Жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктеріне жетекшілік қызметтің әсері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ІСІНДЕГІ ГЕНДЕРЛІК МӘСЕЛЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.Отандық және шетел ғалымдарының еңбектерінде басқару ісіндегі гендерлік мәселенің қаралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Қазіргі кездегі іскер әйелдердің психологиялық бейнесі ... ... ... ... 30
1.3.Жетекшілік қызметтің жетекші әйелдердің психологиялық
бейнесіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2 ТАРАУ. ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ... ... ... ... 40
2.1.Жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтауға бағытталған ғылыми зерттеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2. Әйел.жетекшілердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. БАСҚАРУ ІСІНДЕГІ ГЕНДЕРЛІК МӘСЕЛЕНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1.Отандық және шетел ғалымдарының еңбектерінде басқару ісіндегі гендерлік мәселенің қаралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2.Қазіргі кездегі іскер әйелдердің психологиялық бейнесі ... ... ... ... 30
1.3.Жетекшілік қызметтің жетекші әйелдердің психологиялық
бейнесіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2 ТАРАУ. ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ... ... ... ... 40
2.1.Жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтауға бағытталған ғылыми зерттеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2. Әйел.жетекшілердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ.
Қазіргі жаһандану кезеңінде елімізде болып жатқан әлеуметтік өзгерістер гендер мәселесін шешуге жаңа ғылми тұрғыдан қарауды талап етіп отыр. 2005 жылы қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен Қазақстан Респубикасының 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік теңдік стратегиясы бекітілді. Бұл стратегияның мақсаты еркектер мен әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігіне қол жеткізу
Өнеркәсіптің қазіргі кездегі даму деңгейі және іс-әрекетттің әр түрлі салаларында болып жатқан ауқымды өзгерістер адамға жоғары талаптар қояды. Жетекшінің еңбек ұжымын басқарудың психологиялық аспектілерінің өзектілігі мен маңыздылығын талап ететін басқару мәселесінің ауқымы күннен күнге кеңеюде.
Дамыған мемлекеттерде әйелдердің кәсіби іс-әрекетте жетекшілік роль атқаруы дағдылы құбылыс әрі ол іскерлік әлемінде және қоғамда еш таңғалыс туғызбайды. Керісінше, осы салада әйелдердің үлкен қабілеттілік пен кәсіби сапа танытып жүргені кез келген адамда оларға деген құрмет сезімін туғызады. Осы міндетті орындап жүріп әйел-жетекшілер әр түрлі аймақта өзін көрсетеді.
Біріншіден, бұл - адамдардың үлкен ұжымын басқару құдіретіне ие болған жетекші.
Екіншіден, бұл - өзінің беделін, жоғары кәсіби шеберлігін, жағымды эмоциясын пайдалана отырып өзінің артынан бағынушыларын ілестіре алатын лидер.
Үшіншіден, бұл - әріптестерімен және өкіметпен қатынас орнататын, ішкі және сыртқы қақтығыстарды сәтті жеңіп отыратын дипломат.
Төртіншіден, бұл – жоғары адамгершілік сапаларды игерген, ұжым құруға қабілетті және оның дамуын дұрыс бағытқа бұрып отыруға қабілетті тәрбиеші.
Бесіншіден, бұл - ғылымның қазіргі жағдайдағы ролін білетін, қандай да бір жаңалықты , тиімді ұсынысты бағалап оны өндіріске енгізе білетін жаңашыл-инноватор.
Алтыншыдан, бұл жоғары білімі мен қабілеті, мәдениеттің жоғары деңгейі бар, мінезінде тоқтамға келгішік пен саналылық басым, адал, барлық жағынан айналасындағыларға үлгі болуға қабілетті қарапайым адам.
Әйелдерді әлсіз жандар деп айтады, былай деп айту дене күшіне қатысты болғанда ған орынды. Ал оның рухани күшіне қатысты болса, онда бұл мәселе пікірталас туғызбай қоймайды. Әйел-жетекші үшін рух күші өте маңызды, себебі ол басқарады, бағалайды, марапаттайды немесе жазалайды. Осыны қоғам қалай қабылдайды? Көптеген адамдар әйел-жетекшінің қол астында жұмыс істеуге намыстанады. Себебі олар әйел-жетекшімен өзін қалай ұстау керектігін білмейді.
Осыған байланысты осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты әр түрлі саладағы әйел-жетекшілердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу болып отыр.
Осы жұмыстың пәні жетекшінің тұлғалық сипаттары.
Зерттеудің объектісі жетекшілік қызметтегі әйелдер болып табылады.
Зерттеудің мақсатына орай келесідей міндеттер қойылады:
- осы бағыттағы әдебиеттерді теориялық талдау;
- жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- жетекшілік қызметтің әйелдің психологиялық ерекшеліктеріне ықпалын зерттеу;
Ғылыми болжамы: Әр түрлі салада жетекшілік қызмет атқаратын әйелдердің психологиялық портретіне олардың жетекшілік қызметі ықпалын тигізбей қоймайды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Жеткешілік мәселесін талдаудағы дәстүрлі емес теориялар, дикриминацияға (бөлуге) бейімділік теориялары, гендерлік теориялар және тағы басқа ғалымдардың осы мәселеге арналған еңбектеріне ғылыми – теориялық талдау.
Қазіргі жаһандану кезеңінде елімізде болып жатқан әлеуметтік өзгерістер гендер мәселесін шешуге жаңа ғылми тұрғыдан қарауды талап етіп отыр. 2005 жылы қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жарлығымен Қазақстан Респубикасының 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік теңдік стратегиясы бекітілді. Бұл стратегияның мақсаты еркектер мен әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігіне қол жеткізу
Өнеркәсіптің қазіргі кездегі даму деңгейі және іс-әрекетттің әр түрлі салаларында болып жатқан ауқымды өзгерістер адамға жоғары талаптар қояды. Жетекшінің еңбек ұжымын басқарудың психологиялық аспектілерінің өзектілігі мен маңыздылығын талап ететін басқару мәселесінің ауқымы күннен күнге кеңеюде.
Дамыған мемлекеттерде әйелдердің кәсіби іс-әрекетте жетекшілік роль атқаруы дағдылы құбылыс әрі ол іскерлік әлемінде және қоғамда еш таңғалыс туғызбайды. Керісінше, осы салада әйелдердің үлкен қабілеттілік пен кәсіби сапа танытып жүргені кез келген адамда оларға деген құрмет сезімін туғызады. Осы міндетті орындап жүріп әйел-жетекшілер әр түрлі аймақта өзін көрсетеді.
Біріншіден, бұл - адамдардың үлкен ұжымын басқару құдіретіне ие болған жетекші.
Екіншіден, бұл - өзінің беделін, жоғары кәсіби шеберлігін, жағымды эмоциясын пайдалана отырып өзінің артынан бағынушыларын ілестіре алатын лидер.
Үшіншіден, бұл - әріптестерімен және өкіметпен қатынас орнататын, ішкі және сыртқы қақтығыстарды сәтті жеңіп отыратын дипломат.
Төртіншіден, бұл – жоғары адамгершілік сапаларды игерген, ұжым құруға қабілетті және оның дамуын дұрыс бағытқа бұрып отыруға қабілетті тәрбиеші.
Бесіншіден, бұл - ғылымның қазіргі жағдайдағы ролін білетін, қандай да бір жаңалықты , тиімді ұсынысты бағалап оны өндіріске енгізе білетін жаңашыл-инноватор.
Алтыншыдан, бұл жоғары білімі мен қабілеті, мәдениеттің жоғары деңгейі бар, мінезінде тоқтамға келгішік пен саналылық басым, адал, барлық жағынан айналасындағыларға үлгі болуға қабілетті қарапайым адам.
Әйелдерді әлсіз жандар деп айтады, былай деп айту дене күшіне қатысты болғанда ған орынды. Ал оның рухани күшіне қатысты болса, онда бұл мәселе пікірталас туғызбай қоймайды. Әйел-жетекші үшін рух күші өте маңызды, себебі ол басқарады, бағалайды, марапаттайды немесе жазалайды. Осыны қоғам қалай қабылдайды? Көптеген адамдар әйел-жетекшінің қол астында жұмыс істеуге намыстанады. Себебі олар әйел-жетекшімен өзін қалай ұстау керектігін білмейді.
Осыған байланысты осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты әр түрлі саладағы әйел-жетекшілердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу болып отыр.
Осы жұмыстың пәні жетекшінің тұлғалық сипаттары.
Зерттеудің объектісі жетекшілік қызметтегі әйелдер болып табылады.
Зерттеудің мақсатына орай келесідей міндеттер қойылады:
- осы бағыттағы әдебиеттерді теориялық талдау;
- жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- жетекшілік қызметтің әйелдің психологиялық ерекшеліктеріне ықпалын зерттеу;
Ғылыми болжамы: Әр түрлі салада жетекшілік қызмет атқаратын әйелдердің психологиялық портретіне олардың жетекшілік қызметі ықпалын тигізбей қоймайды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Жеткешілік мәселесін талдаудағы дәстүрлі емес теориялар, дикриминацияға (бөлуге) бейімділік теориялары, гендерлік теориялар және тағы басқа ғалымдардың осы мәселеге арналған еңбектеріне ғылыми – теориялық талдау.
ӘДЕБИЕТТЕР.
1.Абубакирова Н.И. Что такое “гендер”? // Общественные науки и современности, 1996, №6.
2.Абульханова-Славская К.А. Отечественная социальная психология . // Психологическая наука в России XX столетия. М., ИП РАН, 1997, С. 374-458.
3.Абульханова-Славская К.А. Социальное мышление личности: проблемы и стратегии исследования // Психологический журнал. 1994, Т. 14, № 4, С. 39-55.
4.Агеев В.С. Психологические и социальные функции полоролевых стереотипов // Вопросы психологии, 1987, №2.
5.Анастази А. Психологическое тестирование. М.: Педагогика, 1982.
6.Андреева Г.М. Социальная психология. М.: МГУ, 1994.
7.Андреева Г.М., Богомолова Н.Н., Петровская Л.А. Современная социальная психология на Западе. М: МГУ, 1978.
8.Андреева Л.В. Формирование профессионального самосознания юристов в условиях деятельности образовательной среды. Авт. дис. ... канд. психол. наук. Казань, 2000, 20 с.
9.Антология гендерной теории.// Составители: Е.Гапова, А.Усманова.-Мн., 2006.
10.Арефьева Т.К. Домашняя работа как фактор гендерного неравенства// гендерные исследования в гуманитарных науках: современные подходы: Материалы Медународной научной конференции в Иванова, 15-16 сентября 2000г., Ч.II. – Иванова: Юнона, 2000.
11.Асеев В.Г. Личность и значимость побуждений. М., 1993.
12.Асмолов А.Г. Культурно-историческая теория и конструирование миров. М: Институт практической психологии; Воронеж: НПО МОДЭК, 1996.
13.Асмолов А.Г. Психология личности. М., 1990, 302 с.
14.Барышева А. Чтобы у фирмы было “завтра”. // Управление персоналом, 2000, №5.
15.Бельядский Н.П. Интеллектуальная техника менеджмента: Учебное пособие/ Минск:Новое знание,2001.
16.Берн Ш.Гендерная психология.-Спб.: ПРАЙМ-ЕВРОЗНАК., 2006.
17.Берн Э. Игры, в которые играют люди. Люди, которые играют в игры. СПБ., 1992, 400 с.
18.Бовуар С. де. Второй пол. Пер. с фр. М., 1998.
19.Введение в теорию гендера. /Ред. Б.Ж.Есекеев, Г.М.Матаев. Алматы, 1999, 43 с.
20.Введение в гендерные исследования. /Под ред С. Жеребкина. ХЦГИ. 2001,
21.Введение в гендерные исследования. Хрестоматия. /Под ред. С.Жеребкина. ХЦГИ, 2001, 991 с.
22.Визгина А.В. , Пантилеев С.Р. Проявление личностных особенностей в самоописаниях мужчин и женщин. // Вопросы психологии, 2001, №3.
23.Гендерные исследования. Харьков. 1998, №1.
24.Гигиена труда женщин./ Под ред. Измерова, Москва, 1985.
25.Голоса уходящих поколений. Анализ женских биографий. Под ред С. Шакировой. Алматы, 2002 , 224 с.
26.Есекеев Б.Ж., Матаев Г.М. Введение в теорию гендера. Алматы, 1999.
27.Женщины в мифах и легендах. М., 1998.
28.Заявляем наши права. Как использовать международную правозащитную систему для охраны прав женщин. М., 1996.
29.Каган В.Е. Стереотипы мужественности и женственности и образ «Я» у подростков. // Вопросы психологии, 1989, №3.
30.Капустина А.Н. Многофакторная личностная методика Кеттелла (16 РР-опросник). СПб.: Речь, 2001, 112 с.
31.Клецин А.И. Сексуальные домогательства на рабочем месте. СПб, 1998.
32.Клецина И.С. Гендерная социализация. СПб, 1999.
33.Кон И.С. Психология половых различий. // Вопросы психологии, 1981, №2.
34.Кон И.С. В поисках себя. М.: Педагогика, 1984, С. 296-297.
35.Кон И.С. Сексуальная культура в России. М., 1997.
36.Макаренко С. Женственность и мужественность: вопросы их формирования у детей и подростков. // Воспитание школьников, 2001, №9.
37.Материалы Второй Всероссийской летней школы по женским и гендерным исследованиям. М., 1997.
38.Маслоу А. Самоактуализация. // Психология личности. Тексты. Под ред. Ю.Е Гиппенрейтера, А.А. Пузырей. М., 1982, С. 108-117
39.Махмутова Е.Н. Гендерный аспект современной кадровой ситуации в государственной и коммерческой деятельности.// Применение психологических знаний в практике управления. Вып. 2. Уфа, 1997,
40.Плосс Г. Женщина в естествоведении и народоведении. Пер. с нем. Сыктывкар-Киров., 1995, В 3-х томах.
41.Попова А.В. Проблема самоорганизации одаренных женщин. // Вопросы психологии, 2006, №6.
42.Практикум по гендерной психологии. Под ред. Клециной А.В., Москва, 2003.
43.Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. М., 1957.
44.Табышалиева А. Отражение во времени. Бишкек, 1998.
45.Теория и история феминизма. Харьков, 1996.
46.Томпсон Дж. Л., Пристли Дж. Социология. Пер. с англ. М., Львов., 1998.
47.Тохтаходжаева М. Между лозунгами коммунизма и законами ислама. Ташкент, 2000, 224 с.
48.Тохтаходжаева М. Утомленные прошлым. Реисламизация общества и положение женщин в Узбекистане. Ташкент, 2001, 350 с.
49.Феминизм: Восток. Запад. Россия. М., 1994.
50.Феминизм: проза, мемуары, письма. Пер. с англ. М., 1992.
1.Абубакирова Н.И. Что такое “гендер”? // Общественные науки и современности, 1996, №6.
2.Абульханова-Славская К.А. Отечественная социальная психология . // Психологическая наука в России XX столетия. М., ИП РАН, 1997, С. 374-458.
3.Абульханова-Славская К.А. Социальное мышление личности: проблемы и стратегии исследования // Психологический журнал. 1994, Т. 14, № 4, С. 39-55.
4.Агеев В.С. Психологические и социальные функции полоролевых стереотипов // Вопросы психологии, 1987, №2.
5.Анастази А. Психологическое тестирование. М.: Педагогика, 1982.
6.Андреева Г.М. Социальная психология. М.: МГУ, 1994.
7.Андреева Г.М., Богомолова Н.Н., Петровская Л.А. Современная социальная психология на Западе. М: МГУ, 1978.
8.Андреева Л.В. Формирование профессионального самосознания юристов в условиях деятельности образовательной среды. Авт. дис. ... канд. психол. наук. Казань, 2000, 20 с.
9.Антология гендерной теории.// Составители: Е.Гапова, А.Усманова.-Мн., 2006.
10.Арефьева Т.К. Домашняя работа как фактор гендерного неравенства// гендерные исследования в гуманитарных науках: современные подходы: Материалы Медународной научной конференции в Иванова, 15-16 сентября 2000г., Ч.II. – Иванова: Юнона, 2000.
11.Асеев В.Г. Личность и значимость побуждений. М., 1993.
12.Асмолов А.Г. Культурно-историческая теория и конструирование миров. М: Институт практической психологии; Воронеж: НПО МОДЭК, 1996.
13.Асмолов А.Г. Психология личности. М., 1990, 302 с.
14.Барышева А. Чтобы у фирмы было “завтра”. // Управление персоналом, 2000, №5.
15.Бельядский Н.П. Интеллектуальная техника менеджмента: Учебное пособие/ Минск:Новое знание,2001.
16.Берн Ш.Гендерная психология.-Спб.: ПРАЙМ-ЕВРОЗНАК., 2006.
17.Берн Э. Игры, в которые играют люди. Люди, которые играют в игры. СПБ., 1992, 400 с.
18.Бовуар С. де. Второй пол. Пер. с фр. М., 1998.
19.Введение в теорию гендера. /Ред. Б.Ж.Есекеев, Г.М.Матаев. Алматы, 1999, 43 с.
20.Введение в гендерные исследования. /Под ред С. Жеребкина. ХЦГИ. 2001,
21.Введение в гендерные исследования. Хрестоматия. /Под ред. С.Жеребкина. ХЦГИ, 2001, 991 с.
22.Визгина А.В. , Пантилеев С.Р. Проявление личностных особенностей в самоописаниях мужчин и женщин. // Вопросы психологии, 2001, №3.
23.Гендерные исследования. Харьков. 1998, №1.
24.Гигиена труда женщин./ Под ред. Измерова, Москва, 1985.
25.Голоса уходящих поколений. Анализ женских биографий. Под ред С. Шакировой. Алматы, 2002 , 224 с.
26.Есекеев Б.Ж., Матаев Г.М. Введение в теорию гендера. Алматы, 1999.
27.Женщины в мифах и легендах. М., 1998.
28.Заявляем наши права. Как использовать международную правозащитную систему для охраны прав женщин. М., 1996.
29.Каган В.Е. Стереотипы мужественности и женственности и образ «Я» у подростков. // Вопросы психологии, 1989, №3.
30.Капустина А.Н. Многофакторная личностная методика Кеттелла (16 РР-опросник). СПб.: Речь, 2001, 112 с.
31.Клецин А.И. Сексуальные домогательства на рабочем месте. СПб, 1998.
32.Клецина И.С. Гендерная социализация. СПб, 1999.
33.Кон И.С. Психология половых различий. // Вопросы психологии, 1981, №2.
34.Кон И.С. В поисках себя. М.: Педагогика, 1984, С. 296-297.
35.Кон И.С. Сексуальная культура в России. М., 1997.
36.Макаренко С. Женственность и мужественность: вопросы их формирования у детей и подростков. // Воспитание школьников, 2001, №9.
37.Материалы Второй Всероссийской летней школы по женским и гендерным исследованиям. М., 1997.
38.Маслоу А. Самоактуализация. // Психология личности. Тексты. Под ред. Ю.Е Гиппенрейтера, А.А. Пузырей. М., 1982, С. 108-117
39.Махмутова Е.Н. Гендерный аспект современной кадровой ситуации в государственной и коммерческой деятельности.// Применение психологических знаний в практике управления. Вып. 2. Уфа, 1997,
40.Плосс Г. Женщина в естествоведении и народоведении. Пер. с нем. Сыктывкар-Киров., 1995, В 3-х томах.
41.Попова А.В. Проблема самоорганизации одаренных женщин. // Вопросы психологии, 2006, №6.
42.Практикум по гендерной психологии. Под ред. Клециной А.В., Москва, 2003.
43.Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. М., 1957.
44.Табышалиева А. Отражение во времени. Бишкек, 1998.
45.Теория и история феминизма. Харьков, 1996.
46.Томпсон Дж. Л., Пристли Дж. Социология. Пер. с англ. М., Львов., 1998.
47.Тохтаходжаева М. Между лозунгами коммунизма и законами ислама. Ташкент, 2000, 224 с.
48.Тохтаходжаева М. Утомленные прошлым. Реисламизация общества и положение женщин в Узбекистане. Ташкент, 2001, 350 с.
49.Феминизм: Восток. Запад. Россия. М., 1994.
50.Феминизм: проза, мемуары, письма. Пер. с англ. М., 1992.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым мнистрлігі
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік университеті
Философия және психология факультеті
Психология кафедрасы
дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Жетекші әйелдердің психологиялық
ерекшеліктеріне жетекшілік қызметтің әсері.
Орындаған:ЗПс-31
(3 жылдық) топ
студенті
Асқарова Жанар
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Молдабаева Р.А.
Дипломдық жұмыс_______деген бағамен бағаланды
Хаттама № ___________________ 2007 жыл
Қарағанды 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ____________________________ ________________________________3
1 ТАРАУ. Басқару ісіндегі гендерлік мәселенің теориялық
негіздері__________________________ _______________________________6
1.1.Отандық және шетел ғалымдарының еңбектерінде басқару ісіндегі гендерлік
мәселенің қаралуы____________________________ ______________6
1.2.Қазіргі кездегі іскер әйелдердің психологиялық
бейнесі________________30
1.3.Жетекшілік қызметтің жетекші әйелдердің психологиялық
бейнесіне әсері______________________________ _______________________37
2 ТАРАУ. Зерттеуді ұйымдастыру және өткізу________________40
2.1.Жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтауға
бағытталған ғылыми зерттеуді ұйымдастыру________________________ ____40
2.2. Әйел-жетекшілердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу___________49
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ ___________________________56
ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ _____________________________57
КІРІСПЕ.
Қазіргі жаһандану кезеңінде елімізде болып жатқан әлеуметтік өзгерістер
гендер мәселесін шешуге жаңа ғылми тұрғыдан қарауды талап етіп отыр. 2005
жылы қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
жарлығымен Қазақстан Респубикасының 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік
теңдік стратегиясы бекітілді. Бұл стратегияның мақсаты еркектер мен
әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігіне қол жеткізу
Өнеркәсіптің қазіргі кездегі даму деңгейі және іс-әрекетттің әр түрлі
салаларында болып жатқан ауқымды өзгерістер адамға жоғары талаптар қояды.
Жетекшінің еңбек ұжымын басқарудың психологиялық аспектілерінің өзектілігі
мен маңыздылығын талап ететін басқару мәселесінің ауқымы күннен күнге
кеңеюде.
Дамыған мемлекеттерде әйелдердің кәсіби іс-әрекетте жетекшілік роль
атқаруы дағдылы құбылыс әрі ол іскерлік әлемінде және қоғамда еш таңғалыс
туғызбайды. Керісінше, осы салада әйелдердің үлкен қабілеттілік пен кәсіби
сапа танытып жүргені кез келген адамда оларға деген құрмет сезімін
туғызады. Осы міндетті орындап жүріп әйел-жетекшілер әр түрлі аймақта өзін
көрсетеді.
Біріншіден, бұл - адамдардың үлкен ұжымын басқару құдіретіне ие болған
жетекші.
Екіншіден, бұл - өзінің беделін, жоғары кәсіби шеберлігін, жағымды
эмоциясын пайдалана отырып өзінің артынан бағынушыларын ілестіре алатын
лидер.
Үшіншіден, бұл - әріптестерімен және өкіметпен қатынас орнататын, ішкі
және сыртқы қақтығыстарды сәтті жеңіп отыратын дипломат.
Төртіншіден, бұл – жоғары адамгершілік сапаларды игерген, ұжым құруға
қабілетті және оның дамуын дұрыс бағытқа бұрып отыруға қабілетті тәрбиеші.
Бесіншіден, бұл - ғылымның қазіргі жағдайдағы ролін білетін, қандай
да бір жаңалықты , тиімді ұсынысты бағалап оны өндіріске енгізе білетін
жаңашыл-инноватор.
Алтыншыдан, бұл жоғары білімі мен қабілеті, мәдениеттің жоғары деңгейі
бар, мінезінде тоқтамға келгішік пен саналылық басым, адал, барлық жағынан
айналасындағыларға үлгі болуға қабілетті қарапайым адам.
Әйелдерді әлсіз жандар деп айтады, былай деп айту дене күшіне қатысты
болғанда ған орынды. Ал оның рухани күшіне қатысты болса, онда бұл мәселе
пікірталас туғызбай қоймайды. Әйел-жетекші үшін рух күші өте маңызды,
себебі ол басқарады, бағалайды, марапаттайды немесе жазалайды. Осыны қоғам
қалай қабылдайды? Көптеген адамдар әйел-жетекшінің қол астында жұмыс
істеуге намыстанады. Себебі олар әйел-жетекшімен өзін қалай ұстау
керектігін білмейді.
Осыған байланысты осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты әр түрлі
саладағы әйел-жетекшілердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу болып отыр.
Осы жұмыстың пәні жетекшінің тұлғалық сипаттары.
Зерттеудің объектісі жетекшілік қызметтегі әйелдер болып табылады.
Зерттеудің мақсатына орай келесідей міндеттер қойылады:
- осы бағыттағы әдебиеттерді теориялық талдау;
- жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- жетекшілік қызметтің әйелдің психологиялық ерекшеліктеріне ықпалын
зерттеу;
Ғылыми болжамы: Әр түрлі салада жетекшілік қызмет атқаратын әйелдердің
психологиялық портретіне олардың жетекшілік қызметі ықпалын тигізбей
қоймайды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Жеткешілік мәселесін
талдаудағы дәстүрлі емес теориялар, дикриминацияға (бөлуге) бейімділік
теориялары, гендерлік теориялар және тағы басқа ғалымдардың осы мәселеге
арналған еңбектеріне ғылыми – теориялық талдау.
Зерттеу әдістері: ғылыми психологиялық - педагогикалық әдебиеттерді
оқып үйрену мен талдау; бақылау әдісі; әңгімелесу; эксперимент; әдістеме
нәтижелерін математикалық тұрғыдан талдау.
Ғылыми жаңарысы: Әр түрлі салада жетекшілік қызмет атқаратын әйелдердің
психологиялық портретіне олардың жетекшілік қызметі ықпалын айқындау.
Практикалық маңыздылығы: Біздің зерттеуіміздің қорытындысы әр түрлі
саладағы басқару іс- тәжірбиелерінде пайдалану үшін тиімді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетіліп, зертеудің ғылыми
аппараты айқындалған. Бірінші тарау ғылыми әдебиеттерді теориялық талдау
негізінде жазылған және әйелдерді зерттеудің психологиялық аспектілері
көрсетуге бағытталған, онда қазіргі замандағы іскер әйелдердің
психологиялық бітістерінің ерекшеліктері, жетекшілік әрекеттің жетекші
әйелдің психологиялық портретіне ықпалы ашылады.Екінші тарауда жетекші
әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеуді ұйымдастыру және
әдістемелік құралдары сөз болады. Үшінші тарауда кәсіби іс-әрекеттің әр
түрлі саласында (білім беру мен жеке бизнес) қызмет ететін әйел-
жетекшілердің ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері келтіріледі.
Қортындыда зерттеу нәтижелерін негізге ала отырып жетекшінің жұмысының
тиімділігін көтеретін және жетекші - әйел, бағынушы – ер адам болған
жағдайда жетекші мен қызметкер арасындағы қарым-қатынасты үйлесімді құруға
көмек болатын ұсыныстар мен кеңестер беріледі.
1 ТАРАУ. Басқару ісіндегі гендерлік мәселенің теориялық негіздері
1.1.Отандық және шетел ғалымдарының еңбектерінде басқару ісіндегі
гендерлік мәселенің қаралуы.
Басқару-адам іс-әрекетінің күрделі саласының бірі, мұнда еңбек
процесінде біріккен адамдарының жеке бастық қарым-қатынасы көрінеді. Біздің
экономикамыздың нарықтық қарым-қатынасқа ауысуына байланысты басқару
күрделі, қойылатын талаптар жоғары.Осы кезде басқаруды менеджмент,
ұйымдастыру, лидер түсініктерінсіз түсіну мүмкін емес.
Басқару психологияда жеке адам іс-әрекетінің, топтар, ұжым және
ұйымдастыру мақсатының психологиялық аспектілері жан-жақты өңделуде.
Американдықтар басқаруды өте қарапайым анықтайды: Бір нәрсені
басқалардың қолымен жасау. Басқару психологиясы саласының белгілі
зерттеушісі В.Зигерт басқаша анықтама береді: Басқару – бұл алдыдағы
міндеттерді орындаудағы адамдарға жетекшілік, құралдарды қолдану. Басқару
тәжірибесінде қәзір қолданылатын менеджмент түсінігі ағылшындық етістік
to monage , аударғанда басқару деген мағынаны білдіреді.
Менеджер - бұл субъект, басқару функциясын іске асырушы. Менеджер
сөзі шетелдердегі басқару практикасына ертеден енгізілген. Менеджер
түсінігіне аталас сөз менеджмент . Ағылшын тіліндегі сөздікке үңілетін
болсақ менеджмент түсінігі басқару, жетекшілік, дирекция, әкімшілік
дегенді білдіреді. Біздің елімізде кейінгі уақыттаға дейін менеджер
сөзінің орнына жетекші сөзі қолданылды. Менеджердің қәзіргі кезде
жұмысы өте күрделі. Олардың жұмысының күрделілігі мынада: олар күнделікті
жұмыста әртүрлі адамдармен кездеседі, олардың тек ойын оқып қоймай, олардың
жеке ерекшеліктерін, қызығуы, ұмтылуын, тілегін, бір сөзбен айтқанда мінез-
құлық мотивациясының мазмұнын білуге тырысады.
Менеджер жұмысының мәні тек қана өндіріске жетекшілік етумен
шектелмейді, сонымен қатар адамдармен, оларды үнемі еңбек процессіне
тартумен суреттеледі. Барлық менеджер экономикалық, техникалық және тағы
басқа адамдар іс-әрекетінің басқа облыстары туралы білім деңгейлерімен
қаруланған. Бірақ бұл білім адамдарды тиімді басқару ісінде жеткіліксіз.
Тиімді басқару ісінде адам мінез-құлқының заңдылықтары туралы білім
міндетті.
Жетекшінің, не басқарушының өзіндік тәсілі дегеніміз – сол адамның
істелетін істер мен атқаратын қызметтерді қалайда жүзеге асырып отырудағы
біліктілігі мен өзіндік әдіс-тәсілдерін қолдап отыруы. Басқару ісіндегі
жетекшінің қызметі - өзіндік әдіс сипатымен ерекшеленеді. Жетекшінің
басқару қызметіндегі өзіндік тәсілі оның жеке басына тән психологиялық
өзгешеліктері болып саналатын мінезіне, темпераментіне, ықылас-ынтасы мен
қабілетіне байланысты түрліше болады. Әрбір жетекшінің не басқарушының
өзгелердің іс-әрекетін басқаруда түрліше амал-тәсілдер қолданатындығы
мәлім. Сондықтан әрбір басқарушы адамның ісінде жалпылық сипаттарымен
бірге, өзіндік қолтаңбасы бар арнайы басқару сипаттары да кездеседі. Осы
сипаттарына орай басқарушының жұмыс түрлері мен қызмет салаларында өзіндік
басқару тәсілі, өзгелермен қарым-қатынас мәнері, талап-тілектерінің жүйесі
айқын көрініп тұрады.
Белгілі психолог С.Л. Рубенштейн адамның жан дүниесі мен жүрегі өзге
адамдарға деген қарым-қатынасынан құралады, олармен тілдесіп, пікір
алысудан тұрады, сөйтіп адамның жүрегінің сыры өзге адамдармен қатынас
орнатуда ашыла түседі - деген болатын. [42] Бұл адамның жан дүниесін ашып
көрсететін психологиялық күй. Әлеуметік ортадағы, жалпы адамның рухани
дамуы психологиялық ахуалға байланысты, ал жұмыстағы психологиялық ахуалды
жағымды,бірқалыпты болуы басқарушыға байланысты
Осы жөнінде американдық көрнекті психолог маман Д.Карнеги
зерттеулерінде кісі өзге адамдармен кездескенде оған ықылас-ынтасын
білдіріп, жылы шырай білдіруі қажет дейді. Оған күле қарап, сәлемдесетін
болса, бұл сол адамның көңіл-күйін сергітіп, жан дүниесін шаттандырды.
Кімде-кім өзгелермен кездескенде ашық-жарқын сөйлесіп, аман-саулық
сұрасатын болса, бір-бірінің жан дүниесінің баюына ықпал етеді дейді. [53]
Жетекші қызметкердің, басқарушы адамның бойындағы өзіндік стиль,
даралық тәсілі өзге адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасап, әрбір істе
нәтижелі қорытындыға жету жолындағы бағалы психологиялық қасиет болып
табылады.
Гендерлік әлеуметтену процесі әр түрлі әлеуметтік және мәдени
құралдармен анықталып бағытталады. Бұл үшін әр қоғамда белгілі бір
гендерлік ролдер бар.
Гендерлік рольдер – адамдарды қоғамдағы жыныстық белгісі бойынша
бөлумен шарттастырылған рольдер. Гендерлік ролдер – бұл индивидтің жыныстық
ерекшелігі бойынша іс-әрекетті, статусты, құқық пен міндеттерді бөлу,
белгілі бір әлеуметтік күтумен анықталатын әлеуметтік, нормативтік рольдер
түріне жатады, мінез-құлықта көрнеді. Гендерлік рольдер әлеуметтену
барысында игеріледі. Олар әлеуметтенудің басты өкілдері отбасы мен мектеп
болып табылады, солардың көмегімен мінез-құлық нормалары меңгеріледі. Бала
дүниеге келгеннен бастап бала тәрбиесіне сексизм араласады. Сексизм-
адамдарды жыныстық белгісі бойынша төмендету, төмен бағалау бағыты немесе
әрекеттер.
Қыздарда белсенділікті, бір нәрсе білуге құмарлықты, тәуелсіздікті,
тәуекелшілдікті, зерттеу мінез-құлқын қолдамайды. Дәл осы қасиеттер баланың
маңызды қабілеттерін дамытудың негізін құрайды.
Отбасында ата-аналардың гендерлік стериотиптерінің ықпалымен қыздар мен
ұлдарда өздерінің қабілеттері мен жетістіктерін түрліше қабылдаудың
негіздері қаланады. Баланың өзін өзі қабылдауда өз жетістіктерінен гөрі
ата-аналардың өз балаларының қабілеттеріне қатысты артқан сенімдері
балалалар үшін аса маңызды болып табылады.
Қыз балаларды оқуға дейін- ақ өнімді өмірге, “жақсы” мінез-құлыққа,
тәртіптілікке, өз бастамаларын басып тастап отыруға үйретеді. Бұл процесс
мектептеде жалғаса береді, көптеген шетел зерттеушілері мектеп мұғалімдері
ұл балаларға көбірек назар аударатыны туралы айтады. Қыздардың кез – келген
жауабы қандай бағамен болса да қабылдана береді, ал ұл балаларға көбірек
талап қойылады, олардың дұрыс жауапты табуы мен едәуір тиімді шешім
қабылдауы талап етіледі. Одан әрі қарай жалғастыру үшін олардың жауабына
анағұрлым жоғары баға қойылады. Сөйтіп ұл балаларды жетістікке жетуге,
қиындықтарды жеңуге, талаптанудың жоғары деңгейіне жетуіне бағыттайды.
Мұғалімдердің қыз балаларға аударған назарының көлемі мен сапасы , олардың
екінші ролде екенін, сыныпта олардан да басқа маңызды адам бар екені туралы
түсінік береді.
Барлық жерде әлеуметтік норма өз дегенін істеткізеді: ер адам-“
асыраушы және қорғаушы”, әйел-“от басын сақтап қалушы”. Сондықтан да ерте
балалық шақтан қыздар мен ұлдарға мінез-құлықтың әр түрлі стильдері
әлеуметтік жапсырылады. Мәселен, ересектер қыз баланың қамқоршылдығын және
нәзіктігін мақтайды, бірақ осы қасиеттерді ұл балалардан мүлде байқамайды.
Гендерлік белгіні балаларға “ұл емессің төбелеспе!”, “қыз сияқты неге
жылайсың!”деп орнына қоямыз.
Көп елдерде қыз балалар уақытының едәуір бөлігін ата-анасына
көмектесумен, өзінен кішілерге немесе қарттарға қараумен жібереді., ал
ұлдар уақытының көп бөлігін қамқорлық пен бағып күрумен байланысты емес
ойынға арнайды, әрі мұндай кезде оларды ересектер қадағаламайды.
Әлеуметтенудің ерте кезеңдерінде қалыптасатын гендерлік асимметрияның
осындай жағдайын Д.Майерс была деп атап көрсеткен: “Гендерлік әлеуметтену
қыздарға “тамыр” береді, ұлдарға –“қанат” береді”.[44]
Кәсіби бөлушілік еңбек нарығының тиімсіздігі мен қабілетсіздігінің
басты себебі болып табылады. Осыған байланысты кәсіптік бөлінушілік, жалпы
әйел туралы әсіресе, еңбекші әйел туралы қоғамдағы көзқарасқа әсерін тигізе
отырып әйелдер үшін жағымсыз нәтижеге әкеледі. Мұндай көзқарастар, ең
алдымен, қоғамдағы әйелдің статусына, атқарып отырған жетекшілік қызметіне,
түсімдерінің деңгейіне, жанама түрде басқада көрсеткіштерге, яғни, ауру,
өлім, кедейлік, әлеуметтік және мүліктік теңсіздікке және т.б. әсерін
тигізеді.
Шетел психологиясында жыныстық рольдер стереотипіне және әлеуметтік
стереотиптерге қызығушылықтар басым болды. Жыныстық рольдер стереотипінің
табиғаты мен функциясына арналған зерттеулер әлі беймәлім күйде қалып
отырғанымен, жыныстық рольдер стереотипінің әртүрлі аспектілерімен
байланысты сұрақтарды кең көлемде зерттеудің теориялық, практикалық маңызы
зор. [48,49]
Демек, бұл кезеңде екі өрісті көрсету жеткілікті - отбасы қарым-
қатынасы және өсіп келе жатқан ұрпақтар тәрбиесі.
Жыныстық рольдер стереотипінің алғашқы зерттеулері әйел мен еркектердің
бір-біріне және өздері жөнінде көзқарастарына қатысты типтік
айырмашылықтарды қарастыру болып табылды.
1957 жылы Дж.Ман Ки және А.Шеррифстің көрсетуінше біріншіден, типтік ер
адам образы - тәртіптің, мінез-құлықтың әлеуметтік шектеусіз стилімен
байланысты ақыл-ой қабілетілігі, белсенділігі, тиімділігімен байланысты
сипаттамалар болса, типтік әйел образы, керісінше, әлеуметтік және қарым-
қатынастағы жылылық, эмоционалдық қолдауды көрсетеді. [53]
Типтік маскулиндер мен типтік феминдер белгілерінің шектен тыс
акцентуациясы негативті (жағымсыз) бояуға ие болады: яғни, ер адамдарда
типтік теріс сапалар -дөрекілік, авторитаризм, т.б., әйелдерде -
пассивтілік, формализмдік, эмоционалдылық т.б. Екіншіден, Дж Мак Кимен,
А.Шеррифс мынадай қорытындыға келді тұтас алғанда әйелдерге қарағанда
еркектерде көп әрі оң сапалар кездеседі. [48,49]
60-жылдардан бастап әйелдер мен еркек іс-әрекетінің әр саласындағы
қабілеттері, олардың кәсіби табыстарының себептерін зерттеу кең өріс алды.
П.Голдберг ғылым саласында әйелдердің өздеріне қарсылығын көрсетті,
колледждің студент қыздары ер адамдардың жазған мақалаларын жоғары
бағалаған. [53] Осындай нәтиже эксперимент барысында да алынған болатын.
Екі жыныстыларға ( әйел, еркек ) картиналарды бағалау ұсынылды. Бұлардың
кейбіреуін әйелдер, кейбіреуін еркектер салған. Бұл зерттеуде суретшілер
статустары да көрсетілді. Бірінші жағдайда –картина авторлары әйелдер мен
еркектер, басқасында - конкурс жеңімпаздары. Зерттеу қорытындысы бойынша,
еркектерге қарағанда қарағанда әйелдердің суретшілік саласында қабілеті аз
болып келетіні анықталды. К.Доудың көрсетуінше іс-әрекеттегі табыс пен
сәтсіздік әртүрлі түсіндіріледі. Ер адамның жақсы орындаған жұмысы оның
қабілеті мен тұрақтылығының салдары деп түсіндіріледі, ал дәл осындай
нәтиже әйелдерде олардың күш –жігерімен кездейсоқ сәттілігімен,
тұрақсыздығының салдары деп түсіндіріледі. [22]
С.Кислер әйелдер мен еркектердің тәртіптерін түсіндіруде қабілет
пен күш-жігер әртүрлі бағалануы мүмкін дегенді айтады. [53]
Тұлғааралық өзара әрекетте және жеке жоспарда жан-жақтылық әйелдер
үшін теріс фактор болып табылады. Әйелдер мен еркектер өз топтарынан жан-
жақты дамыған әйелдерді шығарып тастайды. Авторлар алынған қорытындыны
талдауда әйелдердің жоғары жан жақтылығы стереотипке кедергі келтіреді. Бұл
кезде қарама-қайшылыққа жауап беретін тәсілдер пайда болады.
1. стереотиптердің өзгеруі,
2. жан-жақтылық түрлілігі,
3. жан-жақтылығы жоғары әйелдерді топтан шығара отырып, қарама-
қайшылықты нақты түрде жоюға тырысу.
Соңғы екеуі тек экспериментте емес, өмірде де қолданылады, жарыста
әйелдің жеңілісі Р.Хаген, В.Каганның айтуынша, өзін-өзі бағалауды
төмендетеді. Нағыз еркек әйелді ұға білуі керек деген дәстүрлі батыс
мәденитінің жазылмаған жормаларына сай болады. [28]
Соңғы келтірілген зерттеу-жыныстық рольдер стереотипін түсіндіруге
бағытталған. Мұны зерттеу тек оның мазмұнын ғана емес, функциясын
түсіндіруге міндеттеледі.
Зерттеушілердің пікірінше, функциялардың бірі-ақталу және жыныстар
арасындағы теңсіздік.О.Лиридің айтуынша америка қоғамында бір әлеуметтік
жағдайдағы, жасы сай еркектерге әйелдердің басшылық жасауына қарсы
қолданылатын заң бар. [19] Сондай-ақ ол жыныстық рольдер стереотипі
арасындағы байланыстармен өндірістік қызыметте әйелдер қозғалысының
кешеуілдеуін көрсетеді. Жұмыста әйелдердің мынадай бағдарлары қажет,
әйелдерді қарым-қатынас пен эмоционалдық кезеңдері қызықтырады. Көбіне
оларға ақыл-ойды көп қажет етпейтін жұмыстар ұнайды. Олар өзіндік
белсенділікті бағалайды.
Дж.Хантер әйел образының ерекшелігін талдай келе, мынадай қорытындыға
келеді бұл образ тұтастай алғанда толық емес құндылықты. Әйелдер
эмансипациясы процесі элеуметтік әсерлермен байланысты. Мысалы Рим
империясының құлауының басты бір себептері- әйелдер эмансипациясы.
Дж.Хантердің айтуынша қазіргі кезде жыныстық рольдер стереотипінің
мазмұнына христиандық дәстүр үлкен әсер етті. Ол әйелдерді зұлымдықтың көзі
деп көрсеткен. [53]
Зерттеудің арнайы саласы, мамандардың айтуынша, жыныстық рольдер
стереотипінің қорғану және ақталу функциясы нақты көрінетін көрінісі –бұл
зорлықты зерттеу. Бұл мәселені кеңінен зерттеу 70-жылдарда орын алды,
Г.Филдтің айтуынша, еркектердің құрбандарға жауапкершілігі жоғары. Олардың
айтуынша зорлық көрген әйел бойындағы адам қызықтырар қасиетін жоғалтады.
[19,20,53]
С.Канекар жауапкершілік түсінігін екі аспектіде көрсетеді зорлау
фактісінің ықтималдығы (каузальды аспект) және күнәні мойындау (моральды
аспект). [53]
Осы аталған зерттеу нәтижелері мынаны көрсетті.
1.құрбандыққа шалындған адамның сыртқы пішіні (киім киісі, жүріс-
тұрысы, т.б.)
2. тұрмыс құрған әйелдерге жауапкершілік, жоғары дәрежеде кінәні
тағайындайды.
3. жәбірленушінің жағымды қылықтары зорлау ықтималдығын жоғарылатады.
4. ер адамдарға қарағанда әйелдерге деген бас бостандығынан айрылудың
ұзақ мерзімді уақыты беріледі.
Жыныстық рольдер стереотипі бір мезгілде әйелдер үшін қорғану
функциясын, ал еркектер үшін ақталу функциясын орындайды.
Кейінгі кездері жыныстық рольдер стереотипінің басқа да функцияларын
зерттеу мәселелері кеңінен талқылануда. Олар мынадай реттеушілік
(регулятивті ), түсіндірмелі, тасмалдаушы (транслятивті). Бұл түсінік
адамның танымдық-эмоционалық сферасын суреттеуге ғана емес, адамның
тәртібіне де қолдануы керек.
Табиғи эксперимент әдісі бойынша әйелдер мен еркектердің қызыл жарықпен
( бағдаршамның) жолдан өтуде жол қозғалысының ережесін бұзуда
айырмашылықтың бар екені көрінеді. Әйелдер қызыл жарық бойынша жолдан сирек
өтеді.
Сондай-ақ, жыныстық рольдер стереотипінің ретраксляционды функциясын
зерттеу кеңінен өріс алды, Г.Тәжфел мен Дж.Тернер жыныстық рольдер
стереотипінің түсіндірмелілігіне зерттеу жүргізген. Бұл теорияда бір топ
құрамындағы тұлға-аралық ерекшеліктерді, әлеуметтік стереотиптерді талдауға
көп көңіл бөлінген. К.Гизичидің ойынша, әйелдер мен еркектердің бір
әлеуметтік топ ретінде қарастырылуы қажет. Олар әлеуметтік статусқа ие,
жоғары статусты топтар жан-жақтылық және экономикалық табыспен
түсіндіріледі. Төмен статусты топтар гуманизм тұрғысынан түсіндіріледі.
[19,20,22,53]
Демек, біріншіден, шетел психологиясында жыныстық рольдер стереотипінің
30 жыл, бойы зерттеуі сапасы жағынан өзгерді. Алғашқылары стереотиптің
басты мазмұнды ерекшеліктерін суреттеумен шектелсе, әріқарай оның қызметі
мен табиғатын түсіндіру іске асты. Бұл стереотиптердің кей модельдерінде
негізгі детерминанты танымдық фактор, ал кейбіреуінде- әлеуметтік фактор.
Екіншіден, шетел жұмыстарында жыныстық диморфизмге негізделген жыныстық
айырмашылықтар мәселесі толық зерттелмеді.
Алғашқы міндет стереотиптің қаншалықты сәйкестігі, дұрыстығы қателігі.
Ғылыми зерттеу түсіндіруінің 3 деңгейі бар биологиялық психологиялық,
әлеуметтік. Жыныстық рольдер стереотипі әлеуметтік және мәдени тарихи
факторлары мен психологиялық ерекшеліктеріне сай жыныстық диморфизм
нәтижесі ретінде түсіндіріледі.
Үшіншіден, жыныстық рольдер стереотипінің мазмұнын анықтауға арналған
әлеументтік контекст мәселелерін батыс зерттеушілерінің ішінде әйел
ғалымдар көп зерттеген. Бұл мәселеге байланысты психолог, этнограф И.Эйби-
Эйбесфельдтің пікіріне тоқталсақ.Әйелдер мен еркектердің тумысынан бар
айырмашылықтарын қарастыру керек. Бұл адамның шектеулігінен еркіндік алуына
көмек береді.[22]
Төртіншіден, бұл шолудың ішінде қарастырылмаған мәселе-жыныстық рольдер
стереотипінің салыстырмалы – мәдени зерттеулері.
Жыныстық рольдер стереотипінің сапалы мазмұны және олардың әртүрлі
типтегі функцияларының үйлесімін аңғаруға болады алынған материалдар ғылыми
тұрғыдан қорытынды жасауға жеткіліксіз болады. Бұл салада теориялық және
практикалық зерттеулер қажет.
Типтік маскулиндер мен типтік феминдер белгілерінің шектен тыс
акцентуациясы негативті(жағымсыз) бояуға ие болады: яғни, ер адамдарда
типтік теріс сапалар -дөрекілік, авторитаризм, т.б., әйелдерде -
пассивтілік, формализмдік, эмоционалдылық т.б. Екіншіден, Дж Мак Кимен,
А.Шеррифс мынадай қорытындыға келді тұтас алғанда әйелдерге қарағанда
еркектерде көп, оң сапалар кездеседі. [3,43,49] Феминділік - құрылымы
сапалары – пассивті сезімнің көр түрлілігі,эмоцияларды көрсету және оларды
өзгелермен бөлісуге тырысу. Ер адамның іс-әрекеті маскулиндік
конструктісінде бейнеленген. Оның сипаттамасы – физикалық және
инттелектуалды белсенді болуға, эмоционалды жақтарын көрсетпеуге тырысу.
Ер адамдар мен әйел адамдардың сапалық бейнелері:
Ер адам Әйел адам
Агрессивті Нәзік
Басым Әдепті
Тәуелсіз Дөрекі сөздер айтпайды
Эмоциясын жасырушы Өзгелердің сезімін түсінеді
Математика мен ғылымды сүйеді Жақсы, тартымды сөйлеседі
Іскер Өз бет әлпетімен айналысады
Әлемді қалай меңгеру керектігін Өнер мен әдебиетт бағалайды
біледі Қорғауды қажет етеді
Шешімді тез қабылдайды
Еркек жыныстылардың мүдделері мен бейімділіктері көбіне ұл, жасөспірім,
бозбаланың тікелей міндеттеріне кірмейтін, олардан шалғай жатқан заттар мен
құбылыстарға бағытталады. Ерекек жыныстылардың бөгде істерге көп алаңдап,
өз ісімен айналыспауы осыдан келіп туады. Ер адам мен оның тұрмыс аясы –
адамдар арасындағы қарым –қатынастар , айналадағы объектілер кішкентай
кезінен – ақ қыздардың назарында болса, ұлдардың назары көбіне шалғай
объектілер мен құбылыстарға ауады. Қыздардың өздері туралы мағұлматының
жақсы болуы, өздері мен басқалардың сырт келбеті мен мінез-құлық
ерекшеліктеріне көп көңіл бөлуі, адамның жан дүниесіне деген зор ынтасы,
адамның сезімі мен тебіреністеріне сезімталдығы осыған байланысты. Олардың
ұлдарға қарағанда күнделік жүргізуі үш – төрт есе жиі кедесетіні
кездейсоқтық емес.
Дегенменде, ер адам жынысының психологиялық ерекшеліктері балалық
шақтан –ақ біліне бастайды. Ұл, жасөспірім, бозбаланың өсуіне қарай
мұндай ерекшеліктер айқындалып, өзіңдік сипат алады. Әрбір нақты жағдайда
тәрбие олардың айқындалуына және дамуына немесе, керісінше, бәсеңдеуіне
себепші болуы мүмкін: мұндай бәсеңдеу әсеріне ағзаның төзімділігі түрліше
болады: кейбір ұл, жасөспірім, бозбалалар айналағылардың ықпалына
қарамастан, ер адамның жынысына тән қасиеттерге ие болды, екінші
біреулері басқалардың ықпалына беріліп, олардың мінез-құлқы құрбы –
қыздарының мінез –құлқына аса өзгеше бола қоймайды. Жыныстық
психологиялық ерешеліктердің салыстырмалы сипаты болатынын да ескеру
керек: жалпы адамзатқа тән белгілер, қабілет, қасиеттер едәуір ауқымды
болады да жыныстық ерекшеліктерден басым түседі, сондықтан ер адамда
немесе әйел адамда жыныстық психологиялық ерекшеліктердің кейбіреулерінің
басымдығы туралы ғана айтуға болады, бұл жерде мұндай басымдылық,
біріншіден, белгілі бір жыныс өкілдерінде әлде бір қасиеттің басқаларынан
артық болатынын, екіншіден, осы қасиет ер адамда да, әйел адамда
кездеседі, олардың біреуінің бойында осы қасиеттің өте айқын көрінетінін
байқауға болады.
Демек, бұл мәселе гендерлік теңдік, әлеуметтік әділеттілік және
экономикалық тиімділік мәселесін толғандырып жүрген саясаткерлер мен
заңгерлер тарапынан үлкен назар аударуды талап ететін, еңбек нарығында жиі
байқалатын мәселелердің бірі болып табылады.
Жыныстық айырмашылық бойынша кәсіптік бөлушілік мәселесін қарастыратын
теорияларды үш бағытқа жіктеуге болады.
1.Дәстүрлі емес теориялар;
2.Бөлуге (дискриминация) бейім теориялар;
3.Гендерлік немесе феминистік теориялар.
Дәстүрлі емес бағыт. Дәстүрлі емес бағыт тұрғысынан келу, еңбек
нарығына шыға отырып жалданушы жұмысшылар жоғары ақылы жұмысты іздейді.
Таңдау жасауда олар өздерінің бәсекелестік артықшылықтарын (яғни, өзінің
білімін және кәсіптік тәжірибесін), шектеулерін (мәселен, кішкентай баланың
болуын) және жұмыстың ұнауын ескереді. Ал жұмыс беруші еңбектің өнімділігін
едәуір жоғарлату мен өндірістің шығынын азайту арқылы едәуір жоғары түсім
түсіруді көздейді. Бірақ нарықтық бәсекелестік пен нңбек нарығының
тиімділігі жағдайында, олар жұмысшыларға еңбек өнімінің төменгі шегіне сай
жалақы төлейді.
Дәстүрлі емес бағыт бойынша әйелдердің ер адамдарға қарағанда
адамзаттық капиталы төмен; әйелдердің ер адамдарға қарағанда еңбек нарығына
шығуы да төмен (білімділіктің төмен деңгейі және нарықта сұранысқа аз
түсетін мамандық), сонымен қатар еңбекпен айналысу уақытының ұзақ еместігі
(тұрмысқа шығуға, бала туу және оны өсруге , бағы басқа да отбасы
міндеттеріне орай жұмыста үзілістердің болуы, осының салдарынан кәсіптік
тәжірибенің аздығы). Демек, осы бағытқа сәйкес әйелдердің ер адамдардан
еңбек ақы деңгейі бойынша тұрақты түрде қалыс қалып отыруы әйел еңбегінің
өнімділігінің төмендігін түсіндіреді.
Сонымен қатар әйелдердің белгілі бір кәсіпті және іс-әрекеттің түрлерін
таңдау оның білімділігімен және кәсіптік тәжірибесімен түсіндіріледі.
Білімнің мамандық таңдада қаншалықты әсер ететінін түсіндіріп жатудың аса
қажеттілігі жоқ.
Дәстүрлі емес теориялар, сонымен бірге, әлемнің барлық мемлекеттерінде
әйелдер бала үшін, оның тәрбиесі үшін және үй жұмысын орындау үшін негізгі
жауапкершілікті атқаратынын ерекше бөліп көрсетеді. Осндай отбасы
міндеттеінің болуы әйелдердің кәсіптік еркектерге қарағанда тәжірибесінің
аз болуына әкеледі , себебі тұрмыс құруына немесе бала тууына байланысты
еңбек әрекетін біржолата тоқтатуға немесе уақытша тоқтатуға тура келеді.
Теорияға сәйкес бұл жағдайлар әйелдер еңбек нарығында жасатын еңбектің
тиімділігіне ықпалын тигізеді.
Бірақ, мұндай теориялық көзқарасты түсіндірудің жалғыз жолы ретінде
қабылданатын болса, онда көптеген басқа да мәселелер туындайды. Біріншіден,
соңғы жылдары әйелдердің кәсіби бағдарлануға қатысуы күрт өсті. Бұл
қорытындыны әсіресе, еңбекпен қамтылудың жасқа сәйкес өскені дәлеледейді.
Екіншіден, некеге отыру жасының өсуіне орай, бала туу көрсеткішінің
төмендеу мен уақытты үнемдейтін тұрмыстық техникаларды қолдану
көрсеткішінің өсуіне сәйкес көптеген елдерде үй жұмысының көлемі едәуір
түсті. Үшіншіден, жер жерде әйел адамдарға жүктелетін үй шаруашылығының
мөлшерінің өсуі, әйелдердің көпшілік бөлігінің үнемі жұмыс істеп, өмір сүру
үшін табыс табуына мәжбүрлейді. Осы өзгерістердің бәрі әйелдердің неғұрлым
көбірек тәжірибе жинай бастауына әкеледі. Дәстүрлі емес теорияға бойынша,
уақыт өте кәсіпке және іс-әрекет түрлеріне қатысты жұмысшы әйелдерге деген
көзқарастарда мәнді өзгерістер болады. Дегенмен де, жоғары да талған
өзгерістерге қарамастан жыныс белгісі бойынша кәсіби сегрегация әлемнің қай
аймағында болмасын жоғары деңгейде қалып отыр, әйткенмен де соңғы екі
онжылдықта көптеген елдерде (әсіресе дамыған мемлекеттерде) оның төмендеу
тенденциясы байқалады.
Бөлуге (дискриминацияға) бейімділік теориясы.
Беккер ұсынған теориялық модельдің әлсіз жері бар. Әйелдер мен
еркектердің білімі мен кәсіптік дағдыларында едәуір ұқсастықтар бар.
Сондықтан кейбір жұмыс берушілер бөлуге бейім болсада, қай мамандықта да
екі жыныс өкілдері кеңінен танымал болуы қажет болуы мүмкін. Бірақ
практикада жағдай басқаша болуы ықтимал. Айырмашылықтардың орнын
басатындарының моделі неоклассикалық бағыт шеңберінде жасалған.Оны
әйелдердің неліктен белгілі бір мамандықтарды ұнататынын және неге әйел
мамандықтарында еңбек ақысы ер адамдарға қарағанда төмен деңгейде болатынын
түсінуге болатын негізгі түсіндіруші модель деп санайды. Осы модельге
сәйкес әйелдер жағымсыз және қауіпті жұмыстардан қашқақтайды, қолайлы еңбек
жағдайы бар, сонымен қатар қомақты әлеуметтік жеңілдіктері бар, яғни
медициналық сақтандыру, ясли және бала бақшамен қамтамассыз ететін
мамандықтар мен жұмыстарды мамандықтарды қалайды. Әдетте, қолайсыз жағдай
мен зиянды еңбек жағдайы бар мамандықтардан қашқақтау моделі негізгі
отбасының асыраушысы қызметін ер адам атқарып, әйелдер қосалқы роль
атқаратын жағдайларға тән болады. Әйел адамдардың мамандықтарының ақшалай
жұмыс ақысының деңгейінің төмен болуы, осы мамандықтардағы кейбір
жеңілдіктердің болуымен орнын басады деп түсіндіріледі. Мұндай дәлел
кебір мәдени таптаурындар әйелдер жұмыс істейтін кейбір мамандықтар
шеңберін едәуір шектейтін елдер үшін ішінара әділетті болуы мүмкін. Сонымен
бірге егер әйелдердің көпшілігі жұмыс істейтін және отбасының негізгі
асыраушысы болатын елдерде мұндай пікірмен келісу оңай емес. Әрі тек
әйелдерге тән мамандықтардың көпшілігінің (мәселен, даяшы, сатушы, тігінші)
жалақысының аздығын жұмыстың тартымдылығымен деп түсіндіру өте қиын.
Кәсіптік бөлінудегі себептері мен өмір сүру механизмдерін
түсіндірудегі классикалық емес теорияның қосқан үлесін бағалай отырып, осы
теориялық бағыттар, бір жағынан, адамзат капиталының сипаты мен
тәртібіндегі және екінші жағынан, еңбекті бағалау деңгейіндегі ер адамдар
мен әйел адамдардың айырмашылықтарының өзара байланысын анықтап бергенін
атап өту керек.
Бұл айырмашылықтар әйелдердің еңбегінің өнімділік деңгейіне жағымсыз
ықпал етеді және олар жалданатын мамандықтар аясын шектейді.
Сондықтан, неоклассикалық теория еңбек нарығымен байланысты емес
факторларға әлеуметтік саясат құралдары арқылы ықпал етуді ұсынады. Мұнда
білім беру, отбасы саясаты, отбасын жоспарлау және үй шаруасын ер адам мен
әйелдер арасында теңдей бөлу сияқты факторлар айтылып отыр. Еңбек
нарығындағы саясатқа байанысты болса, онда осы салада әйелдердің
адамзаттық капиталын көтеруге ықпал ететін, әсіресе, әйелдерге тән емес
мамандықтар бойынша білім беру мен дайындау арқылы; Кәсіби және отбасылық
міндеттердің үйлестіруде көмек көрсету, оның ішінде балалрды тәрбиелейтін
мектепке дейінгі мекемелер жүйесін ұйымдастыру арқылы; Әйелдерді жалдау
барысында жанама түрде бөлуге жеткізбеуді қамтамасыз ететін заң актілерін
жетілдіру.
Кәсіптік іс-әрекеттегі феменистік және гендерлік теориялар.
Гендерлік теорияның негізгі алғышарты еңбек нарығында әйел статусы,
әйелдің отбасында бағынушы қалыпта болуының және қоғамдағы патриархаттық
ұйымның бейнесінің нәтижесі болып табылуында. Барлық қоғамда үй шаруасын
орындау және баланы күту әйелдің басты міндеті және жауапкершілік аймағы
болып есептеледі; отбасының асыраушысы қызметін атқару ер адамның міндеті
мен жауапкершілік аймағы ретінде қарстырылады.
Патриархаттық әлеуметтік ұйым шеңберінде міндет пен жауапкершілікті
бөлуге маңызды назар аудару әйелдердің ер адамдарға қарағанда еңбек
нарығына аз адамзаттық капиталмен шығатынын түсіну үшін маңызды, оның
себебі әйелдер еңбек нарығында сұранысқа түсетін кәсіптік дағдыларды
игеруге қажеттіліктері аз болады деп санау қабылданаған. Еңбекті гендерлік
бөлу және патриархаттық әлеуметтік ұйым неліктен ұзақ еңбек жылдарында
әйелдер адамзаттық аз капитал жинайтынын түсінуге мүмкіндік береді, оның
басты себебі, олардың көпшілігі шұғылдану аймағынан ерте кетсе, басқалары
отбасы жағдайларына байланысты еңбек стажын бірнеше рет үзуге мәжбүр
болады.
Жыныстық айырмашылығы бойынша бөлу мәселесін түсіндіруде гендерлік
теория үлкен үлес қосты, олар “әйел” мамандығының сипаты мен әйелдерге және
олардың кәсіби қабілеттеріне қатысты мәдени стереотиптердің өзара тығыз
байланысты екенін көрсетіп берді.
Гендерлік стереотип – бұл еркек пен әйелдің эмоционалдық әшекейленген
бейнесі. Мұндай стереотип адамның өмірінің барлық аясында байқалады: өзідік
сана сезімде, адамдар арасындағы қарым-қатынаста, топаралық өзараәрекетте.
Олар өте тұрақты. М.Джекмен және М.Сентер гендерлік стереотип нәсілдік
стереотиптерден де күшті деп атап көрсеткен. [3,9,20]
Гендерлік стереотиптердің үш түрі бар. Бірінші тобына маскулиндік-
феминдік стереотиптер жатады. Еркектер мен әйелдерге нақты әлеуметтік
–психологиялық сапалар мен тұлға қасиеттері, мінез-құлық стильдері
жапсырылады. “Еркектік” (маскулиндік) немесе онымен бірдейлердің бәрі
жағымды, маңызды, үстем, тиімді, рухани, мәдени, белсенді-шығармашылық деп
саналса, “әйелдік” (феминдік) жағымсыз, сезімдік, тәндік, күнәхарлық,
табиғи, белсенді емес, тиімсіз деп сипаттаалады.
А.Маслоу “еркектік”, “әйелдік” ұғымдары ашуға тиісті құбылыстың негізгі
мәнін ашпайды деп есептеді. А.Маслоу, бұл ұғымдар тек адамды шатастырады,
себебі қоғамда тек еркекке тән сапаларды кейде әйелдердің көпшілік
бөлігінен немесе керісінше көруге болады,- деді. [37] Осндай қалыптасып
қалған стереотиптердің негізінде адамдар арасында қарым-қатынас орнайды,
және жынысына сәйкес талаптар қойылады.
Гендерлік стереотиптердің екінші тобы отбасылық және кәсіптік
рольдердің жынысқа сай бекітілуімен байланысты. Әйелдерге едәуір маңызды
әлеуметтік роль үй күтушісі, ана ролі деп саналады. Әйелге үйді, бала тууды
таңады, отбасындағы қарым-қатынас үшін жауаптылықты жүктейді. Неміс тілінде
әйелдің әлеуметтік ролі туралы стереотиптік түсінікті бейнелейтін төрт “К”
туралы мәтел бар. Ол былайша аударылады: “асхана, шіркеу, бала, көйлек”.
Еркектерге қоғамдық өмірге араласу, кәсіби жетістік, отбасын қамтамасыз
етуге жауаптылық таңылады.Еркектерге тән негізгі әлеуметтік рольдер осы
кәсіби рольдер.
Гендерлік стереотиптердің үшінші тобы еңбектің ерекшелігімен
байланысты. Дәстүрлі көзқарасқа байланысты әйелдердің еңбегі орындаушы,
қызмет көрсетуші сипатта болуы тиіс, іс-әрекеттің экспрессивті аясының
бөлігі болуы қажет. Әйелдер көбінесе сауда, денсаулық сақтау, білім беру
саласында жұмыс істейді. Ер адамдар үшін шығармашылық және жетекшілік
жұмыстар мүмкін, олардың еңбектері іс-әрекеттің инструменталдық аясымен
анықталады. Ғылыми тәжірибеде осылайша гендерлік рольдерді бөлу
Т.Парсонстың және Р.Бейлстың еркек пен әйел ролдерін құрылымдық -қызметтік
тұрғыдан ажыратуды қарастыратын жыныстардың өзара толықтыруы концепциясында
дәлелденген. Осы көзқарасқа сай қазіргі отбасында ерлі-зайыптылар екі әр
түрлі рольді орындауы тиіс. Инструменталдық роль отбасы мен сыртқы әлем
арасындағы байланысты орнатумен айналысса; экспрессивті роль бірінші
кезекте балаға қамқорлық жасау мен отбасындағы ішкі өзара қарым-қатынасты
реттеуді көздейді. Т.Парсонс пен Р.Бейлстің ойынша әйелдің бала туу және
оны бағу қабілеті олардың экспресссивті ролін анықтайды, ал еркек мұндай
биологиялық қызметті орындай алмайды сондықтан олар инструменталдық рольді
атқарушы болады. [5,18]
Үйленгеннен кейін жанұядағы ролдер мен міндеттердің бөлінуі шартты
түрде қалыптаса бастайды. Әйел – “жақсы” және “феминді” болуға талпына
отырып, мідеттің көп бөлігін өзіне алады. Бірақ та бұл жағдайда шартты
екіншілік стандарт тиімді болып табылмайды. Жанұя істеріндегі тең емес
жағдайлар әйелді неғұрлым тезірек қажытта бастайды. Алайда, еркекке
ролдерді осылайша бөлу объективті түрде тиімді, бірақ та сонымен қатар ол
әйелдердің белсенді және еркектік пассивті қалпын көрсетеді. Ал бұл өз
кезеңінде ерекекті психологиялық дискомфортқа әкеледі. Бұл жағдай жанұяда
бала пайда болған кезде тіпті күрделене түседі. Кеңестік сияқты шетел
зерттеулері де, мұнан соң ерлі-зайыптылардың неке қағаттануы төмендей
бастайды, себебі, балалардың өмірге келуі ерлі-зайыптыларды мәнді
шартталған қалыпқа әкеледі, яғни әйел өз қалауымен жанұямен, үймен
байланысты әйелдің қызметтер мен міндеттерді орындайды, ал күйеуі – көбіне
жұмыспен байланысты еркек ер істерімен айналысатындығын көрсетеді. Некенің
қанғаттануының төмендеуі белігілі бір ерекше әйел сапаларын қажет етпейтін
бала 3-4 жасқа толғандағы уақытты ең жоғары деңгейге жетеді. Бұл кезеңде
балаларға қарау уақыты аяқталады және әйелге қос жүктеме арттырылады.
Өзінің қалауынан тәуелсіз ол жұмысқа шығуына міндетті және де үйдегі
көпшілік басым жұмыстарды орындауы да жалғаса береді. Әрине мұндай жағдай
әйелді қанағаттандыра алмайды және жұмысқа шығу олардың маскулинтті
бағдарын жоғалтады, сонымен бірдей белсенділіктің өсуі мен жанұялық
жағдайдың өзгеруіне қажеттілікті реттей бастайды. Бұл мәселені шешудің бір
ғана жолы – еркекті жанұя ісіне белсенді араласуы. Бірақ оның қалпын
былайша түбегейлі өзгерту бірқатар факторларға байланысты қиынға түседі: ұл
баланы жанұя ісіне белсенді қатысуға дайындамау, инерцияны басымдылық ету
оңай болмай отырған, жанұяда қалыптасқан ролдер мен міндеттер; әлеуметтік
жағдайы толығынан қарастырсақ, жұмыс (әсіресе ер адамның жұмыстары) жоғары
бағаланады, сондықтан ерекектің жанұяға шамадан тыс немесе қайта бағытталуы
қиын болады. Кеңес беруші практик тәжірбие көрсеткендей басқа нұсқау
неғұрлым кең таралған болуы кездейсоқ нәрсе емес, күйеуі әйелін қысымнан
сақтай отырып, неғұрлым көп пассивтіліктің жоғарылауына икемдене бастайды,
ал әйел анағұрлым қатал және директивті бола бастайды. Нәтижесінде жанұяда
белсенді әйел, пассивті күйеу пайда болады, көпшілік әйелдер мен
еркектердің мінез-құлықпен іс-әрекетінің шартты үлгілеріне бағытталу
жағдайы жанұялық жетістікітің өсуіне әкелмейді. Адамның кәсіптік іс-
әрекетіндегі жыныстық –ролдік ерекшеліктерінің көрінуін талдау негізінде
еңбек түрі, әсіресе, жұмысшылардың сапасы қоғамның әлеуметтік және
экономикалық ерекшеліктерімен детерминерленгендігін есте сақтау маңызды.
Осыған байланысты нарықтық және дерективті-орталықтанған экономиканың
жұмысшылары, қызметкерлері үшін қажетті болып табылатын сапаның
айырмашылығы туралы мәліметтер: бірінші жағдайда бұл жеке жауапкершілікке,
белсенділікке, рационализмге т.с.с.өткінші жағдайда ұжымдық
жауапкершілікке, орындаушылыққа, еңбекке, инструменталды қатынасқа
бағытталған. Біздің қоғамға тән қос стандарттың шарттылығы мен әсері
туралы жоғарыда аталып өтті. Осы факторлардың, әйелдің кәсіптік қызметіне
әсері өте үлкен мөлшерде еркектерден басымдылық етеді. Біздің еліміздегі
жұмыс істейтін әйелдер 51,4% құрайды.
Әйелдің өз еңбегінде қатынасына әсер ететін келесі маңызды атап өту
керек: бірқатар авторлар мен алынған мәліметтер өз қызығушылығымен жұмыс
істейтін дәл осындай еңбек ақысын алатын әйелдермен салыстырғанда жанұяның
қаржылық жағдайы оларға тіпті жұмыс істемеуге мүмкіндік береді. Өзін және
жанұясын қамтамасыз ету үшін еріксіз жұмыс істейтін әйелдер өзінің кәсіптік
қызметінде аз қанағаттанатыны туралы куәландырады. Сонымен қатар егер әйел
жұмыс істей отырып, мұнымен қоса кәсіптік қызметпен айналысса, бұл оның
эмоционалды фонымен өзін -өзі бағалауын жоғарлатады және неғұрлым нәтижелі
және тиімді болады. Біздің қоғамдағы әйелдер еңбегінің ішкі түрткісі
қандай? Кейбір мәліметтер бойынша зерттелген 40% әйелдер ақша үшін ғана
жұмыс істейді. Екінші еңбек ішкі түрткісінің кең таралуы бойынша, ұжымда
болу тілегі болса, тек үшіншісі ғана кәсіптік қызметті құрау қызығушылығы
екен. [15,18,31]
Осылайша біздің еліміздегі еңбек нарығы өндірісіндегі адамның кейбір
орташа жұмыскердің жыныссыз типін есептей отырып, әйелге де, еркекке де,
жыныстық ұқасастықты іске асыру үшін ешқандай мүмкіндіктер берілмейді. Осы
жұмыста біздің мәдениетіміздегі тұлғаның өзін -өзі іске асыруына жыныстық
ролдік әлеуметтенудің тәжірбиесінде жинақталған небары екі негативті әсерді
қарастырдық.
Олардың саны көбейіп кетуі сөзсіз. Алайда, біздің көзқарастарымызы
бойынша, бұл бізді шетел мәліметтерімен тікелей салыстыру мүмкіндігінен
айыратындай, бұл саладағы мәдениет ерекшелігі әлде қайда жоғары
болғандықтан, жеке зерттеулерде де психологиялық практикалық ұсыныстарда да
жыныс категориясын қалпына келтіру шұғыл қажеттілігін куәландыратын толық
тізім емес.
Бұл теория әлеуметтік-антропологиялық және психологиялық мәліметтердің
ортақ жүйеге келуіне ықпал етті. Бірақ феминистік сын инструменталдық пен
экспрессивтіліктің негізіне, эмирикалық және тұрмыстық тұрғыдан алғандағы
табиғи жыныстық айырмашылық емес, әйел мен еркектің даралық өзін-өзі дамыту
мен өзін -өзі өзектендіруге мүмкіндік бермейтін әлеуметтік нормалар
жататынын дәлелдеді. [48,49]
Гендерлік стереотиптер әр түрлі тарихи кезеңдердегі, әр түрлі
мәдениеттердегі жыныстық айырмашылықты қабылдау мен түсіну және сонымен
қатар ғасырлар бойы сақталған еңбекті бөлу негізінде қалыптасқан. С.Фаррел
мен Д.Лорбер пікірінше қоғамда еркек пен әйелдің әлеуметтік ролдерінде
жыныстық айырмашылық болған және ол гендерлік теңсіздіктің тууына түрткі
болған. [28]
Гендерлік стереотиптер әйел мен еркек арасындағы қарым-қатынста
генералдық келісімшарт болуы қажет. Дж. Пани мен Т.Пакер ойынша гендерлік
стереотип тұлғааралық және топаралық өзара қарым-қатынаста және
ынтымақтастықта жағымды әрекет етеді. Мәдени стереотиптер бір жағынан
тұрақты көзқарасты қалыптастыру үшін, екінші жағынан қоғам дамуын бөгемеу
үшін бір мезгілде регидті әрі иілмелі болуы қажет. [25]
Гендерлік стереотиптер әйелмен еркектің өз мүмкіндіктерін толығымен
жүзеге асыруға кері әсер етуі, даралықтың дамуына кедергі болуы мүмкін.
Гендерлік стереотиптерге бағыну әдетте борыш механизмімен байланысты
болады. К.А.Абульханова – Славская пікірінше, егер іс-әрекет борыш сезімі
негізінде орындалса, онда ешқандай өзін -өзі өзектендіру, өз мүмкіндіктерін
ашу мүмкін болмайды. Мұндай жағдайда тұлғалық мүдделер ескерілмейді, “Мен”
сезімі жоғалады, тәуелділік пен бағыныштылық қалыптасады. Осындай өзін-өзі
түйсіну және өзі-өзі қабылдау өзін өзі жария ету мен еркін таңдау
идеяларына сәйкес келмейді. [2]
Попова гендерлік стереотиптердің адамның кәсіп таңдауына әсер ететіні
туралы айтады. Әдетте екінші сыныпта балалардың барлығында кәсіпке деген
қызығуында гендерлік стереотип байқала бастайды. Көптеген қыздар астроном,
палеонтолог, елші мамандығы туралы армандайды. Балалық шақтағы дамудың
барлық кезеңінде дарынды қыздар барлық пәндер бойынша жетістіктерге жетуде
ұлдардан асып түседі.
Жеткіншектік кезеңде қыздар таңдаудың алдында тұрады: өзінің қабілетін
одан әрі дамыту немесе өз тобына қабылдануға деген қажеттілікті
қанағаттандыру. Айналадағыларға деген сезімталдықтың жоғарылығынан кейбір
қыздар қазіргі қоғамдағы әйел туралы түсінік қандай екенін ерте түсінетін
болады. Сондықтан қыз балалар математикамен, физикамен, химиямен байланысты
емес мамандықтарды таңдайды. [28]
Осындай құбылыс жоғары мамандандырылған және жоғары төлемақы төлейтін
мамандықтар тізімінен болашақ мамандықты таңдаудың шектелуіне әкеледі.
Демек, гендерлік стереотиптер тек өмірге ғана әсер етіп қана қоймайды,
олар мамандық таңдауға да әсерін тигізеді. Мамандықтар алуан түрлі: ер
адамдарға тән және әйелдерге тән мамандықтары бар. Бұл мамандықтар
адамдарға белгілі бір талаптар қояды: тәжірибе, дағдылар,тұлғалық
мінездемлер және т.б.
Әйелдер мен еркектер мамандығы туралы түсініктер – гендерлік
стереотиптердің өмір сүретінінің жарқын бейнесінің бірі. Кәсіби
біліктіліктің жоғары деңгейіне жету гендерлік тұрғыдан қарастырылады:
көптеген зерттеушілердің зерттеу нәтижесі жоғары біліті әйел әлеуметтік
қолдауды еркектерден де емес, әйелдерден де емес алмайтынын
көрсетеді.Әйелдердің бікіктілік деңгейі мен тұлғааралық өзара әрекет
типінің байланысын анықтай отырып білікті әйелді жағымсыз бағалаудың басым
түсетінін мойындау қажет. Кооперацияда да , бәсекелестік жағдайда да оларды
әйелдер де , еркектер де өз тобынан шығаруға тырысқан. Білікті еркек үшін
білікті әйелдің жетістіктері еркектік өзін өзі бағалауын төмендетуі мүмкін,
себебі бұл батыс мәдениетінің нағыз еркек өзінің іскерлік сапалары жағынан
әйелдерден басым болуы қажет деген гендерлік стереотиптеріне қарсы келеді.
Зерттеу нәтижелері әйел-жетекшілер басшылық жасауға қажетті көптеген
қасиеттер жиынтығына(жоғары үстемдік, дербестік, тәуелсіздік, радикалдылық)
ие болады екен, гендерлік стереотиптердің ықпалынан барлық уақытта да оны
түсініп, өзінің жетекшілік қорын толық қолдана алмайды.
Демек, қоғамда қалыптасып қалған әйелді қабылдау стереотипі әйелді
жетекшілік қызметке жарамсыз деген пікірдің тууына негіз болады. Моррисон
мен фон Глинов жинаған бірнеше зерттеу мәліметтері әйелді жетекшілік рольге
жарамсыз деп бейнелейтін гендерлік стереотиптердің күштілігі сондай, бұл
туралы кері пікірлер әйелдің карьералық өсуіне қатысты кадрларды іріктеуде
және шешім қабылдауда назарға жиі алынбай қалады. Егер әйелдің орны үйде
немесе әйелдер –нашар жетекші, жауапты жұмысқа жарамсыз деп есептеу
қабылданса, онда оларды жетекшілік қызметке тағайындамайды да. Дарли
пікірінше, адамдарды әлеуметтік ролі бойынша бағалауға бейімділігімізден
біз қамқор, нәзік, зейінді ана әрі жар, жұмыста табанды, үнемді әрі тиімді
жетекші бола алатынын ұмытып кетеміз. Себебі біздің санамызда жетекші
роліне қажетті емес мүлде басқа сапаларды талап ететін, дәстүрлі әйел
ролінің бейнесі басым түсіп жатады, бізге жетекшілік жұмысқа жарамды адамды
әйелден көру қиынға түседі.
Жыныстық айырмашылығы бойынша бөлу мәселесін түсіндіруде гендерлік
теория үлкен үлес қосты, олар “әйел” мамандығының сипаты мен әйелдерге және
олардың кәсіби қабілеттеріне қатысты мәдени стереотиптердің өзара тығыз
байланысты екенін көрсетіп берді. Бұл сипаттар стереотиптердің үш тобына
жіктеледі. [53]
“Жағымды ” бес стереотиптер келесідей сипаттамалармен берілген:
басқаларға қамқорлық жасауға бейімділік, үй шаруасымен байланысты жұмыс
дағдылары мен тәжірибенің болуы, қол жұмысын орындауда үлкен икемділіктің
болуы, шыншылдық, дене жағынан тартымды. Егер аталған тізім шындыққа сәл де
болса жақын жатса, онда әйелдерге күруші, дәрігер, әлеуметтік қызметкер,
мұғалім, үй қызметкері, үй сыпырушы, аспазшы, даяшы, кір жуушы, шаштаразшы,
жіп иіруші, тігінші, тоқымашы, кассир, сатушы, есепші және т.б. мамандықтар
едәуір сай келеді.
“Жағымсыз” бес стереотиптер мынындай сипаттармен берілген: аз дене
күшінің жұмсалуы, нақты және жаратылыстық ғылымдарға аз қабілеттілік, жолға
шығуды қажет ететін жұмысқа ниеттің жоқтығы, қатерлі және дене жұмысымен
байланысты жұмыстардан бастарту.
Сондай-ақ “басқада” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік университеті
Философия және психология факультеті
Психология кафедрасы
дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Жетекші әйелдердің психологиялық
ерекшеліктеріне жетекшілік қызметтің әсері.
Орындаған:ЗПс-31
(3 жылдық) топ
студенті
Асқарова Жанар
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы
Молдабаева Р.А.
Дипломдық жұмыс_______деген бағамен бағаланды
Хаттама № ___________________ 2007 жыл
Қарағанды 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ____________________________ ________________________________3
1 ТАРАУ. Басқару ісіндегі гендерлік мәселенің теориялық
негіздері__________________________ _______________________________6
1.1.Отандық және шетел ғалымдарының еңбектерінде басқару ісіндегі гендерлік
мәселенің қаралуы____________________________ ______________6
1.2.Қазіргі кездегі іскер әйелдердің психологиялық
бейнесі________________30
1.3.Жетекшілік қызметтің жетекші әйелдердің психологиялық
бейнесіне әсері______________________________ _______________________37
2 ТАРАУ. Зерттеуді ұйымдастыру және өткізу________________40
2.1.Жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтауға
бағытталған ғылыми зерттеуді ұйымдастыру________________________ ____40
2.2. Әйел-жетекшілердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу___________49
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ ___________________________56
ӘДЕБИЕТТЕР_________________________ _____________________________57
КІРІСПЕ.
Қазіргі жаһандану кезеңінде елімізде болып жатқан әлеуметтік өзгерістер
гендер мәселесін шешуге жаңа ғылми тұрғыдан қарауды талап етіп отыр. 2005
жылы қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
жарлығымен Қазақстан Респубикасының 2006-2016 жылдарға арналған гендерлік
теңдік стратегиясы бекітілді. Бұл стратегияның мақсаты еркектер мен
әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігіне қол жеткізу
Өнеркәсіптің қазіргі кездегі даму деңгейі және іс-әрекетттің әр түрлі
салаларында болып жатқан ауқымды өзгерістер адамға жоғары талаптар қояды.
Жетекшінің еңбек ұжымын басқарудың психологиялық аспектілерінің өзектілігі
мен маңыздылығын талап ететін басқару мәселесінің ауқымы күннен күнге
кеңеюде.
Дамыған мемлекеттерде әйелдердің кәсіби іс-әрекетте жетекшілік роль
атқаруы дағдылы құбылыс әрі ол іскерлік әлемінде және қоғамда еш таңғалыс
туғызбайды. Керісінше, осы салада әйелдердің үлкен қабілеттілік пен кәсіби
сапа танытып жүргені кез келген адамда оларға деген құрмет сезімін
туғызады. Осы міндетті орындап жүріп әйел-жетекшілер әр түрлі аймақта өзін
көрсетеді.
Біріншіден, бұл - адамдардың үлкен ұжымын басқару құдіретіне ие болған
жетекші.
Екіншіден, бұл - өзінің беделін, жоғары кәсіби шеберлігін, жағымды
эмоциясын пайдалана отырып өзінің артынан бағынушыларын ілестіре алатын
лидер.
Үшіншіден, бұл - әріптестерімен және өкіметпен қатынас орнататын, ішкі
және сыртқы қақтығыстарды сәтті жеңіп отыратын дипломат.
Төртіншіден, бұл – жоғары адамгершілік сапаларды игерген, ұжым құруға
қабілетті және оның дамуын дұрыс бағытқа бұрып отыруға қабілетті тәрбиеші.
Бесіншіден, бұл - ғылымның қазіргі жағдайдағы ролін білетін, қандай
да бір жаңалықты , тиімді ұсынысты бағалап оны өндіріске енгізе білетін
жаңашыл-инноватор.
Алтыншыдан, бұл жоғары білімі мен қабілеті, мәдениеттің жоғары деңгейі
бар, мінезінде тоқтамға келгішік пен саналылық басым, адал, барлық жағынан
айналасындағыларға үлгі болуға қабілетті қарапайым адам.
Әйелдерді әлсіз жандар деп айтады, былай деп айту дене күшіне қатысты
болғанда ған орынды. Ал оның рухани күшіне қатысты болса, онда бұл мәселе
пікірталас туғызбай қоймайды. Әйел-жетекші үшін рух күші өте маңызды,
себебі ол басқарады, бағалайды, марапаттайды немесе жазалайды. Осыны қоғам
қалай қабылдайды? Көптеген адамдар әйел-жетекшінің қол астында жұмыс
істеуге намыстанады. Себебі олар әйел-жетекшімен өзін қалай ұстау
керектігін білмейді.
Осыған байланысты осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты әр түрлі
саладағы әйел-жетекшілердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу болып отыр.
Осы жұмыстың пәні жетекшінің тұлғалық сипаттары.
Зерттеудің объектісі жетекшілік қызметтегі әйелдер болып табылады.
Зерттеудің мақсатына орай келесідей міндеттер қойылады:
- осы бағыттағы әдебиеттерді теориялық талдау;
- жетекші әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- жетекшілік қызметтің әйелдің психологиялық ерекшеліктеріне ықпалын
зерттеу;
Ғылыми болжамы: Әр түрлі салада жетекшілік қызмет атқаратын әйелдердің
психологиялық портретіне олардың жетекшілік қызметі ықпалын тигізбей
қоймайды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Жеткешілік мәселесін
талдаудағы дәстүрлі емес теориялар, дикриминацияға (бөлуге) бейімділік
теориялары, гендерлік теориялар және тағы басқа ғалымдардың осы мәселеге
арналған еңбектеріне ғылыми – теориялық талдау.
Зерттеу әдістері: ғылыми психологиялық - педагогикалық әдебиеттерді
оқып үйрену мен талдау; бақылау әдісі; әңгімелесу; эксперимент; әдістеме
нәтижелерін математикалық тұрғыдан талдау.
Ғылыми жаңарысы: Әр түрлі салада жетекшілік қызмет атқаратын әйелдердің
психологиялық портретіне олардың жетекшілік қызметі ықпалын айқындау.
Практикалық маңыздылығы: Біздің зерттеуіміздің қорытындысы әр түрлі
саладағы басқару іс- тәжірбиелерінде пайдалану үшін тиімді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі көрсетіліп, зертеудің ғылыми
аппараты айқындалған. Бірінші тарау ғылыми әдебиеттерді теориялық талдау
негізінде жазылған және әйелдерді зерттеудің психологиялық аспектілері
көрсетуге бағытталған, онда қазіргі замандағы іскер әйелдердің
психологиялық бітістерінің ерекшеліктері, жетекшілік әрекеттің жетекші
әйелдің психологиялық портретіне ықпалы ашылады.Екінші тарауда жетекші
әйелдердің психологиялық ерекшеліктерін зерттеуді ұйымдастыру және
әдістемелік құралдары сөз болады. Үшінші тарауда кәсіби іс-әрекеттің әр
түрлі саласында (білім беру мен жеке бизнес) қызмет ететін әйел-
жетекшілердің ерекшеліктерін зерттеу нәтижелері келтіріледі.
Қортындыда зерттеу нәтижелерін негізге ала отырып жетекшінің жұмысының
тиімділігін көтеретін және жетекші - әйел, бағынушы – ер адам болған
жағдайда жетекші мен қызметкер арасындағы қарым-қатынасты үйлесімді құруға
көмек болатын ұсыныстар мен кеңестер беріледі.
1 ТАРАУ. Басқару ісіндегі гендерлік мәселенің теориялық негіздері
1.1.Отандық және шетел ғалымдарының еңбектерінде басқару ісіндегі
гендерлік мәселенің қаралуы.
Басқару-адам іс-әрекетінің күрделі саласының бірі, мұнда еңбек
процесінде біріккен адамдарының жеке бастық қарым-қатынасы көрінеді. Біздің
экономикамыздың нарықтық қарым-қатынасқа ауысуына байланысты басқару
күрделі, қойылатын талаптар жоғары.Осы кезде басқаруды менеджмент,
ұйымдастыру, лидер түсініктерінсіз түсіну мүмкін емес.
Басқару психологияда жеке адам іс-әрекетінің, топтар, ұжым және
ұйымдастыру мақсатының психологиялық аспектілері жан-жақты өңделуде.
Американдықтар басқаруды өте қарапайым анықтайды: Бір нәрсені
басқалардың қолымен жасау. Басқару психологиясы саласының белгілі
зерттеушісі В.Зигерт басқаша анықтама береді: Басқару – бұл алдыдағы
міндеттерді орындаудағы адамдарға жетекшілік, құралдарды қолдану. Басқару
тәжірибесінде қәзір қолданылатын менеджмент түсінігі ағылшындық етістік
to monage , аударғанда басқару деген мағынаны білдіреді.
Менеджер - бұл субъект, басқару функциясын іске асырушы. Менеджер
сөзі шетелдердегі басқару практикасына ертеден енгізілген. Менеджер
түсінігіне аталас сөз менеджмент . Ағылшын тіліндегі сөздікке үңілетін
болсақ менеджмент түсінігі басқару, жетекшілік, дирекция, әкімшілік
дегенді білдіреді. Біздің елімізде кейінгі уақыттаға дейін менеджер
сөзінің орнына жетекші сөзі қолданылды. Менеджердің қәзіргі кезде
жұмысы өте күрделі. Олардың жұмысының күрделілігі мынада: олар күнделікті
жұмыста әртүрлі адамдармен кездеседі, олардың тек ойын оқып қоймай, олардың
жеке ерекшеліктерін, қызығуы, ұмтылуын, тілегін, бір сөзбен айтқанда мінез-
құлық мотивациясының мазмұнын білуге тырысады.
Менеджер жұмысының мәні тек қана өндіріске жетекшілік етумен
шектелмейді, сонымен қатар адамдармен, оларды үнемі еңбек процессіне
тартумен суреттеледі. Барлық менеджер экономикалық, техникалық және тағы
басқа адамдар іс-әрекетінің басқа облыстары туралы білім деңгейлерімен
қаруланған. Бірақ бұл білім адамдарды тиімді басқару ісінде жеткіліксіз.
Тиімді басқару ісінде адам мінез-құлқының заңдылықтары туралы білім
міндетті.
Жетекшінің, не басқарушының өзіндік тәсілі дегеніміз – сол адамның
істелетін істер мен атқаратын қызметтерді қалайда жүзеге асырып отырудағы
біліктілігі мен өзіндік әдіс-тәсілдерін қолдап отыруы. Басқару ісіндегі
жетекшінің қызметі - өзіндік әдіс сипатымен ерекшеленеді. Жетекшінің
басқару қызметіндегі өзіндік тәсілі оның жеке басына тән психологиялық
өзгешеліктері болып саналатын мінезіне, темпераментіне, ықылас-ынтасы мен
қабілетіне байланысты түрліше болады. Әрбір жетекшінің не басқарушының
өзгелердің іс-әрекетін басқаруда түрліше амал-тәсілдер қолданатындығы
мәлім. Сондықтан әрбір басқарушы адамның ісінде жалпылық сипаттарымен
бірге, өзіндік қолтаңбасы бар арнайы басқару сипаттары да кездеседі. Осы
сипаттарына орай басқарушының жұмыс түрлері мен қызмет салаларында өзіндік
басқару тәсілі, өзгелермен қарым-қатынас мәнері, талап-тілектерінің жүйесі
айқын көрініп тұрады.
Белгілі психолог С.Л. Рубенштейн адамның жан дүниесі мен жүрегі өзге
адамдарға деген қарым-қатынасынан құралады, олармен тілдесіп, пікір
алысудан тұрады, сөйтіп адамның жүрегінің сыры өзге адамдармен қатынас
орнатуда ашыла түседі - деген болатын. [42] Бұл адамның жан дүниесін ашып
көрсететін психологиялық күй. Әлеуметік ортадағы, жалпы адамның рухани
дамуы психологиялық ахуалға байланысты, ал жұмыстағы психологиялық ахуалды
жағымды,бірқалыпты болуы басқарушыға байланысты
Осы жөнінде американдық көрнекті психолог маман Д.Карнеги
зерттеулерінде кісі өзге адамдармен кездескенде оған ықылас-ынтасын
білдіріп, жылы шырай білдіруі қажет дейді. Оған күле қарап, сәлемдесетін
болса, бұл сол адамның көңіл-күйін сергітіп, жан дүниесін шаттандырды.
Кімде-кім өзгелермен кездескенде ашық-жарқын сөйлесіп, аман-саулық
сұрасатын болса, бір-бірінің жан дүниесінің баюына ықпал етеді дейді. [53]
Жетекші қызметкердің, басқарушы адамның бойындағы өзіндік стиль,
даралық тәсілі өзге адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасап, әрбір істе
нәтижелі қорытындыға жету жолындағы бағалы психологиялық қасиет болып
табылады.
Гендерлік әлеуметтену процесі әр түрлі әлеуметтік және мәдени
құралдармен анықталып бағытталады. Бұл үшін әр қоғамда белгілі бір
гендерлік ролдер бар.
Гендерлік рольдер – адамдарды қоғамдағы жыныстық белгісі бойынша
бөлумен шарттастырылған рольдер. Гендерлік ролдер – бұл индивидтің жыныстық
ерекшелігі бойынша іс-әрекетті, статусты, құқық пен міндеттерді бөлу,
белгілі бір әлеуметтік күтумен анықталатын әлеуметтік, нормативтік рольдер
түріне жатады, мінез-құлықта көрнеді. Гендерлік рольдер әлеуметтену
барысында игеріледі. Олар әлеуметтенудің басты өкілдері отбасы мен мектеп
болып табылады, солардың көмегімен мінез-құлық нормалары меңгеріледі. Бала
дүниеге келгеннен бастап бала тәрбиесіне сексизм араласады. Сексизм-
адамдарды жыныстық белгісі бойынша төмендету, төмен бағалау бағыты немесе
әрекеттер.
Қыздарда белсенділікті, бір нәрсе білуге құмарлықты, тәуелсіздікті,
тәуекелшілдікті, зерттеу мінез-құлқын қолдамайды. Дәл осы қасиеттер баланың
маңызды қабілеттерін дамытудың негізін құрайды.
Отбасында ата-аналардың гендерлік стериотиптерінің ықпалымен қыздар мен
ұлдарда өздерінің қабілеттері мен жетістіктерін түрліше қабылдаудың
негіздері қаланады. Баланың өзін өзі қабылдауда өз жетістіктерінен гөрі
ата-аналардың өз балаларының қабілеттеріне қатысты артқан сенімдері
балалалар үшін аса маңызды болып табылады.
Қыз балаларды оқуға дейін- ақ өнімді өмірге, “жақсы” мінез-құлыққа,
тәртіптілікке, өз бастамаларын басып тастап отыруға үйретеді. Бұл процесс
мектептеде жалғаса береді, көптеген шетел зерттеушілері мектеп мұғалімдері
ұл балаларға көбірек назар аударатыны туралы айтады. Қыздардың кез – келген
жауабы қандай бағамен болса да қабылдана береді, ал ұл балаларға көбірек
талап қойылады, олардың дұрыс жауапты табуы мен едәуір тиімді шешім
қабылдауы талап етіледі. Одан әрі қарай жалғастыру үшін олардың жауабына
анағұрлым жоғары баға қойылады. Сөйтіп ұл балаларды жетістікке жетуге,
қиындықтарды жеңуге, талаптанудың жоғары деңгейіне жетуіне бағыттайды.
Мұғалімдердің қыз балаларға аударған назарының көлемі мен сапасы , олардың
екінші ролде екенін, сыныпта олардан да басқа маңызды адам бар екені туралы
түсінік береді.
Барлық жерде әлеуметтік норма өз дегенін істеткізеді: ер адам-“
асыраушы және қорғаушы”, әйел-“от басын сақтап қалушы”. Сондықтан да ерте
балалық шақтан қыздар мен ұлдарға мінез-құлықтың әр түрлі стильдері
әлеуметтік жапсырылады. Мәселен, ересектер қыз баланың қамқоршылдығын және
нәзіктігін мақтайды, бірақ осы қасиеттерді ұл балалардан мүлде байқамайды.
Гендерлік белгіні балаларға “ұл емессің төбелеспе!”, “қыз сияқты неге
жылайсың!”деп орнына қоямыз.
Көп елдерде қыз балалар уақытының едәуір бөлігін ата-анасына
көмектесумен, өзінен кішілерге немесе қарттарға қараумен жібереді., ал
ұлдар уақытының көп бөлігін қамқорлық пен бағып күрумен байланысты емес
ойынға арнайды, әрі мұндай кезде оларды ересектер қадағаламайды.
Әлеуметтенудің ерте кезеңдерінде қалыптасатын гендерлік асимметрияның
осындай жағдайын Д.Майерс была деп атап көрсеткен: “Гендерлік әлеуметтену
қыздарға “тамыр” береді, ұлдарға –“қанат” береді”.[44]
Кәсіби бөлушілік еңбек нарығының тиімсіздігі мен қабілетсіздігінің
басты себебі болып табылады. Осыған байланысты кәсіптік бөлінушілік, жалпы
әйел туралы әсіресе, еңбекші әйел туралы қоғамдағы көзқарасқа әсерін тигізе
отырып әйелдер үшін жағымсыз нәтижеге әкеледі. Мұндай көзқарастар, ең
алдымен, қоғамдағы әйелдің статусына, атқарып отырған жетекшілік қызметіне,
түсімдерінің деңгейіне, жанама түрде басқада көрсеткіштерге, яғни, ауру,
өлім, кедейлік, әлеуметтік және мүліктік теңсіздікке және т.б. әсерін
тигізеді.
Шетел психологиясында жыныстық рольдер стереотипіне және әлеуметтік
стереотиптерге қызығушылықтар басым болды. Жыныстық рольдер стереотипінің
табиғаты мен функциясына арналған зерттеулер әлі беймәлім күйде қалып
отырғанымен, жыныстық рольдер стереотипінің әртүрлі аспектілерімен
байланысты сұрақтарды кең көлемде зерттеудің теориялық, практикалық маңызы
зор. [48,49]
Демек, бұл кезеңде екі өрісті көрсету жеткілікті - отбасы қарым-
қатынасы және өсіп келе жатқан ұрпақтар тәрбиесі.
Жыныстық рольдер стереотипінің алғашқы зерттеулері әйел мен еркектердің
бір-біріне және өздері жөнінде көзқарастарына қатысты типтік
айырмашылықтарды қарастыру болып табылды.
1957 жылы Дж.Ман Ки және А.Шеррифстің көрсетуінше біріншіден, типтік ер
адам образы - тәртіптің, мінез-құлықтың әлеуметтік шектеусіз стилімен
байланысты ақыл-ой қабілетілігі, белсенділігі, тиімділігімен байланысты
сипаттамалар болса, типтік әйел образы, керісінше, әлеуметтік және қарым-
қатынастағы жылылық, эмоционалдық қолдауды көрсетеді. [53]
Типтік маскулиндер мен типтік феминдер белгілерінің шектен тыс
акцентуациясы негативті (жағымсыз) бояуға ие болады: яғни, ер адамдарда
типтік теріс сапалар -дөрекілік, авторитаризм, т.б., әйелдерде -
пассивтілік, формализмдік, эмоционалдылық т.б. Екіншіден, Дж Мак Кимен,
А.Шеррифс мынадай қорытындыға келді тұтас алғанда әйелдерге қарағанда
еркектерде көп әрі оң сапалар кездеседі. [48,49]
60-жылдардан бастап әйелдер мен еркек іс-әрекетінің әр саласындағы
қабілеттері, олардың кәсіби табыстарының себептерін зерттеу кең өріс алды.
П.Голдберг ғылым саласында әйелдердің өздеріне қарсылығын көрсетті,
колледждің студент қыздары ер адамдардың жазған мақалаларын жоғары
бағалаған. [53] Осындай нәтиже эксперимент барысында да алынған болатын.
Екі жыныстыларға ( әйел, еркек ) картиналарды бағалау ұсынылды. Бұлардың
кейбіреуін әйелдер, кейбіреуін еркектер салған. Бұл зерттеуде суретшілер
статустары да көрсетілді. Бірінші жағдайда –картина авторлары әйелдер мен
еркектер, басқасында - конкурс жеңімпаздары. Зерттеу қорытындысы бойынша,
еркектерге қарағанда қарағанда әйелдердің суретшілік саласында қабілеті аз
болып келетіні анықталды. К.Доудың көрсетуінше іс-әрекеттегі табыс пен
сәтсіздік әртүрлі түсіндіріледі. Ер адамның жақсы орындаған жұмысы оның
қабілеті мен тұрақтылығының салдары деп түсіндіріледі, ал дәл осындай
нәтиже әйелдерде олардың күш –жігерімен кездейсоқ сәттілігімен,
тұрақсыздығының салдары деп түсіндіріледі. [22]
С.Кислер әйелдер мен еркектердің тәртіптерін түсіндіруде қабілет
пен күш-жігер әртүрлі бағалануы мүмкін дегенді айтады. [53]
Тұлғааралық өзара әрекетте және жеке жоспарда жан-жақтылық әйелдер
үшін теріс фактор болып табылады. Әйелдер мен еркектер өз топтарынан жан-
жақты дамыған әйелдерді шығарып тастайды. Авторлар алынған қорытындыны
талдауда әйелдердің жоғары жан жақтылығы стереотипке кедергі келтіреді. Бұл
кезде қарама-қайшылыққа жауап беретін тәсілдер пайда болады.
1. стереотиптердің өзгеруі,
2. жан-жақтылық түрлілігі,
3. жан-жақтылығы жоғары әйелдерді топтан шығара отырып, қарама-
қайшылықты нақты түрде жоюға тырысу.
Соңғы екеуі тек экспериментте емес, өмірде де қолданылады, жарыста
әйелдің жеңілісі Р.Хаген, В.Каганның айтуынша, өзін-өзі бағалауды
төмендетеді. Нағыз еркек әйелді ұға білуі керек деген дәстүрлі батыс
мәденитінің жазылмаған жормаларына сай болады. [28]
Соңғы келтірілген зерттеу-жыныстық рольдер стереотипін түсіндіруге
бағытталған. Мұны зерттеу тек оның мазмұнын ғана емес, функциясын
түсіндіруге міндеттеледі.
Зерттеушілердің пікірінше, функциялардың бірі-ақталу және жыныстар
арасындағы теңсіздік.О.Лиридің айтуынша америка қоғамында бір әлеуметтік
жағдайдағы, жасы сай еркектерге әйелдердің басшылық жасауына қарсы
қолданылатын заң бар. [19] Сондай-ақ ол жыныстық рольдер стереотипі
арасындағы байланыстармен өндірістік қызыметте әйелдер қозғалысының
кешеуілдеуін көрсетеді. Жұмыста әйелдердің мынадай бағдарлары қажет,
әйелдерді қарым-қатынас пен эмоционалдық кезеңдері қызықтырады. Көбіне
оларға ақыл-ойды көп қажет етпейтін жұмыстар ұнайды. Олар өзіндік
белсенділікті бағалайды.
Дж.Хантер әйел образының ерекшелігін талдай келе, мынадай қорытындыға
келеді бұл образ тұтастай алғанда толық емес құндылықты. Әйелдер
эмансипациясы процесі элеуметтік әсерлермен байланысты. Мысалы Рим
империясының құлауының басты бір себептері- әйелдер эмансипациясы.
Дж.Хантердің айтуынша қазіргі кезде жыныстық рольдер стереотипінің
мазмұнына христиандық дәстүр үлкен әсер етті. Ол әйелдерді зұлымдықтың көзі
деп көрсеткен. [53]
Зерттеудің арнайы саласы, мамандардың айтуынша, жыныстық рольдер
стереотипінің қорғану және ақталу функциясы нақты көрінетін көрінісі –бұл
зорлықты зерттеу. Бұл мәселені кеңінен зерттеу 70-жылдарда орын алды,
Г.Филдтің айтуынша, еркектердің құрбандарға жауапкершілігі жоғары. Олардың
айтуынша зорлық көрген әйел бойындағы адам қызықтырар қасиетін жоғалтады.
[19,20,53]
С.Канекар жауапкершілік түсінігін екі аспектіде көрсетеді зорлау
фактісінің ықтималдығы (каузальды аспект) және күнәні мойындау (моральды
аспект). [53]
Осы аталған зерттеу нәтижелері мынаны көрсетті.
1.құрбандыққа шалындған адамның сыртқы пішіні (киім киісі, жүріс-
тұрысы, т.б.)
2. тұрмыс құрған әйелдерге жауапкершілік, жоғары дәрежеде кінәні
тағайындайды.
3. жәбірленушінің жағымды қылықтары зорлау ықтималдығын жоғарылатады.
4. ер адамдарға қарағанда әйелдерге деген бас бостандығынан айрылудың
ұзақ мерзімді уақыты беріледі.
Жыныстық рольдер стереотипі бір мезгілде әйелдер үшін қорғану
функциясын, ал еркектер үшін ақталу функциясын орындайды.
Кейінгі кездері жыныстық рольдер стереотипінің басқа да функцияларын
зерттеу мәселелері кеңінен талқылануда. Олар мынадай реттеушілік
(регулятивті ), түсіндірмелі, тасмалдаушы (транслятивті). Бұл түсінік
адамның танымдық-эмоционалық сферасын суреттеуге ғана емес, адамның
тәртібіне де қолдануы керек.
Табиғи эксперимент әдісі бойынша әйелдер мен еркектердің қызыл жарықпен
( бағдаршамның) жолдан өтуде жол қозғалысының ережесін бұзуда
айырмашылықтың бар екені көрінеді. Әйелдер қызыл жарық бойынша жолдан сирек
өтеді.
Сондай-ақ, жыныстық рольдер стереотипінің ретраксляционды функциясын
зерттеу кеңінен өріс алды, Г.Тәжфел мен Дж.Тернер жыныстық рольдер
стереотипінің түсіндірмелілігіне зерттеу жүргізген. Бұл теорияда бір топ
құрамындағы тұлға-аралық ерекшеліктерді, әлеуметтік стереотиптерді талдауға
көп көңіл бөлінген. К.Гизичидің ойынша, әйелдер мен еркектердің бір
әлеуметтік топ ретінде қарастырылуы қажет. Олар әлеуметтік статусқа ие,
жоғары статусты топтар жан-жақтылық және экономикалық табыспен
түсіндіріледі. Төмен статусты топтар гуманизм тұрғысынан түсіндіріледі.
[19,20,22,53]
Демек, біріншіден, шетел психологиясында жыныстық рольдер стереотипінің
30 жыл, бойы зерттеуі сапасы жағынан өзгерді. Алғашқылары стереотиптің
басты мазмұнды ерекшеліктерін суреттеумен шектелсе, әріқарай оның қызметі
мен табиғатын түсіндіру іске асты. Бұл стереотиптердің кей модельдерінде
негізгі детерминанты танымдық фактор, ал кейбіреуінде- әлеуметтік фактор.
Екіншіден, шетел жұмыстарында жыныстық диморфизмге негізделген жыныстық
айырмашылықтар мәселесі толық зерттелмеді.
Алғашқы міндет стереотиптің қаншалықты сәйкестігі, дұрыстығы қателігі.
Ғылыми зерттеу түсіндіруінің 3 деңгейі бар биологиялық психологиялық,
әлеуметтік. Жыныстық рольдер стереотипі әлеуметтік және мәдени тарихи
факторлары мен психологиялық ерекшеліктеріне сай жыныстық диморфизм
нәтижесі ретінде түсіндіріледі.
Үшіншіден, жыныстық рольдер стереотипінің мазмұнын анықтауға арналған
әлеументтік контекст мәселелерін батыс зерттеушілерінің ішінде әйел
ғалымдар көп зерттеген. Бұл мәселеге байланысты психолог, этнограф И.Эйби-
Эйбесфельдтің пікіріне тоқталсақ.Әйелдер мен еркектердің тумысынан бар
айырмашылықтарын қарастыру керек. Бұл адамның шектеулігінен еркіндік алуына
көмек береді.[22]
Төртіншіден, бұл шолудың ішінде қарастырылмаған мәселе-жыныстық рольдер
стереотипінің салыстырмалы – мәдени зерттеулері.
Жыныстық рольдер стереотипінің сапалы мазмұны және олардың әртүрлі
типтегі функцияларының үйлесімін аңғаруға болады алынған материалдар ғылыми
тұрғыдан қорытынды жасауға жеткіліксіз болады. Бұл салада теориялық және
практикалық зерттеулер қажет.
Типтік маскулиндер мен типтік феминдер белгілерінің шектен тыс
акцентуациясы негативті(жағымсыз) бояуға ие болады: яғни, ер адамдарда
типтік теріс сапалар -дөрекілік, авторитаризм, т.б., әйелдерде -
пассивтілік, формализмдік, эмоционалдылық т.б. Екіншіден, Дж Мак Кимен,
А.Шеррифс мынадай қорытындыға келді тұтас алғанда әйелдерге қарағанда
еркектерде көп, оң сапалар кездеседі. [3,43,49] Феминділік - құрылымы
сапалары – пассивті сезімнің көр түрлілігі,эмоцияларды көрсету және оларды
өзгелермен бөлісуге тырысу. Ер адамның іс-әрекеті маскулиндік
конструктісінде бейнеленген. Оның сипаттамасы – физикалық және
инттелектуалды белсенді болуға, эмоционалды жақтарын көрсетпеуге тырысу.
Ер адамдар мен әйел адамдардың сапалық бейнелері:
Ер адам Әйел адам
Агрессивті Нәзік
Басым Әдепті
Тәуелсіз Дөрекі сөздер айтпайды
Эмоциясын жасырушы Өзгелердің сезімін түсінеді
Математика мен ғылымды сүйеді Жақсы, тартымды сөйлеседі
Іскер Өз бет әлпетімен айналысады
Әлемді қалай меңгеру керектігін Өнер мен әдебиетт бағалайды
біледі Қорғауды қажет етеді
Шешімді тез қабылдайды
Еркек жыныстылардың мүдделері мен бейімділіктері көбіне ұл, жасөспірім,
бозбаланың тікелей міндеттеріне кірмейтін, олардан шалғай жатқан заттар мен
құбылыстарға бағытталады. Ерекек жыныстылардың бөгде істерге көп алаңдап,
өз ісімен айналыспауы осыдан келіп туады. Ер адам мен оның тұрмыс аясы –
адамдар арасындағы қарым –қатынастар , айналадағы объектілер кішкентай
кезінен – ақ қыздардың назарында болса, ұлдардың назары көбіне шалғай
объектілер мен құбылыстарға ауады. Қыздардың өздері туралы мағұлматының
жақсы болуы, өздері мен басқалардың сырт келбеті мен мінез-құлық
ерекшеліктеріне көп көңіл бөлуі, адамның жан дүниесіне деген зор ынтасы,
адамның сезімі мен тебіреністеріне сезімталдығы осыған байланысты. Олардың
ұлдарға қарағанда күнделік жүргізуі үш – төрт есе жиі кедесетіні
кездейсоқтық емес.
Дегенменде, ер адам жынысының психологиялық ерекшеліктері балалық
шақтан –ақ біліне бастайды. Ұл, жасөспірім, бозбаланың өсуіне қарай
мұндай ерекшеліктер айқындалып, өзіңдік сипат алады. Әрбір нақты жағдайда
тәрбие олардың айқындалуына және дамуына немесе, керісінше, бәсеңдеуіне
себепші болуы мүмкін: мұндай бәсеңдеу әсеріне ағзаның төзімділігі түрліше
болады: кейбір ұл, жасөспірім, бозбалалар айналағылардың ықпалына
қарамастан, ер адамның жынысына тән қасиеттерге ие болды, екінші
біреулері басқалардың ықпалына беріліп, олардың мінез-құлқы құрбы –
қыздарының мінез –құлқына аса өзгеше бола қоймайды. Жыныстық
психологиялық ерешеліктердің салыстырмалы сипаты болатынын да ескеру
керек: жалпы адамзатқа тән белгілер, қабілет, қасиеттер едәуір ауқымды
болады да жыныстық ерекшеліктерден басым түседі, сондықтан ер адамда
немесе әйел адамда жыныстық психологиялық ерекшеліктердің кейбіреулерінің
басымдығы туралы ғана айтуға болады, бұл жерде мұндай басымдылық,
біріншіден, белгілі бір жыныс өкілдерінде әлде бір қасиеттің басқаларынан
артық болатынын, екіншіден, осы қасиет ер адамда да, әйел адамда
кездеседі, олардың біреуінің бойында осы қасиеттің өте айқын көрінетінін
байқауға болады.
Демек, бұл мәселе гендерлік теңдік, әлеуметтік әділеттілік және
экономикалық тиімділік мәселесін толғандырып жүрген саясаткерлер мен
заңгерлер тарапынан үлкен назар аударуды талап ететін, еңбек нарығында жиі
байқалатын мәселелердің бірі болып табылады.
Жыныстық айырмашылық бойынша кәсіптік бөлушілік мәселесін қарастыратын
теорияларды үш бағытқа жіктеуге болады.
1.Дәстүрлі емес теориялар;
2.Бөлуге (дискриминация) бейім теориялар;
3.Гендерлік немесе феминистік теориялар.
Дәстүрлі емес бағыт. Дәстүрлі емес бағыт тұрғысынан келу, еңбек
нарығына шыға отырып жалданушы жұмысшылар жоғары ақылы жұмысты іздейді.
Таңдау жасауда олар өздерінің бәсекелестік артықшылықтарын (яғни, өзінің
білімін және кәсіптік тәжірибесін), шектеулерін (мәселен, кішкентай баланың
болуын) және жұмыстың ұнауын ескереді. Ал жұмыс беруші еңбектің өнімділігін
едәуір жоғарлату мен өндірістің шығынын азайту арқылы едәуір жоғары түсім
түсіруді көздейді. Бірақ нарықтық бәсекелестік пен нңбек нарығының
тиімділігі жағдайында, олар жұмысшыларға еңбек өнімінің төменгі шегіне сай
жалақы төлейді.
Дәстүрлі емес бағыт бойынша әйелдердің ер адамдарға қарағанда
адамзаттық капиталы төмен; әйелдердің ер адамдарға қарағанда еңбек нарығына
шығуы да төмен (білімділіктің төмен деңгейі және нарықта сұранысқа аз
түсетін мамандық), сонымен қатар еңбекпен айналысу уақытының ұзақ еместігі
(тұрмысқа шығуға, бала туу және оны өсруге , бағы басқа да отбасы
міндеттеріне орай жұмыста үзілістердің болуы, осының салдарынан кәсіптік
тәжірибенің аздығы). Демек, осы бағытқа сәйкес әйелдердің ер адамдардан
еңбек ақы деңгейі бойынша тұрақты түрде қалыс қалып отыруы әйел еңбегінің
өнімділігінің төмендігін түсіндіреді.
Сонымен қатар әйелдердің белгілі бір кәсіпті және іс-әрекеттің түрлерін
таңдау оның білімділігімен және кәсіптік тәжірибесімен түсіндіріледі.
Білімнің мамандық таңдада қаншалықты әсер ететінін түсіндіріп жатудың аса
қажеттілігі жоқ.
Дәстүрлі емес теориялар, сонымен бірге, әлемнің барлық мемлекеттерінде
әйелдер бала үшін, оның тәрбиесі үшін және үй жұмысын орындау үшін негізгі
жауапкершілікті атқаратынын ерекше бөліп көрсетеді. Осндай отбасы
міндеттеінің болуы әйелдердің кәсіптік еркектерге қарағанда тәжірибесінің
аз болуына әкеледі , себебі тұрмыс құруына немесе бала тууына байланысты
еңбек әрекетін біржолата тоқтатуға немесе уақытша тоқтатуға тура келеді.
Теорияға сәйкес бұл жағдайлар әйелдер еңбек нарығында жасатын еңбектің
тиімділігіне ықпалын тигізеді.
Бірақ, мұндай теориялық көзқарасты түсіндірудің жалғыз жолы ретінде
қабылданатын болса, онда көптеген басқа да мәселелер туындайды. Біріншіден,
соңғы жылдары әйелдердің кәсіби бағдарлануға қатысуы күрт өсті. Бұл
қорытындыны әсіресе, еңбекпен қамтылудың жасқа сәйкес өскені дәлеледейді.
Екіншіден, некеге отыру жасының өсуіне орай, бала туу көрсеткішінің
төмендеу мен уақытты үнемдейтін тұрмыстық техникаларды қолдану
көрсеткішінің өсуіне сәйкес көптеген елдерде үй жұмысының көлемі едәуір
түсті. Үшіншіден, жер жерде әйел адамдарға жүктелетін үй шаруашылығының
мөлшерінің өсуі, әйелдердің көпшілік бөлігінің үнемі жұмыс істеп, өмір сүру
үшін табыс табуына мәжбүрлейді. Осы өзгерістердің бәрі әйелдердің неғұрлым
көбірек тәжірибе жинай бастауына әкеледі. Дәстүрлі емес теорияға бойынша,
уақыт өте кәсіпке және іс-әрекет түрлеріне қатысты жұмысшы әйелдерге деген
көзқарастарда мәнді өзгерістер болады. Дегенмен де, жоғары да талған
өзгерістерге қарамастан жыныс белгісі бойынша кәсіби сегрегация әлемнің қай
аймағында болмасын жоғары деңгейде қалып отыр, әйткенмен де соңғы екі
онжылдықта көптеген елдерде (әсіресе дамыған мемлекеттерде) оның төмендеу
тенденциясы байқалады.
Бөлуге (дискриминацияға) бейімділік теориясы.
Беккер ұсынған теориялық модельдің әлсіз жері бар. Әйелдер мен
еркектердің білімі мен кәсіптік дағдыларында едәуір ұқсастықтар бар.
Сондықтан кейбір жұмыс берушілер бөлуге бейім болсада, қай мамандықта да
екі жыныс өкілдері кеңінен танымал болуы қажет болуы мүмкін. Бірақ
практикада жағдай басқаша болуы ықтимал. Айырмашылықтардың орнын
басатындарының моделі неоклассикалық бағыт шеңберінде жасалған.Оны
әйелдердің неліктен белгілі бір мамандықтарды ұнататынын және неге әйел
мамандықтарында еңбек ақысы ер адамдарға қарағанда төмен деңгейде болатынын
түсінуге болатын негізгі түсіндіруші модель деп санайды. Осы модельге
сәйкес әйелдер жағымсыз және қауіпті жұмыстардан қашқақтайды, қолайлы еңбек
жағдайы бар, сонымен қатар қомақты әлеуметтік жеңілдіктері бар, яғни
медициналық сақтандыру, ясли және бала бақшамен қамтамассыз ететін
мамандықтар мен жұмыстарды мамандықтарды қалайды. Әдетте, қолайсыз жағдай
мен зиянды еңбек жағдайы бар мамандықтардан қашқақтау моделі негізгі
отбасының асыраушысы қызметін ер адам атқарып, әйелдер қосалқы роль
атқаратын жағдайларға тән болады. Әйел адамдардың мамандықтарының ақшалай
жұмыс ақысының деңгейінің төмен болуы, осы мамандықтардағы кейбір
жеңілдіктердің болуымен орнын басады деп түсіндіріледі. Мұндай дәлел
кебір мәдени таптаурындар әйелдер жұмыс істейтін кейбір мамандықтар
шеңберін едәуір шектейтін елдер үшін ішінара әділетті болуы мүмкін. Сонымен
бірге егер әйелдердің көпшілігі жұмыс істейтін және отбасының негізгі
асыраушысы болатын елдерде мұндай пікірмен келісу оңай емес. Әрі тек
әйелдерге тән мамандықтардың көпшілігінің (мәселен, даяшы, сатушы, тігінші)
жалақысының аздығын жұмыстың тартымдылығымен деп түсіндіру өте қиын.
Кәсіптік бөлінудегі себептері мен өмір сүру механизмдерін
түсіндірудегі классикалық емес теорияның қосқан үлесін бағалай отырып, осы
теориялық бағыттар, бір жағынан, адамзат капиталының сипаты мен
тәртібіндегі және екінші жағынан, еңбекті бағалау деңгейіндегі ер адамдар
мен әйел адамдардың айырмашылықтарының өзара байланысын анықтап бергенін
атап өту керек.
Бұл айырмашылықтар әйелдердің еңбегінің өнімділік деңгейіне жағымсыз
ықпал етеді және олар жалданатын мамандықтар аясын шектейді.
Сондықтан, неоклассикалық теория еңбек нарығымен байланысты емес
факторларға әлеуметтік саясат құралдары арқылы ықпал етуді ұсынады. Мұнда
білім беру, отбасы саясаты, отбасын жоспарлау және үй шаруасын ер адам мен
әйелдер арасында теңдей бөлу сияқты факторлар айтылып отыр. Еңбек
нарығындағы саясатқа байанысты болса, онда осы салада әйелдердің
адамзаттық капиталын көтеруге ықпал ететін, әсіресе, әйелдерге тән емес
мамандықтар бойынша білім беру мен дайындау арқылы; Кәсіби және отбасылық
міндеттердің үйлестіруде көмек көрсету, оның ішінде балалрды тәрбиелейтін
мектепке дейінгі мекемелер жүйесін ұйымдастыру арқылы; Әйелдерді жалдау
барысында жанама түрде бөлуге жеткізбеуді қамтамасыз ететін заң актілерін
жетілдіру.
Кәсіптік іс-әрекеттегі феменистік және гендерлік теориялар.
Гендерлік теорияның негізгі алғышарты еңбек нарығында әйел статусы,
әйелдің отбасында бағынушы қалыпта болуының және қоғамдағы патриархаттық
ұйымның бейнесінің нәтижесі болып табылуында. Барлық қоғамда үй шаруасын
орындау және баланы күту әйелдің басты міндеті және жауапкершілік аймағы
болып есептеледі; отбасының асыраушысы қызметін атқару ер адамның міндеті
мен жауапкершілік аймағы ретінде қарстырылады.
Патриархаттық әлеуметтік ұйым шеңберінде міндет пен жауапкершілікті
бөлуге маңызды назар аудару әйелдердің ер адамдарға қарағанда еңбек
нарығына аз адамзаттық капиталмен шығатынын түсіну үшін маңызды, оның
себебі әйелдер еңбек нарығында сұранысқа түсетін кәсіптік дағдыларды
игеруге қажеттіліктері аз болады деп санау қабылданаған. Еңбекті гендерлік
бөлу және патриархаттық әлеуметтік ұйым неліктен ұзақ еңбек жылдарында
әйелдер адамзаттық аз капитал жинайтынын түсінуге мүмкіндік береді, оның
басты себебі, олардың көпшілігі шұғылдану аймағынан ерте кетсе, басқалары
отбасы жағдайларына байланысты еңбек стажын бірнеше рет үзуге мәжбүр
болады.
Жыныстық айырмашылығы бойынша бөлу мәселесін түсіндіруде гендерлік
теория үлкен үлес қосты, олар “әйел” мамандығының сипаты мен әйелдерге және
олардың кәсіби қабілеттеріне қатысты мәдени стереотиптердің өзара тығыз
байланысты екенін көрсетіп берді.
Гендерлік стереотип – бұл еркек пен әйелдің эмоционалдық әшекейленген
бейнесі. Мұндай стереотип адамның өмірінің барлық аясында байқалады: өзідік
сана сезімде, адамдар арасындағы қарым-қатынаста, топаралық өзараәрекетте.
Олар өте тұрақты. М.Джекмен және М.Сентер гендерлік стереотип нәсілдік
стереотиптерден де күшті деп атап көрсеткен. [3,9,20]
Гендерлік стереотиптердің үш түрі бар. Бірінші тобына маскулиндік-
феминдік стереотиптер жатады. Еркектер мен әйелдерге нақты әлеуметтік
–психологиялық сапалар мен тұлға қасиеттері, мінез-құлық стильдері
жапсырылады. “Еркектік” (маскулиндік) немесе онымен бірдейлердің бәрі
жағымды, маңызды, үстем, тиімді, рухани, мәдени, белсенді-шығармашылық деп
саналса, “әйелдік” (феминдік) жағымсыз, сезімдік, тәндік, күнәхарлық,
табиғи, белсенді емес, тиімсіз деп сипаттаалады.
А.Маслоу “еркектік”, “әйелдік” ұғымдары ашуға тиісті құбылыстың негізгі
мәнін ашпайды деп есептеді. А.Маслоу, бұл ұғымдар тек адамды шатастырады,
себебі қоғамда тек еркекке тән сапаларды кейде әйелдердің көпшілік
бөлігінен немесе керісінше көруге болады,- деді. [37] Осндай қалыптасып
қалған стереотиптердің негізінде адамдар арасында қарым-қатынас орнайды,
және жынысына сәйкес талаптар қойылады.
Гендерлік стереотиптердің екінші тобы отбасылық және кәсіптік
рольдердің жынысқа сай бекітілуімен байланысты. Әйелдерге едәуір маңызды
әлеуметтік роль үй күтушісі, ана ролі деп саналады. Әйелге үйді, бала тууды
таңады, отбасындағы қарым-қатынас үшін жауаптылықты жүктейді. Неміс тілінде
әйелдің әлеуметтік ролі туралы стереотиптік түсінікті бейнелейтін төрт “К”
туралы мәтел бар. Ол былайша аударылады: “асхана, шіркеу, бала, көйлек”.
Еркектерге қоғамдық өмірге араласу, кәсіби жетістік, отбасын қамтамасыз
етуге жауаптылық таңылады.Еркектерге тән негізгі әлеуметтік рольдер осы
кәсіби рольдер.
Гендерлік стереотиптердің үшінші тобы еңбектің ерекшелігімен
байланысты. Дәстүрлі көзқарасқа байланысты әйелдердің еңбегі орындаушы,
қызмет көрсетуші сипатта болуы тиіс, іс-әрекеттің экспрессивті аясының
бөлігі болуы қажет. Әйелдер көбінесе сауда, денсаулық сақтау, білім беру
саласында жұмыс істейді. Ер адамдар үшін шығармашылық және жетекшілік
жұмыстар мүмкін, олардың еңбектері іс-әрекеттің инструменталдық аясымен
анықталады. Ғылыми тәжірибеде осылайша гендерлік рольдерді бөлу
Т.Парсонстың және Р.Бейлстың еркек пен әйел ролдерін құрылымдық -қызметтік
тұрғыдан ажыратуды қарастыратын жыныстардың өзара толықтыруы концепциясында
дәлелденген. Осы көзқарасқа сай қазіргі отбасында ерлі-зайыптылар екі әр
түрлі рольді орындауы тиіс. Инструменталдық роль отбасы мен сыртқы әлем
арасындағы байланысты орнатумен айналысса; экспрессивті роль бірінші
кезекте балаға қамқорлық жасау мен отбасындағы ішкі өзара қарым-қатынасты
реттеуді көздейді. Т.Парсонс пен Р.Бейлстің ойынша әйелдің бала туу және
оны бағу қабілеті олардың экспресссивті ролін анықтайды, ал еркек мұндай
биологиялық қызметті орындай алмайды сондықтан олар инструменталдық рольді
атқарушы болады. [5,18]
Үйленгеннен кейін жанұядағы ролдер мен міндеттердің бөлінуі шартты
түрде қалыптаса бастайды. Әйел – “жақсы” және “феминді” болуға талпына
отырып, мідеттің көп бөлігін өзіне алады. Бірақ та бұл жағдайда шартты
екіншілік стандарт тиімді болып табылмайды. Жанұя істеріндегі тең емес
жағдайлар әйелді неғұрлым тезірек қажытта бастайды. Алайда, еркекке
ролдерді осылайша бөлу объективті түрде тиімді, бірақ та сонымен қатар ол
әйелдердің белсенді және еркектік пассивті қалпын көрсетеді. Ал бұл өз
кезеңінде ерекекті психологиялық дискомфортқа әкеледі. Бұл жағдай жанұяда
бала пайда болған кезде тіпті күрделене түседі. Кеңестік сияқты шетел
зерттеулері де, мұнан соң ерлі-зайыптылардың неке қағаттануы төмендей
бастайды, себебі, балалардың өмірге келуі ерлі-зайыптыларды мәнді
шартталған қалыпқа әкеледі, яғни әйел өз қалауымен жанұямен, үймен
байланысты әйелдің қызметтер мен міндеттерді орындайды, ал күйеуі – көбіне
жұмыспен байланысты еркек ер істерімен айналысатындығын көрсетеді. Некенің
қанғаттануының төмендеуі белігілі бір ерекше әйел сапаларын қажет етпейтін
бала 3-4 жасқа толғандағы уақытты ең жоғары деңгейге жетеді. Бұл кезеңде
балаларға қарау уақыты аяқталады және әйелге қос жүктеме арттырылады.
Өзінің қалауынан тәуелсіз ол жұмысқа шығуына міндетті және де үйдегі
көпшілік басым жұмыстарды орындауы да жалғаса береді. Әрине мұндай жағдай
әйелді қанағаттандыра алмайды және жұмысқа шығу олардың маскулинтті
бағдарын жоғалтады, сонымен бірдей белсенділіктің өсуі мен жанұялық
жағдайдың өзгеруіне қажеттілікті реттей бастайды. Бұл мәселені шешудің бір
ғана жолы – еркекті жанұя ісіне белсенді араласуы. Бірақ оның қалпын
былайша түбегейлі өзгерту бірқатар факторларға байланысты қиынға түседі: ұл
баланы жанұя ісіне белсенді қатысуға дайындамау, инерцияны басымдылық ету
оңай болмай отырған, жанұяда қалыптасқан ролдер мен міндеттер; әлеуметтік
жағдайы толығынан қарастырсақ, жұмыс (әсіресе ер адамның жұмыстары) жоғары
бағаланады, сондықтан ерекектің жанұяға шамадан тыс немесе қайта бағытталуы
қиын болады. Кеңес беруші практик тәжірбие көрсеткендей басқа нұсқау
неғұрлым кең таралған болуы кездейсоқ нәрсе емес, күйеуі әйелін қысымнан
сақтай отырып, неғұрлым көп пассивтіліктің жоғарылауына икемдене бастайды,
ал әйел анағұрлым қатал және директивті бола бастайды. Нәтижесінде жанұяда
белсенді әйел, пассивті күйеу пайда болады, көпшілік әйелдер мен
еркектердің мінез-құлықпен іс-әрекетінің шартты үлгілеріне бағытталу
жағдайы жанұялық жетістікітің өсуіне әкелмейді. Адамның кәсіптік іс-
әрекетіндегі жыныстық –ролдік ерекшеліктерінің көрінуін талдау негізінде
еңбек түрі, әсіресе, жұмысшылардың сапасы қоғамның әлеуметтік және
экономикалық ерекшеліктерімен детерминерленгендігін есте сақтау маңызды.
Осыған байланысты нарықтық және дерективті-орталықтанған экономиканың
жұмысшылары, қызметкерлері үшін қажетті болып табылатын сапаның
айырмашылығы туралы мәліметтер: бірінші жағдайда бұл жеке жауапкершілікке,
белсенділікке, рационализмге т.с.с.өткінші жағдайда ұжымдық
жауапкершілікке, орындаушылыққа, еңбекке, инструменталды қатынасқа
бағытталған. Біздің қоғамға тән қос стандарттың шарттылығы мен әсері
туралы жоғарыда аталып өтті. Осы факторлардың, әйелдің кәсіптік қызметіне
әсері өте үлкен мөлшерде еркектерден басымдылық етеді. Біздің еліміздегі
жұмыс істейтін әйелдер 51,4% құрайды.
Әйелдің өз еңбегінде қатынасына әсер ететін келесі маңызды атап өту
керек: бірқатар авторлар мен алынған мәліметтер өз қызығушылығымен жұмыс
істейтін дәл осындай еңбек ақысын алатын әйелдермен салыстырғанда жанұяның
қаржылық жағдайы оларға тіпті жұмыс істемеуге мүмкіндік береді. Өзін және
жанұясын қамтамасыз ету үшін еріксіз жұмыс істейтін әйелдер өзінің кәсіптік
қызметінде аз қанағаттанатыны туралы куәландырады. Сонымен қатар егер әйел
жұмыс істей отырып, мұнымен қоса кәсіптік қызметпен айналысса, бұл оның
эмоционалды фонымен өзін -өзі бағалауын жоғарлатады және неғұрлым нәтижелі
және тиімді болады. Біздің қоғамдағы әйелдер еңбегінің ішкі түрткісі
қандай? Кейбір мәліметтер бойынша зерттелген 40% әйелдер ақша үшін ғана
жұмыс істейді. Екінші еңбек ішкі түрткісінің кең таралуы бойынша, ұжымда
болу тілегі болса, тек үшіншісі ғана кәсіптік қызметті құрау қызығушылығы
екен. [15,18,31]
Осылайша біздің еліміздегі еңбек нарығы өндірісіндегі адамның кейбір
орташа жұмыскердің жыныссыз типін есептей отырып, әйелге де, еркекке де,
жыныстық ұқасастықты іске асыру үшін ешқандай мүмкіндіктер берілмейді. Осы
жұмыста біздің мәдениетіміздегі тұлғаның өзін -өзі іске асыруына жыныстық
ролдік әлеуметтенудің тәжірбиесінде жинақталған небары екі негативті әсерді
қарастырдық.
Олардың саны көбейіп кетуі сөзсіз. Алайда, біздің көзқарастарымызы
бойынша, бұл бізді шетел мәліметтерімен тікелей салыстыру мүмкіндігінен
айыратындай, бұл саладағы мәдениет ерекшелігі әлде қайда жоғары
болғандықтан, жеке зерттеулерде де психологиялық практикалық ұсыныстарда да
жыныс категориясын қалпына келтіру шұғыл қажеттілігін куәландыратын толық
тізім емес.
Бұл теория әлеуметтік-антропологиялық және психологиялық мәліметтердің
ортақ жүйеге келуіне ықпал етті. Бірақ феминистік сын инструменталдық пен
экспрессивтіліктің негізіне, эмирикалық және тұрмыстық тұрғыдан алғандағы
табиғи жыныстық айырмашылық емес, әйел мен еркектің даралық өзін-өзі дамыту
мен өзін -өзі өзектендіруге мүмкіндік бермейтін әлеуметтік нормалар
жататынын дәлелдеді. [48,49]
Гендерлік стереотиптер әр түрлі тарихи кезеңдердегі, әр түрлі
мәдениеттердегі жыныстық айырмашылықты қабылдау мен түсіну және сонымен
қатар ғасырлар бойы сақталған еңбекті бөлу негізінде қалыптасқан. С.Фаррел
мен Д.Лорбер пікірінше қоғамда еркек пен әйелдің әлеуметтік ролдерінде
жыныстық айырмашылық болған және ол гендерлік теңсіздіктің тууына түрткі
болған. [28]
Гендерлік стереотиптер әйел мен еркек арасындағы қарым-қатынста
генералдық келісімшарт болуы қажет. Дж. Пани мен Т.Пакер ойынша гендерлік
стереотип тұлғааралық және топаралық өзара қарым-қатынаста және
ынтымақтастықта жағымды әрекет етеді. Мәдени стереотиптер бір жағынан
тұрақты көзқарасты қалыптастыру үшін, екінші жағынан қоғам дамуын бөгемеу
үшін бір мезгілде регидті әрі иілмелі болуы қажет. [25]
Гендерлік стереотиптер әйелмен еркектің өз мүмкіндіктерін толығымен
жүзеге асыруға кері әсер етуі, даралықтың дамуына кедергі болуы мүмкін.
Гендерлік стереотиптерге бағыну әдетте борыш механизмімен байланысты
болады. К.А.Абульханова – Славская пікірінше, егер іс-әрекет борыш сезімі
негізінде орындалса, онда ешқандай өзін -өзі өзектендіру, өз мүмкіндіктерін
ашу мүмкін болмайды. Мұндай жағдайда тұлғалық мүдделер ескерілмейді, “Мен”
сезімі жоғалады, тәуелділік пен бағыныштылық қалыптасады. Осындай өзін-өзі
түйсіну және өзі-өзі қабылдау өзін өзі жария ету мен еркін таңдау
идеяларына сәйкес келмейді. [2]
Попова гендерлік стереотиптердің адамның кәсіп таңдауына әсер ететіні
туралы айтады. Әдетте екінші сыныпта балалардың барлығында кәсіпке деген
қызығуында гендерлік стереотип байқала бастайды. Көптеген қыздар астроном,
палеонтолог, елші мамандығы туралы армандайды. Балалық шақтағы дамудың
барлық кезеңінде дарынды қыздар барлық пәндер бойынша жетістіктерге жетуде
ұлдардан асып түседі.
Жеткіншектік кезеңде қыздар таңдаудың алдында тұрады: өзінің қабілетін
одан әрі дамыту немесе өз тобына қабылдануға деген қажеттілікті
қанағаттандыру. Айналадағыларға деген сезімталдықтың жоғарылығынан кейбір
қыздар қазіргі қоғамдағы әйел туралы түсінік қандай екенін ерте түсінетін
болады. Сондықтан қыз балалар математикамен, физикамен, химиямен байланысты
емес мамандықтарды таңдайды. [28]
Осындай құбылыс жоғары мамандандырылған және жоғары төлемақы төлейтін
мамандықтар тізімінен болашақ мамандықты таңдаудың шектелуіне әкеледі.
Демек, гендерлік стереотиптер тек өмірге ғана әсер етіп қана қоймайды,
олар мамандық таңдауға да әсерін тигізеді. Мамандықтар алуан түрлі: ер
адамдарға тән және әйелдерге тән мамандықтары бар. Бұл мамандықтар
адамдарға белгілі бір талаптар қояды: тәжірибе, дағдылар,тұлғалық
мінездемлер және т.б.
Әйелдер мен еркектер мамандығы туралы түсініктер – гендерлік
стереотиптердің өмір сүретінінің жарқын бейнесінің бірі. Кәсіби
біліктіліктің жоғары деңгейіне жету гендерлік тұрғыдан қарастырылады:
көптеген зерттеушілердің зерттеу нәтижесі жоғары біліті әйел әлеуметтік
қолдауды еркектерден де емес, әйелдерден де емес алмайтынын
көрсетеді.Әйелдердің бікіктілік деңгейі мен тұлғааралық өзара әрекет
типінің байланысын анықтай отырып білікті әйелді жағымсыз бағалаудың басым
түсетінін мойындау қажет. Кооперацияда да , бәсекелестік жағдайда да оларды
әйелдер де , еркектер де өз тобынан шығаруға тырысқан. Білікті еркек үшін
білікті әйелдің жетістіктері еркектік өзін өзі бағалауын төмендетуі мүмкін,
себебі бұл батыс мәдениетінің нағыз еркек өзінің іскерлік сапалары жағынан
әйелдерден басым болуы қажет деген гендерлік стереотиптеріне қарсы келеді.
Зерттеу нәтижелері әйел-жетекшілер басшылық жасауға қажетті көптеген
қасиеттер жиынтығына(жоғары үстемдік, дербестік, тәуелсіздік, радикалдылық)
ие болады екен, гендерлік стереотиптердің ықпалынан барлық уақытта да оны
түсініп, өзінің жетекшілік қорын толық қолдана алмайды.
Демек, қоғамда қалыптасып қалған әйелді қабылдау стереотипі әйелді
жетекшілік қызметке жарамсыз деген пікірдің тууына негіз болады. Моррисон
мен фон Глинов жинаған бірнеше зерттеу мәліметтері әйелді жетекшілік рольге
жарамсыз деп бейнелейтін гендерлік стереотиптердің күштілігі сондай, бұл
туралы кері пікірлер әйелдің карьералық өсуіне қатысты кадрларды іріктеуде
және шешім қабылдауда назарға жиі алынбай қалады. Егер әйелдің орны үйде
немесе әйелдер –нашар жетекші, жауапты жұмысқа жарамсыз деп есептеу
қабылданса, онда оларды жетекшілік қызметке тағайындамайды да. Дарли
пікірінше, адамдарды әлеуметтік ролі бойынша бағалауға бейімділігімізден
біз қамқор, нәзік, зейінді ана әрі жар, жұмыста табанды, үнемді әрі тиімді
жетекші бола алатынын ұмытып кетеміз. Себебі біздің санамызда жетекші
роліне қажетті емес мүлде басқа сапаларды талап ететін, дәстүрлі әйел
ролінің бейнесі басым түсіп жатады, бізге жетекшілік жұмысқа жарамды адамды
әйелден көру қиынға түседі.
Жыныстық айырмашылығы бойынша бөлу мәселесін түсіндіруде гендерлік
теория үлкен үлес қосты, олар “әйел” мамандығының сипаты мен әйелдерге және
олардың кәсіби қабілеттеріне қатысты мәдени стереотиптердің өзара тығыз
байланысты екенін көрсетіп берді. Бұл сипаттар стереотиптердің үш тобына
жіктеледі. [53]
“Жағымды ” бес стереотиптер келесідей сипаттамалармен берілген:
басқаларға қамқорлық жасауға бейімділік, үй шаруасымен байланысты жұмыс
дағдылары мен тәжірибенің болуы, қол жұмысын орындауда үлкен икемділіктің
болуы, шыншылдық, дене жағынан тартымды. Егер аталған тізім шындыққа сәл де
болса жақын жатса, онда әйелдерге күруші, дәрігер, әлеуметтік қызметкер,
мұғалім, үй қызметкері, үй сыпырушы, аспазшы, даяшы, кір жуушы, шаштаразшы,
жіп иіруші, тігінші, тоқымашы, кассир, сатушы, есепші және т.б. мамандықтар
едәуір сай келеді.
“Жағымсыз” бес стереотиптер мынындай сипаттармен берілген: аз дене
күшінің жұмсалуы, нақты және жаратылыстық ғылымдарға аз қабілеттілік, жолға
шығуды қажет ететін жұмысқа ниеттің жоқтығы, қатерлі және дене жұмысымен
байланысты жұмыстардан бастарту.
Сондай-ақ “басқада” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz