртуы бойынша келу міндетін орындамауы тергеушіге куәні еріксіз келтіру түрінде мәжбүрлеу шарасын қолдану құқығын береді. Тергеушінің бұл құқығы сонымен бірге тергеушінің заңды талаптарын куәнің орындамауының құқықтық салдарлары туралы оны ескерту жөніндегі тергеуші міндетімен сәйкес келеді.
Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері
Қылмыстық іс жүргізу нормалары өз нұсқамаларының сипаты жағынан бірдей, оның өзі оларды сыныптаушылық маңызбен саралауды қажет етеді. Нормаларды сыныптау қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық көздеріне емес, ол тек заңдарға қатысты. Бекітілген ереже тұжырымының дәрежесіне байланысты қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары мынадай түрлерге бөлінеді.
1. Белгілі бір іс-әрекетке тыйым салатын нормалар. Заң ережесінің тұжырымдылығы айқын, ешқандай баламасыз және болуы мүмкін емес.
ҚІЖК-тің қылмыстық процесс принциптеріне арналған баптары, мысалы, сондай нормаларға жатады: 10-баптың 2-бөлігі ("Соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ"); 11-башын 2-бөлігі ("Соттың үкімі бойынша және заңға сәйкес болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп таныла алмайды, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартыла алмайды"); 12-баптың 2-бөлігі ("Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген соттылығы өзгертіле алмайды"); 14-баптық 1-бөлігі ("Осы Кодексте белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімді де қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстауға, қамауға алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға болмайды"); 20-бап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҒЫ КӨЗДЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
Құқық көздері, түрлі құқықтық актілер, құқық өз көрінісін табатын нысандар зерттелмейінше құқық рөлін түсіну мүмкін емес. Құқық көздерінің маңызды болатын тағы да бір себебі -олар құқықтың қоғамдық болмысын білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге белгілі бір дәрежеде құқық қалыптастыру функциясын атқарады. Құқықтың дамуы қандай заңдылықтарға бағынып, қандай факторлармен айқындалатын болса, құқық көздерінің дамуы да жалпы алғанда сондай заңдарға бағынады және сондай факторлармен айқындалады.
Қазақстан Республикасы өткеріп жатқан өтпелі кезеңге қатысты кез келген құқық саласы, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің жай-күйіне тән ерекшелік —құқық мазмұнының құрылымы, жүйесі шегіндегі, демек құқық мазмұны шегіндегі олардың гетерогенді (әр текті) сипаты.
Құқық көздерінің гетерогендігі ұлттық құқық жүйесінің қалыптасуының процесі факторларға байланысты. Сондай факторлардың ең елеулілері мыналар:
заңдардың өтпелі кезеңде (мемлекеттік құрылымдардың межеленіп бөлінуі кезеңіндегі) қолданылуының ерекшеліктері;
бұрын қолданылған құқық көздерінің жойылуы немесе құруы;
жаңа құқық көздерінің қалыптасуы;
бір бөліктерде ұлттық құқық қалыптасуы процесінің серпінділігі, жеделдігі; соған байланысты сабақтас институттар мен категориялар шебінде қарама-қайшылықтардың пайда болуы;
құқықта рецептуралық феноменнің байқалуы (яғни басқа елдердің құқықтарын алып пайдалану), соған байланысты ұлттық құқық үшін жеткілікті түрде елеулі факторларды тендестіру қаупі пайда болады.
Құқық көздерінің жай-күйінің осы және басқа да ерекше белгілері бұрын танылған және кеңестік даму кезеңіндегі заң ғылымы теориялық тұрғыдан негіздеген жекелеген саралау категориялары мен өзге де категориялардан өтпелі кезеңде бас тартуды қажет етеді. Алайда бұл кеңестік құқық жетістіктерін толық жоққа шығару деген сөз емес. Біз өтпелі кезеңдегі құқық көздерінің гетерогендігі көрінісін осыдан да байқап отырмыз.
Сонымен бірге ұлттық құқықтың пайда болуы мен қалыптасуы процесінің аяқталуы мен оның одан әрі дамытылуы құқық көздері жүйесінің сараптау элементтерін толық немесе ішінара жаңартуды қажет ететінін атап ету қажет.
"Қылмыстық іс жүргізу құқық көзі" деген ұғым мазмұнын жалпы алғанда құқық көзі деп нені түсіну керек екеніне байланысты қарау қажет. Ғылымда мынадай баптар бар: а) материалдық тұрғыдан алғанда құқық көзі—қоғам өмірінің материалдық жағдайлары; ә) құқық көзі —мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілеу жөніндегі қызметі, ал құқық актілері -құқықтың сыртқы нысандары; б) формальды мағына мен заң мағынасындағы құқық көзі — мемлекеттік ерік-жігерді жалпыға бірдей жүріс-тұрыс ережелері түрінде білдіру әдісі.
Құқық көзінің мәнін салалық құқыққа (бұл жағдайда —қылмыстық іс жүргізу құқығына) қатысты түсіну үшін ең елеулісі —құқық көзін заң тұрғысынан алып қарайтын тұжырым.
Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу құқығының ғылыми түсінігі заң мағынасынан алғанда да өз мазмұны бойынша біртектес емес. Мәселен, А. Ф. Щербаков, М. С. Строгович, М. Л. Якуб, А. М. Ларин құқық көздерінің ғылыми, доктриналық түсініктемесінің мазмұнына мемлекеттік органдардың нормативтік актілері, құқық ғұрыптары, сот прецеденттері кіреді деп санайды. Көздерге доктриналық түсініктемені, олардың құқықтық регламенттелуімен салыстыру олардың үйлеспейтінін дәлелдейді. ҚІЖК 1-бабына жасалған талдау қылмыстық процесс көздері тек нормативтік актілер ғана бола алады деп пайымдауға негіз береді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының доктриналық және құқықтық түсініктемелерінің арақатынасына мына ерекшеліктер тән:
1) ғылыми, доктриналық түсініктеме құқық көздерінің тізбесіне объектілердің неғұрлым кең шеңберін қамтиды. Тікелей нормативтік көздермен қатар онда объектілер ретінде мыналар түсінілген: а) мұсылмандық құқық доктринасында (Құран мен сунна), христиандық құқық доктринасында (Библия мен Қасиетті жазу) жазылған әдеттегі құқық; ә) сотпрецеденттері;
2) қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ҚІЖК 1-бабының құқықтық регламентінде ұлттық құқықты дамытудың қазіргі кезеңінің жағдайы мен ерекшеліктері толық дәрежеде қамтылған, көздердің толық тізбесі берілген, оған мыналар кіреді:
Қазақстан Республикасының Конституциясы;
Конституциялық заңдар;
—Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі;
Қазақстан Республикасы қатысушынары болып табылатын халықаралық шарттар;
Конституциялық Кеңестің қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
Жоғарғы Соттың қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелері жөніндегі нормативтік қаулылары;
3) қылмыстық сот ісін жүргізудің құқықтық негізін заң жүзінде орнықтыру нақты құқық көзінің сипаты мен бағытына байланысты әрдайым үйлесе бермейді. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсанда қабылданып, іске қосылған Заң күші бар Жарлығының 2-бабында прокуратура қызметінің құқықтық негізі ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясы, "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" Жарлық, сондай-ақ Республика Бас Прокурорының бұйрықтары аталған. Бұл қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері мен қылмыстық ізге түсуді және сот төрелігін жүзеге асырушы органдар қызметінің құқықтық негізі-бір нәрсе емес екенін көрсетеді.
Келтірілген арақатынас мынаны білдіреді:
1) Іс жүргізу құқығына қатысты заңдылықты сақтау принципі қылмыстық іс жүргізу құқығының көздеріне, ғылыми, доктриналық түсініктемеде орын алып отырғанындай, кеңінен түсініктеме беруге мүмкіндік бермейді. Басқаша айтқанда, қылмыстық іс жүргізудің құқықтық көздері деп әдеттегі құқық пен сот прецедентін тануға болмайды;
саланың заңмен қазіргі орнықтырылуы қажетті құқық көздерінің бәрін, атап айтқанда заңға сәйкес нормативтік актілерді толық дәрежеде қамтымайды (Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының бұйрықтары жөнінде орын алып отырғанындай);
салалық заңдар Қазақстан Республикасындағы құқық көздері туралы конституциялық ережелерге негізделген.
Мұнымен бірге, біздің ойымызша, құқық көзі ұғымының доктриналық түсініктемесі мен салалық құқықта заң жүзінде орнықтырылуын ымыраластырушы көзқарас бар. Оны кезінде А. С. Пиголкин тұжырымдаған болатын. Ол, атап айтқанда, былай деп жазды: "Құқық көздері —құзыретті мемлекеттік органдардың құқық нормаларын белгілейтін немесе оларға рұқсат беретін актілері; мемлекеттің құқық қалыптастыру қызметі көрінісінің сыртқы нысандары, заң шығарушының еркі сол қызметтің көмегімен орындауға міндетті болады".
Осы доктриналық пікірді негіз ретінде ала отырып, сондай-ақ қазіргі құқық қалыптастыруды ескере отырып, қолданылып жүрген құқық ұғымын конституциялық жолмен орнықтыру барынша маңызды екені туралы тұжырым жасауға болады, оның өзі жалпы алғанда құқық көзі, жеке-дара алғанда —қылмыстық процесс категориясының заңдық мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына (1-тармақ) сәйкес Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. Бұл тізбе жан-жақты болып табылады. Соңғы жағдайдың танылуының манызды болатын себебі —ол заңның біркелкі түсінілуіне, түсіндірілуіне және қолданылуына жәрдемдеседі, құқық қолдану қызметінде ықтимал түрлі ұғымдарды болдырмайды. Бұдан бұрын көргеніміздей, ҚІЖК 1-бабында Қазақстан Республикасы Конституциясының талдау жасалып отырған ережесі сөзбе-сөз дерлік келтірілген. Бұл мәселеде Конституцияны қатаң ұстану ҚІЖК-тің сөзсіз құндылығы болып табылады.
Қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асырушы органдардың қызметін реттейтін ведомстволық бұйрықтары мен нұсқаулары өздеріне жатқызылатын заңға сәйкес нормативтік актілер қызметтің құқықтық негізіне жатады. Мұның өзі бұл актілер ұйымдық басқару сипатындағы мәселелерді реттейтінің, қылмыстық ізге түсу органдарының қызметіне бақылау қамтамасыз етуге бағытталғанын білдіреді. Бұдан бұрын біз мемлекеттік қызмет түрі ретіндегі қылмыстық іс жүргізу құқығы мен қылмыстық процестің ара-қатынасы туралы мәселені қарағаны және олардың өзара байланысы мен өзара тәуелділігін атап көрсеткен болатынбыз. Мұндай арақатынас қылмыстық іс жүргізу құқығының көзі мен қылмыстық іс жүргізу қызметінің құқықтық негізі арасында орын алып отыр. Қызмет, заң жүзінде белгіленген көздермен қатар, ведомстволық заңға сәйкес актілер жүйесімен реттеледі.
Қолданылып жүрген құқықтың конституциялық деңгейде регламенттелуін ескере келе, анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық сот тәрелігін атқару жөніндегі қызметін реттейтін заңдар мен заңға сәйкес нормативтік актілер қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері болып отырғанын тануға болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің түрлерін екі класқа бөлуге болады: 1) заңдар класы; 2) заңға сәйкес нормативті актілер класы.
Заңдар өз тарапынан мына деңгейлерге бөлінеді:
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көзі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясына мынадай ерекшеліктер тән:
—конституциялық ережелердің іс жүргізу қызметіне реттеуші әсері ҚІЖК 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін реттейгін өзге заңдардың Қылмыстық іс жүргізу кодексіне енгізілуге тиісті ережелері оған әлі енгізілмеген кезеңмен шектелмейді. Яғни алшақтықтар объективті пайда болған жағдайда Қазақстан Республикасы Конституциясы ең жоғары заңдық күші бар нормативтік акті ретінде тікелей қолданылады. Конституцияның 4-бабы 2-тармағының конституциялық нормалардың тікелей қолданылатыны жазылған ережесі осының дәлелі болып табылады;
—бір қатар конституциялық нормалардың мәтіні қылмыстық іс жүргізу заңының үйлеседі. Бұл жағдайларда осы нұсқамалар бірге жұмыс істейді дейді. Мұның өзі теориялық және практикалық жағынан алғанда өте маңызды: ол бұл норманың ерекше маңызды екенін білдіреді (сотта іс жүргізу принциптерін белгілейтін нормаларда бұл ерекше айқын көрініп отыр: бәрі де заң мен сот алдында тең, дәлелдеу ауыртпалығын айыпталушыға аударуға тыйым салынуы, сотта іс жұргізу тілі, судьялардың дербестігі және т.т.);
— Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның негізгі құқықтарын белгілеп, қорғайды, ал қылмыстық іс жүргізу құқығы сол құқықтардың ерекше өз құралдарымен қорғалуын қамтамасыз етеді.
Екінші деңгей конституциялық заңдарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтарын қамтиды, оларға кешендік белгісі, яғни түрлі салалық құқық қатынастарын бірге реттеу тән. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы, Парламент депутатының мәртебесі туралы конституциялық заңдар, басқа да консти-уциялық заңдар оң құқық қатынастарының кешенін реттеп қана қоймайды, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібін белгілейді. Мәселен, Конституциялық 52-бабындағы 4-тармаққа сәйкес Парламент депутаты дербес: оны тиісті Палатаның келісімінсіз тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, қылмыстық жауапқа тартуға болмайды, оны сондай-ақ қылмыс үстінде ұсталған реттерді қоспағанда, ұстауға болмайды. Осы ережелер Қазақстан Республикасы Парламенті депутатының мәртебесі мен қызметін белгілейтін конституциялық заңдарда дамытылған. Сол заңдардың ережелері қаралып отырған тұрғыдан алғанда қылмыстық іс жүргізу құқығының ажыратылмас бөлігі болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ретінде конституциялық заңдардың ең елеулі ерекшелштеріне мыналар жатады:
конституциялық заңдардың Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келуі;
Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелерін конституциялық заңдардың нормаларымен дамыту;
- конституциялық заңдар нормаларының реттеуші әсерін, сонымен бірге бірқатар құқық салаларына тарату;
конституциялық заңдардың салалық құқыққа, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу құқығына қалыптастырушы және норма құраушы әсері;
конституциялық заңдарда және тікелей қылмыстық іс жүргізу кодексінде орнықтырынған қылмыстық іс жүргізу нұсқамалары арасында генезистілік, өзара байланыс болуы (мысалы, ҚІЖК-тің кез келген бабы Конституцияда және конституциялық заңдарда бар идеяларды білдірудің нақтыланған және неғұрлым нәзік те дамыған түрі);
—құқық көздерінің тұтас нысандары шегінде иерархиялық байланыстардың (қатынастардың болуы, олар, біріншіден, неғұрлым жоғары деңгейдегі актілер төмендеу деңгейдегі актілердің мазмұнын айқындайғынын; екіншіден, олардың арасында алшақтық байқалса, неғұрлым жоғары деңгейдегі акті қолданылатының, ал төмендеу деңгейдегі акті күшін жоятының; үшіншіден, қолданылатын заңдар, нормативтік актілер және Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері арасында қайшылықтар бар екені анықталған жағдайда заңда соттық іс жүргізуді тоқтата тұру және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы Конституциялық Кеңеске жүгіну құқығының көзделгенін білдіреді.
Маңыздылығы, құқық көздерінің иерархиясында алатын орны бойынша екінші деңгейге Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлықтары енгізіледі. Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің бұл категориясына Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20 желтоқсанда қабылдаған конституциялық заң күші бар тиісті Жарлығы жатады.
Үшінші деңгейде тікелей қылмыстық іс жүргізу берілген, онда қылмыстық сот ісін жүргізу принциптері, мақсаттары, міндеттері, кезеңдері және сатылары, қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу құқығының нормаларын қолданудын, іс жүргізудегі нәтижелері, ең елеулі ұғымдардың түсініктемелері жүйелі түрде баяндалған, құқық қатынастарына қатысушылардың шеңбері, олардың құқықтары мен міндеттері белгіленген, сотта іс жүргізу механизмі белгіленген және т.т. Басқаша айтқанда, ҚІЖК -қылмыстық іс жүргізу құқығының негізгі салалық заңы, онда осы сала үшін ең елеулі ережелер жинақталған.
Төртінші денгейде Қазақстан Республикасының басқа қылмыстық іс жүргізу заңдары берілген. Оларға қолданылып жүрген Қылмыстық іс жүргізу кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы заңдар жатады. Бұл көздердің дербес реттеу маңызы жоқ. Атап айтқанда, қолданылып жүрген ҚІЖК1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданып, 1998 жылғы 1 қаңтардан іске қосылды. Ұлттық заңдарды одан әрі дамыту барысында жаңадан қабылданатын, елеулі іс жүргізу нормалары бар актілер ҚІЖК 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес ҚІЖК-ге енгізілуге тиіс, оның езі қолданылып жүрген салалық құқыққа белгілі бір ережелердің енгізілуін көздейтін жекелеген заңдарды қабылдау жолымен жүзеге асырылады.
Бесінші денгейге Қазақстан Республикасының өзге заңдары мен халықаралық шарттары енген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары бар өзге заңдарына мыналар жатады;
— Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы" 1995жылғы 21 желтоксанда қабылданған Заң күші бар Жарлығы;
- Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсанда қабылданған Заң күші бар Жарлығы;
— Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" 1995 жылғы 21 желтоқсанда қабылданған Заң күші бар Жарлығы;
—жылғы 5 желтоқсанда қабылданған "Адвокаттық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;
— 1993 жылғы 13 қаңтарда қабылданған "Қазақстан Республикасының Шеқара әскерлері туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;
- 1994 жылғы 15 қыркүйекте қабылданған "Төтенше жағдайдың құқықтық режимі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы7
— 1994 жылғы 15 кыркүйекте қабылданған "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы.
Қазақстан Республикасының басқа заңдарында көрсетілген қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері үшін қылмыстық іс жүргізу қатынастарын бөліп-бөліп реттеу тән. Заң шығару техникасы жалпы алғанда қолданылып жүрген салалық заңдарды жаңадан қабылданған заңдармен сәйкестендіруді көздейді, оның өзі, алайда, біз өзге заңдар деп атайтындар шеңберіндегі нұсқамалар жүйесіне құрылымдық жағынан кіретін нормалардың іс жүргізу қызметінде қолданылуын тіпті де жоққа шығармайды. Мәселен, "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" заңының бірқатар нормаларында тек қана қылмыстық іс жүргізу сипатындағы нұсқаулар бар. Мысалы, 6-бап —ұлттық қауіпсіздік органдарының Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарымен өзара іс-қимылы туралы, олардың қатарына қылмыстық ізге түсу және сот органдары жатады; 2-баптың 5-тармағы —ұлттық қауіпсіздік органдарының заңда жоғарыда аталған органдардың қарауына жатқызылған қылмыстарды айқындау, тыю, ашу және тергеу жөніндегі міндеттері туралы; 13-бап —ұлттық қауіпсіздік органдарының жалпы және арнаулы жедел-іздестіру шараларын, сараптамалық-криминалдық зерттеулер, іс жүргізу іс-қимылдарын жүзеге асыру құқықтары туралы (мысалы: шақыру бойынша келмеген адамдарды еріксіз келтіру; қылмыс жасады деп сезік келтірген адамдарды ұстау; қылмыстарды тыю, қылмыс жасады деп сезік келтірген адамдардың ізіне түсу мақсатымен ұйымдардың, әскер құрамаларының аумағына және үй-жайларына, азаматтарға қарасты тұрғын үйлерге және басқа жайларға бөгетсіз кіру және т.т.).
"Қазақстан Республикасының Шеқара әскерлері туралы" заңның қылмыстық іс жүргізу тұрғысындағы маңызы бұдан кем емес, онда, атап айтқанда, қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес шеқара әскерлерінің заңмен өз қарауына жатқызылған істер бойынша анықтау жүргізу немесе Қазақстан Республикасының мемлекеттік шеқарасын күзету мүдделерінде жедел-іздестіру қызметімен шуғылдану; қылмыс жасаған және қылмыстық жауаптылыққа тартылатын адамдарды кемеден түсіріп алу мен ұстау, сол адамдарды анықтау және тергеу органдарына беру және т.т. (8-баптық 4, 8,21-23 бәліктері).
"Адвокаттық қызмет туралы" заңда қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелерін реттейтін бірқатар ережелер бар. Мысалы, адвокатқа айыпталушының мүдделерін қорғауды жүзеге асыруға байланысты мынадай құқықтар берілген: заң көмегін көрсету үшін қажетті нақты деректерді өз бетінше жинау және дәлелдер келтіру; көмек сұраған адамға қатысты материалдармен, соның ішінде іс жүргізу құжаттарымен, тергеу және сот істерімен танысу және оларда бар мәліметтерді заң актілерімен тыйым салынбаған кез келген әдіспен тіркеу; өтініш жасау, әділет, прокуратура, анықтау, алдын ала тергеу және сот органдарындағы лауазымды адамдардың іс-әрекеттеріне шағым беру және т.т. Осы заңның және өзге нұсқамалары ҚІЖК ережелерімен үйлестіріледі, оларға қайшы келмейді, оларды толықтырып, дамытады.
Қылмыстық іс жүргізу қызметін реттейтін халықаралық-құқықтық акті —жылғы 22 қаңтарда Армения Республикасының, Беларусь Республикасының, Қазақстан Республикасының, Кырғызстан Республикасының, Молдова Республикасының, Ресей Федерациясының, Тәжікстан Республикасының, Түрікменстанның, Өзбекстан Республикасының, Украинаның Президенттері қол қойған Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек пен құқықтық қатынастар туралы Конвенция. Қатысушы елдердің Конвенцияны бекітуі олардың түрлі республикалар аумақтарындағы қылмыстық сот ісіне қатысушылардың қылмыстық істер жөніндегі қылмыстық іс жүргізу нұсқамаларын орындауға міндетті екенін көрсетеді.
Өзге заңдар мен халықаралық-құқықтық актілерде көрсетілген көздер, әдетте, жинақтау сипатыңда болып, оларда бір акт шегінде материалдық құқыққа, сондай-ақ жүргізу құқығына қатысты нұсқамалар болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің екінші класын заңға сәйкес нормативтік актілер құрайды. Бұларға мемлекет басшысы —Президенттің немесе мемлекеттік органның өз құзыреті шегінде, заңға сәйкес яки заң негізінде және оны орындау мақсатында шығарылған құқық актілері жатады.
Қаралып отырған класта 3 деңгей бар.
Бірінші деңгей Қазақстан Республикасы Президентінің бүкіл, Республика аумағында міндетті күші бар Жарлықтарын, қаулыларын және өкімдерін (Қазақстан Республикасы Конституциясының 45-бабы) қамтиды. Мемлекет басшысының бұл құқық актілерінің белгілі бір саяси - заң жағдайларында заң күші бар.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қылмысқа қарсы күресті күшейту туралы" 1994 жылғы 11 ақпандағы қаулысында: "Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің салық қызметінде... салық полициясы құрылсын, оған анықтау органының міндеттері жүктелсін" деген нұсқау болды. Сонымен қатар қолданылып жүрген заңдарды өзгерту жөнінде тиісті ұсыныстар жасау тапсырылды. Ел Президентінің бұл қаулысы жарияланған күнінен бастап, яғни ҚІЖК-ке қажетті өзгерістер енгізілерден бұрын күшіне енді. Салық полициясына анықтау органдары функцияларының берілуі қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің екінші класы деңгейінде орын алды. Кейін бұл ереже ҚІЖК 65-бабында (4-тармақ) дәйектедді, соған сәйкес салық полициясы органдары салық, қаржы заңдарының, сондай-ақ лицензиялау туралы заңдарды бұзуға байланысты қылмыстар туралы істер бойынша анықтауды жүзеге асырады,
Қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері ретіндегі заңға сәйкес нормативтік актілер шеңберіндегі екінші деңгей —Министрлер Кабинетінің (Үкіметтің) құқық қорғау органдарының қылмыстық сот ісін жүргізуге байланысты қызметіне қатысты қаулылары, өкімдері, Республиканың Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары.
Осы кластағы көздердің үшінші деңгейі —Қазақстан Республикасының ІІМ мен Бас Прокурорының тергеу мен анықтау мәселелері жөніндегі бұйрықтары, нұсқаулары.
Сонымен, қылмыстық іс жүргізу құқығының көздері туралы мәселе шешімінің:
салалық құқық жүйесі мен құрылымы;
қылмыстық іс жүргізу құқығының мазмұны;
кездер (кластар, класс шегіндегі деңгейлер) арасындағы иерархиялық және генетикалық байланыстар;
қылмыстық сот ісін жүргізуге байланысты пайда болатын құқық қатынастарын реттеудің көлемі мен нысаны тұрғысынан зор маңызы бар.
Жоғарыда аталған жай-жапсарлар кешенін айыптау:
қылмыстық іс жүргізу құқығының көздерін көздерге жатпайтын нәрселерден ажырататын ең елеулі белгілерді;
нақты құқық нормаларын қолдануға уәкілетті орган деңгейін;
- құқық қолдану функциясын жүзеге асыру кезінде болатын құқықтық салдарлардың сипаты мен деңгейін дұрыс белгілеуге мүмкіндік береді.
Бұдан бұрын аталған екі жағдайдың мәні мен мақсатының түсінілуіне байланысты нәрселер:
азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етудің кепідіктерін, ең тиімді әдістерін, кұралдары мен нысандарын әзірлеу;
қылмыстық іс жүргізу құқығын жетілдіру мен дамыту.
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІC ЖҮРГІЗУ НОРМАЛАРЫ. ҰҒЫМ, НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕР
Құқық нормасы дегеніміз —өзге нормалармен бірге жекелеген адамдардың, органдардың, ұйымдардың өзара қатынастарын реттейтін жалпыға міндетті мінез-құлық қағидасы. Құқық нормаларының реттеуші рөлі құқык субъектісінің оның нұсқамаларына сәйкес іс-қимыл жасайтынынан немесе басқа адамдардан тиісті іс-кимыл жасауды талaп ететінінен де, сондай-ақ оның талаптарын бұзу мемлекеттің өз органдары атынан құқық бұзушыға ықпал жасау шараларын қолдануын қажет ететінінен де айқын көрінеді.
Қылмыстық іс жүргізу қызметінің егжей-тегжейлі регламентациясы құқық көздерінде тиісті түрде жүйеленген нақты нормаларда берілген. Егжей-тегжейлеу дәрежесі құқық көзінің класы мен деңгейіне байланысты. Класс пен деңгей неғұрлым жоғары болса, іс жүргізу нұсқамаларының сипаты солғұрлым ортақ болады. Бұл жағдай Қазақстан Республикасы Конституциясының баптары тікелей қолданылатындай негіздер бар болатын кездерде құқық қолдану мәніне тиісінше әсер етеді. Мысалы, Конституцияның 78-бабына сәйкес: "Соттардың Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостаңдықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға хақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата түруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Осы конституциялық норманы қолдану ҚІЖК-тің қылмыстық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата түру негіздемелерінің тізбесін белгілеген 50-бабында нақтыланған. Атап айтқанда, осы баптық 1-бөлігінің 6-тармақшасында соттың аталған қылмыстық істе қолданылуға тиіс заңның немесе өзге де нормативтік-құқықтық актілердің Констигуцияға сәйкес еместігін тану не адамның және азаматтың Конституциямен бекітілген құқықтары мен бостандығын шектейгіндігі туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне өтініш жасаған жағдайда істі толық немесе ішінара тоқтата тұруға болатыны айтылған.
Алайда Конституция ережесінің ҚІЖК шеңберінде бұлайша регламенттелуі жеткіліксіз. Мәселен, қолданылуға тиісті заңның Конституцияға сәйкес еместігін тану туралы Конституциялық Кеңеске жасаған өтініші негізінде іс жүргізу тоқтатыла тұратын кезеңдегі сотталушы тағдырының; бұрын қабылданған бұлтартпау шаралары жөніндегі іс жүргізу шешімі сипатының; сот өтініштін қараудың нәтижелері бойынша Конституциялық Кеңестің тиісті шешімін алған кездегі соттың бұдан былайғы іс-әрекеттерінін мәселелері іс жүргізу тәртібінде нақтылауды қажет етеді. Аталған мәселелердің кейбіреулері сот ісін жүргізу процесінде жалпы тәртіппен шешіледі. Сонымен бірге кейіннен Конституциялық Кеңес конституциялық емес деп таныған заң негізінде қылмыстық жауаптылыққа тартуға байланысты адамға келтірілген зиянның сипаты мен оны өтеу сияқты мәселе Конституцияның соттар мен сот төрелігі туралы нормаларын тікелей қолдануды талап етеді (75—78-баптар).
Сонымен, Конституция нормаларының тікелей қолданылуы заңның жалпы рухына қайшы келмейтін іс жүргізу құралдарының белгілі бір жиынтығы болуын көздейді. Басқаша айтқанда, іс жүргізу құқығы көзінің Конституция сияқты жоғары деңгейінде іс жүргізу мәселелерін нақтылау мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Конституциясының ерекшелігі -оның жекелеген нормаларында егжей-тегжейлі нұсқамалар берілген. Мәселен, 16-баптың 2-тармағында былай делінген: "Заңда көзделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқыңдалған адамға сотқа шағымдану құқығы беріледі. Прокурордың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ғана ұстауға болады". Конституцияда салалық қағидалардың осылайша терең регламенттелуі олардың әлеуметтік-құқықтық маңызы зор екенін дәлелдейді.
Іс жүргізу мәселелерінің Конституция деңгейінде осылайша егжей-тегжейлі регламенттелуі салалық заңды осылайша регламенттеу қажеттігін жоққа шығармайды. Оған қоса, іс жүргізудің Конституцияда нақтылануы оны салалық Кодексте нәтижелі кепілдіктермен күшейту мен орнықтыруды қажет етеді, атап айтқанда, ҚІЖК-тің 17—19-тараулары сезіктіні ұстау мен қамауға алу өздеріне жататын іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының мәселелеріне арналған.
Қылмыстық іс жүргізу нормасының ерекшелігі —онда қылмыстық процеске қатысушылардың іс-қимыл ережесі әрдайым (тікелей немесе жанама түрде) болады. Соныменбірге П. С. Элькиндтің атап көрсеткеніндей, іс-қимыл ережелерінің бәрі бірдей қылмыстық іс жүргізу нормасы болып табылмайды.
Қылмыстық іс жүргізу нормасын басқа құқық салаларының нормаларынан ерекшелендіретін —айрықша белгілер кешені.
Бірінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу құқығында мемлекет рұқсат еткен нормалардың жоқтығы, бірақ тек мемлекет орнатқан нормалардың болуы.
Бұл белгі қылмыстық іс жүргізу құқық қатынастарының негізіне заң шығарушы қылмыстық сот ісін жүргізудің мақсаттары мен міндеттері үшін арнайы әзірлеген ережелер алынғанын, ол ережелер бұрын әдет-ғұрыптарда да, салт-дәстүрлерде де орын алмағанын білдіреді.
Рұксат ету, орнату секілді емес, құқық қатынастарының заң жүзінде орнықтырылғанға дейін болуын, сол құқық қатынастарының құқық күшінің кейіннен танылуын көздейді (мысалы, отбасылық құқықта іс жүзіндегі не некелік қатынастар, егер тиісті түрде ресімделмеген болса, белгілі бір жағдайларда алимент төлеттіруге, мұрагерлікке жәнет. б. нәрселерге байланысты пайда болатын құқық қатынастарында заңды түрде орнықтырылады).
Қылмыстық сот ісін жүргізуде процесс ресми түрде қылмыстық іс қозғау туралы қаулы шығарылған сәттен басталады. Қылмыстық іс материалдарына қылмыстық іс қозғалғанға дейін жасалған іс-әрекет хаттамаларын оларды іс жүргізу әрекеттері ретінде кейіннен тану жолымен енгізуге болмайды. Яғни нақты қылмыстық істен тыс немесе сол іс қозғалғанға дейін орын алған қатынастарды қылмыстық іс жүргізу қатынастары ретінде тануға болмайды.
Заңдылықты қадағалау құралы болып табылатын рұқсат егілген шешімдерді (мысалы, тергеушінің тінту жүргізу жөніндегі қаулысына прокурордың рұқсат беруі) іс жүзіндегі құқық қатынастары арқылы заңды деп танылатын рұқсат етілген нормалардан ажырату қажет.
Сонымен бірге әдет-ғұрыптар сот ісін жүргізу мәдениетін қалыптастыруда өз рөлін атқарғанын мойындау қажет (мысалы, сотқа жауап берген кезде орнынан тұру әдетін заң шығарушылар қабылдап, ҚІЖК-де құдақ нормасы ретінде орнықтырылған).
Екінші белгі. Қылмыстық сот ісін жүргізуде сан peт қайталанады деп есептелген жалпылама сипаттағы нұсқамалардың қылмыстық іс жүргізу нормаларында болуы.
Мәселен, ҚК-тің әрекетке баға берілетін бабы бір оқиғаға бір peт қана қолданылатын болса, ҚІЖК-тің жауап алу, тінту, қарап шығу тәртібі туралы және т.б. ережесін бір іс шеңберінде бірнеше peт—жауап алу, тінту және қарап шығу қаншама peт жүргізілсе, соншама peт қолдануға болады.
Қаралып отырған белгі жеке-дара сипаттағы қылмыстық іс жүргізу актілерінде өзіндік сипат алады. Мәселен, сот үкімі, сот (судья) ұйғарымы, қаулысы бір мәрте орындау үшін нақты адамға бағытталған шешім болып табылады. Бірақ бұл жағдайда осы актілердің нысанына, процедурасына, материалдық құқық үшін елеулі өзге факторларына қарамастан бірыңғай (ортақ) талаптар қойылады.
Үшінші белгі. Қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың іс-қимыл ережелерінің міндеттілігі.
Міндеттілікке саралау сипаты тән. Тергеушінің шақыртуы бойынша келу жөніндегі талаптың прокурор мен судьяға қатысы жоқ, бірақ сотқа дейінгі қызметке өзге қатысушылардың оны орындауы міндетті.
Бұл белгі қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы статусыны үдемелі түрде өзгеруін білдіретін қылмыстық іс жүргізудің құбылмалы болуы жағдайларында ерекше маңызды. Мәселен, қылмыс жасады деп сезік келтірген адам дәлелдеу барысында айыпталушы ретінде жауапқа тартылуы мүмкін; сотқа берілген айыпталушы сотталушыға айналады; сотталушы айыптау үкімі шығарылған жағдайда сотталған адамға айналады. Құбылмалылық мәні: сезіктінің іс-қимыл ережесі айыпталушының іс-қимыл ережесін айқындау үшін негіз болып табылады, ал соңғысы сотталушы статусының негізіне алынады. Сонымен, процестегі нақты бір адам өз статусын бастапқы негізді сот ісін жүргізудің белгілі бір кезеңіне тән жаңа элементтермен толықтыру жолымен өзгерте алады. Бір кезеңнен екінші кезеңге көшу кезінде қайталанатын адамның негізгі іс-қимыл ережелері сол қатысушы үшін міндетті.
Төртінші белгі. Жекелеген нормаларға тән факультативтілік қасиеті.
Заңда іс жүргізу қарекетін тандау құқығы көзделген болса сот ісін жүргізуге қатысушылардың іс-қимыл ережесінің міндеттілігі бұзылмайды. Мәселен, істің нақты жағдайларының белгіленуі арнаулы сипаттағы білімдердің қолданылуын қажет етуі, мұның өзі маманның қатысуымен тергеу жүргізу кезінде немесе сот сараптамасын белгілеу кезінде орын алуы мүмкін. Тергеушіге мұндай жағдайларда тандау құқығы беріледі. Бірақ таңдау емін-еркін сипатта бола алмайды, ол іс үшін елеулі басқа мәліметтер мен факторларға байланысты. Мысалы, пәтерге түсіп ұрлық жасау жағдайларын тергеуді ықтимал куәлерді қаланың екінші шетіндегі жүргіншілер арасынан емес, көрші пәтерлерде тұратын азаматтар арасынан іздестіру жолымен жүзеге асырған жөн. Анықталған куәлерден жауап ҚІЖК-де берілген ережелерге қатаң түрде сәйкес алынуға тиіс. Дәлелдеу базасының элементі болып табылатын іс жүргізу барысында жауап алуды ешқандай әңгімелесулер мен сұрап білулер алмастыра алмайды. Егер ұрлық жасалған пәтерді қарап шығу кезінде тергеуші саусақтар ізін байқаса, ол дактилоскопиялық сараптама тағайындауға тиіс. Бұл жағдайда тергеуші басқа ешкандай шешім қабылдай алмайды. Сонымен бірге сот ісін жүргізуде нақты шешім қабылдау құқық қатынастарына қатысушының міндеті емес, құқығы болып табылатын жағдайлар қалыптасады. Мәселен, айыпталушы іс жүргізудің белгілі бір түрін қалайтының мәлімдеп өтініш жасауға құқылы. Тергеуші тиімділік мақсаттарын негізге ала отырып, өтінішті қанағаттандыруға немесе қанағаттандырмауға құқылы. Бұл жағдайда шешім қабылдау факультативтік сипатта болады. Алайда бұл жерде де тандаудың емін-еркіндігіне жол берілмейді: тергеушінің өтінішті қанағаттаңдырудан бас тартуы дәлелді болуға тиіс. Тергеушінің шешімді факультативтілік жағдайында қабылдауы тергеушінің іс жағдайын толық, жан-жақты және әділ зерттеу үшін заңда көзделген шаралардың бәрін қолдануға қатысты міндетіне негізделген.
Бесінші белгі. Қылмыстық процеске қатысушылардың іс-кимыл ережелерін міндетті түрде сақтауын мәжбүрлеу және иландыру күшімен қамтамасыз ету.
Бұл белгі заң нормадарында орнықтырылған іс-қимыл ережелерінің жалпыға міндетті нұсқамалары бұзылған жағдайда заң салдарларының басталуын білдіретін жалпы құқықтық ереже мәнінен туындайды. Қылмыстық сот ісін жүргізуде мұндай жағдайлардағы заң салдарлары қылмыстық іс жүргізу ғана емес, сондай-ақ қылмыстық-құқықтық, әкімшілік мәжбүрлеу шаралары болып табылады. Мәселен, қасақана жалған жауап бергені және жауап беруден бас тартқаны үшін куә қылмыстық жазаға тартылады; сотта іс тыңдау кезінде залда тәртіп бұзған адамға айып салынуы мүмкін; тергеушінің шақыруы бойынша субъективті себептерге (қорқу, процестегі өз рөлін жете бағаламау және т.т.) байланысты келмеген куә тергеушінің иландыру әдістерін қолдануы нәтижесінде болып жатқан оқиғаға өз көзқарасын өзгертуі мүмкін, неғұрлым күрделі жағдайларда адамның еріксіз келтірілуі ықтимал.
Алтыншы белгі. Қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жакты құқық міндеттеу сипаты.
Бұл белгі мынадан көрініс табады:
а) қылмыстық іс жүргізу қатынастарына қатысушылардың әрқайсысына құқықтар да, міндеттер де тең берілген; оның құқығы неғұрлым елеулі болса, міндеттері солғұрлым салмақты болады (құқық теориясында құқықтар мен міндеттердің тепе-тең екені айтылған);
ә) қатынасқа қатысушы бірінің құқығы басқа қатысушының міндеттеріне сәйкес келеді.
Кез келген қылмыстық іс жүргізу нормасының екі жақты құқық міндеттеу сипаты аталған екі жағдайдың үйлесуінде. Құрылым алуан түрлі болуы мүмкін, онық өзі ішкі мәнге, нақты алғанда, бір жағынан, міндеттер алушыға, екінші жағынан —құқықтар иесіне бағытталған норманың құқық міндеттеу сипатына ықпал етпейді. Мысалы, куәнің ез адвоқаты қатысып отырған кезде жауап беру құқығы тергеушіге куәні оның құқықтарымен таныстыру және куәден жауашы оның адвоқаты қатысып отырған кезде алу үшін жағдайлар қамтамасыз ету міндетін жүктейді. Мұнымен бірге куәнің іс жүргізу кезінде тергеушінің шақыртуы бойынша келу міндетін орындамауы тергеушіге куәні еріксіз келтіру түрінде мәжбүрлеу шарасын қолдану құқығын береді. Тергеушінің бұл құқығы сонымен бірге тергеушінің заңды талаптарын куәнің орындамауының құқықтық салдарлары туралы оны ескерту жөніндегі тергеуші міндетімен сәйкес келеді.
Қылмыстық іс жүргізу нормаларының негізгі түрлері
Қылмыстық іс жүргізу нормалары өз нұсқамаларының сипаты жағынан бірдей, оның өзі оларды сыныптаушылық маңызбен саралауды қажет етеді. Нормаларды сыныптау қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық көздеріне емес, ол тек заңдарға қатысты. Бекітілген ереже тұжырымының дәрежесіне байланысты қылмыстық іс жүргізу құқығының нормалары мынадай түрлерге бөлінеді.
1. Белгілі бір іс-әрекетке тыйым салатын нормалар. Заң ережесінің тұжырымдылығы айқын, ешқандай баламасыз және болуы мүмкін емес.
ҚІЖК-тің қылмыстық процесс принциптеріне арналған баптары, мысалы, сондай нормаларға жатады: 10-баптың 2-бөлігі ("Соттардың адам мен азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ"); 11-башын 2-бөлігі ("Соттың үкімі бойынша және заңға сәйкес болмаса, ешкім де қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп таныла алмайды, сондай-ақ қылмыстық жазаға тартыла алмайды"); 12-баптың 2-бөлігі ("Ешкімге өзінің келісімінсіз ол үшін заңмен көзделген соттылығы өзгертіле алмайды"); 14-баптық 1-бөлігі ("Осы Кодексте белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімді де қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстауға, қамауға алуға немесе өзгеше түрде бас бостандығынан айыруға болмайды"); 20-бап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz