Табиғи шикізаттар негізінде дайындалған ұлттық сусындар мен өнімдердің маңызы
Зерттеу бағдарламасы
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1.Сусындар.
2.2. Ұлттық сусындар деген не?
2.3 Ұлттық сусындардың негізгі түрлері.
2.4 Ұлттық сусындар жайлы оқушылардан алынған сауалнама. 10
2.5 Сүт.
2.6 Қымыз.
2.7 Шұбат.
2.8. Дәрігердің ұлттық сусындардың бала организміне әсері
туралы ой. пікірі.
2.9. Ұлттық сусындар қандай аурулардан емдейді. 33
2.10. Ұсыныстар.
ІІІ Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
№1 Суреттер
№2 Үн.қағаздар
№3 Эксперименттер
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1.Сусындар.
2.2. Ұлттық сусындар деген не?
2.3 Ұлттық сусындардың негізгі түрлері.
2.4 Ұлттық сусындар жайлы оқушылардан алынған сауалнама. 10
2.5 Сүт.
2.6 Қымыз.
2.7 Шұбат.
2.8. Дәрігердің ұлттық сусындардың бала организміне әсері
туралы ой. пікірі.
2.9. Ұлттық сусындар қандай аурулардан емдейді. 33
2.10. Ұсыныстар.
ІІІ Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
№1 Суреттер
№2 Үн.қағаздар
№3 Эксперименттер
Қазіргі заманда күнделікті адам өмірінде қажетті заттардың құрамында химиялық элементтер және оның қосылыстары жиі кездеседі. Химиясыз адам өмір сүре алмайды. Бірақ сол элементтердің немесе қосылыстардың физикалық және химиялық қасиеттерін білмей тұрып біз түрлі жарнамаға еліктеп, адам денсаулығына зиянды газдалған сусындарды күнделікті өмірімізде қолдануға тырысамыз. Жарнамада халыққа газдалған сусындардың құрамындағы зиянды элементтері немесе қоспалары туралы айтылмайды. Табиғатта таза бұлақтың суынан артық сусын бар ма, шіркін!
Алайда адамдар ежелгі заманнан-ақ сусындардың сан алуан түрлерін пайдаланып келеді.Қауіпсіз қоректенудің мәселесі қазір өте көкейкесті. Сол себепті біз болашақта өскелең ұрпақ үлкен қателіктер жібермеулері үшін осы тақырыпта ғылыми жобамызды ұсынып отырмыз. Болашақ-дені сау ұрпақтан басталады. Ал бүгінгі жастарымызды солардың қатарына жатқызуға болады ма?! Әрине жоқ! Неліктен біз табиғи жолмен алынған сусындарды қолданбаймыз. Мысалы су, сүт, қымыз, айран, шұбат, көже және шай сияқты денсаулық үшін еш зиян келтірмейтін сусындарды пайдансақ, болашақта көптеген жетістіктерге қол жеткізетініміз сөзсіз. Сондықтан денсаулығымызбен ойнай бергенше, болашағымызды ойлайық. Түрлі көз жауын алатын жарнамаларға еліктемей, таза табиғи жолмен алынған сусындарды ішейік. Сонда ғана түзу жолға түсеміз. Ғлыми жобамыздың мақсаты да осындай мәселелерге тоқталмақ.
Алайда адамдар ежелгі заманнан-ақ сусындардың сан алуан түрлерін пайдаланып келеді.Қауіпсіз қоректенудің мәселесі қазір өте көкейкесті. Сол себепті біз болашақта өскелең ұрпақ үлкен қателіктер жібермеулері үшін осы тақырыпта ғылыми жобамызды ұсынып отырмыз. Болашақ-дені сау ұрпақтан басталады. Ал бүгінгі жастарымызды солардың қатарына жатқызуға болады ма?! Әрине жоқ! Неліктен біз табиғи жолмен алынған сусындарды қолданбаймыз. Мысалы су, сүт, қымыз, айран, шұбат, көже және шай сияқты денсаулық үшін еш зиян келтірмейтін сусындарды пайдансақ, болашақта көптеген жетістіктерге қол жеткізетініміз сөзсіз. Сондықтан денсаулығымызбен ойнай бергенше, болашағымызды ойлайық. Түрлі көз жауын алатын жарнамаларға еліктемей, таза табиғи жолмен алынған сусындарды ішейік. Сонда ғана түзу жолға түсеміз. Ғлыми жобамыздың мақсаты да осындай мәселелерге тоқталмақ.
1. «Дарын» Ақпарат-әдістемелік жинағы № 3,2004ж.
2." Мөлдір бұлақ " балалар журналы, желтоқсан 2009 ж. № 12
3. «Питание и здоровье» Алма – Ата: Казахстан,1991ж., 143бет.
4. «Айгөлек» балалар журналы,№10 (63) қазан 2006 ж.
6. " Бұқпа" газеті, 5 ақпан 2011 ж.
7 " Арқа ажары " газеті, 20 наурыз, сейсенбі,2012ж
8." Бурабай " газеті,12 сәуір 2012ж.
9." Алақай,балақай” балалар журналы,№2 ақпан-наурыз,2008ж.
11.“Витамины и минералы в повседневном питании человека»
Санкт –Петербург «Крылов»,2006ж.
12.«Химия»10 сынып Алматы «Мектеп» 2006ж Н.Н.Нұрахметов,
Қ Бекішев
13. «Балдырған» № 2(591) ақпан 2008 ж. Т.Молдағалиев
14. «Лидер» газеті, №1 (81) қаңтар 2009ж. Ж.Сабирова
15.«Алтын сандық»балалар журналы
№20 (23) қазан,2010ж. Ә.Уалиханқызы
16. «Егеменді Қазақстан»
№360-367 (26761) 12 тамыз,жұма,2011ж.Р.Молдашева
17. «Дарын» Ақпарат-әдістемелік жинағы №1,№2, 2004ж
18.Қ.Бозымов «Жылқы және түйе шаруашылығы» Алматы «Қайнар» 1993 ж.
19.М.Г.Курамшина «Қымыз» Алматы, 1951 ж.
20.Қ.Дүйсенбаев, З.Сейітов, Ә.Хасенов «Қымыз» Алматы «Қайнар» 1968ж.
21.Б.Садықов, И.Сарыев, А.Отарбаев «Ақ дастарқан»
Алматы «Қайнар» 1987ж.
22.Л.В.Әлімжанова «Сүт өнімі» Астана, 1998ж.
23.Б.Барақбаев «Сүт және сүт тағамдары» Алматы, 198
24. Сейіт Кенжеахметұлы «Қазақтың дарқан дастарханы» Алматы,2007ж.
2." Мөлдір бұлақ " балалар журналы, желтоқсан 2009 ж. № 12
3. «Питание и здоровье» Алма – Ата: Казахстан,1991ж., 143бет.
4. «Айгөлек» балалар журналы,№10 (63) қазан 2006 ж.
6. " Бұқпа" газеті, 5 ақпан 2011 ж.
7 " Арқа ажары " газеті, 20 наурыз, сейсенбі,2012ж
8." Бурабай " газеті,12 сәуір 2012ж.
9." Алақай,балақай” балалар журналы,№2 ақпан-наурыз,2008ж.
11.“Витамины и минералы в повседневном питании человека»
Санкт –Петербург «Крылов»,2006ж.
12.«Химия»10 сынып Алматы «Мектеп» 2006ж Н.Н.Нұрахметов,
Қ Бекішев
13. «Балдырған» № 2(591) ақпан 2008 ж. Т.Молдағалиев
14. «Лидер» газеті, №1 (81) қаңтар 2009ж. Ж.Сабирова
15.«Алтын сандық»балалар журналы
№20 (23) қазан,2010ж. Ә.Уалиханқызы
16. «Егеменді Қазақстан»
№360-367 (26761) 12 тамыз,жұма,2011ж.Р.Молдашева
17. «Дарын» Ақпарат-әдістемелік жинағы №1,№2, 2004ж
18.Қ.Бозымов «Жылқы және түйе шаруашылығы» Алматы «Қайнар» 1993 ж.
19.М.Г.Курамшина «Қымыз» Алматы, 1951 ж.
20.Қ.Дүйсенбаев, З.Сейітов, Ә.Хасенов «Қымыз» Алматы «Қайнар» 1968ж.
21.Б.Садықов, И.Сарыев, А.Отарбаев «Ақ дастарқан»
Алматы «Қайнар» 1987ж.
22.Л.В.Әлімжанова «Сүт өнімі» Астана, 1998ж.
23.Б.Барақбаев «Сүт және сүт тағамдары» Алматы, 198
24. Сейіт Кенжеахметұлы «Қазақтың дарқан дастарханы» Алматы,2007ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Табиғи шикізаттар негізінде дайындалған ұлттық сусындар мен өнімдердің маңызы
Астана, 2017
Мазмұны
Зерттеу бағдарламасы 3
І Кіріспе 4
ІІ Негізгі бөлім 5
2.1.Сусындар. 5
2.2. Ұлттық сусындар деген не? 5
2.3 Ұлттық сусындардың негізгі түрлері. 7
2.4 Ұлттық сусындар жайлы оқушылардан алынған сауалнама. 10
2.5 Сүт. 15
2.6 Қымыз. 22
2.7 Шұбат. 31
2.8. Дәрігердің ұлттық сусындардың бала организміне әсері
туралы ой- пікірі. 32
2.9. Ұлттық сусындар қандай аурулардан емдейді. 33
2.10. Ұсыныстар. 34
ІІІ Қорытынды 35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
№1 Суреттер
№2 Үн-қағаздар
№3 Эксперименттер
Зерттеу бағдарламасы
Зерттеудің мақсаты:
Ұлттық сусындардың құрамы мен адам денсаулығына әсерін зерттеу
Міндеттері:
1.Ұлттық сусындар жайлы мәліметтерді жинастырып, өзіндік зерттеу, талдау жұмысы арқылы өскелең ұрпаққа пайдалану жөнінде үгіт насихаттау жұмыстарын жүргізу.
2.Оқушылардың пайдалану жиілігін анықтау. Химиялық құрамын зерттеп, олардың адам ағзасына әсерін анықтау.
3.Ұлттық сусынның біздің өмірімізде маңыздылығы және сапасы қаншалықты екенін анықтау. Өскелең ұрпаққа газдалған сусындардың зиянын түсіндіріп, табиғи сусындарды пайдалануына кеңес беру.
Зерттеу объектісі: 51 мектеп- гимназиясының 1-4 сынып аралығындағы оқушылар .
Зерттеу болжамы: Алдағы уақытта дені сау ұрпақ өсіру мақсатында табиғи немесе ұлттық сусындарды газдалған, құрамы белгісіз сусындармен алмастыра генофонды таза дені сау тұлға қалыптасып, ұрпағымыз дені са болып өседі.
Зерттеу пәні: Таза табиғи орта - Қазақстан - 2030 стратегиясын іске асыруды негізі.
Зерттеудің әдістері: талқылау, салыстыру әдістері, тақырыпты ашу мақсатында сұрақ-жауап, сауалнама алу,тәжірибе жасау, баяндау әдістері қолданылады.
Зерттеу жаңашылдығы мен өзіндік көзқарасы: Жыл санап ағзамызды әртүрлі шөлбасарлармен улап, сапалы-сапасызын айыра алмай түрлі сусындарды қолданудамыз.
Кіріспе
Қазіргі заманда күнделікті адам өмірінде қажетті заттардың құрамында химиялық элементтер және оның қосылыстары жиі кездеседі. Химиясыз адам өмір сүре алмайды. Бірақ сол элементтердің немесе қосылыстардың физикалық және химиялық қасиеттерін білмей тұрып біз түрлі жарнамаға еліктеп, адам денсаулығына зиянды газдалған сусындарды күнделікті өмірімізде қолдануға тырысамыз. Жарнамада халыққа газдалған сусындардың құрамындағы зиянды элементтері немесе қоспалары туралы айтылмайды. Табиғатта таза бұлақтың суынан артық сусын бар ма, шіркін!
Алайда адамдар ежелгі заманнан-ақ сусындардың сан алуан түрлерін пайдаланып келеді.Қауіпсіз қоректенудің мәселесі қазір өте көкейкесті. Сол себепті біз болашақта өскелең ұрпақ үлкен қателіктер жібермеулері үшін осы тақырыпта ғылыми жобамызды ұсынып отырмыз. Болашақ-дені сау ұрпақтан басталады. Ал бүгінгі жастарымызды солардың қатарына жатқызуға болады ма?! Әрине жоқ! Неліктен біз табиғи жолмен алынған сусындарды қолданбаймыз. Мысалы су, сүт, қымыз, айран, шұбат, көже және шай сияқты денсаулық үшін еш зиян келтірмейтін сусындарды пайдансақ, болашақта көптеген жетістіктерге қол жеткізетініміз сөзсіз. Сондықтан денсаулығымызбен ойнай бергенше, болашағымызды ойлайық. Түрлі көз жауын алатын жарнамаларға еліктемей, таза табиғи жолмен алынған сусындарды ішейік. Сонда ғана түзу жолға түсеміз. Ғлыми жобамыздың мақсаты да осындай мәселелерге тоқталмақ.
Осыған орай мен ұлттық сусындарды зерттеуді жөн көрдік.
1.Сусындардың түрлерін, пайдалану жиілігін анықтап талдау жұмыстарын жүргізу.
2.Оқушылардың қаншалықты ұлттық сусындармен таныс екендігі жайлы анықтау.
3.Ұлттық сусындар жайлы жалпы мәліметтер жазу және әрбіреулеріне бөлек тоқталып кету.
ІІ Негізгі бөлім
Ми қайнатар ыстықта аңқасы кеуіп шөіркеген жұрт дүкендерде кезекке тұрып неше түрлі құты-қалбырлардағы суларды сатып алуда. Олар: Кока-Кола, Фанта, Спрайт, Маси Чай, Либелла, Нексти Чай міне осылар қаншалықты дәмді әрі шөл қандырғыш болғанымен, зиянын ескере кету қажет. Осындйа сусындарды әсіресе, балалар пайдаланғанды жақсы көреді. Бояғыштар мен стабилизатор, консерваттар, эмульгаторлар қосылған қызыл-жасыл сусындар, өзінің тәтті дәмдерімен қандай баланы қызықтырмас.Әрине, күллі өскелең ұрпақ осындай заттарға көп назар аударып, өз болашақтарын құртуда. Ал өзіміздің зияны жоқ ұлттық сусындарымызды ешкім пайдаланбайды. Небір химиялық зиянды сусындарды пайдаланады. Сонымен қоса жарқын болашаққа үміт бермейді. Біздің ғылыми жобамыз ұлттық сусындарды қорғай отыра, болашақта оларды газдалған сусындармен алмастыру, яғни пайдаланысқа әкелу.
Сонымен, бұлар қандай сусындар?
2.1. Сусындар
Табиғи сусындар:
а) Су, сүт, минералды сулар, балмен араластырылған сулар, ағаштардың балғын сулары, көкөністердің, жеміс-жидектердің, какос ағаштарының шырындары;
ә) Ерекше үндеу арқылы алынған толық табиғи сусындар: қымыз, айран, шұбат, шай, боза, көже, сары су т.б.
Жалпы табиғи сусындардың зиянды сусындарға қарағандағы маңызы жайлы. Адамдардың болашағына деген көзқарас. Ұлттық сусындарды пайдалансын-өмірі таза болсын дей отыра, біз ғылыми жобамызды осы үлкен проблемаға әкеліп соқтырдық.
2.2 Ұлттық сусындар деген не? Сол мәселе бойынша тоқтала кетсек. Ұлттық сусындардың тарихы:
Дешті Қыпшақ даласында өмір сүрген біздің ата-бабаларымыз жорықта, көшіп-қонуда, сапарда, ыстықта, шаршап-шалдыққанда өзінің шөлін қандыру үшін ұлттық сусындардың талай тамаша түрлерін ойлап тапқан. Сусын ішіп отырып ашық-жарқын әңгіме құрып, талай істің шешімін тапқан, соңына өсиет болар өнегелі сөздер де қалдырған. Қазақтың осы ұлттық сусындарының ішінде кең тарағандары: қымыз, шұбат, айран, боза, көже және тағы да басқалары.
Қымыз. Ешқандай сусын қымызбен тең келе алмайды. Құрамында дәрумендер, майлар, белоктар бай, ол талай ауруды емдеп қана қоймайды, олардың алдын да алады. Қымыз ас қорытуды жақсартады, қауіпті ісікті болдырмайды.
Бие сүтінен ашытылады. Оның алғашқы ашытқысын қымыздың қоры деп атайды. Кей жерлерде мұны бие сүтіне сүр қазының қабырғасын, жылқының ашыған сүр жамбасының жұлынды сүйегін не малта салып немесе ашыған тары көженің суын қосып, бөлек ашытады. Сосын сабадағы қорды сарықпай, биенің жылы сүтін саумалдап, жаңғыртып отырады. Жаңа сүт құйған сайын 20-30 минуттан піседі, жаңа сүтпен қорды араластырып, ірімтігін жазады, ашуын басып отырады. Қымызды көп сапырғанда оған таза ауа (оттегі, азон, т.б.) көп сіңеді. Қымыз бір тәулікте ашуы жетіп, сапыруға жарап қалады.
Қымыз тәрізді табиғи құдіретті сусынмен былай да емдейді: қымызды алғашқыда тәулігіне 6 рет 100 грамнан (қатты науқасқа 50 гр.), кейін 250 грамға дейін береді де, ағза қымыз ішуге үйренген соң оның мөлшерін 2-3 литрге дейін көбейтеді. Қымызды тамақтың алдында 1-1,5 сағат бұрын ішеді. Жатар алдында ішпейді. Жоғарыдағы ем сырқатпен әлсіреген, жүдеген, қаны азайған, туберкулезге шалдыққандарға шипалы.
Шұбат. Түйенің сүтін ашытып жасайды, қышқыл дәмді. Оның әзірлеу тәсілі қымыз ашытуға ұқсас. Шұбатты тағам ретінде үнемі ішіп жүретіндер өкпе ауруына өте сирек ұшырайды. Дәрігерлер өкпесі, асқазаны, ішегі ауыратындарға шұбат ішуді ұсынады. Өйткені, шұбат асқазанның секреторлық қызметін жақсартады, қышқылдылығын көтереді, дәрі-дәрмектердің емдік қасиетін арттырады, адамның дертке қарсы күресу қабілетін күшейтеді.
Шұбатты ашыту: жаңа сауылған түйе сүтін сүзеді, 30-35 градусқа дейін салқындатады, сосын емен бөшкеге құяды, өндірістік ашытқы қосады; қоспаны піспекпен 20-30 минут бойы піседі, араластырады, ашуы үшін 3-4 сағат бойы тыныш қояды. Осы мерзім ішінде микрофлора әрекетінен күрделі заттар жай заттарға айналады, қышқылдығы 60-70 градусқа көтеріледі, казейн іріп, тұнбаға түседі, - дейді мамандар. Казейннің ірі түйіршіктері пайда болмауы үшін шұбатты жақсылап тұрып араластырып отыру қажет. Ашыту процесі 20-25 градус жылылықта 10-20 сағатқа созылады.
Айран. Әрі тағам, әрі сусын. Сиырдың, қой мен ешкінің піскен сүтіне мәйек, ашытқы (ескі айран) қосып ұйытады да салқындатып ішеді. Қалмақтар айранды ашытып, көкір (арақ) жасап ішкен.
Боза. Ол - дәнді дақылдардан ашытып жасалатын сусын. Жас бозаның құрамында - 4-6, қорланған бозада 12-15 пайыз спирт болады. Бозаның уытсыз, жай ашытқымен дайындалған түрінің атауы - мақсым боза.
Жалпылама дайындалу тәсілі: бір тәулік бойы суға бөктіріліп қойылған дән
жармасының сарысуын төгіп тастайды, қалған тұнбаға белгілі бір мөлшерде май, су құйып, оттың табында жайлап қайнатады, сөйтіп, ботқа жасайды.
Оны суытады, тары, арпа тәрізді дәнді дақылдардың бірінен ашытқы
әзірлейді. Оны жасау үшін дәнді дақылды қажетті мөлшерде алады да үстіне
ыстық су құйып, 3-4 сағат бөктіреді, сүзіп алады, жылы жерге жайып қойып, 3-4 күнде дәндерінің өнгенін күтеді. Кеуіп кетпес үшін үстін жауып қою қажет. Әбден өнген соң ғана келіге салып жаншып, осылай әзірленген уытты тұнбаға мөлшерлеп салады, үстіне суытылған қайнаған су құяды, жарты тәуліктей ашытып қояды да дайын қоспадан керегінше алып, қайнаған салқын суға араластырып, сүзгіден өткізіп алады. Алынған сұйық-сусын боза деп аталады.
Көже. Қазақтың қымыздан басқа кең тараған сусыны - көже. Оны қайнатқан суға бидай салып, ұн сеуіп ашытып жасайды. Үстіне сүт құяды, салқындатып ішеді, ыдысқа құяр алдында араластырады. Сүтке ашыған бидай көже - әрі жұғымды, әрі шөл қандыратын сусын саналады.
Қазақта: Көже - көже көлкілдек, көженің суы мөлтілдек, осы көже болмаса, кетер едік селкілдеп, - деген де сөз айтылады.
Қазақта кеспе көже, құрт көже деген де тамақ атаулары бар. Кеспе көженің кейбір түрлері қолдама көже, бармақ көже, салма көже, сеппелі көже деп те аталады.
2.3 Ұлттық сусындардың негізгі түрлері:
Денсаулық сусындары
Сергіткіш сусындар
Оны түрлі жеміс-жидек, олардың жапырақтары мен емдік шөптерден жасап алып ішуге болады. Олардың бірқатары адам ағзасының иммунитетін көтереді. Солардың қарапайым кейбір түрлерін әзірлеу мәзірі:
Алмадан. Жуылған, қабығы аршылмаған 3 алманы теңдей бөледі, тостағанға салып, үстіне 1 литр су құяды. Қызуы төмен отта 10 минут ұстайды. Сосын жылы жерге қояды. 30 минуттан соң оған бал араластырады, шай орнына ішеді. Суыққа қарсы ем, шаршағанды басады, сергітеді.
Қой бүлдіргені жапырағынан. Оны дәріханалардан сатып алуға болады. Оған итошаған, түймедақ шөптері қажет. Олар да осында баршылық. Солардың бәрін бірдей етіп араластырады, стақанға 1 ас қасық қоспаны салады, үстіне қайнаған су құяды. Оны күнделікті шай орнына ішіп жүруге болады. Бұл тұнба қыста көп кездесетін вирустардан қорғайды, ағзаның жылуын ұзақ сақтауына көмектеседі.
Мейіз, жаңғақ, өріктен. 1 ас қасық сүйексіз мейіз, грек жаңғағы, кепкен өрікті ұсақтап турайды. Оған аздаған лимон шырыны мен бал қосады, бәрін бірге араластырады. Егерде көңіл-күй түссе, суық шала бастаса, дайын болған бұл қоспаның 1 ас қасығын күніне 3 реттен ішеді. Оны таңертеңгілік шаймен қосып ішсе, күні бойы адам сергек жүреді, ауыра бермейді.
Итмұрыннан. Құрамында С дәруме-нінің мол қоры бар. Одан шай орнына ішетін сусынды былай дайындайды: 1. бір уыс құрғақ итмұрынның үстіне (дәріханадан алуға болады) жарты литр су құйып, 15 минут қайнатады. Кешке дайындалған тұнба таңға дейін тұрса, тіпті жақсы. Таңертеңгілік оған бал араластырып, шай орнына іше береді.
75 грамм итмұрынның жемісі мен жапырағын 150 грамм бал мен бір литр жүзімнің таза шырынымен араластырып, баяу отта 5 минуттай қыздырады, көбігінен ажыратады. Суытып, сүзіп алады. Бұл сусынды төрт аптадан артық сақтауға болмайды. Осы уақытта үш рет бес минут ысытып, көбігін ажыратып отырады. Қалған кезде суық, қараңғы жерде сақтайды.Дайын болған сусынды 1 стақаннан 2-3 рет тамақ алдында ішеді. Екі аптадан соң бір апта демалып, қайта ішеді. Жүрек әрекеті нашарлағандарға да күш-қуат, сергектік силайды.
Шырын сусындары
Адам күніне 2-2,5 литр су ішуге тиісті. Сонда тәулігіне денесінде жоғалған сұйықтықтың орны толады, - дейді дәрігер мамандар. Және де жеміс-жидекті, оның шырынын да көбірек тұтынған пайдалы. Қыста күніне бір литр шырын ішу қажет. Біз енді шырындардың пайдасына тоқталсақ:
Апельсин шырыны. С дәру-меніне, әр алуан минералдарға, антиоксиданттарға бай. Бұл шырынды күнделікті пайдаланса, асқазан, ауыз және жұтқыншақ рагімен (қатерлі ісік) ауыру ықтималдығы 50 пайызға азаятын көрінеді.
Ананас шырыны. Құрамы бүкіл дәрумендер мен минералды заттардың жиынтығы. Ағзаны жасартатын қасиеті бар. Қуаты төмен ананас шырыны ұйқы безінің жұмысына жағымды әсер етеді, ішек жұмысын жақсартады, пигменттік дақтардың (денедегі) кетуіне ықпал етеді, ағзадан артық сұйықтарды шығарады. Оның құрамындағы бромелайн тамаша табиғи май кетіруші, ол семідіктен арылта алады. Ананас сусынын (шырынын) бүйрек аурулары, баспа кезінде көбірек ішсе-ем.
Алма шырыны. Құрамында темір көп, қан аздығында, ой жұмысымен айналысатындарға ішу ұсынылады, бүйрек тастарын түсіретін де қабілеті бар. Алма шырынындағы пектин ағзаны қалдықтардан тазартушы. Алма шырынын тыныс алу жүйесі, өкпесі, кеңірдегі ауыратындар ішіп жүрсе шипалы. Бұл шырын жүрек - қан тамырлары жүйесін нығайтып, ағзадан несеп қышқылын да шығарады.
Өрік шырыны. Құрамындағы калий жүрек бұлшық етін нығай-тады, ағза тіндерінен артық сұйықтың шығуына жәрдемдеседі. Жүрек-қан тамырлары, бүйрек ауруларының, семіздіктің, қан аздық-тың алдын алуға пайдалы. Өрік шырынындағы фосфор мен магний есте сақтау қабілетін жақсартады, бас миының қан тамырларына оң әсер етіп, жұмысқа қабілеттілікті арттырады.
Шабдалы шырыны. Оны тұрақты түрде ішетін адамның жүрек бұлшық еті нығаяды, жүрек аритмиясынан арыла бастайды, гастрит асқынғанда да ол асқазанды тыныштандыра алады, асқорытуды жақсартады, қан аздығында да шипалы. Қоршаған ортаның жағымсыз жағдайынан да қорғануда шабдалы шырынын ішкен дұрыс.
Қызанақ шырыны. Адам ағзасының иммунитет жүйесін күшейтуге әсері көп А және С дәрумендері бар, құрамында тұздар, микроэлементтер бай. Мұндағы антиоксидаттар тіндердің қартаюын баяулатады.
Мультивитамин шырыны. Бұл сусынның құрамында әр алуан жемістер болғандықтан, қыста, көктемде түрлі инфекцияларға қарсы ағзаның күресу қабілетін арттырады, оны А және С дәрумендерімен байытады. Шаршағанды басады.
Емдік мақсатқа шырындарды таңертең аш қарынға бір стақаннан ішуден бастап, сосын мүмкіндігінше, әрбір 2-2,5 сағат сайын бір стақаннан ішіп, екі ай емге пайдаланады.
Жеміс шырыны - шөлді басатын да құнарлы сусын.
Салқындатқыш сусындар
Квас
Олардың ішінде көп тарағаны - квас. Оны славян халқы өздерінің кейбір ұлттық тағамдарын (окрошка, ботвинья, суық сорпа) жасауға да пайдаланады.
Квас - шөлді қандыратын, адамды сергітетін, жақсы дәмі мен хош иісі бар сусын. Квас - сүт қышқылдығы және ашытқылы негізде қара бидай сухарынан (ұннан) және өнген арпа дәнінен дайындалады. Оның құрамында 0,25-0,50 пайыз - сүт қышқылы, 0,3-5 пайыз - қант, 0,3-0,8 пайыз - декстрин, 0,4-0,8 пайыздай спирт те бар. Аз мөлшерде В тобының дәрумендері кездеседі. Квас ас қорытатын сөлдің бөлінуін күшейтеді, көбінесе, ас қорытуға қолайлы жағдай туғызады деп саналады.
Көп ішілетін сусындар
Олардың ең алдыңғы қатарында шай мен кофе тұр. Бір қызығы, кофе жөнінде пікір әрқилы. Кейбір мамандар оның пайдасын өте жоғары бағаласа, екінші бір зерттеушілер оның зиянын көбірек айтады
Шай мен кофені әзірлеу
Оларды әзірлеу мен ішудің тәсілдері мен түрлері көп. Біз осы газетте жарық көрген Шай ішу мәдениеті атты мақаламызда шайдың түрлері, пайдасы, әзірлеу тәсілдері туралы айтқанбыз. Ендігі әңгіме шай ішуде есте болатын сақтық.
Ашқарынға суық шайды ішпейді. Себебі, ол ішке түскен соң өт пен асқазанды салқындатып жіберуі мүмкін. Өте суық шай бүкіл ағзаны тітіркендіреді.
Жылы, ыстық шай бойды сергітеді. Тек, оның өте ыстық болғанда кеңірдек пен ас жолына, асқазанға кері әсер етуі мүмкін. Ұзақ уақыт ыстық шай ішу ағзаны ауруға да ұшыратады. Зерттеу қорытындысы бойынша, температурасы 62 градустан жоғары шай асқазанды бұзады. Шайдың температурасы 56 градустан аспауға тиісті.
Шайды ұзақ қайнатса, фенол, эфирлік компоненттері өз-өзінен қышқылданады, шай тұнықтығынан, дәмінің сапасы мен хош иісінен айырылады. Бір шайды бірнеше рет қайнатып ішу де зиянды. Кешегі шайда протеин мен қант көп, бактериялар да жетерлік.
Кофе қайнаған сумен немесе бумен қосылғанда ерігіш заттары мен хош иісті эфир майлары тез ұшып кетеді. Сол себепті кофені де ұзақ қайнатпайды. Кофеин - кофе мен шайдың стимулдық әсерінің басты көзі. Ұйқысы қашқан, жүйкесі тез қозатын адамдарға кофені ішуге болмайды.
2.4 Ұлттық сусындар жайлы оқушылардан алынған сауалнама.
Сауалнама
1. Қандай ұлттық сусындарды жиі пайдаланасыз?
2.Күнделікті ішетін ұлттық сусындардың құрамын білесіз бе?
3.Пайдалану жиілігі : күнде, аптасына 1 рет, айына 1 рет, өте сирек (астын сызыңыз)
4.Неліктен ұлттық сусындарды пайдаланасыз?
5.Ұлттық сусындардың адам денсаулығына пайдасы бар ма?
6.Қандай ұлттық сусын денсаулыққа көбірек пайдасын тигізеді деп ойлайсыз?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сауалнамаға 41 оқушы қатысты. Қорытындысы бойынша
№
Сусынның атауы
саны
орын
1
Шәй
19
І
2
Қымыз
11
ІV
3
Сүт
18
ІІ
4
Қатық
9
5
Айран
12
ІІІ
6
Табиғи шырын
8
7
Көже
3
8
Шұбат
1
9
Боза
1
10
Пайдаланбайды
1
№1 таблица: Оқушылардың жиі пайдаланатын ұлттық сусындары
Шәй
19
Қымыз
11
Сүт
18
Қатық
9
Айран
12
Табиғи шырын
8
Көже
3
Шұбат
1
Боза
1
Пайдаланбайды
1
№ 1 диаграмма: Оқушылардың жиі пайдаланатын ұлттық сусындары
№ 2 диаграмма: Күнделікті ішетін газдалған сусындардың химиялық құрамы жөнінде білімдері
Күнде
11 бала
27 %
Аптасына бір рет
21 бала
51 %
Айына бір рет
6 бала
15 %
Өте сирек
3
7 %
Жалпы: 41 бала
№ 2 таблица: Ұлттық сусындарды пайдалану жиілігі
№ 3 диаграмма: Ұлттық сусындардың пайдалану жиілігі
Ұлттық сусынның пайдасы бар деген оқушылар саны
36 бала
71 %
Пайдасы жоқ
2 бала
22 %
Білмеймін
3 бала
7 %
№3 таблица: Адам денсаулығына тигізер пайдасыбар ма ?
Пайдасы бар
Білмеймін
Пайдасы жоқ
88%
5 %
7 %
№ 4 диаграмма: Ұлттық сусындардың пайдалылығы жөнінде білімдері
Қымыз
15 бала
Сүт
23 бала
Айран
6 бала
Көже
2 бала
Шәй
8 бала
№ 5 диаграмма: Қандай ұлттық сусын адам ағзасына көбірек пайдалы екенін анықтау
Сауалнама қорытындысы:
-Ең көп пайдаланатын ұлттық сусын - Сүт;
- ұлттық сусынның құрамын 41 оқушыдан 18 оқушы білмейді;
- аптасына бір рет ұлттық сусынды 21 бала пайдаланады;
- 36 оқушы ұлттық сусындардың ағзаға пайдалы екенің екенін біледі;
- сауалнама бойынша 25 бала ең пайдалы сусын - Сүт деп санайды.
2.5 Сүт
Сүттің адам баласы үшін қаншалықты қажет өнім екені бәрімізге белгілі. Сондықтан да сүттің құрамы мен қасиетін, санитарлық сапасын жақсартуға бүгінгі таңдағы халықтың талап- тілегіне сай келетіндей етіп көңіл аудару сүт өндейтін орындардың төл міндеті. Сондай- ақ сүт өндіретін шарушылықтар құрамында майы, белогы, витаминдері жеткілікті сүт саууға тырысулары керек. Оның үстіне өндейтін орындарға сүтті ескіртпей, таза күйінде тапсыру де естен шығармайтын мәселе.
Сүт- басқа ешқандай азық- түлік тең келмейтін аса бағалы тағамдық өнім. Олай болатын реті де бар. Өйткені организмге оның құрамды бөлігінің 95-98 проценті сіңеді. Сондай- ақ сүт амин қышқылдарының, макро және микроэлементтерінің, витаминдерінің таптырмайтын көзі.
Сүт табиғаттың ең құнды өнімі. Адам организмі оның құрамындағы коректік заттарының 98-99 % - ін пайдаланады. Сүттің жрғары коректік қасиеттерін келесі деректерге қарап білуге болады; бір литр сүт құрамындағы белок мөлшері - 150 г. Сиыр еті, немесе тауықтың 5 жұмыртқасы, немесе 1 кг. Нан құрамындағы белоққа тең. Сүттің жарты литрі адамның амин қышқылдарында деген тәуліктік қажеттілігін қанағаттандырады, ал сүттің бір литрі адамның май, кальций, фосфор, рибофлавинге қажеттілігін толық, белоққа қажеттілігін жартылай, ал аскорбин қышқылы, ретинол, тиаминге қажеттілігінің13 бөлігін қамтамасыз етеді.
Сүт адамның жүрек қызметіне қолайлы әсер етеді. Сүт және сүт өнімдері маңызы жағынан халықты тағаммен қамтамасыз етуде екінші орын алады.
Сондықтан сүтті сиыр шарушылығын дамыту, сүт өндіруді ұйымдастыру және оның сапасын жақсарту, шикізаттың алғашқы қасиеттерін сақтай отырып, әртүрлі сүт өнімдерін дайындау технологиясын игеру- малшылардың, әсіресе, мал мамандары- зоотехниктердің басты міндеті.
Сүттің құрамындағы коректік заттарды тиімді пайдалану, белгілі бір уақыт аралығында оның құрамындағы белоктарды сақтап қалу, қосымша өнімдер шығару жолдары, өндірістің және сүт өнімнің өзгергіштік мөлшерінің жыл мезгілдеріне тәуелдік мәселелері бір бірімен байланысты.
Сондықтан бұл проблемалар мамандық көзқарас тұрғысынан бір тұтас түйін ретінде зерттеледі. Казіргі кезде сүттің ең құнды бөлігі белок, тек 45 процент пайдаланылады. Қосымша өнімдердің басым бөлігі мал азықтандыруға жұмсалады немесе мүлде пайдаланылады. Бұл жерде сүттен жасалатын айранды айта кету жөн
Адамзат баласы сүтті сол күйінде де, өнеркәсіп орындары өңдеп шығаратын өнімдері күйінде де іше алады.
Сүттің тағы бір қасиеті - түрлі азық- түлікпен керемет үндесіп, адам тағамының биологиялық құндылығын көтереді. Өйткені сүт организмге түсетін қоректік заттардың көлемін арттырып қана қоймайды, срнымен бірге май, белок, углевод, минералды тұздар, тағы басқалармен бірлесе, үндесе отырып, әлгі коректік заттардың организмге сіңімділігін жақсартады.
Бұл курстық жұмыс қаймақты өндіру технологиясын,әртүрлі қаймақты өндіру технологиясының қарастырады.
Жаңа сауылған сүт
Жаңа сауылған сүттің құрамында бірнеше сағат бойы адам үшін өте пайдалы тірі антиденелері болады. Жаңа сауылған сүттің ерекше қасиеті болады: оның құрамында жеңіл қорытылуға сеп болатын көмірқышқыл газы, азот және оттегі болады. Бірақ! Кез келген биологиялық өнім сияқты сүтте бактериялар мен патогенді флора болады, сондықтан оны міндетті түрде қайнату қажет.
Майы алынбаған сүт
Майы алынбаған табиғи сүт, яғни ешбір құрамдасы алынбаған және үстемелер қосылмаған сүт және оның жеке құрамдастары, оның ішінде май, ақуыз, казеин, лактоза сүт өнеркәсібінің шикізаты болып табылады.
Пайдалану мақсатына байланысты шикізат сүтті әртүрлі көрсеткіштер бойынша бағалайды. Егер сүтті азық-түлік өнімі ретінде пайдаланса, санитарлық-гигиеналық көрсеткіш басты бағалау көрсеткіші болады.
Қайнатылған сүт
Қайнату - сүтті өңдеудің ең көне әдісі. Қайнату көптеген микроағзаларды өлтіреді, бірақ алтын стафиллококк, ішек туберкулезін қоздырушылар сияқты кейбір термотөзгіш микроағзаларды жоймайды. Мысалы, бруцелланы өлтіру үшін сүтті 6 минуттан кем емес уақыт бойы қайнату керек. Онымен қоймай, қайнатқан кезде кальций мен ақуыз ыдырайды.
Пастерленген сүт
Пастерлеудің негізгі мақсаты -- патогенді токсин түзуші микрофлораны жою. Нәтижесінде сүт және сүт өнімдері арқылы індетті аурулардың берілуіне шек қойылады және сақтаудың ұзақ мерзімі қамтамасыз етіледі. Пастерлеу үрдісіне сүттің 15 - 20 секунд бойы 72 - °C дейін қыздырылуы және салқындатылуы кіреді. Дәрумендер жоғары температура әсеріне, әсіресе ауа оттегісіне қатыстырылмаған кезде төзімді келеді. Сондықтан пастерленген сүтте сүтке тән барлық минералдар мен дәрумендер тән. Пастерленген сүтті тоңазытқышта бірнеше аптаға дейін сақтауға болады
Пастерленген сүтті қайнатудың қажеті жоқ.
Ультрапастерленген сүт
Ультрапастерлеу немесе жоғары температуралы өңдеу (UHT), табиғи сүтті термоөңдеу үрдісі болып табылады. Денсаулық үшін қауіпті микроағзалар мен сүттің ашуына әкелетін бөгде микрофлора өте қысқа уақыт ішінде (4 с) 137-140°C дейін қыздырғанда жойылады. Өнімді техникалық үрдістің барлық сатыларында микроағзалардың енуінен қорғайтын стерильді және герметикалық жағдайларда сүт орамаларға құйылады, сол себепті ол бөлме температурасында 12 айға дейін сақталады. Ал сүтте мүмкіндігінше барлық дәрумендер мен минералдар сақталады. Орама бактериялардың сырттан енуінен және жарықтың ыдыратушы әсерінен қорғайды.
Қалпына келтірілген сүт
Құрғақ сүттен қалпына келтірілген табиғи өнім. Құрғақ сүт - бұл ылғалдылығын алу үшін ерекше технология бойынша құрғатылған және сүтке тән барлық пайдалы қасиеттері сақталған табиғи сүт. Дәл осындай құрғақ сүт балалар қоспалары мен ботқаларында қолданылады. Пайдалы элементтердің мөлшері бойынша құрғақ сүт майы алынбаған сүттен қалыспайды.
Сүттің химиялық құрамына пластикалық, минералды, энергетикалық, реттегіш заттар мен дәрумендер кіреді.
Сүттің пластикалық заттары
Сүт ақуыздары, ет және балық ақуыздарына қарағанда, әлде қайда толыққанды және тезірек қорытылады. Ақуыз адам ағзасында жаңа жасушаларды түзу үшін қажет. Сүттің ақуыздары үш құрамдастан тұрады: шикі сүтте еріген күйінде болатын казеин, альбумин және глобулин.
Сүттің барлық ақуыздары толыққанды топқа жатады, яғни олардың құрамында барлық 20 аминқышқылдары бар. Олардың ішінде - адам ағзасында синтезделмейтін және сырттан тамақ арқылы келуі тиіс 8 ауыстырылмайтын амин қышқылдары. Осы амин қышқылдарының ең болмағанда біреуінің болмауы зат айналымының бұзылуына әкеледі.
Алмастырылмайтын амин қышқылдарының ішінде үшеуі аса маңызды:
Метионин - май айналымын реттеп, бауырды май басудан қорғайды.
Лизин - қан түзілуімен тығыз байланысты. Оның азық-түлік құрамында жеткіліксіздігі, қан түзілуінің бұзылуына, қанның қызыл түйіршіктері - эритроциттер санының азаюына, гемоглобин мөлшерінің төмендеуіне әкеледі. Тағамда лизиннің жеткіліксіздігі кезінде азот айнылымы бұзылып, бұлшықеттің әлсіреуі байқалады, сүйектің кальцификациясы бұзылып, бауыр мен өкпеде бірқатар өзгерестер туындайды.
Триптофан - кейбір маңызды қосылыстардың (никотин қышқылы, серотонин) синтезі үшін қажет. Триптофан айналымының бұзылуы жарыместікке әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, триптофан айналымының бұзылуы көкжөтел, қатерлі ісік, диабет сияқты аурулардың көрсеткіші болуы да мүмкін.
Минералды заттар
Сүттің минералды заттары құрамына Менделеев периодикалық жүйесінінің өте көп элементтері кіреді. Оның құрамында кальций, калий, натрий, магний, темір тұздары, лимон, фосфор, тұз және басқа қышқылдарының тұздары бар. Олар сүтте жеңіл сіңірілетін түрінде болады. Сүтте аздаған мөлшерде микроэлементтер: кобальт, мыс, мырыш, марганец, фтор, бром, йод, күшала, кремний, бор, ванадий және т.б. болады. Микроэлементтер қанды, лимфаны, ішек сұйықтығын, терді, жасты және т.б. қалпына келтіру үшін қажет. Олардың қатысуынсыз қалқанша безі, жыныс және т.б. маңызды ішкі секреция бездерінің жұмыс істеуі мүмкін емес болар еді. Микроэлементтердің тағамда жеткіліксіздігі денсаулықтың ауыр дерттеріне әкелуі мүмкін. Мысалы, мыстың гемоглобинді түзу үшін қажеттілігі, кобальттың В12 дәруменінің құрамына кіретіні, мырыштың көбею үрдістеріне қатысатыны, марганецтің тотығу-тотықсыздану үрдістері мен С, В мен D дәрумендерін түзуге қатысатыны анықталған. Ағзада литийдің жеткіліксіздігі ақыл-ес ауруларына әкеледі, фтор тіс жегісінен қорғайды. Ванадийдің жоқтығы өсуді тежейді. Тағамда йодтың жеткіліксіздігі қалқанша безінің ауыр дертін тудырады. Минералды тұздар ағзаның қышқылдық-сілтілік тепе-теңдігін сақтайды. Сүт құрамындағы минералды тұздардың мөлшері салыстырмалы тұрғыда тұрақты болады, себебі тағамда жеткіліксіз болған жағдайда, олар сүтке сүйек ұлпасынан ауысады. Қышқыл сүт өнімдерін пайдалану әртүрлі радионуклидтердің ағзадан шығаруын жеделдетені дәлелденген.
Сүттің энергетикалық заттары
Лактоза, немесе сүт қанты, лактаза ферментінің әсерінен глюкоза және галактозаға ыдырайды. Лактоза жүйке жүйесін ынталандырушы мен жүрек-
тамыр ауруларын алдын алу құралы болып табылады. Лактаза синтезінің бұзылуы жаңа туған нәрестелердің туа біткен сүтті қабылдамау қасиетінің себебі болады. Кейбір ересектерде лактаза белсенділігі төмендеуі мүмкін, ол кезде де сүт өнімдері нашар сіңіріледі. Мұның себебі ас қорыту жолының дерттері немесе сүтті ұзақ мерзім бойы қабылдамау.
Сүт майы - ағза үшін энергияның бай көзі. Май жеңіл қорытылады. Сүттің құрамында май өте кішкентай май түйіршіктері түрінде болады. Сүт майы - ең толыққанды: оның құрамына осы уақытта белгілі барлық май қышқылдары, оның ішінде ағзамен синтезделмейтін, бірақ тағаммен бірге келетін алмастырылмайтын май қышқылдары кіреді. Сүт майы жануар майларында мүлдем болмайтын A, D, Е және К дәрумендеріне бай.
Реттегіш заттар
Дәрумендер - тағамның таптырмас заттары, ағзада маңызды биохимиялық қызметтерді атқаратын төмен молекулалы органикалық қосылыстар.
Дәрумендер ағзада орын алатын барлық өмірлік маңызы бар үрдістерге қатысады. Ағзаның дәрумендермен жеткіліксіз қамтылуы әртүрлі дерттерді туғызып, оның ауруларға қарсы түру қабілетін және жалпы өмірлік тонусты төмендетеді. Қазіргі уақытта сүттің құрамында кездесетін 30-дан астам дәрумендер белгілі. Сүт А, В1, В2 дәрумендерінің елеулі көзі болып табылады.
Демек, осы өнімде адамның шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, сонау кәрілікке дейін қалыпты өмірді қамтамасыз ететін барлық қажетті заттар бар.
Күніне ішілген жарты литр сүт адамның келесі қажеттіліктерін қамтамасыз етеді:
30% ақуыз,
25% май,
75% кальций мен фосфор,
50% калий.
Сүтті үнему қолдану барлық дерлік аурулардың алдын алуына көмектеседі деуге болады.
Қолдану бойынша нұсқаулықтар
Сүт жеңіл қорытылуы үшін, оны аш қарынға, аздап ұрттап ішіп, жақсы сіңуі үшін ауызда біраз ұстап тұру қажет.
Сүт тәтті жемістермен, жидектермен және жаңғақтармен жақсы үйлеседі. Асқазан-ішек жолы үшін сүт мусстары, пудингтер, жеміс-жидек қосылған көпіршіктелген қаймақ өте пайдалы.
Диетологтардың пікірі бойынша тәтті тоқаштарды сүтпен бірге ішпеген жөн. Бұл жағдайда ішекте желдің пайда болуы мен іш бұрауды туғызатын ашу үрдісі басталады.
Сүт табиғаттың ең құнды өнімі. Адам организмі оның құрамындағы коректік заттарының 98-99 % - ін пайдаланады. Сүттің жрғары коректік қасиеттерін келесі деректерге қарап білуге болады; бір литр сүт құрамындағы белок мөлшері - 150 г. Сиыр еті, немесе тауықтың 5 жұмыртқасы, немесе 1 кг. Нан құрамындағы белоққа тең. Сүттің жарты литрі адамның амин қышқылдарында деген тәуліктік қажеттілігін қанағаттандырады, ал сүттің бір литрі адамның май, кальций, фосфор, рибофлавинге қажеттілігін толық, белоққа қажеттілігін жартылай, ал аскорбин қышқылы, ретинол, тиаминге қажеттілігінің13 бөлігін қамтамасыз етеді.
Сүт адамның жүрек қызметіне қолайлы әсер етеді. Сүт және сүт өнімдері маңызы жағынан халықты тағаммен қамтамасыз етуде екінші орын алады. Сондықтан сүтті сиыр шарушылығын дамыту, сүт өндіруді ұйымдастыру және оның сапасын жақсарту, шикізаттың алғашқы қасиеттерін сақтай отырып, әртүрлі сүт өнімдерін дайындау технологиясын игеру- малшылардың, әсіресе, мал мамандары- зоотехниктердің басты міндеті.
Сүт-барлық жастағы адамдар үшін жұғымдылығы жоғары оңай сіңетін өнім. 100 грамм сүтте 3 грамға жуық белок, 3,2 грамм эмуль-гацияланған оңай сіңетін май, көптеген мөлшерде оңай сіңірілген кальций мен фосфор қосындылары, сондай-ақ белгілі мөлшерде А1, В2, Д дәрумендері бар және де жазғы уақытта сиыр сүтіндегі бұл дәрумендер қыстағыдан едеуір көп болады. 100 грамм сүт организмге 60-қа жуық килокалория береді. Сүт белогы негізінен, казеиннен (2,7 %), лактальбуминнен (0,4 %) және лактоглобулиннен (0,1%) тұ-рады. Сүт ақуызының 75-96 пайызы ағзаға сіңімді келеді. Құрамындағы лактоза не сүт қанты тез ашиды. Бұл қасиетті сүт ашытуда пайдаланылады. Минерал заттары органикалық және бейорганикалық қышқыл тұз- дары түрінде кездеседі. Сондай-ақ, 60-тан астамфермент әр түрлі гормон (окситоцин, пролактин, фолликулин, адреналин, инсулин т.б.), иммундық заттар (антитоксин, глотинин, онсонин т,б,), газдар (СО2 , О2, Н2, NH3), микроорганизмдер болады
Сүтті пісіріп, бетіндегі қаймағын алып жеп, өзін ішеді, сүттен әртүрлі тағамдар әзірленеді. Сүтті тартып, шикі қаймақ алады. Ешкінің сүтін емге ішеді. Қымыз - биенің сауылған сүті - саумалды ашытып, күбіде пісіп, дайындайды. Өте шипалы, адам жанына күш-қуат беретін сусын.Сүт - адам мен сүтқоректі жануарлардың сүт безінде лактация кезеңінде түзілетін сұйық зат. Сүт - бағалы тағамдық өнім. Ана босанғаннан, мал төлдегеннен кейін алғашқы күндері сүт уыз түрінде шығады. Ана сүттінің уызы сәбиді әр түрлі аурулардан қорғайтын затқа (антиденелерге) бай. 7 - 10 күн өткен соң сүттің әдеттегі құрамы қалыптасады. Ана сүтінің құрамы сәбиге қажетті қоректік заттар, гормондар (әсіресе, қалқанша бездің гормоны), ферменттер, белоктар, көмірсулар мен витаминдерге бай болғандықтан сәбидің организмі оны жақсы сіңіреді. Сондай-ақ сүт құрамындағы минералды тұздардың (кальций
мен фосфор) сәбидің қаңқа сүйегінің қалыптасуына әсері зор. Сондықтан
баланың дұрыс дамып, өсуі үшін жас сәбиді ана Сүтімен емізудің маңызы өте зор. Мал сүті - құнды тағамдық зат, одан әр түрлі сүт тағамдары, май, балмұздақ, т.б. жасалады. Адамның күнделікті тағамдық рационында сиыр сүті көп пайдаланылады. Сиыр сүтінің құрамында су сүт қанты май, белоктар , минералды заттар витаминдер мен ферменттер бар.
Мал сүтінің құрамындағы белоктар: альбумин - жас организмнің өсуі; глобулин - иммунитеттің қалыптасуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Табиғи шикізаттар негізінде дайындалған ұлттық сусындар мен өнімдердің маңызы
Астана, 2017
Мазмұны
Зерттеу бағдарламасы 3
І Кіріспе 4
ІІ Негізгі бөлім 5
2.1.Сусындар. 5
2.2. Ұлттық сусындар деген не? 5
2.3 Ұлттық сусындардың негізгі түрлері. 7
2.4 Ұлттық сусындар жайлы оқушылардан алынған сауалнама. 10
2.5 Сүт. 15
2.6 Қымыз. 22
2.7 Шұбат. 31
2.8. Дәрігердің ұлттық сусындардың бала организміне әсері
туралы ой- пікірі. 32
2.9. Ұлттық сусындар қандай аурулардан емдейді. 33
2.10. Ұсыныстар. 34
ІІІ Қорытынды 35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
№1 Суреттер
№2 Үн-қағаздар
№3 Эксперименттер
Зерттеу бағдарламасы
Зерттеудің мақсаты:
Ұлттық сусындардың құрамы мен адам денсаулығына әсерін зерттеу
Міндеттері:
1.Ұлттық сусындар жайлы мәліметтерді жинастырып, өзіндік зерттеу, талдау жұмысы арқылы өскелең ұрпаққа пайдалану жөнінде үгіт насихаттау жұмыстарын жүргізу.
2.Оқушылардың пайдалану жиілігін анықтау. Химиялық құрамын зерттеп, олардың адам ағзасына әсерін анықтау.
3.Ұлттық сусынның біздің өмірімізде маңыздылығы және сапасы қаншалықты екенін анықтау. Өскелең ұрпаққа газдалған сусындардың зиянын түсіндіріп, табиғи сусындарды пайдалануына кеңес беру.
Зерттеу объектісі: 51 мектеп- гимназиясының 1-4 сынып аралығындағы оқушылар .
Зерттеу болжамы: Алдағы уақытта дені сау ұрпақ өсіру мақсатында табиғи немесе ұлттық сусындарды газдалған, құрамы белгісіз сусындармен алмастыра генофонды таза дені сау тұлға қалыптасып, ұрпағымыз дені са болып өседі.
Зерттеу пәні: Таза табиғи орта - Қазақстан - 2030 стратегиясын іске асыруды негізі.
Зерттеудің әдістері: талқылау, салыстыру әдістері, тақырыпты ашу мақсатында сұрақ-жауап, сауалнама алу,тәжірибе жасау, баяндау әдістері қолданылады.
Зерттеу жаңашылдығы мен өзіндік көзқарасы: Жыл санап ағзамызды әртүрлі шөлбасарлармен улап, сапалы-сапасызын айыра алмай түрлі сусындарды қолданудамыз.
Кіріспе
Қазіргі заманда күнделікті адам өмірінде қажетті заттардың құрамында химиялық элементтер және оның қосылыстары жиі кездеседі. Химиясыз адам өмір сүре алмайды. Бірақ сол элементтердің немесе қосылыстардың физикалық және химиялық қасиеттерін білмей тұрып біз түрлі жарнамаға еліктеп, адам денсаулығына зиянды газдалған сусындарды күнделікті өмірімізде қолдануға тырысамыз. Жарнамада халыққа газдалған сусындардың құрамындағы зиянды элементтері немесе қоспалары туралы айтылмайды. Табиғатта таза бұлақтың суынан артық сусын бар ма, шіркін!
Алайда адамдар ежелгі заманнан-ақ сусындардың сан алуан түрлерін пайдаланып келеді.Қауіпсіз қоректенудің мәселесі қазір өте көкейкесті. Сол себепті біз болашақта өскелең ұрпақ үлкен қателіктер жібермеулері үшін осы тақырыпта ғылыми жобамызды ұсынып отырмыз. Болашақ-дені сау ұрпақтан басталады. Ал бүгінгі жастарымызды солардың қатарына жатқызуға болады ма?! Әрине жоқ! Неліктен біз табиғи жолмен алынған сусындарды қолданбаймыз. Мысалы су, сүт, қымыз, айран, шұбат, көже және шай сияқты денсаулық үшін еш зиян келтірмейтін сусындарды пайдансақ, болашақта көптеген жетістіктерге қол жеткізетініміз сөзсіз. Сондықтан денсаулығымызбен ойнай бергенше, болашағымызды ойлайық. Түрлі көз жауын алатын жарнамаларға еліктемей, таза табиғи жолмен алынған сусындарды ішейік. Сонда ғана түзу жолға түсеміз. Ғлыми жобамыздың мақсаты да осындай мәселелерге тоқталмақ.
Осыған орай мен ұлттық сусындарды зерттеуді жөн көрдік.
1.Сусындардың түрлерін, пайдалану жиілігін анықтап талдау жұмыстарын жүргізу.
2.Оқушылардың қаншалықты ұлттық сусындармен таныс екендігі жайлы анықтау.
3.Ұлттық сусындар жайлы жалпы мәліметтер жазу және әрбіреулеріне бөлек тоқталып кету.
ІІ Негізгі бөлім
Ми қайнатар ыстықта аңқасы кеуіп шөіркеген жұрт дүкендерде кезекке тұрып неше түрлі құты-қалбырлардағы суларды сатып алуда. Олар: Кока-Кола, Фанта, Спрайт, Маси Чай, Либелла, Нексти Чай міне осылар қаншалықты дәмді әрі шөл қандырғыш болғанымен, зиянын ескере кету қажет. Осындйа сусындарды әсіресе, балалар пайдаланғанды жақсы көреді. Бояғыштар мен стабилизатор, консерваттар, эмульгаторлар қосылған қызыл-жасыл сусындар, өзінің тәтті дәмдерімен қандай баланы қызықтырмас.Әрине, күллі өскелең ұрпақ осындай заттарға көп назар аударып, өз болашақтарын құртуда. Ал өзіміздің зияны жоқ ұлттық сусындарымызды ешкім пайдаланбайды. Небір химиялық зиянды сусындарды пайдаланады. Сонымен қоса жарқын болашаққа үміт бермейді. Біздің ғылыми жобамыз ұлттық сусындарды қорғай отыра, болашақта оларды газдалған сусындармен алмастыру, яғни пайдаланысқа әкелу.
Сонымен, бұлар қандай сусындар?
2.1. Сусындар
Табиғи сусындар:
а) Су, сүт, минералды сулар, балмен араластырылған сулар, ағаштардың балғын сулары, көкөністердің, жеміс-жидектердің, какос ағаштарының шырындары;
ә) Ерекше үндеу арқылы алынған толық табиғи сусындар: қымыз, айран, шұбат, шай, боза, көже, сары су т.б.
Жалпы табиғи сусындардың зиянды сусындарға қарағандағы маңызы жайлы. Адамдардың болашағына деген көзқарас. Ұлттық сусындарды пайдалансын-өмірі таза болсын дей отыра, біз ғылыми жобамызды осы үлкен проблемаға әкеліп соқтырдық.
2.2 Ұлттық сусындар деген не? Сол мәселе бойынша тоқтала кетсек. Ұлттық сусындардың тарихы:
Дешті Қыпшақ даласында өмір сүрген біздің ата-бабаларымыз жорықта, көшіп-қонуда, сапарда, ыстықта, шаршап-шалдыққанда өзінің шөлін қандыру үшін ұлттық сусындардың талай тамаша түрлерін ойлап тапқан. Сусын ішіп отырып ашық-жарқын әңгіме құрып, талай істің шешімін тапқан, соңына өсиет болар өнегелі сөздер де қалдырған. Қазақтың осы ұлттық сусындарының ішінде кең тарағандары: қымыз, шұбат, айран, боза, көже және тағы да басқалары.
Қымыз. Ешқандай сусын қымызбен тең келе алмайды. Құрамында дәрумендер, майлар, белоктар бай, ол талай ауруды емдеп қана қоймайды, олардың алдын да алады. Қымыз ас қорытуды жақсартады, қауіпті ісікті болдырмайды.
Бие сүтінен ашытылады. Оның алғашқы ашытқысын қымыздың қоры деп атайды. Кей жерлерде мұны бие сүтіне сүр қазының қабырғасын, жылқының ашыған сүр жамбасының жұлынды сүйегін не малта салып немесе ашыған тары көженің суын қосып, бөлек ашытады. Сосын сабадағы қорды сарықпай, биенің жылы сүтін саумалдап, жаңғыртып отырады. Жаңа сүт құйған сайын 20-30 минуттан піседі, жаңа сүтпен қорды араластырып, ірімтігін жазады, ашуын басып отырады. Қымызды көп сапырғанда оған таза ауа (оттегі, азон, т.б.) көп сіңеді. Қымыз бір тәулікте ашуы жетіп, сапыруға жарап қалады.
Қымыз тәрізді табиғи құдіретті сусынмен былай да емдейді: қымызды алғашқыда тәулігіне 6 рет 100 грамнан (қатты науқасқа 50 гр.), кейін 250 грамға дейін береді де, ағза қымыз ішуге үйренген соң оның мөлшерін 2-3 литрге дейін көбейтеді. Қымызды тамақтың алдында 1-1,5 сағат бұрын ішеді. Жатар алдында ішпейді. Жоғарыдағы ем сырқатпен әлсіреген, жүдеген, қаны азайған, туберкулезге шалдыққандарға шипалы.
Шұбат. Түйенің сүтін ашытып жасайды, қышқыл дәмді. Оның әзірлеу тәсілі қымыз ашытуға ұқсас. Шұбатты тағам ретінде үнемі ішіп жүретіндер өкпе ауруына өте сирек ұшырайды. Дәрігерлер өкпесі, асқазаны, ішегі ауыратындарға шұбат ішуді ұсынады. Өйткені, шұбат асқазанның секреторлық қызметін жақсартады, қышқылдылығын көтереді, дәрі-дәрмектердің емдік қасиетін арттырады, адамның дертке қарсы күресу қабілетін күшейтеді.
Шұбатты ашыту: жаңа сауылған түйе сүтін сүзеді, 30-35 градусқа дейін салқындатады, сосын емен бөшкеге құяды, өндірістік ашытқы қосады; қоспаны піспекпен 20-30 минут бойы піседі, араластырады, ашуы үшін 3-4 сағат бойы тыныш қояды. Осы мерзім ішінде микрофлора әрекетінен күрделі заттар жай заттарға айналады, қышқылдығы 60-70 градусқа көтеріледі, казейн іріп, тұнбаға түседі, - дейді мамандар. Казейннің ірі түйіршіктері пайда болмауы үшін шұбатты жақсылап тұрып араластырып отыру қажет. Ашыту процесі 20-25 градус жылылықта 10-20 сағатқа созылады.
Айран. Әрі тағам, әрі сусын. Сиырдың, қой мен ешкінің піскен сүтіне мәйек, ашытқы (ескі айран) қосып ұйытады да салқындатып ішеді. Қалмақтар айранды ашытып, көкір (арақ) жасап ішкен.
Боза. Ол - дәнді дақылдардан ашытып жасалатын сусын. Жас бозаның құрамында - 4-6, қорланған бозада 12-15 пайыз спирт болады. Бозаның уытсыз, жай ашытқымен дайындалған түрінің атауы - мақсым боза.
Жалпылама дайындалу тәсілі: бір тәулік бойы суға бөктіріліп қойылған дән
жармасының сарысуын төгіп тастайды, қалған тұнбаға белгілі бір мөлшерде май, су құйып, оттың табында жайлап қайнатады, сөйтіп, ботқа жасайды.
Оны суытады, тары, арпа тәрізді дәнді дақылдардың бірінен ашытқы
әзірлейді. Оны жасау үшін дәнді дақылды қажетті мөлшерде алады да үстіне
ыстық су құйып, 3-4 сағат бөктіреді, сүзіп алады, жылы жерге жайып қойып, 3-4 күнде дәндерінің өнгенін күтеді. Кеуіп кетпес үшін үстін жауып қою қажет. Әбден өнген соң ғана келіге салып жаншып, осылай әзірленген уытты тұнбаға мөлшерлеп салады, үстіне суытылған қайнаған су құяды, жарты тәуліктей ашытып қояды да дайын қоспадан керегінше алып, қайнаған салқын суға араластырып, сүзгіден өткізіп алады. Алынған сұйық-сусын боза деп аталады.
Көже. Қазақтың қымыздан басқа кең тараған сусыны - көже. Оны қайнатқан суға бидай салып, ұн сеуіп ашытып жасайды. Үстіне сүт құяды, салқындатып ішеді, ыдысқа құяр алдында араластырады. Сүтке ашыған бидай көже - әрі жұғымды, әрі шөл қандыратын сусын саналады.
Қазақта: Көже - көже көлкілдек, көженің суы мөлтілдек, осы көже болмаса, кетер едік селкілдеп, - деген де сөз айтылады.
Қазақта кеспе көже, құрт көже деген де тамақ атаулары бар. Кеспе көженің кейбір түрлері қолдама көже, бармақ көже, салма көже, сеппелі көже деп те аталады.
2.3 Ұлттық сусындардың негізгі түрлері:
Денсаулық сусындары
Сергіткіш сусындар
Оны түрлі жеміс-жидек, олардың жапырақтары мен емдік шөптерден жасап алып ішуге болады. Олардың бірқатары адам ағзасының иммунитетін көтереді. Солардың қарапайым кейбір түрлерін әзірлеу мәзірі:
Алмадан. Жуылған, қабығы аршылмаған 3 алманы теңдей бөледі, тостағанға салып, үстіне 1 литр су құяды. Қызуы төмен отта 10 минут ұстайды. Сосын жылы жерге қояды. 30 минуттан соң оған бал араластырады, шай орнына ішеді. Суыққа қарсы ем, шаршағанды басады, сергітеді.
Қой бүлдіргені жапырағынан. Оны дәріханалардан сатып алуға болады. Оған итошаған, түймедақ шөптері қажет. Олар да осында баршылық. Солардың бәрін бірдей етіп араластырады, стақанға 1 ас қасық қоспаны салады, үстіне қайнаған су құяды. Оны күнделікті шай орнына ішіп жүруге болады. Бұл тұнба қыста көп кездесетін вирустардан қорғайды, ағзаның жылуын ұзақ сақтауына көмектеседі.
Мейіз, жаңғақ, өріктен. 1 ас қасық сүйексіз мейіз, грек жаңғағы, кепкен өрікті ұсақтап турайды. Оған аздаған лимон шырыны мен бал қосады, бәрін бірге араластырады. Егерде көңіл-күй түссе, суық шала бастаса, дайын болған бұл қоспаның 1 ас қасығын күніне 3 реттен ішеді. Оны таңертеңгілік шаймен қосып ішсе, күні бойы адам сергек жүреді, ауыра бермейді.
Итмұрыннан. Құрамында С дәруме-нінің мол қоры бар. Одан шай орнына ішетін сусынды былай дайындайды: 1. бір уыс құрғақ итмұрынның үстіне (дәріханадан алуға болады) жарты литр су құйып, 15 минут қайнатады. Кешке дайындалған тұнба таңға дейін тұрса, тіпті жақсы. Таңертеңгілік оған бал араластырып, шай орнына іше береді.
75 грамм итмұрынның жемісі мен жапырағын 150 грамм бал мен бір литр жүзімнің таза шырынымен араластырып, баяу отта 5 минуттай қыздырады, көбігінен ажыратады. Суытып, сүзіп алады. Бұл сусынды төрт аптадан артық сақтауға болмайды. Осы уақытта үш рет бес минут ысытып, көбігін ажыратып отырады. Қалған кезде суық, қараңғы жерде сақтайды.Дайын болған сусынды 1 стақаннан 2-3 рет тамақ алдында ішеді. Екі аптадан соң бір апта демалып, қайта ішеді. Жүрек әрекеті нашарлағандарға да күш-қуат, сергектік силайды.
Шырын сусындары
Адам күніне 2-2,5 литр су ішуге тиісті. Сонда тәулігіне денесінде жоғалған сұйықтықтың орны толады, - дейді дәрігер мамандар. Және де жеміс-жидекті, оның шырынын да көбірек тұтынған пайдалы. Қыста күніне бір литр шырын ішу қажет. Біз енді шырындардың пайдасына тоқталсақ:
Апельсин шырыны. С дәру-меніне, әр алуан минералдарға, антиоксиданттарға бай. Бұл шырынды күнделікті пайдаланса, асқазан, ауыз және жұтқыншақ рагімен (қатерлі ісік) ауыру ықтималдығы 50 пайызға азаятын көрінеді.
Ананас шырыны. Құрамы бүкіл дәрумендер мен минералды заттардың жиынтығы. Ағзаны жасартатын қасиеті бар. Қуаты төмен ананас шырыны ұйқы безінің жұмысына жағымды әсер етеді, ішек жұмысын жақсартады, пигменттік дақтардың (денедегі) кетуіне ықпал етеді, ағзадан артық сұйықтарды шығарады. Оның құрамындағы бромелайн тамаша табиғи май кетіруші, ол семідіктен арылта алады. Ананас сусынын (шырынын) бүйрек аурулары, баспа кезінде көбірек ішсе-ем.
Алма шырыны. Құрамында темір көп, қан аздығында, ой жұмысымен айналысатындарға ішу ұсынылады, бүйрек тастарын түсіретін де қабілеті бар. Алма шырынындағы пектин ағзаны қалдықтардан тазартушы. Алма шырынын тыныс алу жүйесі, өкпесі, кеңірдегі ауыратындар ішіп жүрсе шипалы. Бұл шырын жүрек - қан тамырлары жүйесін нығайтып, ағзадан несеп қышқылын да шығарады.
Өрік шырыны. Құрамындағы калий жүрек бұлшық етін нығай-тады, ағза тіндерінен артық сұйықтың шығуына жәрдемдеседі. Жүрек-қан тамырлары, бүйрек ауруларының, семіздіктің, қан аздық-тың алдын алуға пайдалы. Өрік шырынындағы фосфор мен магний есте сақтау қабілетін жақсартады, бас миының қан тамырларына оң әсер етіп, жұмысқа қабілеттілікті арттырады.
Шабдалы шырыны. Оны тұрақты түрде ішетін адамның жүрек бұлшық еті нығаяды, жүрек аритмиясынан арыла бастайды, гастрит асқынғанда да ол асқазанды тыныштандыра алады, асқорытуды жақсартады, қан аздығында да шипалы. Қоршаған ортаның жағымсыз жағдайынан да қорғануда шабдалы шырынын ішкен дұрыс.
Қызанақ шырыны. Адам ағзасының иммунитет жүйесін күшейтуге әсері көп А және С дәрумендері бар, құрамында тұздар, микроэлементтер бай. Мұндағы антиоксидаттар тіндердің қартаюын баяулатады.
Мультивитамин шырыны. Бұл сусынның құрамында әр алуан жемістер болғандықтан, қыста, көктемде түрлі инфекцияларға қарсы ағзаның күресу қабілетін арттырады, оны А және С дәрумендерімен байытады. Шаршағанды басады.
Емдік мақсатқа шырындарды таңертең аш қарынға бір стақаннан ішуден бастап, сосын мүмкіндігінше, әрбір 2-2,5 сағат сайын бір стақаннан ішіп, екі ай емге пайдаланады.
Жеміс шырыны - шөлді басатын да құнарлы сусын.
Салқындатқыш сусындар
Квас
Олардың ішінде көп тарағаны - квас. Оны славян халқы өздерінің кейбір ұлттық тағамдарын (окрошка, ботвинья, суық сорпа) жасауға да пайдаланады.
Квас - шөлді қандыратын, адамды сергітетін, жақсы дәмі мен хош иісі бар сусын. Квас - сүт қышқылдығы және ашытқылы негізде қара бидай сухарынан (ұннан) және өнген арпа дәнінен дайындалады. Оның құрамында 0,25-0,50 пайыз - сүт қышқылы, 0,3-5 пайыз - қант, 0,3-0,8 пайыз - декстрин, 0,4-0,8 пайыздай спирт те бар. Аз мөлшерде В тобының дәрумендері кездеседі. Квас ас қорытатын сөлдің бөлінуін күшейтеді, көбінесе, ас қорытуға қолайлы жағдай туғызады деп саналады.
Көп ішілетін сусындар
Олардың ең алдыңғы қатарында шай мен кофе тұр. Бір қызығы, кофе жөнінде пікір әрқилы. Кейбір мамандар оның пайдасын өте жоғары бағаласа, екінші бір зерттеушілер оның зиянын көбірек айтады
Шай мен кофені әзірлеу
Оларды әзірлеу мен ішудің тәсілдері мен түрлері көп. Біз осы газетте жарық көрген Шай ішу мәдениеті атты мақаламызда шайдың түрлері, пайдасы, әзірлеу тәсілдері туралы айтқанбыз. Ендігі әңгіме шай ішуде есте болатын сақтық.
Ашқарынға суық шайды ішпейді. Себебі, ол ішке түскен соң өт пен асқазанды салқындатып жіберуі мүмкін. Өте суық шай бүкіл ағзаны тітіркендіреді.
Жылы, ыстық шай бойды сергітеді. Тек, оның өте ыстық болғанда кеңірдек пен ас жолына, асқазанға кері әсер етуі мүмкін. Ұзақ уақыт ыстық шай ішу ағзаны ауруға да ұшыратады. Зерттеу қорытындысы бойынша, температурасы 62 градустан жоғары шай асқазанды бұзады. Шайдың температурасы 56 градустан аспауға тиісті.
Шайды ұзақ қайнатса, фенол, эфирлік компоненттері өз-өзінен қышқылданады, шай тұнықтығынан, дәмінің сапасы мен хош иісінен айырылады. Бір шайды бірнеше рет қайнатып ішу де зиянды. Кешегі шайда протеин мен қант көп, бактериялар да жетерлік.
Кофе қайнаған сумен немесе бумен қосылғанда ерігіш заттары мен хош иісті эфир майлары тез ұшып кетеді. Сол себепті кофені де ұзақ қайнатпайды. Кофеин - кофе мен шайдың стимулдық әсерінің басты көзі. Ұйқысы қашқан, жүйкесі тез қозатын адамдарға кофені ішуге болмайды.
2.4 Ұлттық сусындар жайлы оқушылардан алынған сауалнама.
Сауалнама
1. Қандай ұлттық сусындарды жиі пайдаланасыз?
2.Күнделікті ішетін ұлттық сусындардың құрамын білесіз бе?
3.Пайдалану жиілігі : күнде, аптасына 1 рет, айына 1 рет, өте сирек (астын сызыңыз)
4.Неліктен ұлттық сусындарды пайдаланасыз?
5.Ұлттық сусындардың адам денсаулығына пайдасы бар ма?
6.Қандай ұлттық сусын денсаулыққа көбірек пайдасын тигізеді деп ойлайсыз?
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сауалнамаға 41 оқушы қатысты. Қорытындысы бойынша
№
Сусынның атауы
саны
орын
1
Шәй
19
І
2
Қымыз
11
ІV
3
Сүт
18
ІІ
4
Қатық
9
5
Айран
12
ІІІ
6
Табиғи шырын
8
7
Көже
3
8
Шұбат
1
9
Боза
1
10
Пайдаланбайды
1
№1 таблица: Оқушылардың жиі пайдаланатын ұлттық сусындары
Шәй
19
Қымыз
11
Сүт
18
Қатық
9
Айран
12
Табиғи шырын
8
Көже
3
Шұбат
1
Боза
1
Пайдаланбайды
1
№ 1 диаграмма: Оқушылардың жиі пайдаланатын ұлттық сусындары
№ 2 диаграмма: Күнделікті ішетін газдалған сусындардың химиялық құрамы жөнінде білімдері
Күнде
11 бала
27 %
Аптасына бір рет
21 бала
51 %
Айына бір рет
6 бала
15 %
Өте сирек
3
7 %
Жалпы: 41 бала
№ 2 таблица: Ұлттық сусындарды пайдалану жиілігі
№ 3 диаграмма: Ұлттық сусындардың пайдалану жиілігі
Ұлттық сусынның пайдасы бар деген оқушылар саны
36 бала
71 %
Пайдасы жоқ
2 бала
22 %
Білмеймін
3 бала
7 %
№3 таблица: Адам денсаулығына тигізер пайдасыбар ма ?
Пайдасы бар
Білмеймін
Пайдасы жоқ
88%
5 %
7 %
№ 4 диаграмма: Ұлттық сусындардың пайдалылығы жөнінде білімдері
Қымыз
15 бала
Сүт
23 бала
Айран
6 бала
Көже
2 бала
Шәй
8 бала
№ 5 диаграмма: Қандай ұлттық сусын адам ағзасына көбірек пайдалы екенін анықтау
Сауалнама қорытындысы:
-Ең көп пайдаланатын ұлттық сусын - Сүт;
- ұлттық сусынның құрамын 41 оқушыдан 18 оқушы білмейді;
- аптасына бір рет ұлттық сусынды 21 бала пайдаланады;
- 36 оқушы ұлттық сусындардың ағзаға пайдалы екенің екенін біледі;
- сауалнама бойынша 25 бала ең пайдалы сусын - Сүт деп санайды.
2.5 Сүт
Сүттің адам баласы үшін қаншалықты қажет өнім екені бәрімізге белгілі. Сондықтан да сүттің құрамы мен қасиетін, санитарлық сапасын жақсартуға бүгінгі таңдағы халықтың талап- тілегіне сай келетіндей етіп көңіл аудару сүт өндейтін орындардың төл міндеті. Сондай- ақ сүт өндіретін шарушылықтар құрамында майы, белогы, витаминдері жеткілікті сүт саууға тырысулары керек. Оның үстіне өндейтін орындарға сүтті ескіртпей, таза күйінде тапсыру де естен шығармайтын мәселе.
Сүт- басқа ешқандай азық- түлік тең келмейтін аса бағалы тағамдық өнім. Олай болатын реті де бар. Өйткені организмге оның құрамды бөлігінің 95-98 проценті сіңеді. Сондай- ақ сүт амин қышқылдарының, макро және микроэлементтерінің, витаминдерінің таптырмайтын көзі.
Сүт табиғаттың ең құнды өнімі. Адам организмі оның құрамындағы коректік заттарының 98-99 % - ін пайдаланады. Сүттің жрғары коректік қасиеттерін келесі деректерге қарап білуге болады; бір литр сүт құрамындағы белок мөлшері - 150 г. Сиыр еті, немесе тауықтың 5 жұмыртқасы, немесе 1 кг. Нан құрамындағы белоққа тең. Сүттің жарты литрі адамның амин қышқылдарында деген тәуліктік қажеттілігін қанағаттандырады, ал сүттің бір литрі адамның май, кальций, фосфор, рибофлавинге қажеттілігін толық, белоққа қажеттілігін жартылай, ал аскорбин қышқылы, ретинол, тиаминге қажеттілігінің13 бөлігін қамтамасыз етеді.
Сүт адамның жүрек қызметіне қолайлы әсер етеді. Сүт және сүт өнімдері маңызы жағынан халықты тағаммен қамтамасыз етуде екінші орын алады.
Сондықтан сүтті сиыр шарушылығын дамыту, сүт өндіруді ұйымдастыру және оның сапасын жақсарту, шикізаттың алғашқы қасиеттерін сақтай отырып, әртүрлі сүт өнімдерін дайындау технологиясын игеру- малшылардың, әсіресе, мал мамандары- зоотехниктердің басты міндеті.
Сүттің құрамындағы коректік заттарды тиімді пайдалану, белгілі бір уақыт аралығында оның құрамындағы белоктарды сақтап қалу, қосымша өнімдер шығару жолдары, өндірістің және сүт өнімнің өзгергіштік мөлшерінің жыл мезгілдеріне тәуелдік мәселелері бір бірімен байланысты.
Сондықтан бұл проблемалар мамандық көзқарас тұрғысынан бір тұтас түйін ретінде зерттеледі. Казіргі кезде сүттің ең құнды бөлігі белок, тек 45 процент пайдаланылады. Қосымша өнімдердің басым бөлігі мал азықтандыруға жұмсалады немесе мүлде пайдаланылады. Бұл жерде сүттен жасалатын айранды айта кету жөн
Адамзат баласы сүтті сол күйінде де, өнеркәсіп орындары өңдеп шығаратын өнімдері күйінде де іше алады.
Сүттің тағы бір қасиеті - түрлі азық- түлікпен керемет үндесіп, адам тағамының биологиялық құндылығын көтереді. Өйткені сүт организмге түсетін қоректік заттардың көлемін арттырып қана қоймайды, срнымен бірге май, белок, углевод, минералды тұздар, тағы басқалармен бірлесе, үндесе отырып, әлгі коректік заттардың организмге сіңімділігін жақсартады.
Бұл курстық жұмыс қаймақты өндіру технологиясын,әртүрлі қаймақты өндіру технологиясының қарастырады.
Жаңа сауылған сүт
Жаңа сауылған сүттің құрамында бірнеше сағат бойы адам үшін өте пайдалы тірі антиденелері болады. Жаңа сауылған сүттің ерекше қасиеті болады: оның құрамында жеңіл қорытылуға сеп болатын көмірқышқыл газы, азот және оттегі болады. Бірақ! Кез келген биологиялық өнім сияқты сүтте бактериялар мен патогенді флора болады, сондықтан оны міндетті түрде қайнату қажет.
Майы алынбаған сүт
Майы алынбаған табиғи сүт, яғни ешбір құрамдасы алынбаған және үстемелер қосылмаған сүт және оның жеке құрамдастары, оның ішінде май, ақуыз, казеин, лактоза сүт өнеркәсібінің шикізаты болып табылады.
Пайдалану мақсатына байланысты шикізат сүтті әртүрлі көрсеткіштер бойынша бағалайды. Егер сүтті азық-түлік өнімі ретінде пайдаланса, санитарлық-гигиеналық көрсеткіш басты бағалау көрсеткіші болады.
Қайнатылған сүт
Қайнату - сүтті өңдеудің ең көне әдісі. Қайнату көптеген микроағзаларды өлтіреді, бірақ алтын стафиллококк, ішек туберкулезін қоздырушылар сияқты кейбір термотөзгіш микроағзаларды жоймайды. Мысалы, бруцелланы өлтіру үшін сүтті 6 минуттан кем емес уақыт бойы қайнату керек. Онымен қоймай, қайнатқан кезде кальций мен ақуыз ыдырайды.
Пастерленген сүт
Пастерлеудің негізгі мақсаты -- патогенді токсин түзуші микрофлораны жою. Нәтижесінде сүт және сүт өнімдері арқылы індетті аурулардың берілуіне шек қойылады және сақтаудың ұзақ мерзімі қамтамасыз етіледі. Пастерлеу үрдісіне сүттің 15 - 20 секунд бойы 72 - °C дейін қыздырылуы және салқындатылуы кіреді. Дәрумендер жоғары температура әсеріне, әсіресе ауа оттегісіне қатыстырылмаған кезде төзімді келеді. Сондықтан пастерленген сүтте сүтке тән барлық минералдар мен дәрумендер тән. Пастерленген сүтті тоңазытқышта бірнеше аптаға дейін сақтауға болады
Пастерленген сүтті қайнатудың қажеті жоқ.
Ультрапастерленген сүт
Ультрапастерлеу немесе жоғары температуралы өңдеу (UHT), табиғи сүтті термоөңдеу үрдісі болып табылады. Денсаулық үшін қауіпті микроағзалар мен сүттің ашуына әкелетін бөгде микрофлора өте қысқа уақыт ішінде (4 с) 137-140°C дейін қыздырғанда жойылады. Өнімді техникалық үрдістің барлық сатыларында микроағзалардың енуінен қорғайтын стерильді және герметикалық жағдайларда сүт орамаларға құйылады, сол себепті ол бөлме температурасында 12 айға дейін сақталады. Ал сүтте мүмкіндігінше барлық дәрумендер мен минералдар сақталады. Орама бактериялардың сырттан енуінен және жарықтың ыдыратушы әсерінен қорғайды.
Қалпына келтірілген сүт
Құрғақ сүттен қалпына келтірілген табиғи өнім. Құрғақ сүт - бұл ылғалдылығын алу үшін ерекше технология бойынша құрғатылған және сүтке тән барлық пайдалы қасиеттері сақталған табиғи сүт. Дәл осындай құрғақ сүт балалар қоспалары мен ботқаларында қолданылады. Пайдалы элементтердің мөлшері бойынша құрғақ сүт майы алынбаған сүттен қалыспайды.
Сүттің химиялық құрамына пластикалық, минералды, энергетикалық, реттегіш заттар мен дәрумендер кіреді.
Сүттің пластикалық заттары
Сүт ақуыздары, ет және балық ақуыздарына қарағанда, әлде қайда толыққанды және тезірек қорытылады. Ақуыз адам ағзасында жаңа жасушаларды түзу үшін қажет. Сүттің ақуыздары үш құрамдастан тұрады: шикі сүтте еріген күйінде болатын казеин, альбумин және глобулин.
Сүттің барлық ақуыздары толыққанды топқа жатады, яғни олардың құрамында барлық 20 аминқышқылдары бар. Олардың ішінде - адам ағзасында синтезделмейтін және сырттан тамақ арқылы келуі тиіс 8 ауыстырылмайтын амин қышқылдары. Осы амин қышқылдарының ең болмағанда біреуінің болмауы зат айналымының бұзылуына әкеледі.
Алмастырылмайтын амин қышқылдарының ішінде үшеуі аса маңызды:
Метионин - май айналымын реттеп, бауырды май басудан қорғайды.
Лизин - қан түзілуімен тығыз байланысты. Оның азық-түлік құрамында жеткіліксіздігі, қан түзілуінің бұзылуына, қанның қызыл түйіршіктері - эритроциттер санының азаюына, гемоглобин мөлшерінің төмендеуіне әкеледі. Тағамда лизиннің жеткіліксіздігі кезінде азот айнылымы бұзылып, бұлшықеттің әлсіреуі байқалады, сүйектің кальцификациясы бұзылып, бауыр мен өкпеде бірқатар өзгерестер туындайды.
Триптофан - кейбір маңызды қосылыстардың (никотин қышқылы, серотонин) синтезі үшін қажет. Триптофан айналымының бұзылуы жарыместікке әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, триптофан айналымының бұзылуы көкжөтел, қатерлі ісік, диабет сияқты аурулардың көрсеткіші болуы да мүмкін.
Минералды заттар
Сүттің минералды заттары құрамына Менделеев периодикалық жүйесінінің өте көп элементтері кіреді. Оның құрамында кальций, калий, натрий, магний, темір тұздары, лимон, фосфор, тұз және басқа қышқылдарының тұздары бар. Олар сүтте жеңіл сіңірілетін түрінде болады. Сүтте аздаған мөлшерде микроэлементтер: кобальт, мыс, мырыш, марганец, фтор, бром, йод, күшала, кремний, бор, ванадий және т.б. болады. Микроэлементтер қанды, лимфаны, ішек сұйықтығын, терді, жасты және т.б. қалпына келтіру үшін қажет. Олардың қатысуынсыз қалқанша безі, жыныс және т.б. маңызды ішкі секреция бездерінің жұмыс істеуі мүмкін емес болар еді. Микроэлементтердің тағамда жеткіліксіздігі денсаулықтың ауыр дерттеріне әкелуі мүмкін. Мысалы, мыстың гемоглобинді түзу үшін қажеттілігі, кобальттың В12 дәруменінің құрамына кіретіні, мырыштың көбею үрдістеріне қатысатыны, марганецтің тотығу-тотықсыздану үрдістері мен С, В мен D дәрумендерін түзуге қатысатыны анықталған. Ағзада литийдің жеткіліксіздігі ақыл-ес ауруларына әкеледі, фтор тіс жегісінен қорғайды. Ванадийдің жоқтығы өсуді тежейді. Тағамда йодтың жеткіліксіздігі қалқанша безінің ауыр дертін тудырады. Минералды тұздар ағзаның қышқылдық-сілтілік тепе-теңдігін сақтайды. Сүт құрамындағы минералды тұздардың мөлшері салыстырмалы тұрғыда тұрақты болады, себебі тағамда жеткіліксіз болған жағдайда, олар сүтке сүйек ұлпасынан ауысады. Қышқыл сүт өнімдерін пайдалану әртүрлі радионуклидтердің ағзадан шығаруын жеделдетені дәлелденген.
Сүттің энергетикалық заттары
Лактоза, немесе сүт қанты, лактаза ферментінің әсерінен глюкоза және галактозаға ыдырайды. Лактоза жүйке жүйесін ынталандырушы мен жүрек-
тамыр ауруларын алдын алу құралы болып табылады. Лактаза синтезінің бұзылуы жаңа туған нәрестелердің туа біткен сүтті қабылдамау қасиетінің себебі болады. Кейбір ересектерде лактаза белсенділігі төмендеуі мүмкін, ол кезде де сүт өнімдері нашар сіңіріледі. Мұның себебі ас қорыту жолының дерттері немесе сүтті ұзақ мерзім бойы қабылдамау.
Сүт майы - ағза үшін энергияның бай көзі. Май жеңіл қорытылады. Сүттің құрамында май өте кішкентай май түйіршіктері түрінде болады. Сүт майы - ең толыққанды: оның құрамына осы уақытта белгілі барлық май қышқылдары, оның ішінде ағзамен синтезделмейтін, бірақ тағаммен бірге келетін алмастырылмайтын май қышқылдары кіреді. Сүт майы жануар майларында мүлдем болмайтын A, D, Е және К дәрумендеріне бай.
Реттегіш заттар
Дәрумендер - тағамның таптырмас заттары, ағзада маңызды биохимиялық қызметтерді атқаратын төмен молекулалы органикалық қосылыстар.
Дәрумендер ағзада орын алатын барлық өмірлік маңызы бар үрдістерге қатысады. Ағзаның дәрумендермен жеткіліксіз қамтылуы әртүрлі дерттерді туғызып, оның ауруларға қарсы түру қабілетін және жалпы өмірлік тонусты төмендетеді. Қазіргі уақытта сүттің құрамында кездесетін 30-дан астам дәрумендер белгілі. Сүт А, В1, В2 дәрумендерінің елеулі көзі болып табылады.
Демек, осы өнімде адамның шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, сонау кәрілікке дейін қалыпты өмірді қамтамасыз ететін барлық қажетті заттар бар.
Күніне ішілген жарты литр сүт адамның келесі қажеттіліктерін қамтамасыз етеді:
30% ақуыз,
25% май,
75% кальций мен фосфор,
50% калий.
Сүтті үнему қолдану барлық дерлік аурулардың алдын алуына көмектеседі деуге болады.
Қолдану бойынша нұсқаулықтар
Сүт жеңіл қорытылуы үшін, оны аш қарынға, аздап ұрттап ішіп, жақсы сіңуі үшін ауызда біраз ұстап тұру қажет.
Сүт тәтті жемістермен, жидектермен және жаңғақтармен жақсы үйлеседі. Асқазан-ішек жолы үшін сүт мусстары, пудингтер, жеміс-жидек қосылған көпіршіктелген қаймақ өте пайдалы.
Диетологтардың пікірі бойынша тәтті тоқаштарды сүтпен бірге ішпеген жөн. Бұл жағдайда ішекте желдің пайда болуы мен іш бұрауды туғызатын ашу үрдісі басталады.
Сүт табиғаттың ең құнды өнімі. Адам организмі оның құрамындағы коректік заттарының 98-99 % - ін пайдаланады. Сүттің жрғары коректік қасиеттерін келесі деректерге қарап білуге болады; бір литр сүт құрамындағы белок мөлшері - 150 г. Сиыр еті, немесе тауықтың 5 жұмыртқасы, немесе 1 кг. Нан құрамындағы белоққа тең. Сүттің жарты литрі адамның амин қышқылдарында деген тәуліктік қажеттілігін қанағаттандырады, ал сүттің бір литрі адамның май, кальций, фосфор, рибофлавинге қажеттілігін толық, белоққа қажеттілігін жартылай, ал аскорбин қышқылы, ретинол, тиаминге қажеттілігінің13 бөлігін қамтамасыз етеді.
Сүт адамның жүрек қызметіне қолайлы әсер етеді. Сүт және сүт өнімдері маңызы жағынан халықты тағаммен қамтамасыз етуде екінші орын алады. Сондықтан сүтті сиыр шарушылығын дамыту, сүт өндіруді ұйымдастыру және оның сапасын жақсарту, шикізаттың алғашқы қасиеттерін сақтай отырып, әртүрлі сүт өнімдерін дайындау технологиясын игеру- малшылардың, әсіресе, мал мамандары- зоотехниктердің басты міндеті.
Сүт-барлық жастағы адамдар үшін жұғымдылығы жоғары оңай сіңетін өнім. 100 грамм сүтте 3 грамға жуық белок, 3,2 грамм эмуль-гацияланған оңай сіңетін май, көптеген мөлшерде оңай сіңірілген кальций мен фосфор қосындылары, сондай-ақ белгілі мөлшерде А1, В2, Д дәрумендері бар және де жазғы уақытта сиыр сүтіндегі бұл дәрумендер қыстағыдан едеуір көп болады. 100 грамм сүт организмге 60-қа жуық килокалория береді. Сүт белогы негізінен, казеиннен (2,7 %), лактальбуминнен (0,4 %) және лактоглобулиннен (0,1%) тұ-рады. Сүт ақуызының 75-96 пайызы ағзаға сіңімді келеді. Құрамындағы лактоза не сүт қанты тез ашиды. Бұл қасиетті сүт ашытуда пайдаланылады. Минерал заттары органикалық және бейорганикалық қышқыл тұз- дары түрінде кездеседі. Сондай-ақ, 60-тан астамфермент әр түрлі гормон (окситоцин, пролактин, фолликулин, адреналин, инсулин т.б.), иммундық заттар (антитоксин, глотинин, онсонин т,б,), газдар (СО2 , О2, Н2, NH3), микроорганизмдер болады
Сүтті пісіріп, бетіндегі қаймағын алып жеп, өзін ішеді, сүттен әртүрлі тағамдар әзірленеді. Сүтті тартып, шикі қаймақ алады. Ешкінің сүтін емге ішеді. Қымыз - биенің сауылған сүті - саумалды ашытып, күбіде пісіп, дайындайды. Өте шипалы, адам жанына күш-қуат беретін сусын.Сүт - адам мен сүтқоректі жануарлардың сүт безінде лактация кезеңінде түзілетін сұйық зат. Сүт - бағалы тағамдық өнім. Ана босанғаннан, мал төлдегеннен кейін алғашқы күндері сүт уыз түрінде шығады. Ана сүттінің уызы сәбиді әр түрлі аурулардан қорғайтын затқа (антиденелерге) бай. 7 - 10 күн өткен соң сүттің әдеттегі құрамы қалыптасады. Ана сүтінің құрамы сәбиге қажетті қоректік заттар, гормондар (әсіресе, қалқанша бездің гормоны), ферменттер, белоктар, көмірсулар мен витаминдерге бай болғандықтан сәбидің организмі оны жақсы сіңіреді. Сондай-ақ сүт құрамындағы минералды тұздардың (кальций
мен фосфор) сәбидің қаңқа сүйегінің қалыптасуына әсері зор. Сондықтан
баланың дұрыс дамып, өсуі үшін жас сәбиді ана Сүтімен емізудің маңызы өте зор. Мал сүті - құнды тағамдық зат, одан әр түрлі сүт тағамдары, май, балмұздақ, т.б. жасалады. Адамның күнделікті тағамдық рационында сиыр сүті көп пайдаланылады. Сиыр сүтінің құрамында су сүт қанты май, белоктар , минералды заттар витаминдер мен ферменттер бар.
Мал сүтінің құрамындағы белоктар: альбумин - жас организмнің өсуі; глобулин - иммунитеттің қалыптасуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz