Құрамында есірткі бар өсімдіктерді заңсыз өсіру: қылмыстық-құқықтық және криминологиялық аспектілері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
1.1 Қылмыстың объектісі 6 1.2 Қылмыстың объективтік жағы 17
1.3 Қылмыстың субъектісі 24
1.4 Қылмыстың субъективтік жағы 30
2 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің сараланған түрлері 39
3. Өсірге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің криминологиялық сипаттамасы 51
Қорытынды 60
Кіріспе 4
1 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің қылмыстық.құқықтық сипаттамасы
1.1 Қылмыстың объектісі 6 1.2 Қылмыстың объективтік жағы 17
1.3 Қылмыстың субъектісі 24
1.4 Қылмыстың субъективтік жағы 30
2 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің сараланған түрлері 39
3. Өсірге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің криминологиялық сипаттамасы 51
Қорытынды 60
КІРІСПЕ
Халыктың денсаулығын сақтау және жеке адамды жан-жақты жетілдіру — мемлекеттің әлеуметтік саясатының бір саласы. Бұл кағида Казақстан Республикасының Конститутциясында "Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы" Заңында, Қазақстан Республикасы Президентінің "Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп емдеу туралы" Жарғысында - ерекше аталып көрсетілген. Қазіргі кездегі халықтың денсаулығына ең қауіпті қатердің бірі — есірткі. Қазақстандағы саяси және экономикалық өмірдің дамуы, қоғам мен мемлекет алдына есірткілердің заңсыз айналымымен күресті қамтамасыз ету жөнінде жаңа міндеттерді қойып отыр.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев, — 2030 жылға дейінгі еліміздің даму стратегиясын қамтитын, 1997 жылғы қазан айының 10-ында жарияланған халыққа Жолдауында, Үкімет алдына нашақорлықпен, наркотизммен және есірткі бизнесімен күресті маңызды тапсырма ретінде уакытылы қойып отыр. Онда Президент: "Есірткі — өте ерекше және түпке жететін сала, сондықтан бұл жерде адамгершілік принциптерінің қандай дәрежеде қолданылуы үлкен мәселе. Таразының бір басында оны әкеліп тарататын адамның өмірі тұрса, екінші басында соның "көмегімен" қор болған есірткі тұтынушылардың ғұмыры тұр. Бұл проблеманың өзектілігі, сондай-ақ "Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 26 маусымындағы Заңында да көрсетілген, яғни мұнда "сыбайластықпен және қарудың заңсыз айналымымен қатар есірткінің заңсыз айналымы еліміздің ұлттық, қауіпсіздігі үшін өзінше бір қатер туғызады" делінген.
Соңғы он жылда, Қазақстанда есірткілерді таратуға байланысты анықталған қылмыстардың саны үш есе көбейіп отыр. Заңсыз айналымнан алынған есірткінің, жүйкеге әсер ететін заттардың және оларды жасайтын шикізаттардың көлемі 10 есе өскен. Қазірде есірткілерді заңсыз таратудың тоқтамай өсуі, нашақорлыққа қатысты аурулардың ұлғаюы байқалып отыр. Бұл жағдайлардың бәрі мынаған байланысты.
Қазақстан есірткі транзитті жол-жөнекей жеткізілетін аймақ қана болып табылмайды ол сондай-ақ Азиядағы кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктердің, атап айтқанда: зығырдың, қырықбуынды талшықтың және басқалардың ең ірі шикізат базасы болып табылады. Бұл өсімдіктер өсетін аймақтың көлемі 1 млн. гектардан астам. Зығырдың ерекше ірі көздері Жамбыл /132 мың га./, Алматы /200 мың га./ облыстарында орын тепкен. Оны жою жөнінде агротехникалық, және басқада шараларды қолданбағандықтан зығырдың өсу аумағы және тығыздығы жылдан-жылға өсіп отыр. Бұл аумақтың көп бөліктерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер ауылшаруашылық, дақылдарына елеулі зиян келтіреді және де шабындық пен жайылым өнімділігін төмендетеді.
1990 жылдардың басынан бері зығырды жою жөнінде ешқандай ауқымды шаралар жүргізілген жоқ. Сондай-ақ қаржының тапшылығына байланысты ғылыми-зерттеу, байқау өндірістік жұмыстары да тоқтатылған болатын. Негізгі күштер мен құралдар есірткіні таратуды және оны қолдануды жоюға ғана бағытталады. Ал, негізінде бұл жұмыстар олардың құрамында есірткі бар өсімдіктерді жоюға бағытталуы керек еді. Есірткімен, жүйкеге әсер ететін заттармен қиянат жасаудың жолын алу олардың заңсыз айналымымен күрестін стратегиясы былай анықталу керек деп ойлаймыз: ең бірінші кезекте "есірткі іскерлерін" шикізат көзінен Қазақстанда өсетін зығырдан айыру қажет. Қазіргі таңда зығырдың дүниежүзілік есірткі базарындағы үлесі жыл сайын карқындап өсіп келеді.
Дүние жүзіне аты шулы Шу алқабындағы зығыр, Алатау баурайындағы қырықбуынды талшық — өздігінен өсетін жабайы өсімдіктер. Олардың зияны мен зардабы тек біздің елді ғана емес, сондай-ақ дүниежүзілік қауымды аландатып отыр.
Республикамызда құрамында есірткі заттар бар табиғи түрде өскен өсімдіктерден басқа, оны қолдан өсіру де кеңінен таралып отыр. Құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер: апиынды көкнәр, зығырдың түрлері, қырықбуынды талшық, т.б. Бұлар әртүрлі есірткі нәрселер дайындаудың шикізаты болып табылады. Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының мәліметтері бойынша заңсыз айналымнан алынған апиын мен гашиштің үлесі ғана 70 пайыздан асып отыр. Ал апиын мен гашиш құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерден жасалынатыны жұртқа мәлім.
Халыктың денсаулығын сақтау және жеке адамды жан-жақты жетілдіру — мемлекеттің әлеуметтік саясатының бір саласы. Бұл кағида Казақстан Республикасының Конститутциясында "Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы" Заңында, Қазақстан Республикасы Президентінің "Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп емдеу туралы" Жарғысында - ерекше аталып көрсетілген. Қазіргі кездегі халықтың денсаулығына ең қауіпті қатердің бірі — есірткі. Қазақстандағы саяси және экономикалық өмірдің дамуы, қоғам мен мемлекет алдына есірткілердің заңсыз айналымымен күресті қамтамасыз ету жөнінде жаңа міндеттерді қойып отыр.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев, — 2030 жылға дейінгі еліміздің даму стратегиясын қамтитын, 1997 жылғы қазан айының 10-ында жарияланған халыққа Жолдауында, Үкімет алдына нашақорлықпен, наркотизммен және есірткі бизнесімен күресті маңызды тапсырма ретінде уакытылы қойып отыр. Онда Президент: "Есірткі — өте ерекше және түпке жететін сала, сондықтан бұл жерде адамгершілік принциптерінің қандай дәрежеде қолданылуы үлкен мәселе. Таразының бір басында оны әкеліп тарататын адамның өмірі тұрса, екінші басында соның "көмегімен" қор болған есірткі тұтынушылардың ғұмыры тұр. Бұл проблеманың өзектілігі, сондай-ақ "Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 26 маусымындағы Заңында да көрсетілген, яғни мұнда "сыбайластықпен және қарудың заңсыз айналымымен қатар есірткінің заңсыз айналымы еліміздің ұлттық, қауіпсіздігі үшін өзінше бір қатер туғызады" делінген.
Соңғы он жылда, Қазақстанда есірткілерді таратуға байланысты анықталған қылмыстардың саны үш есе көбейіп отыр. Заңсыз айналымнан алынған есірткінің, жүйкеге әсер ететін заттардың және оларды жасайтын шикізаттардың көлемі 10 есе өскен. Қазірде есірткілерді заңсыз таратудың тоқтамай өсуі, нашақорлыққа қатысты аурулардың ұлғаюы байқалып отыр. Бұл жағдайлардың бәрі мынаған байланысты.
Қазақстан есірткі транзитті жол-жөнекей жеткізілетін аймақ қана болып табылмайды ол сондай-ақ Азиядағы кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктердің, атап айтқанда: зығырдың, қырықбуынды талшықтың және басқалардың ең ірі шикізат базасы болып табылады. Бұл өсімдіктер өсетін аймақтың көлемі 1 млн. гектардан астам. Зығырдың ерекше ірі көздері Жамбыл /132 мың га./, Алматы /200 мың га./ облыстарында орын тепкен. Оны жою жөнінде агротехникалық, және басқада шараларды қолданбағандықтан зығырдың өсу аумағы және тығыздығы жылдан-жылға өсіп отыр. Бұл аумақтың көп бөліктерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер ауылшаруашылық, дақылдарына елеулі зиян келтіреді және де шабындық пен жайылым өнімділігін төмендетеді.
1990 жылдардың басынан бері зығырды жою жөнінде ешқандай ауқымды шаралар жүргізілген жоқ. Сондай-ақ қаржының тапшылығына байланысты ғылыми-зерттеу, байқау өндірістік жұмыстары да тоқтатылған болатын. Негізгі күштер мен құралдар есірткіні таратуды және оны қолдануды жоюға ғана бағытталады. Ал, негізінде бұл жұмыстар олардың құрамында есірткі бар өсімдіктерді жоюға бағытталуы керек еді. Есірткімен, жүйкеге әсер ететін заттармен қиянат жасаудың жолын алу олардың заңсыз айналымымен күрестін стратегиясы былай анықталу керек деп ойлаймыз: ең бірінші кезекте "есірткі іскерлерін" шикізат көзінен Қазақстанда өсетін зығырдан айыру қажет. Қазіргі таңда зығырдың дүниежүзілік есірткі базарындағы үлесі жыл сайын карқындап өсіп келеді.
Дүние жүзіне аты шулы Шу алқабындағы зығыр, Алатау баурайындағы қырықбуынды талшық — өздігінен өсетін жабайы өсімдіктер. Олардың зияны мен зардабы тек біздің елді ғана емес, сондай-ақ дүниежүзілік қауымды аландатып отыр.
Республикамызда құрамында есірткі заттар бар табиғи түрде өскен өсімдіктерден басқа, оны қолдан өсіру де кеңінен таралып отыр. Құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер: апиынды көкнәр, зығырдың түрлері, қырықбуынды талшық, т.б. Бұлар әртүрлі есірткі нәрселер дайындаудың шикізаты болып табылады. Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының мәліметтері бойынша заңсыз айналымнан алынған апиын мен гашиштің үлесі ғана 70 пайыздан асып отыр. Ал апиын мен гашиш құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерден жасалынатыны жұртқа мәлім.
1. Абдиров Н.М. Проблемы борьбы с наркотизмом и наркобизнесом в Республике Казахстан: формирование адекватных организационных и правовых основ// Актуальные проблемы теории и практики, применение права в свете Государственной программы первоочередных мер по борьбе с преступностью, укреплению правопорядка в Республике Казахстан на 1993-1995 годы. Сборник материалов межвузовской научно-практической конференции молодых ученых адьюнктов и соискателей. - Қарағанды; КВШ МВД РК, 1995.
2. Абдиров Н.М., Интыкбаев М.К. Подросток в орбите наркотизма: проблемы, предупреждение. — Қарағанды, 1997.
3. Абдиров Н.М. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республике Казахстан /криминологические и уголовно-правовые исследования/- Монография. — Алматы: ТОО "Баспа", 1999.
4. Ағыбаев А.И. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
5. Алексеев С.С. Теория права. — М.: Издательство БЕК, 1994.
6. Беляев Н.А. Объект преступления. Курс уголовного права. Часть общая. — Д., Изд. ДГУ., 1968.,Т. 1. Гелъфер М.А. Некоторые вопросы обшего учения об объекте преступления в советском уголовном праве//Ученые записки ВЮЗИ. — М. 1959. Вып. 7; Вопросы уголовного права. — М., 1959.
7. Брайнин Я.М. Уголовная ответственость и ее основания в советском уголовном праве. – М., 1960.
8. Гасанов Э.Г. Наркотизм; тенденция и меры преодоления (на материалах Азербайджанской Республики). М.: Учебно-консультационный центр "ЮрИнфор", 1997.
9. Денисов Ю.М., Куприянов А.М., Куур Г.Г. Проблемы экспертных оценок при исследовании наркотикосодержащих культур//Повышение эффективности использования технико-криминалистических, тактико-методических и психологических средств и методов на первоначальном этапе расследования Сб. науч. тр. - Қарағанды, 1992.
10. Дружинин И.Н. Ответственность за хищение наркотических средств по советскому уголовному праву. Дисс....канд.юрид.наук. - Харьков, 1980
11. Ежегодный отчет об обследовании в 1998 году в Казахстане по Проекту ЮНДКП АО/КЕК/97/С32 "Картирование районов нелегального произрастания наркотикосодержащих растений в Казахстане, Кыргызстане и Таджикистане"/Сост. Л.В.Василькова. - Алматы, 1999
12. Ерохин АА., Короткевич А.А.,Нургалиев Б.М. Борьба с организованной преступностью. - Қарағанды, 1993.
13. Кадыров Ы.М, Уголовно-правовая борьба с незаконным возделыванием нар-котикосодержащих культур. Ташкент, 1991.
14. Каиржанов Е.И. Интересы трудяшихся и советский уголовный закон. — Алма-Ата, 1973.
15. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. — Алма-Ата, 1973. Пионтковский АА. Учение о преступлении. — М., 1961. ЗагородниковН.И. Понятие объекта преступления в уголовном праве// Труды Военно-Юридической Академии. М., 1951, вып. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. — Волгоград, 1976.
16. Кригер Г.А. К вопросу понятий объекта преступления в советском уголовном праве//Вестник МГУ Серия общественных наук. - 1955.
17. Курс уголовного права. Особенная часть. -М., 1955.Т.1.
18. "Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы" Заңы//Егемен Қазақстан. 1997жылғы 30 маусым.
19. "Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 26 маусымдағы Ұлттық қауіпсіздігі туралы" Заңы//Егемен Қазақстан. 1998, 30 маусым.
20. Қайыржанов Е.Н. Интересы трудящихся и уголовный закон. – Алма – Ата, 1973.
21. Құлжақаева Р.Б. Қылмыстың құрамы//Оқу кұралы. — Қарағанды, 1994.
22. Ляпунов Ю.М. Основные теоретические проблемы уголовно-прававой охраны природы в СССР: - М., 1976.
23. "Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп емдеу туралы" Жарғысы// Орталық Қазақстан. 1995 жылғы, 19 сәуір.
24. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан-2030; Барлык қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігін және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы //Егемен Қазақстан. 1997,11 қазан.
25. Наумов А.В. Уголовная право. Общая часть. Курс лекций – М., 1996.
26. Никифоров Б.С. Объект преступления. — М., 1960.
27. Сарсеков Б.С. Контрабанда наркотиков в Казахстане: проблемы и пути их преодоления. - Алматы, 1998.
28. Сартаева Н.А. Социологические методы и исследования проблем наркотизма в Республике Казахстан: Автореф. Дис...канд.юрид.наук. — Алматы. 1998
29. Светлов А.Я. Должностные преступления. — М., 1978.
30. Трайнин А.Н. Состав преступления посовесткому уголовному праву. — М, 1961.Общееучениеосоставе преступления. — М., 1951.
31. Феткулов Г.Х., Интыкбаев М.К. Криминологическая характеристика осужденных за незаконное изготовление, приобретение, хранение, перевозку, пересылку и сбыт наркотических средств//Актуальные проблемы права: Сб науч. тр. - Қарағанды, 1997.
32. Флоров Е.А. Спорные вопросы бощего учения об объекте преступления. Сборник научных трудов Свердловского юридического института. – Свердловск, 1969. Вып. 10.
33. Хоменкер М.Л. Борьба с преступлениями, связанными с наркотическими веществами. Ташкент, 1976.
34. Хоменкер М.Л.; Ожиганов Н.И. Вопросы организации работы органов внутренних дел по борьбе с наркоманией. Ташкент, 1976.
35. Яковлев А.М. Теория криминологии и социальная практика. М., 1985.
2. Абдиров Н.М., Интыкбаев М.К. Подросток в орбите наркотизма: проблемы, предупреждение. — Қарағанды, 1997.
3. Абдиров Н.М. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом в Республике Казахстан /криминологические и уголовно-правовые исследования/- Монография. — Алматы: ТОО "Баспа", 1999.
4. Ағыбаев А.И. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
5. Алексеев С.С. Теория права. — М.: Издательство БЕК, 1994.
6. Беляев Н.А. Объект преступления. Курс уголовного права. Часть общая. — Д., Изд. ДГУ., 1968.,Т. 1. Гелъфер М.А. Некоторые вопросы обшего учения об объекте преступления в советском уголовном праве//Ученые записки ВЮЗИ. — М. 1959. Вып. 7; Вопросы уголовного права. — М., 1959.
7. Брайнин Я.М. Уголовная ответственость и ее основания в советском уголовном праве. – М., 1960.
8. Гасанов Э.Г. Наркотизм; тенденция и меры преодоления (на материалах Азербайджанской Республики). М.: Учебно-консультационный центр "ЮрИнфор", 1997.
9. Денисов Ю.М., Куприянов А.М., Куур Г.Г. Проблемы экспертных оценок при исследовании наркотикосодержащих культур//Повышение эффективности использования технико-криминалистических, тактико-методических и психологических средств и методов на первоначальном этапе расследования Сб. науч. тр. - Қарағанды, 1992.
10. Дружинин И.Н. Ответственность за хищение наркотических средств по советскому уголовному праву. Дисс....канд.юрид.наук. - Харьков, 1980
11. Ежегодный отчет об обследовании в 1998 году в Казахстане по Проекту ЮНДКП АО/КЕК/97/С32 "Картирование районов нелегального произрастания наркотикосодержащих растений в Казахстане, Кыргызстане и Таджикистане"/Сост. Л.В.Василькова. - Алматы, 1999
12. Ерохин АА., Короткевич А.А.,Нургалиев Б.М. Борьба с организованной преступностью. - Қарағанды, 1993.
13. Кадыров Ы.М, Уголовно-правовая борьба с незаконным возделыванием нар-котикосодержащих культур. Ташкент, 1991.
14. Каиржанов Е.И. Интересы трудяшихся и советский уголовный закон. — Алма-Ата, 1973.
15. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон. — Алма-Ата, 1973. Пионтковский АА. Учение о преступлении. — М., 1961. ЗагородниковН.И. Понятие объекта преступления в уголовном праве// Труды Военно-Юридической Академии. М., 1951, вып. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. — Волгоград, 1976.
16. Кригер Г.А. К вопросу понятий объекта преступления в советском уголовном праве//Вестник МГУ Серия общественных наук. - 1955.
17. Курс уголовного права. Особенная часть. -М., 1955.Т.1.
18. "Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы" Заңы//Егемен Қазақстан. 1997жылғы 30 маусым.
19. "Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 26 маусымдағы Ұлттық қауіпсіздігі туралы" Заңы//Егемен Қазақстан. 1998, 30 маусым.
20. Қайыржанов Е.Н. Интересы трудящихся и уголовный закон. – Алма – Ата, 1973.
21. Құлжақаева Р.Б. Қылмыстың құрамы//Оқу кұралы. — Қарағанды, 1994.
22. Ляпунов Ю.М. Основные теоретические проблемы уголовно-прававой охраны природы в СССР: - М., 1976.
23. "Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп емдеу туралы" Жарғысы// Орталық Қазақстан. 1995 жылғы, 19 сәуір.
24. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан-2030; Барлык қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігін және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы //Егемен Қазақстан. 1997,11 қазан.
25. Наумов А.В. Уголовная право. Общая часть. Курс лекций – М., 1996.
26. Никифоров Б.С. Объект преступления. — М., 1960.
27. Сарсеков Б.С. Контрабанда наркотиков в Казахстане: проблемы и пути их преодоления. - Алматы, 1998.
28. Сартаева Н.А. Социологические методы и исследования проблем наркотизма в Республике Казахстан: Автореф. Дис...канд.юрид.наук. — Алматы. 1998
29. Светлов А.Я. Должностные преступления. — М., 1978.
30. Трайнин А.Н. Состав преступления посовесткому уголовному праву. — М, 1961.Общееучениеосоставе преступления. — М., 1951.
31. Феткулов Г.Х., Интыкбаев М.К. Криминологическая характеристика осужденных за незаконное изготовление, приобретение, хранение, перевозку, пересылку и сбыт наркотических средств//Актуальные проблемы права: Сб науч. тр. - Қарағанды, 1997.
32. Флоров Е.А. Спорные вопросы бощего учения об объекте преступления. Сборник научных трудов Свердловского юридического института. – Свердловск, 1969. Вып. 10.
33. Хоменкер М.Л. Борьба с преступлениями, связанными с наркотическими веществами. Ташкент, 1976.
34. Хоменкер М.Л.; Ожиганов Н.И. Вопросы организации работы органов внутренних дел по борьбе с наркоманией. Ташкент, 1976.
35. Яковлев А.М. Теория криминологии и социальная практика. М., 1985.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Құрамында есірткі бар өсімдіктерді заңсыз өсіру: қылмыстық-құқықтық және
криминологиялық аспектілері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсірудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1 Қылмыстың объектісі
6
1.2 Қылмыстың объективтік жағы
17
1.3 Қылмыстың субъектісі
24
1.4 Қылмыстың субъективтік жағы
30
2 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсірудің сараланған түрлері
39
3. Өсірге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсірудің криминологиялық сипаттамасы 51
Қорытынды
60
Қорытынды
62
КІРІСПЕ
Халыктың денсаулығын сақтау және жеке адамды жан-жақты жетілдіру —
мемлекеттің әлеуметтік саясатының бір саласы. Бұл кағида Казақстан
Республикасының Конститутциясында "Қазақстан Республикасында азаматтардың
денсаулығын сақтау туралы" Заңында, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп
емдеу туралы" Жарғысында - ерекше аталып көрсетілген. Қазіргі кездегі
халықтың денсаулығына ең қауіпті қатердің бірі — есірткі. Қазақстандағы
саяси және экономикалық өмірдің дамуы, қоғам мен мемлекет алдына
есірткілердің заңсыз айналымымен күресті қамтамасыз ету жөнінде жаңа
міндеттерді қойып отыр.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев, —
2030 жылға дейінгі еліміздің даму стратегиясын қамтитын, 1997 жылғы қазан
айының 10-ында жарияланған халыққа Жолдауында, Үкімет алдына нашақорлықпен,
наркотизммен және есірткі бизнесімен күресті маңызды тапсырма ретінде
уакытылы қойып отыр. Онда Президент: "Есірткі — өте ерекше және түпке
жететін сала, сондықтан бұл жерде адамгершілік принциптерінің қандай
дәрежеде қолданылуы үлкен мәселе. Таразының бір басында оны әкеліп
тарататын адамның өмірі тұрса, екінші басында соның "көмегімен" қор болған
есірткі тұтынушылардың ғұмыры тұр. Бұл проблеманың өзектілігі, сондай-ақ
"Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан
Республикасының 1998 жылдың 26 маусымындағы Заңында да көрсетілген, яғни
мұнда "сыбайластықпен және қарудың заңсыз айналымымен қатар есірткінің
заңсыз айналымы еліміздің ұлттық, қауіпсіздігі үшін өзінше бір қатер
туғызады" делінген.
Соңғы он жылда, Қазақстанда есірткілерді таратуға байланысты
анықталған қылмыстардың саны үш есе көбейіп отыр. Заңсыз айналымнан алынған
есірткінің, жүйкеге әсер ететін заттардың және оларды жасайтын
шикізаттардың көлемі 10 есе өскен. Қазірде есірткілерді заңсыз таратудың
тоқтамай өсуі, нашақорлыққа қатысты аурулардың ұлғаюы байқалып отыр. Бұл
жағдайлардың бәрі мынаған байланысты.
Қазақстан есірткі транзитті жол-жөнекей жеткізілетін аймақ қана болып
табылмайды ол сондай-ақ Азиядағы кұрамында есірткі заттар бар
өсімдіктердің, атап айтқанда: зығырдың, қырықбуынды талшықтың және
басқалардың ең ірі шикізат базасы болып табылады. Бұл өсімдіктер өсетін
аймақтың көлемі 1 млн. гектардан астам. Зығырдың ерекше ірі көздері Жамбыл
132 мың га., Алматы 200 мың га. облыстарында орын тепкен. Оны жою
жөнінде агротехникалық, және басқада шараларды қолданбағандықтан зығырдың
өсу аумағы және тығыздығы жылдан-жылға өсіп отыр. Бұл аумақтың көп
бөліктерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер ауылшаруашылық,
дақылдарына елеулі зиян келтіреді және де шабындық пен жайылым өнімділігін
төмендетеді.
1990 жылдардың басынан бері зығырды жою жөнінде ешқандай ауқымды
шаралар жүргізілген жоқ. Сондай-ақ қаржының тапшылығына байланысты ғылыми-
зерттеу, байқау өндірістік жұмыстары да тоқтатылған болатын. Негізгі күштер
мен құралдар есірткіні таратуды және оны қолдануды жоюға ғана бағытталады.
Ал, негізінде бұл жұмыстар олардың құрамында есірткі бар өсімдіктерді жоюға
бағытталуы керек еді. Есірткімен, жүйкеге әсер ететін заттармен қиянат
жасаудың жолын алу олардың заңсыз айналымымен күрестін стратегиясы былай
анықталу керек деп ойлаймыз: ең бірінші кезекте "есірткі іскерлерін"
шикізат көзінен Қазақстанда өсетін зығырдан айыру қажет. Қазіргі таңда
зығырдың дүниежүзілік есірткі базарындағы үлесі жыл сайын карқындап өсіп
келеді.
Дүние жүзіне аты шулы Шу алқабындағы зығыр, Алатау баурайындағы
қырықбуынды талшық — өздігінен өсетін жабайы өсімдіктер. Олардың зияны мен
зардабы тек біздің елді ғана емес, сондай-ақ дүниежүзілік қауымды аландатып
отыр.
Республикамызда құрамында есірткі заттар бар табиғи түрде өскен
өсімдіктерден басқа, оны қолдан өсіру де кеңінен таралып отыр. Құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктер: апиынды көкнәр, зығырдың түрлері,
қырықбуынды талшық, т.б. Бұлар әртүрлі есірткі нәрселер дайындаудың
шикізаты болып табылады. Қазақстан Республикасының құқық қорғау
органдарының мәліметтері бойынша заңсыз айналымнан алынған апиын мен
гашиштің үлесі ғана 70 пайыздан асып отыр. Ал апиын мен гашиш құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерден жасалынатыны жұртқа мәлім.
1 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
өсірудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1. Қылмыстың объектісі
Қылмыстың объектісі - қылмыстық құқық теориясында күрделі де даулы
мәселелердің бірі. Қылмыстың объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынас екендігі баршамызға белгілі. Бірақ бұл жалпы түсінік
зерттеушілерге объектінің құрылысы мен мазмұнына әр түрлі сипаттама беруге
кедергі болмайды. Ал тікелей объектінің анықтауда " қоғамдық қатынас" деген
түсінікті кейбір кезде "мүлік","мүдде"[1] және тағы басқа түсініктермен
алмастырылады. Мұндай келіспеушіліктің себебі, әлеуметтану әдебиеттерінде
қоғамдық қатынастың ішкі құрылысы және оның элементтерінің мазмұны туралы
мәселенің бір жақты шешілмеуінде.
Қылмыстың объектісің белгілеу, әрбір қылмыстың мәнін анықтауда қажетті
шарттардың бірі бола отырып, құқық бұзушылықтың табиғатын оның әлеуметтік-
саяси мазмұнын және қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтайды. Қылмыстың
объектісін дәл белгілеу, ең алдымен сәйкес нормалдың Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі орнын анықтауға, сондай-ақ іс-әрекетті дұрыс саралауға
және жаза тағайындауға қажет.
Адамның қоғамдық қауіпті іс-әрекеті (әрекет не әрекетсіздігі) қылмыс
деп мына жағдайда танылады, егерде іс-әрекет заңмен қорғалатын белгілі бір
объектіге бағытталған болса.
Адам қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге қиянат жасай отырып
қоғамдық қатынас қылмыстық заңмен қорғала бермейді. Қылмыстық заңмен
қорғалмайтын қоғамдық қатынас қылмыстың объектісі болып табылмайды[2].
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтаудың маңызды теориялық, практикалық
мәні бар. Объект қылмыстың әлеуметтік саяси мәнін едәуір толық ашуға, оның
қоғамдық қауіпті сипатын және дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.
Қол сұғушылық объектісінің құрылысына, түрлеріне, қылмыстың затына
және қылмыстың объектісі туралы жалпы ілімнің басқа да мәселелеріне тұрақты
бір пікірдің болмауы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі қылмыстардың жекелеген түрлерін және топтарын, соның ішінде
есірткі заттарға байланысты қылмыстарды талдауда әсерін тигізеді. Содан
басқа, объектінің мәні туралы мәселенің біржақты шешімінің болмауы, бұл
қылмыстардың топтық және тікелей объектілерін реттеудегі маңызды
мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді.
Қазіргі уақытта қоғамдық қатынас қылмыстық қиянаттың объектісі деп
бекіту жалпы танылған және қылмыстық құқық ілімінде жеткілікті терең
зерттелген мәселе.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы объектісімен қатар
қылмыстардың топтық және тікелей объектілері деп бөлінеді. Топтық және
тікелей объектілер - жалпы объектінің құрамдас бөліктері. Топтық объект
басқа белгілермен салыстыра отырып қандайда бір қылмыстар тобының қоғамдық
қауіпті дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді, ол неғұрлым маңызды болса,
қиянат соғұрлым қауіпті болады. Бұдан басқа қылмыстың топтық объектісі
бойынша Қылмыстық кодекстердің Ерекше бөлімінің жүйесі құрылады, бұл
қылмыстық құқық теориясында жалпы танылған.
Қылмыстық іс-әрекет (әрекетсіздік) заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға
зиян келтіретін болады немесе зиян келтіруге қауіп туғызды. Олай болса,
барлық қылмыстық іс-әрекеттің жалпы объектісі - қоғамдық қатынас болып
саналылады
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың топтық объектісі туралы әр түрлі
түсініктер берілген. Көптеген авторлар, топтық объект деп бірнеше қылмыстар
қиянат жасайтын, біртектес өзара байланысқан қоғамдық қатынастарды айтады.
Топтық объектінің түсінігінің мұндай анықтамасын дұрыс деп санау керек,
өйткені " бұл жерде қылмыстық заң қорғайтын біртектес және өзара
байланысқан қоғамдық қатынастар анық көрініп тұр".
Қылмыстың объектісі туралы мәселені Қазақстанда бірінші болып
зерттеген профессор Е. Қайыржанов былай деп көрсетеді: ...қоғамдық қатынасты
мүдделерден бөліп көрсетуге болмайды.
Бұл мағынаны мүдде, элементерді қоғамдық қатынастың өзінше бір
"нәрселі" негізі болып табылады. Қоғамдық қатынас адамның санасынан
тәуелсіз пайда болғанымен бәрі бір мүдденің себебі бойынша және соған
байланысты қалыптасады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың объектісі болып
тек халықтың мүддесіне сәйкес келетіндері ғана саналады. Мүдделер қоғамдық
қатынастарды көрсететін нақты бір құбылыс. Мүддені қылмыстық-құқықтық
қорғаудың объектісі ретінде осылайша түсіну, объектіні қоғамдық қатынас
ретінде анағұрлым нақты зерттеуде (қандайда бір мүдденің және оның
субъектісінің сипаты немесе мазмұны бойынша " белгілі бір рөл ойнайды.
Профессор Е. Кайыржановтың мұндай ұстанымы ғылыми тұрғыда негізделгедігіне
ешқандай күмән жоқ және бұл Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
заңды түрде бекітілген. Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1-бөлігінде осы
кодекстің міндеттері көрсетілген, яғни олар: адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен
аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің қылмыстық қол сұғушылықтан
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігін
сақтау, сондай-ақ қылмыстылықты ескерту.
Сол сияқты, халықтың денсаулығына қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі
болып табылатын қоғамдық қатынастар да осы даудан тыс қалып отырған жоқ.
Есірткі нәрселерге байланысты қылмыстардың топтық объектісін анықтау
үшін,олар жалпы объектінің бөлігі ретінде қоғамдық қатынастардың тап қандай
тобына зиян келтіретінін анықтау керек. Есірткі нәрселермен заңсыз әрекет
жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты анықтайтын нормалар Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің " Халықтың денсаулығына және
адамгершілікке қарсы қылмыстар" деген 10-тарауында орын алған.
Құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз дақылдандырудың
объектісі туралы мәселені, қылмыс объектісін үш мүшелік жіктеу негіздінде
қарастыру керек. Бұл қарастырылып отырған қылмыстық киянат тапқандай
қоғамдық қатынастарға бағытталғандығын анықтау қажет.
Заң әдебиеттерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
дақылдандырудың объектісі бойынша тұрақты бір пікір жоқ.
Қоғамдық тәртіп, осы саладағы қоғамдық қатынастарға киянат жасайтын
қылмыстардың объектісі болып табылады. Заң шығарушы бұл қылмыстарды арнайы
топқа бөліп, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (Ерекше бөлім) ІХ
тарауына Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар
қатарына енгізіп отыр. Яғни, бұл қылмыстар адамдар арасында өзара
сыйластықтан, бостандықтың, арожданнан және т.с.с. пайда болатын
қоғамымыздағы қатынастарға қарсы бағытталған.
Ал, қарастырылып отырған қылмыс бұл қылмыстар қатарына кірмейді, осы
себептен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар жасау барысында қауіп төнетін
қоғамдық қатынастарға зардап келтіре алмайды. Халықтың денсаулығына қарсы
қылмыстар тобына кіретін барлық қылмыстар ең алдымен қоғамымыздың ең құнды
байлығы – халықтың денсаулығын корғауды қамтамсыз ететін қоғамдық
қатынастарға қиянат жасайды. Сондықтан да , құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді заңсыз өсіруге кіретін бұл қылмыстар тобының объектісі біздің
ойымызша тек қана халықтың денсаулығы болып табылады.
Қылмыстық-құқықтың объектісі ретіндегі халықтың денсаулығының мазмұнын
ашу үшін оны әр түрлі аспектіде қарастырып шығу керек.
Қылмыстық құқық оқулықтарында және қылмыстық құқық курстарында
халықтың денсаулығының түсінігі толық ашылмаған. Әдебиеттерде халық
денсаулығының медициналық және социологиялық түсініктері берілген.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы денсаулық деп аурулар мен табиғи
жетіспеушіліктердің болмауы ғана емес, сондай-ақ табиғи, психикалық және
әлеуметтік жақсы күй ретінде қарастырады. Бұл халық денсаулығының
медициналық анықтамасы. Әлеуметтану және әлеуметтік гигиена әдебиетінде
халық денсаулығы белгілі бір қоғамның барлық мүшелерінің денсаулығының жеке
өзіндік деңгейлерінің жиынтығы ретінде анықталды, ол адамның максималды
ұзартылған жеке өзінің өмір аралығында денсаулығының және шығармашылық
еңбек ету қабілеттілігінің ең жоғарғы шегіне жету мүмкіншілігінің
деңгейімен сипатталады.
Әлеуметтаушылар, сондай-ақ, халықтың денсаулығын халықтық және
мемлекеттік жақсы күйдің басты негіздерінің бірі ретінде қарастырады. Ол
жеке тұлғаның қоғамдағы орны мен рөліне, дәстүр мен салтқа, биологиялық
факторлар мен географиялық ортаға және т.с.с. тәуелді адамдардың қызметінің
психоэмоционалды жағдайы, тәрбиесі, тұрмысы, еңбегі сияқты әлеуметтік-
экономикалық және табиғи факторлармен сипатталад.
Xалық денсаулығының заңды әлеуметтік және кәдуілгі табиғатын қарап
шығып, оны адамзат қоғамы жақсы өмір сүруін және дамуын қамтамасыз ететін
халыққа қарасты табиғи және психикалық күйді жүзеге асыруда пайда болатын
және қалыптасатын қоғамдық қатынастардың негізделген тобы ретінде
анықтайды. Сондай-ақ ол басқа ғылыми еңбегінде халық денсаулығының мынадай
жүйесін көрсетеді:
1) денсаулық, әлеуметтік- саяси байлық;
2) денсаулық, адамдардың рухани өмірінің байлығы;
3) денсаулық, әлеуметтік өмірдің қажетті элементі. Бұл анықтама халық
денсаулығының жалпы түсінігі.
Н.А. Мирошниченко халық денсаулығының анықтамасын былай қөрсетеді:
Халықтың денсаулығы деп белгілі бір денсаулық сақтау ережесін бұзбай
адамның гармониялық дамуын қамтамасыз ететін біртектес қоғамдық қатынастар
жиынтығы[3].
Ал, қазақстандық зерттеуші Г.Х.Феткулов өзінің зерттеу жұмысында
халықтың денсаулығын, адамдардың қажеттілігін қанағаттандыруға қабілетті,
олардың табиғи және психикалық аман-саулығын көрсететін, қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастардың тобы [4] деді еңбегінде. Негізінде
денсаулыққа қатысты анықтамаларымен жоғарыда көрсетілген авторлармен
келісуге болмайды, өйткені денсаулық, ол адам организмінің қандай да бір
күйі. Ал, қандай да бір қоғамдық қатынастар тобы халықтың күйін, аман-
саулығын қамтамасыз етеді.
Денсаулықтың немесе халық денсаулығының түсінігінің өзі медицинада да,
психология немесе психиатрияда да күрделі жағдай. Денсаулықтың түсінігіне
қатысты қөзқарастар мен анықтамалардың сансыз екендігі туралы П.И.Кальдың
жұмысы дәлел [5], онда денсаулықтың 79 анықтамасы берілген. Солардың 22-
сінде психикалық (ақылдылықты), 7-інде психологиялық (рухани), тағы 9-ында
өзінің контексі бойынша психологиялыққа жақын әлеуметтік денсаулық
түсінігінің анықтамасы берілген. Осыларды ескере отырып, Дүниежүзілік
денсаулық сақтау үйымы берген анықтама қолайлы деп санаймыз: денсаулық
аурулар мен табиғи жетіспеушіліктердің болмауы ғана емес, сондай-ақ табиғи,
рухани және әлеуметтік жақсы күй. Сонымен қатар зерттеуші А.Л,Катков осы
анықтамаға халықтын психикалық денсаулығы деген құраушыны қосу керек
дейді[6]. Денсаулықты немесе халық денсаулығын құраушыларды осылайша жүйелі
түрде анықтау қазіргі өркениет тәжірибесін, қоғамдық даму дәрежесін және
адамзаттың қазіргі сана-сезімін ескере отырып анағұрлым құнды және дұрыс
құрастырылған деп санауға болады. Бұл ұстаным Б.С.Сарсековтің монографиялық
зерттеу жұмысында да орын алған [7].
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорытындылай келе, халықтың денсаулығы
дегеніміз – қылмыстық заңмен қорғалатын, адамдардаң қажеттілігін
қанағаттандыруға қабілетті, олардың табиғи, рухани, әлеуметтік және
психикалық аман-саулығын қөрсететін күйі.
Халықтың денсаулығы – құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
өсірудің объектісі ретінде,ең маңызды әлеуметтік игілік адамдардың
денсаулығын сақтауға қатысты пайда болатын және болып отырған қоғамдық
қатынастардың белгілі бір тобын ұсынады. Бұл қылмыстар өзінің объектісі
бойынша ғана Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің
бірінші тарауында қарастырылған қылмыстардың (Жеке тұлғаларға қарсы
қылмыстар) ерекшеленеді.
Біріншіден, зиян келетін адамдардың шеңбері бойынша жеке тұлғаға қарсы
қылмыстарды жасауда кінәлі белгілі бір адамға қол сұғады, ал талданып
отырған қылмыста зиян белгісіз көп адамдарға келуі мүмкін. Екіншіден,
зардап келтіру сипаты бойынша. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстарды іс-әрекетті
аяқталды деп тану үшін нақты зиян келтіру қажет, ал құрамында есірткі
заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсіру аяқталды деп, халықтың денсаулығына
зиян келтіру қауіптілігі төнгеннен бастап санаймыз. Үшіншіден, субъективтік
белгілері бойынша.ҚР Қылмыстық кодекс Ерекше бөлімінің бірінші тарауындағы
қылмыстарда қасақаналық адамның өмірін айыруға, дене жарақаттарын (ауыр,
отраша және жеңіл) салуға т.б. бағытталған. Қарастырылып отырған іс-
әрекеттерде есірткілерді тұтынуға немесе өткізуге бағытталған.
Қылмыстық құқық ғылымы берген қылмыстың топтық объектісі түсінігінің
анықтамасына сәйкес, қарастырылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып
халықтың денсаулығын қылмыстық қолсұғұшылықтан қорғауды қамтамасыз ететін,
қылмыстық-құқықтық нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Сондықтан да, құрамында есіртік заттар бар өсімдіктерді топтық объектісі
халықтың денсаулығы болып табылады.
Қылмыстық құқық әдебиеттерінде есірткі нәрселерге байланысты
қылмыстардың топтық объектісі туралы тұрақты бір пікір жоқ. Көптеген
авторлав есірткі нәрселерге байланысты қылмыстарды халықтың денсаулығына
әсерін тигізетін қарсы қылмыстарға жатқызады. В.И.Ткаченко есірткі
нәрселерді тұтыну үшін притондарды ұйымыстыруды және ұстауды қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстарға жатқызады [8]. Біздің ойымызша, есірткі
нәрселерге байланысты барлық қылмыстардың топтық объектісі халықтың
денсаулығы болып табылады. Қоғамдық тәртіп саласындағы қатынастар кейбір
жағдайларда қосымша объект ретінде болуы мүмкін. Соныммен, қылмыстық
қиянаттан халықтың денсаулығын қоғау саласындағы қоғамдық қатынастар
қарастырылып отырған қылмыстардың (Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі 259-265-баптар) топтық объектісі болып табылады.
" Қылмыстың объектісі құрамының міндетті элементерінің бірі болып
саналады, өйткені онсыз қылмыс болмайды. Оны дұрыс анықтау, қылмыстық іс-
әрекеттің әлеуметтік және құқықтық табиғатын, жасалған қылмыс үшін
қылмыстық жауаптылықтын түрі шегін анықтауды түсіндіреді. Сонымен қатар,
қылмыс объектісін анықтау қылмыстардың ұқсас құрамдарын бір-бірінен және
қылмыстық іс-әрекетті қылмыстық еместен дұрыс ажыратуға мүмкіндік береді.
Қылмыстың объектісі бойынша заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды
жүйелеу және кодификациялау сияқты жұмастарды жүргізеді", деп жазған осы
проблеманы терең зарттеген профессор Е.И.Қайыржанов [9].Профессор Б.С.
Никифоров қылмыс объектісінің проблемасын зерттеу қандай да бір тарихи
жағдайда қылмыстық репрессияның жалпы бағыты мен көлемі туралы мәселені
шешетін заң шығарушыға ғана қажет емес, сондай-ақ практикалық
қызметкерлерге де керек дейді [10].
Бірақ Е.И.Қайыржанов " объектілерді жүйелеуде тиісті тәртіп жоқ" деп
көрсетеді [11]. Мұндай тұжырым, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсіргені үшін жауаптылықты қарастыратын қылмыстық заң нормасына да
толығымен қатысты.
Қоғамдық қатынасты қылмыстың объектісі ретінде тану қоғамдық қауіп
ретіндегі қылмыстың қасиетің түсіндіреді, яғни қандай да бір іс-әрекетті
қоғамдық қауіпті әрекеттердің қатарына жатқызу себебін анықтайды, қоғамдық
қауіптің мазмұнын ашады, сонымен қатар қылмыс жасаған адамға қылмыстық жаза
қолдану қажеттілігін шарттайды.
Қазақстандық ғалым Н.Әбдиров, 90 жылдардың басында Қазақстандағы
есірткі мәселесін зерттеуді бастаған. 1992 жылы ғалымның осы мәселеге
арналған баяндама тезисінде " нашақорлық пен есірткіге байланысты процестер
мен тенденцияларды ескере отырып, есірткінің зияндылығы тек адамдардың
денсаулығына ғана емес, сондай-ақ қоғамның қауіпсіздігіне де зиян екендігін
ұмытпауымыз керек. Сондақтан есірткі нәрселерге байланысты қылмыстардың,
соның ішінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
дақылдандырудың, ұрлаудың заңсыз жасау, алу, сақтау, тасымалдау немесе
өткізудің объектісі ретінде халықтың денсаулығын және қоғамның
қауіпсіздігін бірге көрсету керек" деген. Біздің ойымызша бұл тұжырыммен
келісе отырып, тек аталған қылмыстарды ғана емес, есірткі нәрселерге
байланысты барлық қылмыстарды көрсеткен дұрыс болар еді.
Н.М.Әбдіров 1999 жылы жарық көрген " Концептаульные проблемы борьбы с
наркотизмом в Республики Казахстан" деген монографиясында " есірткілерге
байланысты қылмыстардың біртұтас топтық объектісі ретінде халықтың
денсаулығы мен қоғамның қауіпсіздігін бір қаторға қойып қарастыруға болады"
деп негіздейді [12].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев, 2030 жылға дейін
еліміздің даму стратегиясын қамтитын, 1997 жылғы қазан айының 10-ындағы
халыққа Жолдауында батыл шешімді талап ететін маңызды мәселелердің бірі
ретінде, нашақорлықпен және есірткі саудасымен күресті атап өтті. " Есірткі
- өте ерекше және түпке жететін сала, сондықтан бұл жерде адамгершілік
принциптерінің қандай дәрежеде қолданылуы үлкен мәселе. Таразының бір
басында оны әкеліп тарататын адамның өмірі тұрса, екінші басында соның
"көмегімен" қор болған есірткі тұтынушылардың ғұмыры тұр". Есірткілердің
одан әрі таралуы тек генофондқа жне ұлттың денсаулығына ғана емес, сондай-
ақ экономиалық реформалар тағдырына және мемлекеттің түгелдей болашыған
оның халқына қатер төндіреді.
1998 жылдың 26 маусымында " Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі" туралы Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануымен
қауіпсіздік институты қазіргі таңға сай бағасын алып отыр. Бұл Заңның
қабылдануына еліміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы себеп болды,
оңда ұлттық қауіпсіздік проблемасы мемлекетіміздің маңызды бағыттарының
қатарына теңестіріліп отыр. Аталған Заңның 1-бабында қоғамдық
қауіпсіздіктің түсінігі бірінші рет заңды түрде бекітілген, ол Қазақстан
азаматтарының өмірін, денсаулығын әл ауқатын сондай-ақ қоғамның
байлақтарына зиян келтіретін қауіп-қатерден қорғау күйімен байланысқан.
Көріп отырғанымыздай, Заңды қоғамдық қауіпсіздіктің түсінігімен
еліміздің азаматтары мен халқының денсаулығын қорғау күйі қамтылып отыр.
Жалпы қауіпсіздіктің элементтері ретінегі адамның өмірі мен денсаулығын
бағалауға негізделген мұндай көзқарас қазіргі уақытта құқықтық
зерттеулерде қолданыла бастады. Мысалы, Г.Р. Рүстемованың пікірі бойынша,
қауіпсіздік проблемасы 1948 жылдың 10 желтоқсанында БҰҰ-ның Адам құқының
жалпы деклорациясымен жария етілген жеке адамның барлық құқықтарын қамтиды.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Қонституциясына сәйкес олардың
ішіндегі ең маңыздылары әрбір адамның өмірге, бостандыққа және басына қол
сұқпаушылыққа деген құқығы. Жеке адамның қауіпсіздігі адамның басқа да
құқықтарына алғышарт болып табылады.
Сонымен, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің
топтық объектісі ретінде халықтың денсаулығымен қатар қоғамдық
қауіпсіздікті қоюға болады.
Құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің топтық
объектісін анықтағаннан кейін, осы қылмыстың нақты объектісіне тоқталу
қажет. Өйткені әрбір қылмыстың өзіне тән ерекшеліктері бұл қылмыстң тікелей
объектісінің сипатымен анықталды,яғни қылмыстң тікелей объектісін
анықтаудың, дұрыс саралау және іс-әрекетті қылмыстың аралас құрамынан
шектеу үшін үлкен мәні бар.
Қарастырылып отырған қылмыстың тікелей объектісін қылмыстық құқық
ғылымында дәстүрге айналған, қоғамдық қатынастардың құрылыстық
элементтеріне негізделе отырып ашу анағұрлым қолайлы.
Философиялық және жалпы әлеуметтану ғылымдарында кез келген қоғамдық
қатынастардың ішінде мынадай құрылыстық элементтерді бөліп көрсетуге
болады: біріншіден, қатынастың субъектілері және оның қатысушылары-
қоғамдық қатынасты алып жүрушілер ретінде. Қатынастың субъектілері ретінде
мемлекет және оның органдары, жекелеген адамдар болуы мүмкін; екіншіден,
қоғамдық қатынастың құрамдас бөлігін, қоғамның жекелеген мүшелерінің
белгілі қажеттілігін қанағаттандыруға қабілетті, сыртқа әлемнің қандай да
бір құбылысы көрсетеді. Бұған материалдық әлемнің заттары, рухани
байлақтар, т.б. жатады; үшіншіден, белгілі субъектілер арасындағы өзара
байланыс қоғамдық қатынастың міндетті құрылыстық элементі болып табылады.
Құқық теориясының аталған жалпы ережелеріне негізделе отырып,
құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз дақылдандырудың тікелей
объектісі ретінде көрінетін қоғамдық қатынастың құрылыстық элементтерін
анықтауға талпынып көрейік.
Есірткі нәрселерге байланысты қылмыстар туралы зерттеу жүргізген
заңгерлердің басым көпшілігі бұл қылмыстардың негізгі тікелей объектісі -
халықтың денсаулығы деген бір пікірге келеді. Бірақ, негізгі тікелей
объектінің мазмұнын әр М.Қадыров диссертациялық еңбегінде қарастырылып
отырған қылмыстң " негізгі тікелей объектісі - құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді, халықтың денсаулығына зиян келтірмей дәрі-дрмек ретінде емдік
қажеттілікке сәйкес егу немесе өсіру процесін қамтамасыз ететін қоғамдық
қатынас" деп негіздеген[13]. Ал, Н.Мирошниченко мен А.Музыка " негізгі
тікелей объект деп - есірткі және құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
олардың емдік қажеттілігі бойынша тиісті мекемелермен бекітілген алу,
жасау, тарату және қолдану тәртібін қамтамасыз ететін халықтың денсаулығын
қорғаудың белгілі саласын айтады [14].
Кейбір ғалымдар есірткіге байланысты қылмыстың негізгі тікелей
объектісі " есірткі заттар айналымының саласындағы халықтың денсаулығын
қамтамасыз ететін қатынастар" деп қорытады. Соңғы айтылған пікірмен
келісуге болады. Бұл қылмыс түрінің адамның денсаулығына түзелместей зиян
келтіретіндігі қазіргі күнде белгілі. Құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егу немесе өсіруге байланысты айыптының іс-әрекеті көбіне
алдын ала белгілі тұтынушылармен байланысты емес. Өзі үшін егіп өсірген
жағдайдан басқасында, пайдақорлық ниет болған кезде, айыпты еккен немесе
өсірген дақылдардаң ертеңгі күні жасалған есірткіні кім тұтынарын біле
алмайды. Осы себептен жасалып таратылған есірткіні бір емес бірнеше
көптеген адамдардың тұтынуын ескере отырып, жалпы халықтың денсаулығына
қауіп төндіріледі деп айтуға болады.
Сондықтан да, мемлекет пен адам арасындағы қатынас құрамында есірткі
заттар бар өсімдіктерді өсіру тәртібін бұзу барысында емес, есірткінің
айналымы саласындағы халықтың денсаулығын қамтамасыз етуде пайда
болады.Өйткені, логика бойынша денсаулық алып жүруші халық болып табылады,
бірақ халықтың денсаулығын мемлекет қамтамасыз етеді, себебі мемлекеттің
оны қылмыстық-құқықтық күзетпен қамтамасыз ету қабілеттілігі бар.
Сонымен өсіруге тыйым салынған, құрамында есірткі заттары бар
өсімдіктерді заңсыз өсірудің тікелей объектісі біздің ойымызша құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерді медициналық және ғылыми мақсатта егудің,
өсірудің немесе дақылдандырудың заңмен бекітілген тәртібі.
Бұл жердегі нгізгі тікелей объектінің мазмұны халықтың денсаулығына
зиян келтіру механизмі арқылы ашылады. Осы нақты қоғамдық қатынаста
субъектілердің әрекеттестігі, өзара байланыстылығы іске асырылады. Бұл
қоғамдық қатынастың бір жағында осы қатынастарды өкілетті органдары арқылы
реттейтін және қорғайтын мемлекет (немесе қоғам) тұрса, екінші жағында осы
қоғамдық қатынастың субъектісі болып азамат (жеке тұлға) табылады. Құрамнда
есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсіре отырып, оларды егудең,
өсірудің немесе дақылдандырудың тәртібін анықтайтын заңмен бекітілген
норманы бұзған кінәлі адам тек өзінің денсаулығына ғана қатер төндіріп
қоймай,, басқа адамдардың да есірткі тұтынуына мүмкіндік туғызады, демек,
халықтың денсаулығына зиян келтіру қауіпін туғызады.
Қоғамдық қатынастар өзара өте тығыз байланысты. Сондықтанда құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз дақылдандыру халықтың денсаулығына
қол сұға отырып, басқа да қоғамдық қатынастарға қиянат келтіреді. Бұл
жағдайда субъект бір әрекетімен әртектес екі қоғамдық қатынасқа қолсұғады:
бір шетінен есірткілер айналымы саласындағы халықтың денсаулығын қамтамасыз
ететін қатынасқа; екінші жағынын - біздің мемлекетіміздегі жерге мүліктік
құқықты қамтамасыз ететін қатынаска.
Қоғамдық қатынастың екінші бір тобы жер туралы заң нормаларымен
реттелінеді. Бұл нормаларды бұзұ - қылмыстық құқықтық салдарларға әкеліп
соқтырады. Басқаша айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің " Жер
туралы" Жарғысының 118-бабына сәйкес лаузымды адамдар және азаматтар жерге
мүліктік құқықты бұзғаны үшін заңдармен бекітілген тәртіптік, материалдық,
әкімшілік және қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Жерге мүліктік мүліктік
құқықты бұзғаны үшін жауаптылықты қарастыратын норма ҚР Қылмыстық кодекс
186-бабында бекітілген. Яғни, бұл жерде қылмыстың екі объектісі көрініп
тұр: халықтың денсаулығы - өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар
бар өсімдіктерді егуге немесе өсіруге қатысты және жерге мүліктік құқық -
бөтеннің жер участкесіне заңсыз кірудің объектісі ретінде. Мұндай іс-
әрекеттер қылмысты жиынтық бойьгнша саралауға негіз беретін идеалды
жиынтыкты ұсынады. Идеалды жиынтық дегеніміз - бір іс-әрекетпен жеке-жеке
сараланатын бірнеше қылмысты жасау.
Сондыктан да, егер құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
егу немесе өсіру бөтеннің жер учаскесінде (мемлекеттік немесе жеке
меншіктегі сондай-ақ уакытша колдануға берілген) жүзеге асырылса, яғни
бөтеннің жер учаскесіне заңсыз кіргені үшін Қазакстан Республикасының
Қылмыстық кодексі 186-бабының 1-тармағы бойынша және өсіруге тыйым
салынған, кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді еккені немесе өсіргені
үшін Қазақстан Республикасынын Қылмыстық кодексінін 262-бабы бойынша онда
кінәлының іс-әрекеттерін жиынтық бойынша саралау керек.
Қарастырылып отырған қылмыстын заты туралы мәселенің теориялык және
практикалык мәні бар. Қазақстан Республикасы Қылмыстык кодексі 262-бабының
мазмұны, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер бұл өсімдіктерді заңсыз
дақылдандырудың заты екендігін көрсетеді.
1959 жылы қабылднған Қазақ КСР Қылмыстык кодексінде құрамында есірткі
заттар бар өсімдіктерді еккені немесе өсіргені үшін кылмыстық жауаптылықты
қарастыратын екі бап бар, олар: "Майлы көкнәрді және зығырды заңсыз егу
немесе өсіру" (212-1-бап) және "Өсіруге тыйым салынған апиынды көкнәрді
және зығырды егу немесе өсіру" (213-бап). Дәл осындай баптар бұрынғы Одак
республикаларының Қылмыстық кодекстерінде қарастырылған. Ол баптар
құрамында есірткі заттар бар өсімдіктердің тізімі көрсетілген, олар:
апиынды көкнәр, үнді, Оңтүстік Маньчжүр, Онтүстік Архон, Оңтүстік Краснодар
зығырлары (213-бап) және майлы көкнәр сондай-ақ жоғарыда аталған
зығырлардың түрі баска зығыр. Осыған байланысты заңгер ғалымдардың арасында
әр түрлі пікірлер мен келіспеушіліктер бар.
1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде қарастырылып отырған кылмыс бір ғана 262-бапта көрсегілген.
"Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
дакылдандыру". Мұнда заң шығарушы кұрамында есірткі заттар бар
өсімдіктердің түрлерін жеке-жеке көрсетпей жалпы атап отыр, біздін ойымызша
бүл өте дүрыс. Бірақ баптың бірінші тармағында өсіруге тыйым салынған
өсімдіктер: зығырдын, көкнәрдің сорттары және кұрамында есірткі заттар
баска да өсімдіктер деп көрсетеді. Яғни Қазакстан аймағыніш зығырдын және
көкнәр сорттарын баска да есірткілік өсімдіктер өседі және оларды еккені
немесе өсіргені үшін кылмыстык. жауапка тартылады.
Бүл санаттағы (категориядағы) істер бойынша міндетті түрде сарапшылык,
жүргізу керек. Казіргі колданып жүрген химиялык сарапшылык, практикасы
өсімдіктін күрамында алколоидтың немесе тетрагидро-каннабионолдың бар-
жоқтығын аныктай алады. Сонымен қатар, көкнәрді және зығырды зерттеу ілімі
және практикасымен, дақылдандырылатын көкнәр сорттарының барлық түрлері
қүрамында негізгі құраушы морфин болатын алколоид, зығыр сорттарының басым
көпшілігінде тетрагидроканнабинол бар екендігі аныкталып отыр. Бұл алколоид
және тетрагидроканнабинол жоғарыда аталған өсімдіктерден жасалынатын
есірткілік заттардың негізгі қасиетін аныктайды.
Зан әдебиеттерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
дақылдандырудың заты ретінде занда көрсетілген өсімдіктерді, яғни апиынды
көкнәрді, үнді онтүстік Шу және Оңтүстік Маньчжур зығырын карастыру керек
деген. Ал, М.Л. Хоменкер мен А.А. Кузьмин осы өсімдіктермен қатар өсіруге
тыйым салынған, күрамында есірткі заттары бар басқа да өсімдіктерді атайды
[15].
Бұл мәселені шешу үшін, қылмыстык, құкык ғылымының қылмыстың заты
туралы берген түсінігінен және онын кылмыстын объектісімен катыстылығынан
бастауымыз керек.
Қылмыстық күкык ғылымында кылмыстын заты туралы әр түрлі көзкарастар
бар. Олардың мәні бойынша оларды екіге бөлуге болады: 1) көптеген
ғалымдардың пікірі бойынша қылмыстың заты материалдык әлемнің нәрселері мен
заттары, субъект оларға әсер ете отырып кылмыс объектісіне зиян келтіреді.
М. Кадыров өзінін "Кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
өсірумен кылмыстык-қүкыктык күрес" атты монографиясында есірткілік
өсімдіктер қарастырылып отырған кылмыстың кұралы болатындығын былай
негіздейді; Егер бүл өсімдіктерді және оның тұқымдарын карастырылып отырған
кылмыстың заты десек, онда олар қылмыс объектісімен тығыз байланыста болу
керек. Тығыз байланыс дегеніміз, қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктер
және оның тұқымдары кылмыстың заты ретінде объект жазықтығында болу керек.
Мысал ретінде апиынды көкнәрдін түқымын егуде немесе өзін өсіруді
карастыратың болсак, адамнын әрекеті оларға әсер ете отырып объектіні
өзгертуге емес, тек дақылдың өзін егуге немесе өсіруге бағытталған.
Қылмыстың затына тән әсер ету элементі бұл жерде жок, яғни апиынды көкнәр
және онын тұкымы егудің немесе өсірудің заты бола алмайды. Сондыктан да
олар бұл кылмыстың объектісімен тығыз байланыста бола алмайды". Сондай-ак.
олар дәл осындай пікірді есірткі нәрселерге байланысты бірқатар басқа да
кылмыстар кұрамына (есірткілерді зансыз жасау, есірткі нәрселерді тұтынуға
азғыру) қатысты ұстап отыр. Біздің ойымызша М. Кадыров қылмыстың заты
болатындай негізді дұрыс таппай отырған сиякты. Кылмыстык құқық ғылымында
қылмыстын заты деп -коғамдык катынастың (қылмыс нысанасы) қасиеттерінің
белгілі бір жағын көрсететін, нақты бір материалдык, заттарды айтамыз, оған
күш жұмсап немесе психикалық әсер ету арқылы зиян келтіреді де ол өзі
қылмыстың объектісімен тығыз байланыста болады. Сондыктан, карастырылып
отырған қылмыстың заты құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер болу керек,
өйткені осы дакылдардың негізінде халыктың денсаулығына түзелместей зиян
келтіретін есірткілік нәрселер жасалады. Яғни бұл жерде қылмыстың
объектісімен затының арасындағы тығыз байланыс та, қылмыстын затына тән
әсер ету элементі де айдан анық көрініп тұр.
Қарастырылып отырған қылмыстың объектісін карастырғанда бұл қылмыстың
объектісі кұрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді медициналык және
ғылыми мақсатта егудің, өсірудің немесе дақылдандырудың заңмен бекітілген
тәртібі дедік. Қылмыстың объектісі коғамдық катынасқа тікелей әсер ету
арқылы зиян келтіру мүмкін емес. Қылмыстың объектісі белгілі қоғамдық
қатынас ретінде оған тікелей әсер ету үшін мүмкіндік жоқ. Қоғамдық
қатынасты кылмыстык жолмен бұзу қатынастың субъектісіне, материалдық
объектіге (кылмыстың затына) әсер ету арқылы немесе әлеуметтік байланысты
бұзу аркылы мүмкін3. Айыпты құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді
заңсыз өсіргенде осы өсімдіктерге әсер ете отырып заңмен бекітілген
тәртіпті, яғни әлеуметтік байланысты бұзады. Ал, заң құрамында есірткі
заттары бар өсімдіктерді өсірудін тәртібін бекіте отырып негізгі мақсаты
халыктың денсаулығын қорғау.
Сондай-ақ М. Қадыров кейбір іс-әрекеттерді жасауда қылмыстың заты
болмайды, кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсіру солардың
қатарына жатады дейді. Қылмыстық күқық ғылымына еңбек сіңірген бірқатар
ғалымдар, қоғамда затсыз қылмыс болмайды, барлык кылмыстарда өзінің заты
болады деген ұстанымды ұстайды, бізде осы позицияны жақтай отырып М.
Кадыровтын пікірімен келісе алмаймыз.
Қарастырылып отырған қылмысты жасаудың құралы — егу немесе өсіру
әрекеттерін жүзеге асыру үшін қажетті құрал-саймандар (ауылшаруашылық
техникалары, кетпен, күрек және т.б.).
2. Қылмыстың объективтік жағы
Әрбір кылмыстың объективтік жағы ең алдымен қоғамдық кауіпті әрекет не
әрекетсіздікпен сипатталады. Қоғамдык кауіпті әрекет не әрекетсіздік
субъектінің сырткы, ерікті кылы-ғын көрсетеді және субъектінің шынайы
өмірімен әркеттестігінде байланыстырушы буын, өйткені заңмен корғалатын
объектіге залал әрекет не әрекетсіздікпен келтіріледі.
Қарастырылып отырған кылмыстың объективтік жағын ашуға кіріспей
отырып, казіргі уақытта бәрімізді қинап жүрген тіл мәселесіне тоқталып
кеткіміз келіп отыр. Өйткені, Қазақстан Республикасынын Қылмыстык
кодексінің жобасы Парламентте орыс тілінде карастырылып қабылданды, содан
кейін ғана барып қазак тіліне аударылған.
Қазакстан Республикасының Қылмыстык кодексі 262-бабының аталуы орысша
редакциясында былай көрсетілген, "Незаконные культивирование запрещенных к
возделыванию растений, содержащих наркотические вещества", ал 1-бөлігі,
"Посев или выращивание запрещенных к возделыванию растений или
культивирование сортов конопли, мака или других растений, содержаших
иаркотические вещества". Осы баптың казақша редакциясында посев — егу,
выращивание — өсіру, культивирование — өсіру деп аударылған, яғни бүл жерде
"выращивание" және "культивирование" деген сөздер "өсіру деген сөзбен
аударылып отыр. Сөздік бойынша "культивирование" деген сөз егу, өсіру деп
аударылады. Сондықтан да, Қазакстан Республикасынын Кылмыстық кодексі 262-
бабынын диспозициясында кездесетін екінші "өсіру" деген сөзді біріншісімен
шатастырмау үшін оны "дакылдандыру" деген сөзбен алмастырылғаны дұрыс
болар.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінін 262-бабында көрсетілген
қылмыстың объективтік жағын: 1) өсіруге тыйым салынған, құрамында есірткі
заттары бар өсімдіктерді егу; 2) осы өсімдіктерді өсіру; 3) көкнәрдін,
зығырдын немесе кұрамында есірткі заттары бар баска да өсімдіктердін
сорттарын өсіру. Біздің зерттеу жоспарымызда құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егудің, өсірудін және дақылдандырудың қылмыстық-құқықтық
мағынадағы түсініктердің мазмұнын ашудын қажеттілігі көрініп түр. Казіргі
уакытта қылмыстык, құқық теориясыңың құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егудің немесе өсірудің түсінігін әр түрлі береді, ал
дакылдандырудың түсінігі тіпті берілмеген, практикада оларды әр түрлі
түсінуі мүмкін. Сұракты тиімді шешу, алдын ала тергеу органдары мен
соттарға биологиялык, қүрамында есірткінің элементтері бар дақылдарды
егуге, өсіруге және дақылдандыруға байланысты іс-әрекеттерді дұрыс
саралауға мүмкіндік берер еді.
Заң әдебиеттерінде қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудің
түсінігін беруде әр түрлі көзқарастар бар. Кылмыстық құқық ғылымында
"құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудің" түсінігіне бірінші болып
Л.Н. Анисимов көңіл бөлген. Ол "құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
егу деп - бұл өсімдіктердің тұкымын немесе көшетін кез келген жер
учаскесіне, бос отырған жерлерге және т.б. жерлерге егу дейді" [16] М.Л.
Хоменкер де кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудін түсінігіне дәл
осындай аныктама береді [17]. Ал, басқа ғалымдар (Н.А. Мирошниченко, А.А.
Музыка, М. Кадыров) бүл берілген түсінікпен келіспейді [18].
Л.Н.Анисимов пен М.Л.Хоменкер өсіруге тыйым салынған, құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктердің тұқымын егумен қатар көшетті де қосып
отыр. Мүнымен екі түсінік біріктіріліп отыр немесе құрамында есірткі заттар
бар өсімдіктерді "егудің." және "өсірудің" түсініктері араласып кеткен. Бүл
қылмыстардын әрқайсысы заң бойынша жеке-жеке бағаланып отыр. Қүрамында
есірткі заттар бар өсіруге тыйым салынған өсімдіктерді егу - бір қылмыс, ал
аталған өсімдіктерді өсіру - басқа бір қылмыс. "Егу және өсіру — бұл
уақытпен шектелген әрекеттер. Олар өңдеу бойынша операцияның сатылары
ретінде әр түрлі адамдармен іске асырылуы мүмкін" [19]. Бүл өсімдіктерді
"егудің" және "өсірудің" түсінігін араластырып жіберсек маңызды бір
жағдайды, кылмыстың аяқталу кезеңін аныктауға, сондай-ақ оларды шектеуге
және күқыктық баға беруге қиындық туғызады. Өйткені, бүл екі қылмысты
реттейтін нормалар Қылмыстық кодекстің бір бабында қарастырылатыны белгілі.
Сөздік бойынша, "егу" дегеніміз — түқымды жыртылған жерге себу. Көшет
дегеніміз ерекше жағдайда өсірілген жас өсімдік, ол жыртылып дайындалған
жерге, жүйекке, ашык жерге отырғызу үшін арналған. Сонымен көшетті отырғызу
түсінігі егуге қарағанда әлдеқайда кең және аз анықталған. Көшеттің өзін
түқымды себу аркылы өсіреді. Сондықтан түқымды ерекше бір жағдайда уақытша
жерге (теплица, парник, түрғын үй және т.б.) егу Қылмыстық кодекстің 262-
бабында карастырылған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудің
аяқталған құрамын қүрайды. Жоғарыда айтылғандар егудің аныктамасына
өсірудің түсінігін косу мүмкін еместігі туралы қорытынды береді және
"құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудін" анықтамасына "көшет"
деген сөзді косу қажет емес.
"Қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егу" түсінігі анықтамасының
негізіне егудің, қандайда бір өсімдіктердін түқымын себу ретіндегі жалпы
анықтамасы жату керек. Осыдан шыға отырып, "қүрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егудін" түсінігін қылмыстык-кұқықтық мағынада - осы
өсімдіктердің тұқымын себу ретінде анықтауға болады. Бүл қарастырылып
отырған қылмыс аякталды деп құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
тұқымын сепкен мезеттен бастап санаймыз, яғни себу дерегі бойынша, оның
болашақ тағдырына тәуелсіз. Айтылған жағдай - егудін құрамын өсірудін
құрамынан шектейтін ең басты анықтаушы белгі. Сонымен, осы қылмыс құрамының
негізгі белгісі болып, біздін ойымызша бұл өсімдіктердің тұқымдарын егу
дерегі болып табылады.
Осыған байланысты Казакстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1998
жылғы 14 мамырдағы "Есірткі нәрселердін, жүйкеге әсер ететін, күшті әсер
ететін және улы заттардын заңсыз айналымына байланысты істер бойынша
заңдарды қолдану туралы" қаулысында берілген егудің қылмыстык-кұқықтық
анықтамасынан "көшетті отырғызу" деген сөзді алып тастаса дұрыс болар еді.
Аталған Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумынын қаулысында егудің
анықтамасын былай беру ұсынылады: "Өсіруге тыйым салынған, кұрамында
есірткі заттары бар өсімдіктерді егу деп — тізімді көрсетілген өсімдік-
тердің тұқымын тиісті рұқсатсыз кез келген жер учаскесіне себу".
Ал құрамында есірткі заттары бар өсімдіктердің көшетін отырғызу осы
өсімдіктерді өсіру түсінігінің ішіне енеді. Бұл мәселені есірткілік
өсімдіктерді өсірудін түсінігін қарастырғанда токталып кетеміз.
Қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз егу немесе өсіру
өзінің құрылымы бойынша формальды кұрам болып табылады. Зиян зардаптардың
келіп түсуіне тәуелсіз қоғамдык кауіпті іс-әрекет жасау, формальды құрам
қатарына кіретін барлыкқылмыстар үшін қажет. Сондықтан бұл қылмыс аяқталды
деп, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктердің тұқымын сепкеннен бастап
санаймыз. Кадетті барлык ауқым немесе оның қандайда бір бөлігі егілгені,
сондай-ак олардын келешектегі тағдыры қылмыстың аяқталуына әсер етпейді.
Заң әдебиеттерінде бұл мәселе бойынша басқа да пікірлер айтылады.
Мысалы, Н.А.Мирошниченко мен А.А.Музыка бірігіп жазған "Уголовно-правовая
борьба с наркоманией" деген монографияда былай делінеді: "талданылып
отырған қылмыстар қысқартылған қүрамға жатады. Сондықтан да олар құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерді егу (түкымды жерге енгізу) немесе өсіру
(күту бойынша шараларды қабылдау) бойынша іс-әрекеггерді орындағаннан
бастап аякталды деп танылады" [20].
Бұл жағдайда авторлар оқталу сатысын қылмыстың аякталу сатысымен
біріктіріп жіберген, өйткені "егу бойынша әрекеттерді орындаудың басталуы"
әлі бүл кылмыстың аякталу құрамын құрамайды, ол осы қылмысқа оқталуды
құрайды. Аяқталу туралы, тек құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді себу
деректемесі бар болған жағдайда ғана айтуға болады. Келесі барлык іс-
әрекеттер (егілгенді, жаңадан өсіп шыкқанды және т.б. күтіп қарау) өсірудің
аяқталған құрамын құрайды. Екіншіден, "қыскартылған" деп аталатын қүрамның
"формальдықтан" айырмашылығы, кейбір қылмыстардың аяқталу мезетін ерекше
анықтауда. Мысалы, бандитизмнің аяқталу мезетін бірнеше ерте сатыға
ауыстырған, яғни бандитизмде дайындалу сатысы (жеке айтқанда, бандынын өзін
құру), оны аяқталған қылмыс ретінде саралауға мүмкіндік береді. Мұндай
ереже қаракшылыкта оқталу сатысын аяқталған қылмыс ретінде бағалауға
мүмкіндік береді. Мұндай белгілер "қыскартылған" құрамды "формальдық" деп
аталатын құрамнан шектеп отырады. Формальдық құрамда нақты қоғамдык кауіпті
іс-әрекеттің жасалу фактісі жеткілікті. Бұл қарастырылып отырған қылмыста
құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егу немесе өсіру фактісі болып
табылады.
Өсіруге тыйым салынған, кұрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді
егудің түсінігін ашумен қатар, қарастырылып отырған кылмысты жасау сатылары
туралы мәселені қарастыру мынадай мән-жайларға байланысты туып отыр:
біріншіден, олар тек кұрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді егуге ғана
қатысы бар. Ал бүл дақылдарды өсіруге келетін болсақ, мұнда қылмысты жасау
сатылары туралы мәселенін құқыктық мәні жок. Екіншіден, қылмыстык-құқық
теориясында және практикада осы қылмысты жасау сатылары қалай көрсетілу
керектігіне жеткілікті көңіл бөлінбей отыр. Ал, жасалған әрекетті дұрыс
саралау және жаза тағайындау көбінесе осыған тәуелді.
Қылмысты жасау сатыларын терең талдауға берілмей, олар дайындалу
әрекеттерінен, қылмысқа оқталудан және аяқталған қылмыстан тұратындығын
атап кету керек. Қылмысты жасау сатыларының әрқайсысына тән ерекшеліктері
бар, бүл оларды бір-бірінен шектеуге мүмкіндік береді. Қылмыстық сатылар
тек қасақана қылмыстарға ғана тән.
Құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің сатыларын
қарастырмай тұрып, КР Қылмыстық кодексінің қабылдануымен қылмыстың
сатыларын қарастыратын нормаға енген өзгерістерге тоқтала кеткен жөн.
Қазакстан Республикасының Қылмыстық кодексі 24-бабының 2-бөлігіне сәйкес
тек ауыр және аса ауыр қылмыстарға дайындалғаны үшін қылмыстық жауаптылық
түседі, ал қылмысқа оқталуда тек орта ауыр, ауыр және асауыр қылмыстар үшін
жауаптылық түседі, яғни онша ауыр емес қылмыстарға қатысты қылмысты
жасаудын осы екі сатысы жасалса қылмыстық жауаптылық жок. Қылмыстык
кодекстін 10-бабынын 2-бөлігіне сәйкес, онша ауыр емес қылмыс деп қасақана
әрекет жасағаны үшін ең ауыр жаза екі жыл бас бостандығынан айырудан
аспаса. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 262-бабынын 1-бөлігінде
қарастырылатын қылмыс онша ауыр емес қылмыстар санатына жатады, яғни
Қылмыстык кодекстін 262-бабы 1-бөлігінде көрсетілген қылмыска қатысты
дайындалу немесе оқталу сатылары жасалса қылмыстық жауаптылық түспейді.
Сондыктан да, біз қарастырылып отырған қылмысты бір топ адамнын алдын ала
келісімімен, әлденеше рет және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
криминологиялық аспектілері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
4
1 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсірудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1 Қылмыстың объектісі
6
1.2 Қылмыстың объективтік жағы
17
1.3 Қылмыстың субъектісі
24
1.4 Қылмыстың субъективтік жағы
30
2 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсірудің сараланған түрлері
39
3. Өсірге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсірудің криминологиялық сипаттамасы 51
Қорытынды
60
Қорытынды
62
КІРІСПЕ
Халыктың денсаулығын сақтау және жеке адамды жан-жақты жетілдіру —
мемлекеттің әлеуметтік саясатының бір саласы. Бұл кағида Казақстан
Республикасының Конститутциясында "Қазақстан Республикасында азаматтардың
денсаулығын сақтау туралы" Заңында, Қазақстан Республикасы Президентінің
"Маскүнемдікпен, нашақорлықпен және уытқұмарлықпен ауыратындарды мәжбүрлеп
емдеу туралы" Жарғысында - ерекше аталып көрсетілген. Қазіргі кездегі
халықтың денсаулығына ең қауіпті қатердің бірі — есірткі. Қазақстандағы
саяси және экономикалық өмірдің дамуы, қоғам мен мемлекет алдына
есірткілердің заңсыз айналымымен күресті қамтамасыз ету жөнінде жаңа
міндеттерді қойып отыр.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев, —
2030 жылға дейінгі еліміздің даму стратегиясын қамтитын, 1997 жылғы қазан
айының 10-ында жарияланған халыққа Жолдауында, Үкімет алдына нашақорлықпен,
наркотизммен және есірткі бизнесімен күресті маңызды тапсырма ретінде
уакытылы қойып отыр. Онда Президент: "Есірткі — өте ерекше және түпке
жететін сала, сондықтан бұл жерде адамгершілік принциптерінің қандай
дәрежеде қолданылуы үлкен мәселе. Таразының бір басында оны әкеліп
тарататын адамның өмірі тұрса, екінші басында соның "көмегімен" қор болған
есірткі тұтынушылардың ғұмыры тұр. Бұл проблеманың өзектілігі, сондай-ақ
"Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан
Республикасының 1998 жылдың 26 маусымындағы Заңында да көрсетілген, яғни
мұнда "сыбайластықпен және қарудың заңсыз айналымымен қатар есірткінің
заңсыз айналымы еліміздің ұлттық, қауіпсіздігі үшін өзінше бір қатер
туғызады" делінген.
Соңғы он жылда, Қазақстанда есірткілерді таратуға байланысты
анықталған қылмыстардың саны үш есе көбейіп отыр. Заңсыз айналымнан алынған
есірткінің, жүйкеге әсер ететін заттардың және оларды жасайтын
шикізаттардың көлемі 10 есе өскен. Қазірде есірткілерді заңсыз таратудың
тоқтамай өсуі, нашақорлыққа қатысты аурулардың ұлғаюы байқалып отыр. Бұл
жағдайлардың бәрі мынаған байланысты.
Қазақстан есірткі транзитті жол-жөнекей жеткізілетін аймақ қана болып
табылмайды ол сондай-ақ Азиядағы кұрамында есірткі заттар бар
өсімдіктердің, атап айтқанда: зығырдың, қырықбуынды талшықтың және
басқалардың ең ірі шикізат базасы болып табылады. Бұл өсімдіктер өсетін
аймақтың көлемі 1 млн. гектардан астам. Зығырдың ерекше ірі көздері Жамбыл
132 мың га., Алматы 200 мың га. облыстарында орын тепкен. Оны жою
жөнінде агротехникалық, және басқада шараларды қолданбағандықтан зығырдың
өсу аумағы және тығыздығы жылдан-жылға өсіп отыр. Бұл аумақтың көп
бөліктерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер ауылшаруашылық,
дақылдарына елеулі зиян келтіреді және де шабындық пен жайылым өнімділігін
төмендетеді.
1990 жылдардың басынан бері зығырды жою жөнінде ешқандай ауқымды
шаралар жүргізілген жоқ. Сондай-ақ қаржының тапшылығына байланысты ғылыми-
зерттеу, байқау өндірістік жұмыстары да тоқтатылған болатын. Негізгі күштер
мен құралдар есірткіні таратуды және оны қолдануды жоюға ғана бағытталады.
Ал, негізінде бұл жұмыстар олардың құрамында есірткі бар өсімдіктерді жоюға
бағытталуы керек еді. Есірткімен, жүйкеге әсер ететін заттармен қиянат
жасаудың жолын алу олардың заңсыз айналымымен күрестін стратегиясы былай
анықталу керек деп ойлаймыз: ең бірінші кезекте "есірткі іскерлерін"
шикізат көзінен Қазақстанда өсетін зығырдан айыру қажет. Қазіргі таңда
зығырдың дүниежүзілік есірткі базарындағы үлесі жыл сайын карқындап өсіп
келеді.
Дүние жүзіне аты шулы Шу алқабындағы зығыр, Алатау баурайындағы
қырықбуынды талшық — өздігінен өсетін жабайы өсімдіктер. Олардың зияны мен
зардабы тек біздің елді ғана емес, сондай-ақ дүниежүзілік қауымды аландатып
отыр.
Республикамызда құрамында есірткі заттар бар табиғи түрде өскен
өсімдіктерден басқа, оны қолдан өсіру де кеңінен таралып отыр. Құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктер: апиынды көкнәр, зығырдың түрлері,
қырықбуынды талшық, т.б. Бұлар әртүрлі есірткі нәрселер дайындаудың
шикізаты болып табылады. Қазақстан Республикасының құқық қорғау
органдарының мәліметтері бойынша заңсыз айналымнан алынған апиын мен
гашиштің үлесі ғана 70 пайыздан асып отыр. Ал апиын мен гашиш құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерден жасалынатыны жұртқа мәлім.
1 Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
өсірудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1. Қылмыстың объектісі
Қылмыстың объектісі - қылмыстық құқық теориясында күрделі де даулы
мәселелердің бірі. Қылмыстың объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын
қоғамдық қатынас екендігі баршамызға белгілі. Бірақ бұл жалпы түсінік
зерттеушілерге объектінің құрылысы мен мазмұнына әр түрлі сипаттама беруге
кедергі болмайды. Ал тікелей объектінің анықтауда " қоғамдық қатынас" деген
түсінікті кейбір кезде "мүлік","мүдде"[1] және тағы басқа түсініктермен
алмастырылады. Мұндай келіспеушіліктің себебі, әлеуметтану әдебиеттерінде
қоғамдық қатынастың ішкі құрылысы және оның элементтерінің мазмұны туралы
мәселенің бір жақты шешілмеуінде.
Қылмыстың объектісің белгілеу, әрбір қылмыстың мәнін анықтауда қажетті
шарттардың бірі бола отырып, құқық бұзушылықтың табиғатын оның әлеуметтік-
саяси мазмұнын және қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтайды. Қылмыстың
объектісін дәл белгілеу, ең алдымен сәйкес нормалдың Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөліміндегі орнын анықтауға, сондай-ақ іс-әрекетті дұрыс саралауға
және жаза тағайындауға қажет.
Адамның қоғамдық қауіпті іс-әрекеті (әрекет не әрекетсіздігі) қылмыс
деп мына жағдайда танылады, егерде іс-әрекет заңмен қорғалатын белгілі бір
объектіге бағытталған болса.
Адам қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге қиянат жасай отырып
қоғамдық қатынас қылмыстық заңмен қорғала бермейді. Қылмыстық заңмен
қорғалмайтын қоғамдық қатынас қылмыстың объектісі болып табылмайды[2].
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтаудың маңызды теориялық, практикалық
мәні бар. Объект қылмыстың әлеуметтік саяси мәнін едәуір толық ашуға, оның
қоғамдық қауіпті сипатын және дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.
Қол сұғушылық объектісінің құрылысына, түрлеріне, қылмыстың затына
және қылмыстың объектісі туралы жалпы ілімнің басқа да мәселелеріне тұрақты
бір пікірдің болмауы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі қылмыстардың жекелеген түрлерін және топтарын, соның ішінде
есірткі заттарға байланысты қылмыстарды талдауда әсерін тигізеді. Содан
басқа, объектінің мәні туралы мәселенің біржақты шешімінің болмауы, бұл
қылмыстардың топтық және тікелей объектілерін реттеудегі маңызды
мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді.
Қазіргі уақытта қоғамдық қатынас қылмыстық қиянаттың объектісі деп
бекіту жалпы танылған және қылмыстық құқық ілімінде жеткілікті терең
зерттелген мәселе.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың жалпы объектісімен қатар
қылмыстардың топтық және тікелей объектілері деп бөлінеді. Топтық және
тікелей объектілер - жалпы объектінің құрамдас бөліктері. Топтық объект
басқа белгілермен салыстыра отырып қандайда бір қылмыстар тобының қоғамдық
қауіпті дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді, ол неғұрлым маңызды болса,
қиянат соғұрлым қауіпті болады. Бұдан басқа қылмыстың топтық объектісі
бойынша Қылмыстық кодекстердің Ерекше бөлімінің жүйесі құрылады, бұл
қылмыстық құқық теориясында жалпы танылған.
Қылмыстық іс-әрекет (әрекетсіздік) заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға
зиян келтіретін болады немесе зиян келтіруге қауіп туғызды. Олай болса,
барлық қылмыстық іс-әрекеттің жалпы объектісі - қоғамдық қатынас болып
саналылады
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың топтық объектісі туралы әр түрлі
түсініктер берілген. Көптеген авторлар, топтық объект деп бірнеше қылмыстар
қиянат жасайтын, біртектес өзара байланысқан қоғамдық қатынастарды айтады.
Топтық объектінің түсінігінің мұндай анықтамасын дұрыс деп санау керек,
өйткені " бұл жерде қылмыстық заң қорғайтын біртектес және өзара
байланысқан қоғамдық қатынастар анық көрініп тұр".
Қылмыстың объектісі туралы мәселені Қазақстанда бірінші болып
зерттеген профессор Е. Қайыржанов былай деп көрсетеді: ...қоғамдық қатынасты
мүдделерден бөліп көрсетуге болмайды.
Бұл мағынаны мүдде, элементерді қоғамдық қатынастың өзінше бір
"нәрселі" негізі болып табылады. Қоғамдық қатынас адамның санасынан
тәуелсіз пайда болғанымен бәрі бір мүдденің себебі бойынша және соған
байланысты қалыптасады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың объектісі болып
тек халықтың мүддесіне сәйкес келетіндері ғана саналады. Мүдделер қоғамдық
қатынастарды көрсететін нақты бір құбылыс. Мүддені қылмыстық-құқықтық
қорғаудың объектісі ретінде осылайша түсіну, объектіні қоғамдық қатынас
ретінде анағұрлым нақты зерттеуде (қандайда бір мүдденің және оның
субъектісінің сипаты немесе мазмұны бойынша " белгілі бір рөл ойнайды.
Профессор Е. Кайыржановтың мұндай ұстанымы ғылыми тұрғыда негізделгедігіне
ешқандай күмән жоқ және бұл Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде
заңды түрде бекітілген. Қылмыстық кодекстің 2-бабының 1-бөлігінде осы
кодекстің міндеттері көрсетілген, яғни олар: адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен
аумақтық бүтіндігін, қоғам мен мемлекеттің қылмыстық қол сұғушылықтан
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігін
сақтау, сондай-ақ қылмыстылықты ескерту.
Сол сияқты, халықтың денсаулығына қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі
болып табылатын қоғамдық қатынастар да осы даудан тыс қалып отырған жоқ.
Есірткі нәрселерге байланысты қылмыстардың топтық объектісін анықтау
үшін,олар жалпы объектінің бөлігі ретінде қоғамдық қатынастардың тап қандай
тобына зиян келтіретінін анықтау керек. Есірткі нәрселермен заңсыз әрекет
жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты анықтайтын нормалар Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің " Халықтың денсаулығына және
адамгершілікке қарсы қылмыстар" деген 10-тарауында орын алған.
Құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз дақылдандырудың
объектісі туралы мәселені, қылмыс объектісін үш мүшелік жіктеу негіздінде
қарастыру керек. Бұл қарастырылып отырған қылмыстық киянат тапқандай
қоғамдық қатынастарға бағытталғандығын анықтау қажет.
Заң әдебиеттерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
дақылдандырудың объектісі бойынша тұрақты бір пікір жоқ.
Қоғамдық тәртіп, осы саладағы қоғамдық қатынастарға киянат жасайтын
қылмыстардың объектісі болып табылады. Заң шығарушы бұл қылмыстарды арнайы
топқа бөліп, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (Ерекше бөлім) ІХ
тарауына Қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар
қатарына енгізіп отыр. Яғни, бұл қылмыстар адамдар арасында өзара
сыйластықтан, бостандықтың, арожданнан және т.с.с. пайда болатын
қоғамымыздағы қатынастарға қарсы бағытталған.
Ал, қарастырылып отырған қылмыс бұл қылмыстар қатарына кірмейді, осы
себептен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар жасау барысында қауіп төнетін
қоғамдық қатынастарға зардап келтіре алмайды. Халықтың денсаулығына қарсы
қылмыстар тобына кіретін барлық қылмыстар ең алдымен қоғамымыздың ең құнды
байлығы – халықтың денсаулығын корғауды қамтамсыз ететін қоғамдық
қатынастарға қиянат жасайды. Сондықтан да , құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді заңсыз өсіруге кіретін бұл қылмыстар тобының объектісі біздің
ойымызша тек қана халықтың денсаулығы болып табылады.
Қылмыстық-құқықтың объектісі ретіндегі халықтың денсаулығының мазмұнын
ашу үшін оны әр түрлі аспектіде қарастырып шығу керек.
Қылмыстық құқық оқулықтарында және қылмыстық құқық курстарында
халықтың денсаулығының түсінігі толық ашылмаған. Әдебиеттерде халық
денсаулығының медициналық және социологиялық түсініктері берілген.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы денсаулық деп аурулар мен табиғи
жетіспеушіліктердің болмауы ғана емес, сондай-ақ табиғи, психикалық және
әлеуметтік жақсы күй ретінде қарастырады. Бұл халық денсаулығының
медициналық анықтамасы. Әлеуметтану және әлеуметтік гигиена әдебиетінде
халық денсаулығы белгілі бір қоғамның барлық мүшелерінің денсаулығының жеке
өзіндік деңгейлерінің жиынтығы ретінде анықталды, ол адамның максималды
ұзартылған жеке өзінің өмір аралығында денсаулығының және шығармашылық
еңбек ету қабілеттілігінің ең жоғарғы шегіне жету мүмкіншілігінің
деңгейімен сипатталады.
Әлеуметтаушылар, сондай-ақ, халықтың денсаулығын халықтық және
мемлекеттік жақсы күйдің басты негіздерінің бірі ретінде қарастырады. Ол
жеке тұлғаның қоғамдағы орны мен рөліне, дәстүр мен салтқа, биологиялық
факторлар мен географиялық ортаға және т.с.с. тәуелді адамдардың қызметінің
психоэмоционалды жағдайы, тәрбиесі, тұрмысы, еңбегі сияқты әлеуметтік-
экономикалық және табиғи факторлармен сипатталад.
Xалық денсаулығының заңды әлеуметтік және кәдуілгі табиғатын қарап
шығып, оны адамзат қоғамы жақсы өмір сүруін және дамуын қамтамасыз ететін
халыққа қарасты табиғи және психикалық күйді жүзеге асыруда пайда болатын
және қалыптасатын қоғамдық қатынастардың негізделген тобы ретінде
анықтайды. Сондай-ақ ол басқа ғылыми еңбегінде халық денсаулығының мынадай
жүйесін көрсетеді:
1) денсаулық, әлеуметтік- саяси байлық;
2) денсаулық, адамдардың рухани өмірінің байлығы;
3) денсаулық, әлеуметтік өмірдің қажетті элементі. Бұл анықтама халық
денсаулығының жалпы түсінігі.
Н.А. Мирошниченко халық денсаулығының анықтамасын былай қөрсетеді:
Халықтың денсаулығы деп белгілі бір денсаулық сақтау ережесін бұзбай
адамның гармониялық дамуын қамтамасыз ететін біртектес қоғамдық қатынастар
жиынтығы[3].
Ал, қазақстандық зерттеуші Г.Х.Феткулов өзінің зерттеу жұмысында
халықтың денсаулығын, адамдардың қажеттілігін қанағаттандыруға қабілетті,
олардың табиғи және психикалық аман-саулығын көрсететін, қылмыстық заңмен
қорғалатын қоғамдық қатынастардың тобы [4] деді еңбегінде. Негізінде
денсаулыққа қатысты анықтамаларымен жоғарыда көрсетілген авторлармен
келісуге болмайды, өйткені денсаулық, ол адам организмінің қандай да бір
күйі. Ал, қандай да бір қоғамдық қатынастар тобы халықтың күйін, аман-
саулығын қамтамасыз етеді.
Денсаулықтың немесе халық денсаулығының түсінігінің өзі медицинада да,
психология немесе психиатрияда да күрделі жағдай. Денсаулықтың түсінігіне
қатысты қөзқарастар мен анықтамалардың сансыз екендігі туралы П.И.Кальдың
жұмысы дәлел [5], онда денсаулықтың 79 анықтамасы берілген. Солардың 22-
сінде психикалық (ақылдылықты), 7-інде психологиялық (рухани), тағы 9-ында
өзінің контексі бойынша психологиялыққа жақын әлеуметтік денсаулық
түсінігінің анықтамасы берілген. Осыларды ескере отырып, Дүниежүзілік
денсаулық сақтау үйымы берген анықтама қолайлы деп санаймыз: денсаулық
аурулар мен табиғи жетіспеушіліктердің болмауы ғана емес, сондай-ақ табиғи,
рухани және әлеуметтік жақсы күй. Сонымен қатар зерттеуші А.Л,Катков осы
анықтамаға халықтын психикалық денсаулығы деген құраушыны қосу керек
дейді[6]. Денсаулықты немесе халық денсаулығын құраушыларды осылайша жүйелі
түрде анықтау қазіргі өркениет тәжірибесін, қоғамдық даму дәрежесін және
адамзаттың қазіргі сана-сезімін ескере отырып анағұрлым құнды және дұрыс
құрастырылған деп санауға болады. Бұл ұстаным Б.С.Сарсековтің монографиялық
зерттеу жұмысында да орын алған [7].
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорытындылай келе, халықтың денсаулығы
дегеніміз – қылмыстық заңмен қорғалатын, адамдардаң қажеттілігін
қанағаттандыруға қабілетті, олардың табиғи, рухани, әлеуметтік және
психикалық аман-саулығын қөрсететін күйі.
Халықтың денсаулығы – құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
өсірудің объектісі ретінде,ең маңызды әлеуметтік игілік адамдардың
денсаулығын сақтауға қатысты пайда болатын және болып отырған қоғамдық
қатынастардың белгілі бір тобын ұсынады. Бұл қылмыстар өзінің объектісі
бойынша ғана Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің
бірінші тарауында қарастырылған қылмыстардың (Жеке тұлғаларға қарсы
қылмыстар) ерекшеленеді.
Біріншіден, зиян келетін адамдардың шеңбері бойынша жеке тұлғаға қарсы
қылмыстарды жасауда кінәлі белгілі бір адамға қол сұғады, ал талданып
отырған қылмыста зиян белгісіз көп адамдарға келуі мүмкін. Екіншіден,
зардап келтіру сипаты бойынша. Жеке тұлғаға қарсы қылмыстарды іс-әрекетті
аяқталды деп тану үшін нақты зиян келтіру қажет, ал құрамында есірткі
заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсіру аяқталды деп, халықтың денсаулығына
зиян келтіру қауіптілігі төнгеннен бастап санаймыз. Үшіншіден, субъективтік
белгілері бойынша.ҚР Қылмыстық кодекс Ерекше бөлімінің бірінші тарауындағы
қылмыстарда қасақаналық адамның өмірін айыруға, дене жарақаттарын (ауыр,
отраша және жеңіл) салуға т.б. бағытталған. Қарастырылып отырған іс-
әрекеттерде есірткілерді тұтынуға немесе өткізуге бағытталған.
Қылмыстық құқық ғылымы берген қылмыстың топтық объектісі түсінігінің
анықтамасына сәйкес, қарастырылып отырған қылмыстың топтық объектісі болып
халықтың денсаулығын қылмыстық қолсұғұшылықтан қорғауды қамтамасыз ететін,
қылмыстық-құқықтық нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Сондықтан да, құрамында есіртік заттар бар өсімдіктерді топтық объектісі
халықтың денсаулығы болып табылады.
Қылмыстық құқық әдебиеттерінде есірткі нәрселерге байланысты
қылмыстардың топтық объектісі туралы тұрақты бір пікір жоқ. Көптеген
авторлав есірткі нәрселерге байланысты қылмыстарды халықтың денсаулығына
әсерін тигізетін қарсы қылмыстарға жатқызады. В.И.Ткаченко есірткі
нәрселерді тұтыну үшін притондарды ұйымыстыруды және ұстауды қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстарға жатқызады [8]. Біздің ойымызша, есірткі
нәрселерге байланысты барлық қылмыстардың топтық объектісі халықтың
денсаулығы болып табылады. Қоғамдық тәртіп саласындағы қатынастар кейбір
жағдайларда қосымша объект ретінде болуы мүмкін. Соныммен, қылмыстық
қиянаттан халықтың денсаулығын қоғау саласындағы қоғамдық қатынастар
қарастырылып отырған қылмыстардың (Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі 259-265-баптар) топтық объектісі болып табылады.
" Қылмыстың объектісі құрамының міндетті элементерінің бірі болып
саналады, өйткені онсыз қылмыс болмайды. Оны дұрыс анықтау, қылмыстық іс-
әрекеттің әлеуметтік және құқықтық табиғатын, жасалған қылмыс үшін
қылмыстық жауаптылықтын түрі шегін анықтауды түсіндіреді. Сонымен қатар,
қылмыс объектісін анықтау қылмыстардың ұқсас құрамдарын бір-бірінен және
қылмыстық іс-әрекетті қылмыстық еместен дұрыс ажыратуға мүмкіндік береді.
Қылмыстың объектісі бойынша заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды
жүйелеу және кодификациялау сияқты жұмастарды жүргізеді", деп жазған осы
проблеманы терең зарттеген профессор Е.И.Қайыржанов [9].Профессор Б.С.
Никифоров қылмыс объектісінің проблемасын зерттеу қандай да бір тарихи
жағдайда қылмыстық репрессияның жалпы бағыты мен көлемі туралы мәселені
шешетін заң шығарушыға ғана қажет емес, сондай-ақ практикалық
қызметкерлерге де керек дейді [10].
Бірақ Е.И.Қайыржанов " объектілерді жүйелеуде тиісті тәртіп жоқ" деп
көрсетеді [11]. Мұндай тұжырым, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
заңсыз өсіргені үшін жауаптылықты қарастыратын қылмыстық заң нормасына да
толығымен қатысты.
Қоғамдық қатынасты қылмыстың объектісі ретінде тану қоғамдық қауіп
ретіндегі қылмыстың қасиетің түсіндіреді, яғни қандай да бір іс-әрекетті
қоғамдық қауіпті әрекеттердің қатарына жатқызу себебін анықтайды, қоғамдық
қауіптің мазмұнын ашады, сонымен қатар қылмыс жасаған адамға қылмыстық жаза
қолдану қажеттілігін шарттайды.
Қазақстандық ғалым Н.Әбдиров, 90 жылдардың басында Қазақстандағы
есірткі мәселесін зерттеуді бастаған. 1992 жылы ғалымның осы мәселеге
арналған баяндама тезисінде " нашақорлық пен есірткіге байланысты процестер
мен тенденцияларды ескере отырып, есірткінің зияндылығы тек адамдардың
денсаулығына ғана емес, сондай-ақ қоғамның қауіпсіздігіне де зиян екендігін
ұмытпауымыз керек. Сондақтан есірткі нәрселерге байланысты қылмыстардың,
соның ішінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
дақылдандырудың, ұрлаудың заңсыз жасау, алу, сақтау, тасымалдау немесе
өткізудің объектісі ретінде халықтың денсаулығын және қоғамның
қауіпсіздігін бірге көрсету керек" деген. Біздің ойымызша бұл тұжырыммен
келісе отырып, тек аталған қылмыстарды ғана емес, есірткі нәрселерге
байланысты барлық қылмыстарды көрсеткен дұрыс болар еді.
Н.М.Әбдіров 1999 жылы жарық көрген " Концептаульные проблемы борьбы с
наркотизмом в Республики Казахстан" деген монографиясында " есірткілерге
байланысты қылмыстардың біртұтас топтық объектісі ретінде халықтың
денсаулығы мен қоғамның қауіпсіздігін бір қаторға қойып қарастыруға болады"
деп негіздейді [12].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев, 2030 жылға дейін
еліміздің даму стратегиясын қамтитын, 1997 жылғы қазан айының 10-ындағы
халыққа Жолдауында батыл шешімді талап ететін маңызды мәселелердің бірі
ретінде, нашақорлықпен және есірткі саудасымен күресті атап өтті. " Есірткі
- өте ерекше және түпке жететін сала, сондықтан бұл жерде адамгершілік
принциптерінің қандай дәрежеде қолданылуы үлкен мәселе. Таразының бір
басында оны әкеліп тарататын адамның өмірі тұрса, екінші басында соның
"көмегімен" қор болған есірткі тұтынушылардың ғұмыры тұр". Есірткілердің
одан әрі таралуы тек генофондқа жне ұлттың денсаулығына ғана емес, сондай-
ақ экономиалық реформалар тағдырына және мемлекеттің түгелдей болашыған
оның халқына қатер төндіреді.
1998 жылдың 26 маусымында " Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі" туралы Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануымен
қауіпсіздік институты қазіргі таңға сай бағасын алып отыр. Бұл Заңның
қабылдануына еліміздің 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы себеп болды,
оңда ұлттық қауіпсіздік проблемасы мемлекетіміздің маңызды бағыттарының
қатарына теңестіріліп отыр. Аталған Заңның 1-бабында қоғамдық
қауіпсіздіктің түсінігі бірінші рет заңды түрде бекітілген, ол Қазақстан
азаматтарының өмірін, денсаулығын әл ауқатын сондай-ақ қоғамның
байлақтарына зиян келтіретін қауіп-қатерден қорғау күйімен байланысқан.
Көріп отырғанымыздай, Заңды қоғамдық қауіпсіздіктің түсінігімен
еліміздің азаматтары мен халқының денсаулығын қорғау күйі қамтылып отыр.
Жалпы қауіпсіздіктің элементтері ретінегі адамның өмірі мен денсаулығын
бағалауға негізделген мұндай көзқарас қазіргі уақытта құқықтық
зерттеулерде қолданыла бастады. Мысалы, Г.Р. Рүстемованың пікірі бойынша,
қауіпсіздік проблемасы 1948 жылдың 10 желтоқсанында БҰҰ-ның Адам құқының
жалпы деклорациясымен жария етілген жеке адамның барлық құқықтарын қамтиды.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Қонституциясына сәйкес олардың
ішіндегі ең маңыздылары әрбір адамның өмірге, бостандыққа және басына қол
сұқпаушылыққа деген құқығы. Жеке адамның қауіпсіздігі адамның басқа да
құқықтарына алғышарт болып табылады.
Сонымен, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің
топтық объектісі ретінде халықтың денсаулығымен қатар қоғамдық
қауіпсіздікті қоюға болады.
Құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің топтық
объектісін анықтағаннан кейін, осы қылмыстың нақты объектісіне тоқталу
қажет. Өйткені әрбір қылмыстың өзіне тән ерекшеліктері бұл қылмыстң тікелей
объектісінің сипатымен анықталды,яғни қылмыстң тікелей объектісін
анықтаудың, дұрыс саралау және іс-әрекетті қылмыстың аралас құрамынан
шектеу үшін үлкен мәні бар.
Қарастырылып отырған қылмыстың тікелей объектісін қылмыстық құқық
ғылымында дәстүрге айналған, қоғамдық қатынастардың құрылыстық
элементтеріне негізделе отырып ашу анағұрлым қолайлы.
Философиялық және жалпы әлеуметтану ғылымдарында кез келген қоғамдық
қатынастардың ішінде мынадай құрылыстық элементтерді бөліп көрсетуге
болады: біріншіден, қатынастың субъектілері және оның қатысушылары-
қоғамдық қатынасты алып жүрушілер ретінде. Қатынастың субъектілері ретінде
мемлекет және оның органдары, жекелеген адамдар болуы мүмкін; екіншіден,
қоғамдық қатынастың құрамдас бөлігін, қоғамның жекелеген мүшелерінің
белгілі қажеттілігін қанағаттандыруға қабілетті, сыртқа әлемнің қандай да
бір құбылысы көрсетеді. Бұған материалдық әлемнің заттары, рухани
байлақтар, т.б. жатады; үшіншіден, белгілі субъектілер арасындағы өзара
байланыс қоғамдық қатынастың міндетті құрылыстық элементі болып табылады.
Құқық теориясының аталған жалпы ережелеріне негізделе отырып,
құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз дақылдандырудың тікелей
объектісі ретінде көрінетін қоғамдық қатынастың құрылыстық элементтерін
анықтауға талпынып көрейік.
Есірткі нәрселерге байланысты қылмыстар туралы зерттеу жүргізген
заңгерлердің басым көпшілігі бұл қылмыстардың негізгі тікелей объектісі -
халықтың денсаулығы деген бір пікірге келеді. Бірақ, негізгі тікелей
объектінің мазмұнын әр М.Қадыров диссертациялық еңбегінде қарастырылып
отырған қылмыстң " негізгі тікелей объектісі - құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді, халықтың денсаулығына зиян келтірмей дәрі-дрмек ретінде емдік
қажеттілікке сәйкес егу немесе өсіру процесін қамтамасыз ететін қоғамдық
қатынас" деп негіздеген[13]. Ал, Н.Мирошниченко мен А.Музыка " негізгі
тікелей объект деп - есірткі және құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
олардың емдік қажеттілігі бойынша тиісті мекемелермен бекітілген алу,
жасау, тарату және қолдану тәртібін қамтамасыз ететін халықтың денсаулығын
қорғаудың белгілі саласын айтады [14].
Кейбір ғалымдар есірткіге байланысты қылмыстың негізгі тікелей
объектісі " есірткі заттар айналымының саласындағы халықтың денсаулығын
қамтамасыз ететін қатынастар" деп қорытады. Соңғы айтылған пікірмен
келісуге болады. Бұл қылмыс түрінің адамның денсаулығына түзелместей зиян
келтіретіндігі қазіргі күнде белгілі. Құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егу немесе өсіруге байланысты айыптының іс-әрекеті көбіне
алдын ала белгілі тұтынушылармен байланысты емес. Өзі үшін егіп өсірген
жағдайдан басқасында, пайдақорлық ниет болған кезде, айыпты еккен немесе
өсірген дақылдардаң ертеңгі күні жасалған есірткіні кім тұтынарын біле
алмайды. Осы себептен жасалып таратылған есірткіні бір емес бірнеше
көптеген адамдардың тұтынуын ескере отырып, жалпы халықтың денсаулығына
қауіп төндіріледі деп айтуға болады.
Сондықтан да, мемлекет пен адам арасындағы қатынас құрамында есірткі
заттар бар өсімдіктерді өсіру тәртібін бұзу барысында емес, есірткінің
айналымы саласындағы халықтың денсаулығын қамтамасыз етуде пайда
болады.Өйткені, логика бойынша денсаулық алып жүруші халық болып табылады,
бірақ халықтың денсаулығын мемлекет қамтамасыз етеді, себебі мемлекеттің
оны қылмыстық-құқықтық күзетпен қамтамасыз ету қабілеттілігі бар.
Сонымен өсіруге тыйым салынған, құрамында есірткі заттары бар
өсімдіктерді заңсыз өсірудің тікелей объектісі біздің ойымызша құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерді медициналық және ғылыми мақсатта егудің,
өсірудің немесе дақылдандырудың заңмен бекітілген тәртібі.
Бұл жердегі нгізгі тікелей объектінің мазмұны халықтың денсаулығына
зиян келтіру механизмі арқылы ашылады. Осы нақты қоғамдық қатынаста
субъектілердің әрекеттестігі, өзара байланыстылығы іске асырылады. Бұл
қоғамдық қатынастың бір жағында осы қатынастарды өкілетті органдары арқылы
реттейтін және қорғайтын мемлекет (немесе қоғам) тұрса, екінші жағында осы
қоғамдық қатынастың субъектісі болып азамат (жеке тұлға) табылады. Құрамнда
есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсіре отырып, оларды егудең,
өсірудің немесе дақылдандырудың тәртібін анықтайтын заңмен бекітілген
норманы бұзған кінәлі адам тек өзінің денсаулығына ғана қатер төндіріп
қоймай,, басқа адамдардың да есірткі тұтынуына мүмкіндік туғызады, демек,
халықтың денсаулығына зиян келтіру қауіпін туғызады.
Қоғамдық қатынастар өзара өте тығыз байланысты. Сондықтанда құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз дақылдандыру халықтың денсаулығына
қол сұға отырып, басқа да қоғамдық қатынастарға қиянат келтіреді. Бұл
жағдайда субъект бір әрекетімен әртектес екі қоғамдық қатынасқа қолсұғады:
бір шетінен есірткілер айналымы саласындағы халықтың денсаулығын қамтамасыз
ететін қатынасқа; екінші жағынын - біздің мемлекетіміздегі жерге мүліктік
құқықты қамтамасыз ететін қатынаска.
Қоғамдық қатынастың екінші бір тобы жер туралы заң нормаларымен
реттелінеді. Бұл нормаларды бұзұ - қылмыстық құқықтық салдарларға әкеліп
соқтырады. Басқаша айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің " Жер
туралы" Жарғысының 118-бабына сәйкес лаузымды адамдар және азаматтар жерге
мүліктік құқықты бұзғаны үшін заңдармен бекітілген тәртіптік, материалдық,
әкімшілік және қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Жерге мүліктік мүліктік
құқықты бұзғаны үшін жауаптылықты қарастыратын норма ҚР Қылмыстық кодекс
186-бабында бекітілген. Яғни, бұл жерде қылмыстың екі объектісі көрініп
тұр: халықтың денсаулығы - өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар
бар өсімдіктерді егуге немесе өсіруге қатысты және жерге мүліктік құқық -
бөтеннің жер участкесіне заңсыз кірудің объектісі ретінде. Мұндай іс-
әрекеттер қылмысты жиынтық бойьгнша саралауға негіз беретін идеалды
жиынтыкты ұсынады. Идеалды жиынтық дегеніміз - бір іс-әрекетпен жеке-жеке
сараланатын бірнеше қылмысты жасау.
Сондыктан да, егер құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
егу немесе өсіру бөтеннің жер учаскесінде (мемлекеттік немесе жеке
меншіктегі сондай-ақ уакытша колдануға берілген) жүзеге асырылса, яғни
бөтеннің жер учаскесіне заңсыз кіргені үшін Қазакстан Республикасының
Қылмыстық кодексі 186-бабының 1-тармағы бойынша және өсіруге тыйым
салынған, кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді еккені немесе өсіргені
үшін Қазақстан Республикасынын Қылмыстық кодексінін 262-бабы бойынша онда
кінәлының іс-әрекеттерін жиынтық бойынша саралау керек.
Қарастырылып отырған қылмыстын заты туралы мәселенің теориялык және
практикалык мәні бар. Қазақстан Республикасы Қылмыстык кодексі 262-бабының
мазмұны, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер бұл өсімдіктерді заңсыз
дақылдандырудың заты екендігін көрсетеді.
1959 жылы қабылднған Қазақ КСР Қылмыстык кодексінде құрамында есірткі
заттар бар өсімдіктерді еккені немесе өсіргені үшін кылмыстық жауаптылықты
қарастыратын екі бап бар, олар: "Майлы көкнәрді және зығырды заңсыз егу
немесе өсіру" (212-1-бап) және "Өсіруге тыйым салынған апиынды көкнәрді
және зығырды егу немесе өсіру" (213-бап). Дәл осындай баптар бұрынғы Одак
республикаларының Қылмыстық кодекстерінде қарастырылған. Ол баптар
құрамында есірткі заттар бар өсімдіктердің тізімі көрсетілген, олар:
апиынды көкнәр, үнді, Оңтүстік Маньчжүр, Онтүстік Архон, Оңтүстік Краснодар
зығырлары (213-бап) және майлы көкнәр сондай-ақ жоғарыда аталған
зығырлардың түрі баска зығыр. Осыған байланысты заңгер ғалымдардың арасында
әр түрлі пікірлер мен келіспеушіліктер бар.
1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде қарастырылып отырған кылмыс бір ғана 262-бапта көрсегілген.
"Өсіруге тыйым салынған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
дакылдандыру". Мұнда заң шығарушы кұрамында есірткі заттар бар
өсімдіктердің түрлерін жеке-жеке көрсетпей жалпы атап отыр, біздін ойымызша
бүл өте дүрыс. Бірақ баптың бірінші тармағында өсіруге тыйым салынған
өсімдіктер: зығырдын, көкнәрдің сорттары және кұрамында есірткі заттар
баска да өсімдіктер деп көрсетеді. Яғни Қазакстан аймағыніш зығырдын және
көкнәр сорттарын баска да есірткілік өсімдіктер өседі және оларды еккені
немесе өсіргені үшін кылмыстык. жауапка тартылады.
Бүл санаттағы (категориядағы) істер бойынша міндетті түрде сарапшылык,
жүргізу керек. Казіргі колданып жүрген химиялык сарапшылык, практикасы
өсімдіктін күрамында алколоидтың немесе тетрагидро-каннабионолдың бар-
жоқтығын аныктай алады. Сонымен қатар, көкнәрді және зығырды зерттеу ілімі
және практикасымен, дақылдандырылатын көкнәр сорттарының барлық түрлері
қүрамында негізгі құраушы морфин болатын алколоид, зығыр сорттарының басым
көпшілігінде тетрагидроканнабинол бар екендігі аныкталып отыр. Бұл алколоид
және тетрагидроканнабинол жоғарыда аталған өсімдіктерден жасалынатын
есірткілік заттардың негізгі қасиетін аныктайды.
Зан әдебиеттерінде құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
дақылдандырудың заты ретінде занда көрсетілген өсімдіктерді, яғни апиынды
көкнәрді, үнді онтүстік Шу және Оңтүстік Маньчжур зығырын карастыру керек
деген. Ал, М.Л. Хоменкер мен А.А. Кузьмин осы өсімдіктермен қатар өсіруге
тыйым салынған, күрамында есірткі заттары бар басқа да өсімдіктерді атайды
[15].
Бұл мәселені шешу үшін, қылмыстык, құкык ғылымының қылмыстың заты
туралы берген түсінігінен және онын кылмыстын объектісімен катыстылығынан
бастауымыз керек.
Қылмыстық күкык ғылымында кылмыстын заты туралы әр түрлі көзкарастар
бар. Олардың мәні бойынша оларды екіге бөлуге болады: 1) көптеген
ғалымдардың пікірі бойынша қылмыстың заты материалдык әлемнің нәрселері мен
заттары, субъект оларға әсер ете отырып кылмыс объектісіне зиян келтіреді.
М. Кадыров өзінін "Кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз
өсірумен кылмыстык-қүкыктык күрес" атты монографиясында есірткілік
өсімдіктер қарастырылып отырған кылмыстың кұралы болатындығын былай
негіздейді; Егер бүл өсімдіктерді және оның тұқымдарын карастырылып отырған
кылмыстың заты десек, онда олар қылмыс объектісімен тығыз байланыста болу
керек. Тығыз байланыс дегеніміз, қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктер
және оның тұқымдары кылмыстың заты ретінде объект жазықтығында болу керек.
Мысал ретінде апиынды көкнәрдін түқымын егуде немесе өзін өсіруді
карастыратың болсак, адамнын әрекеті оларға әсер ете отырып объектіні
өзгертуге емес, тек дақылдың өзін егуге немесе өсіруге бағытталған.
Қылмыстың затына тән әсер ету элементі бұл жерде жок, яғни апиынды көкнәр
және онын тұкымы егудің немесе өсірудің заты бола алмайды. Сондыктан да
олар бұл кылмыстың объектісімен тығыз байланыста бола алмайды". Сондай-ак.
олар дәл осындай пікірді есірткі нәрселерге байланысты бірқатар басқа да
кылмыстар кұрамына (есірткілерді зансыз жасау, есірткі нәрселерді тұтынуға
азғыру) қатысты ұстап отыр. Біздің ойымызша М. Кадыров қылмыстың заты
болатындай негізді дұрыс таппай отырған сиякты. Кылмыстык құқық ғылымында
қылмыстын заты деп -коғамдык катынастың (қылмыс нысанасы) қасиеттерінің
белгілі бір жағын көрсететін, нақты бір материалдык, заттарды айтамыз, оған
күш жұмсап немесе психикалық әсер ету арқылы зиян келтіреді де ол өзі
қылмыстың объектісімен тығыз байланыста болады. Сондыктан, карастырылып
отырған қылмыстың заты құрамында есірткі заттар бар өсімдіктер болу керек,
өйткені осы дакылдардың негізінде халыктың денсаулығына түзелместей зиян
келтіретін есірткілік нәрселер жасалады. Яғни бұл жерде қылмыстың
объектісімен затының арасындағы тығыз байланыс та, қылмыстын затына тән
әсер ету элементі де айдан анық көрініп тұр.
Қарастырылып отырған қылмыстың объектісін карастырғанда бұл қылмыстың
объектісі кұрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді медициналык және
ғылыми мақсатта егудің, өсірудің немесе дақылдандырудың заңмен бекітілген
тәртібі дедік. Қылмыстың объектісі коғамдық катынасқа тікелей әсер ету
арқылы зиян келтіру мүмкін емес. Қылмыстың объектісі белгілі қоғамдық
қатынас ретінде оған тікелей әсер ету үшін мүмкіндік жоқ. Қоғамдық
қатынасты кылмыстык жолмен бұзу қатынастың субъектісіне, материалдық
объектіге (кылмыстың затына) әсер ету арқылы немесе әлеуметтік байланысты
бұзу аркылы мүмкін3. Айыпты құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді
заңсыз өсіргенде осы өсімдіктерге әсер ете отырып заңмен бекітілген
тәртіпті, яғни әлеуметтік байланысты бұзады. Ал, заң құрамында есірткі
заттары бар өсімдіктерді өсірудін тәртібін бекіте отырып негізгі мақсаты
халыктың денсаулығын қорғау.
Сондай-ақ М. Қадыров кейбір іс-әрекеттерді жасауда қылмыстың заты
болмайды, кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз өсіру солардың
қатарына жатады дейді. Қылмыстық күқық ғылымына еңбек сіңірген бірқатар
ғалымдар, қоғамда затсыз қылмыс болмайды, барлык кылмыстарда өзінің заты
болады деген ұстанымды ұстайды, бізде осы позицияны жақтай отырып М.
Кадыровтын пікірімен келісе алмаймыз.
Қарастырылып отырған қылмысты жасаудың құралы — егу немесе өсіру
әрекеттерін жүзеге асыру үшін қажетті құрал-саймандар (ауылшаруашылық
техникалары, кетпен, күрек және т.б.).
2. Қылмыстың объективтік жағы
Әрбір кылмыстың объективтік жағы ең алдымен қоғамдық кауіпті әрекет не
әрекетсіздікпен сипатталады. Қоғамдык кауіпті әрекет не әрекетсіздік
субъектінің сырткы, ерікті кылы-ғын көрсетеді және субъектінің шынайы
өмірімен әркеттестігінде байланыстырушы буын, өйткені заңмен корғалатын
объектіге залал әрекет не әрекетсіздікпен келтіріледі.
Қарастырылып отырған кылмыстың объективтік жағын ашуға кіріспей
отырып, казіргі уақытта бәрімізді қинап жүрген тіл мәселесіне тоқталып
кеткіміз келіп отыр. Өйткені, Қазақстан Республикасынын Қылмыстык
кодексінің жобасы Парламентте орыс тілінде карастырылып қабылданды, содан
кейін ғана барып қазак тіліне аударылған.
Қазакстан Республикасының Қылмыстык кодексі 262-бабының аталуы орысша
редакциясында былай көрсетілген, "Незаконные культивирование запрещенных к
возделыванию растений, содержащих наркотические вещества", ал 1-бөлігі,
"Посев или выращивание запрещенных к возделыванию растений или
культивирование сортов конопли, мака или других растений, содержаших
иаркотические вещества". Осы баптың казақша редакциясында посев — егу,
выращивание — өсіру, культивирование — өсіру деп аударылған, яғни бүл жерде
"выращивание" және "культивирование" деген сөздер "өсіру деген сөзбен
аударылып отыр. Сөздік бойынша "культивирование" деген сөз егу, өсіру деп
аударылады. Сондықтан да, Қазакстан Республикасынын Кылмыстық кодексі 262-
бабынын диспозициясында кездесетін екінші "өсіру" деген сөзді біріншісімен
шатастырмау үшін оны "дакылдандыру" деген сөзбен алмастырылғаны дұрыс
болар.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінін 262-бабында көрсетілген
қылмыстың объективтік жағын: 1) өсіруге тыйым салынған, құрамында есірткі
заттары бар өсімдіктерді егу; 2) осы өсімдіктерді өсіру; 3) көкнәрдін,
зығырдын немесе кұрамында есірткі заттары бар баска да өсімдіктердін
сорттарын өсіру. Біздің зерттеу жоспарымызда құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егудің, өсірудін және дақылдандырудың қылмыстық-құқықтық
мағынадағы түсініктердің мазмұнын ашудын қажеттілігі көрініп түр. Казіргі
уакытта қылмыстык, құқық теориясыңың құрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егудің немесе өсірудің түсінігін әр түрлі береді, ал
дакылдандырудың түсінігі тіпті берілмеген, практикада оларды әр түрлі
түсінуі мүмкін. Сұракты тиімді шешу, алдын ала тергеу органдары мен
соттарға биологиялык, қүрамында есірткінің элементтері бар дақылдарды
егуге, өсіруге және дақылдандыруға байланысты іс-әрекеттерді дұрыс
саралауға мүмкіндік берер еді.
Заң әдебиеттерінде қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудің
түсінігін беруде әр түрлі көзқарастар бар. Кылмыстық құқық ғылымында
"құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудің" түсінігіне бірінші болып
Л.Н. Анисимов көңіл бөлген. Ол "құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
егу деп - бұл өсімдіктердің тұкымын немесе көшетін кез келген жер
учаскесіне, бос отырған жерлерге және т.б. жерлерге егу дейді" [16] М.Л.
Хоменкер де кұрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудін түсінігіне дәл
осындай аныктама береді [17]. Ал, басқа ғалымдар (Н.А. Мирошниченко, А.А.
Музыка, М. Кадыров) бүл берілген түсінікпен келіспейді [18].
Л.Н.Анисимов пен М.Л.Хоменкер өсіруге тыйым салынған, құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктердің тұқымын егумен қатар көшетті де қосып
отыр. Мүнымен екі түсінік біріктіріліп отыр немесе құрамында есірткі заттар
бар өсімдіктерді "егудің." және "өсірудің" түсініктері араласып кеткен. Бүл
қылмыстардын әрқайсысы заң бойынша жеке-жеке бағаланып отыр. Қүрамында
есірткі заттар бар өсіруге тыйым салынған өсімдіктерді егу - бір қылмыс, ал
аталған өсімдіктерді өсіру - басқа бір қылмыс. "Егу және өсіру — бұл
уақытпен шектелген әрекеттер. Олар өңдеу бойынша операцияның сатылары
ретінде әр түрлі адамдармен іске асырылуы мүмкін" [19]. Бүл өсімдіктерді
"егудің" және "өсірудің" түсінігін араластырып жіберсек маңызды бір
жағдайды, кылмыстың аяқталу кезеңін аныктауға, сондай-ақ оларды шектеуге
және күқыктық баға беруге қиындық туғызады. Өйткені, бүл екі қылмысты
реттейтін нормалар Қылмыстық кодекстің бір бабында қарастырылатыны белгілі.
Сөздік бойынша, "егу" дегеніміз — түқымды жыртылған жерге себу. Көшет
дегеніміз ерекше жағдайда өсірілген жас өсімдік, ол жыртылып дайындалған
жерге, жүйекке, ашык жерге отырғызу үшін арналған. Сонымен көшетті отырғызу
түсінігі егуге қарағанда әлдеқайда кең және аз анықталған. Көшеттің өзін
түқымды себу аркылы өсіреді. Сондықтан түқымды ерекше бір жағдайда уақытша
жерге (теплица, парник, түрғын үй және т.б.) егу Қылмыстық кодекстің 262-
бабында карастырылған құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудің
аяқталған құрамын қүрайды. Жоғарыда айтылғандар егудің аныктамасына
өсірудің түсінігін косу мүмкін еместігі туралы қорытынды береді және
"құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егудін" анықтамасына "көшет"
деген сөзді косу қажет емес.
"Қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егу" түсінігі анықтамасының
негізіне егудің, қандайда бір өсімдіктердін түқымын себу ретіндегі жалпы
анықтамасы жату керек. Осыдан шыға отырып, "қүрамында есірткі заттар бар
өсімдіктерді егудін" түсінігін қылмыстык-кұқықтық мағынада - осы
өсімдіктердің тұқымын себу ретінде анықтауға болады. Бүл қарастырылып
отырған қылмыс аякталды деп құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді
тұқымын сепкен мезеттен бастап санаймыз, яғни себу дерегі бойынша, оның
болашақ тағдырына тәуелсіз. Айтылған жағдай - егудін құрамын өсірудін
құрамынан шектейтін ең басты анықтаушы белгі. Сонымен, осы қылмыс құрамының
негізгі белгісі болып, біздін ойымызша бұл өсімдіктердің тұқымдарын егу
дерегі болып табылады.
Осыған байланысты Казакстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1998
жылғы 14 мамырдағы "Есірткі нәрселердін, жүйкеге әсер ететін, күшті әсер
ететін және улы заттардын заңсыз айналымына байланысты істер бойынша
заңдарды қолдану туралы" қаулысында берілген егудің қылмыстык-кұқықтық
анықтамасынан "көшетті отырғызу" деген сөзді алып тастаса дұрыс болар еді.
Аталған Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумынын қаулысында егудің
анықтамасын былай беру ұсынылады: "Өсіруге тыйым салынған, кұрамында
есірткі заттары бар өсімдіктерді егу деп — тізімді көрсетілген өсімдік-
тердің тұқымын тиісті рұқсатсыз кез келген жер учаскесіне себу".
Ал құрамында есірткі заттары бар өсімдіктердің көшетін отырғызу осы
өсімдіктерді өсіру түсінігінің ішіне енеді. Бұл мәселені есірткілік
өсімдіктерді өсірудін түсінігін қарастырғанда токталып кетеміз.
Қүрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді заңсыз егу немесе өсіру
өзінің құрылымы бойынша формальды кұрам болып табылады. Зиян зардаптардың
келіп түсуіне тәуелсіз қоғамдык кауіпті іс-әрекет жасау, формальды құрам
қатарына кіретін барлыкқылмыстар үшін қажет. Сондықтан бұл қылмыс аяқталды
деп, құрамында есірткі заттар бар өсімдіктердің тұқымын сепкеннен бастап
санаймыз. Кадетті барлык ауқым немесе оның қандайда бір бөлігі егілгені,
сондай-ак олардын келешектегі тағдыры қылмыстың аяқталуына әсер етпейді.
Заң әдебиеттерінде бұл мәселе бойынша басқа да пікірлер айтылады.
Мысалы, Н.А.Мирошниченко мен А.А.Музыка бірігіп жазған "Уголовно-правовая
борьба с наркоманией" деген монографияда былай делінеді: "талданылып
отырған қылмыстар қысқартылған қүрамға жатады. Сондықтан да олар құрамында
есірткі заттар бар өсімдіктерді егу (түкымды жерге енгізу) немесе өсіру
(күту бойынша шараларды қабылдау) бойынша іс-әрекеггерді орындағаннан
бастап аякталды деп танылады" [20].
Бұл жағдайда авторлар оқталу сатысын қылмыстың аякталу сатысымен
біріктіріп жіберген, өйткені "егу бойынша әрекеттерді орындаудың басталуы"
әлі бүл кылмыстың аякталу құрамын құрамайды, ол осы қылмысқа оқталуды
құрайды. Аяқталу туралы, тек құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді себу
деректемесі бар болған жағдайда ғана айтуға болады. Келесі барлык іс-
әрекеттер (егілгенді, жаңадан өсіп шыкқанды және т.б. күтіп қарау) өсірудің
аяқталған құрамын құрайды. Екіншіден, "қыскартылған" деп аталатын қүрамның
"формальдықтан" айырмашылығы, кейбір қылмыстардың аяқталу мезетін ерекше
анықтауда. Мысалы, бандитизмнің аяқталу мезетін бірнеше ерте сатыға
ауыстырған, яғни бандитизмде дайындалу сатысы (жеке айтқанда, бандынын өзін
құру), оны аяқталған қылмыс ретінде саралауға мүмкіндік береді. Мұндай
ереже қаракшылыкта оқталу сатысын аяқталған қылмыс ретінде бағалауға
мүмкіндік береді. Мұндай белгілер "қыскартылған" құрамды "формальдық" деп
аталатын құрамнан шектеп отырады. Формальдық құрамда нақты қоғамдык кауіпті
іс-әрекеттің жасалу фактісі жеткілікті. Бұл қарастырылып отырған қылмыста
құрамында есірткі заттар бар өсімдіктерді егу немесе өсіру фактісі болып
табылады.
Өсіруге тыйым салынған, кұрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді
егудің түсінігін ашумен қатар, қарастырылып отырған кылмысты жасау сатылары
туралы мәселені қарастыру мынадай мән-жайларға байланысты туып отыр:
біріншіден, олар тек кұрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді егуге ғана
қатысы бар. Ал бүл дақылдарды өсіруге келетін болсақ, мұнда қылмысты жасау
сатылары туралы мәселенін құқыктық мәні жок. Екіншіден, қылмыстык-құқық
теориясында және практикада осы қылмысты жасау сатылары қалай көрсетілу
керектігіне жеткілікті көңіл бөлінбей отыр. Ал, жасалған әрекетті дұрыс
саралау және жаза тағайындау көбінесе осыған тәуелді.
Қылмысты жасау сатыларын терең талдауға берілмей, олар дайындалу
әрекеттерінен, қылмысқа оқталудан және аяқталған қылмыстан тұратындығын
атап кету керек. Қылмысты жасау сатыларының әрқайсысына тән ерекшеліктері
бар, бүл оларды бір-бірінен шектеуге мүмкіндік береді. Қылмыстық сатылар
тек қасақана қылмыстарға ғана тән.
Құрамында есірткі заттары бар өсімдіктерді заңсыз өсірудің сатыларын
қарастырмай тұрып, КР Қылмыстық кодексінің қабылдануымен қылмыстың
сатыларын қарастыратын нормаға енген өзгерістерге тоқтала кеткен жөн.
Қазакстан Республикасының Қылмыстық кодексі 24-бабының 2-бөлігіне сәйкес
тек ауыр және аса ауыр қылмыстарға дайындалғаны үшін қылмыстық жауаптылық
түседі, ал қылмысқа оқталуда тек орта ауыр, ауыр және асауыр қылмыстар үшін
жауаптылық түседі, яғни онша ауыр емес қылмыстарға қатысты қылмысты
жасаудын осы екі сатысы жасалса қылмыстық жауаптылық жок. Қылмыстык
кодекстін 10-бабынын 2-бөлігіне сәйкес, онша ауыр емес қылмыс деп қасақана
әрекет жасағаны үшін ең ауыр жаза екі жыл бас бостандығынан айырудан
аспаса. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 262-бабынын 1-бөлігінде
қарастырылатын қылмыс онша ауыр емес қылмыстар санатына жатады, яғни
Қылмыстык кодекстін 262-бабы 1-бөлігінде көрсетілген қылмыска қатысты
дайындалу немесе оқталу сатылары жасалса қылмыстық жауаптылық түспейді.
Сондыктан да, біз қарастырылып отырған қылмысты бір топ адамнын алдын ала
келісімімен, әлденеше рет және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz