Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы туралы

Жоспар
Кіріспе

1 Қоғамның әлеуметтік. демографиялық құрылымы
2 Халық қозғалысының әлемдік көрсеткіштері
3 Дүниежүзі елдерін даму деңгейі бойынша топтастыру
4 Дүние жүзінің халқы
5 Халық санағы
6 Дуниежүзі халқының саны
7 Қазіргі кездегі Шетелдік Азия
8 Шетелдердегі демографиялық ахуал
9 Демографиялық өсімнің тоқтау себебі
10 Демографиялық проблемаларды шешудің елдік моделі
11 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АХУАЛ

Белгіленген құрылымның әрқайсысы тұрғындарды келесі белгілер бойынша құрамын сипаттайды: жынысы, жасы, отбасы жағдайы, туған жері, белгілі жерде тұру уақыты. Тұрғындардың құрамын және оның өзгеру заңдылықтарын зерттеп білудің маңызы өте зор. Ол ең алдымен қоғамның келешегін білу үшін, экономикалық-әлеуметтік жоспар құрып, салуатты саясат жүргізу үшін қажет. Тұрғындардың даму келешегін алдын ала көре білу, демографиялық болжам жасау – әрқашан да ғылымның алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі. Әсіресе ол қазіргі адамзат қоғамы өзінің даму жолын өзі айқындап алуына ұмтылып отырғанда өте қажет. Демографиялық үрдістердің заңдылықтарын мен айғақтарын білу сындарлы демографиялық саясат жүргізуге – көп балалы отбасыларға көмек көрсету жолдарын, адамдардың денсаулығын сақтау, тұрғын үйлер салу, тұрғындарды азықпен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге көмек көрсете алады.
Тұрғындардың жыныстық-жастық құрылымы - екі «өлшемнің» қосындысын айқындайды: бірінші жағдайда қандай да бір территорияда (ел, район) немесе ұжым құрамында (ең алдымен еңбек) еркек пен әйелдер арасындағы арақатынас, екіншіде – әртүрлі жас адамдарының арасындағы арақатынас.
Бұл құрылымдар кейде биологиялық ретінде белгіленеді. Шынында да, бұл айырмашылықтар биологиялық негізге тіреледі. Бірақ, адамдар жиынтығының жасы мен жынысы бойынша орнығуы әлеуметтік дамудың бір салалары. Әлеуметтік шарттар мен себептерден әлем елдері тұрғындарында әйелдердің басым болып келуі тәуелді. Сондай-ақ, әртүрлі елдер мен әртүрлі кезеңдерде олардың арақатынасы әртүрлі болып келеді.
Жыныстық-жастық құрылымды белгілі бір белгі бойынша (жынысы немесе жасы), немесе екі белгі бойынша талдауға болады.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы
Қоғамның әлеуметтік құрылымында елеулі орнын әлеуметтік-демографиялық
өлшемдер алады, оған келесі тұрғындар құрылымы жатады: жыныс-жастық,
отбасылық және генетикалық. Бұл құрылымдар бөлек территория бойынша,
тұрғындардың қалыптасуы мен ұдайы өсу үрдісінің нәтижесі мен шарттары
болып табылады. Әлеуметтік-демографиялық құрылым бұл – туу, өлу,
некелесу, ажырасу, қала мен ауыл мекендері арасындағы тұрғындардың
миграциялық алмасу сияқты құбылыстардың статистикалық параметрлері болып
белгіленеді.
Қоғамның әлеуметтік- демографиялық құрылымы
Белгіленген құрылымның әрқайсысы тұрғындарды келесі белгілер бойынша
құрамын сипаттайды: жынысы, жасы, отбасы жағдайы, туған жері, белгілі
жерде   тұру уақыты. Тұрғындардың құрамын және оның өзгеру заңдылықтарын
зерттеп білудің маңызы өте зор. Ол ең алдымен қоғамның келешегін білу үшін,
экономикалық-әлеуметтік жоспар құрып, салуатты саясат жүргізу үшін қажет.
Тұрғындардың даму келешегін алдын ала көре білу, демографиялық болжам
жасау – әрқашан да ғылымның алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Әсіресе ол қазіргі адамзат қоғамы өзінің даму жолын өзі айқындап алуына
ұмтылып отырғанда өте қажет. Демографиялық үрдістердің заңдылықтарын мен
айғақтарын білу сындарлы демографиялық саясат жүргізуге – көп балалы
отбасыларға көмек көрсету жолдарын, адамдардың денсаулығын сақтау, тұрғын
үйлер салу, тұрғындарды азықпен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге көмек
көрсете алады.
Тұрғындардың жыныстық-жастық құрылымы - екі өлшемнің қосындысын
айқындайды: бірінші жағдайда қандай да бір территорияда (ел, район)
немесе ұжым құрамында (ең алдымен еңбек) еркек пен әйелдер арасындағы
арақатынас, екіншіде – әртүрлі жас адамдарының арасындағы арақатынас.
Бұл құрылымдар кейде биологиялық ретінде белгіленеді. Шынында да,
бұл айырмашылықтар биологиялық негізге тіреледі. Бірақ, адамдар
жиынтығының жасы мен жынысы бойынша орнығуы әлеуметтік дамудың бір
салалары. Әлеуметтік шарттар мен себептерден әлем елдері тұрғындарында
әйелдердің басым болып келуі тәуелді. Сондай-ақ, әртүрлі елдер мен әртүрлі
кезеңдерде олардың арақатынасы әртүрлі болып келеді.
Жыныстық-жастық құрылымды белгілі бір белгі бойынша (жынысы немесе
жасы), немесе екі белгі бойынша талдауға болады.
Үлкен қызығушылық тұрғындардың үш топқа ажыратылуы белгіленеді: 0-14
жас (балалар), 15-49 жас (жас және орта жастағы), 50 жас және одан жоғары
(ересек).
Осы топтар арасындағы арақатынас тұрғындардың жыныстық, жастық
құрылымының түрін сипаттайды. Неғұрлым құрылым прогрессивті, соғұрлым
онда даму мүмкіндігі жоғары, еңбек потенциалының дамуы тұрақты болып
келеді.
Тұрғындар санының белгілі өсімі мен оның прогрессивті өзгерісі
негізіндегі жыныстық-жастық құрылым, елдің әлеуметтік дамуының, еңбек және
демографиялық потенциалының маңызды сипаттамасын айқындайды.
Тұрғындардың отбасылық құрылымы – келесі көрсеткіштер: саны, көлемі,
отбасы құрамы, бөлек мүшелерінің өзара қатынасы негізінде сипаттайды және
ұдайы өндіріс, миграция, тұрғындардың өмір деңгейі мен тұрмысы, жастардың
әлеуметтенуі мен үлкендердің зейнетке өтуін, тұрғындардың әлеуметтік,
этникалық, ұлттық құрылымын сипаттау мен зерттеуде кең қолданылады.
Тұрғындардың отбасылық құрылымын талдауда, отбасы некеден,
туысқандықтан, ата-ана мен балалар арасындағы қатынастардан туындайтын
құқықтарымен және міндеттерімен байланысқан адамдар тобы болып
белгіленеді.
Отбасы – қоғамның тірегі, оның алғашқы ұяшығы. Адам өмірінің мәні
алдымен оның отбасының болуы немесе болмауымен өлшенеді. Отбасының
бірнеше түрі болады. Ата-анасы және балалары бар отбасы толық деп
аталады. Ата-анасының біреуі ғана бар болса, ол толық емес отбасына
жатады. Ата-анасына мен балаларынан басқа туысқандары қосылып өмір сүріп
жатқан отбасын күрделі отбасы деп атайды.
Тұрғындардың отбасы құрылымымен неке жағдайы тығыз байланысты. Неке –
отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдің   тең одағы. Некеге отырған
ерлі-зайыптылар бір-бірінің алдында белгілі құқықтырға ие болады және
міндеттер орындайды. Неке міндетті түрде тіркелуі керек. Тек тіркелген
некеде тұрғандардың ғана әрекеттерінің заңды салалары болады. Отбасының
түрлі тұптары бар. Олардың ішінде қазіргі замандық қоғамда кең таралғаны
кіндік отбасы ата-аналардан және олардың балаларынан тұрады. Кіндік
отбасының   екі нұсқасы болуы мүмкін: балалы және баласыз, ерлі-
зайыптылардан ғана тұратын отбасылар. Кеңейтілген отбасы ерлі-
зайыптылармен, олардың балаларымен қоса, өзге туысқандарын да
біріктіреді. Мұндай кіндік отбасымен ата мен әже немесе үйленген
ересек балаларымен немесе аға-жеңге, апа-жезде балаларымен бірігіп өмір
сүруі мүмкін.
Жыныстық байланыстарына қарай отбасылар негізінен моногамды және
полигамды болып бөлінеді. Бір әйел мен еркектің некелік одағы моногамды
отбасы делінеді. Бұл некелік формалардың ішінде кең таралған түрі.
Екі немесе одан да көп әйел алушылықты полигамия дейді. Некенің бұл
түрі де өзіндік нышандарымен дүниежүзілік мәдениеттерінде де ұшырасады.
Кейбір ислам елдерінде полигамияға рұқсат етілген. Көпшілік дамыған
елдердің азаматтары некенің бұл формасын құптамайды. Отбасының атқаратын
функциялары:
- бала өсіріп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз ету;
- баланы әлеуметтенуге, яғни қоғамда өмір сүруге дайындау;
- отбасы мүшелерін баспанамен, көлікпен, киіммен, тамақпен, үй
заттарымен, оқуға, еңбек етуге қажетті жабдықтармен, тағы басқа
материалдық құндылықтармен қамтамасыз ету.
Генетикалық құрылым – тұрғындардың берілген мекенде түған, немесе
басқа аумақтан көшіп келген   адамдардың арақатынасын белгілейді.
Келушілердің арасында уақыт қонысына байланысты топтар ажыратылады. Бұл
құрылымның түрі әлеуметтік-демографиялық дамуда , елеулі орын миграция
ойнайтын, елдер мен район тұрғындарының басты сипаттамасы болып табылады.
Жастар социологиялық зерттеудің объектісі ретінде 16 жастан 30 жасқа
дейін жастағы ірі қоғамдық топты белгілейді. Жастар әлеуметтанудың пәні
болып, жастардың қоғамның әлеуметтік құрылымында алатын орны мен рөлін,
айқындалу формалары мен жастар ортасында әлеуметтік заңдылықтар мен
заңдардың іске асыру механизмдерін зерттеу болып табылады.
Спецификалық жастардың әлеуметтік мәселелері: қоғамның әлеуметтік –
таптық құрылымында жастардың орны; жас шеңберінің критерияларын орнату;
жастардың сұраныстарын, қызығушылықтарын зерттеу; жастардың әлеуметтену
үрдісінің ерекшеліктерімен танысу; олардың әлеуметтік-прогрессивті бағыты
мен ұжымда бейімделуі; жастар ұйымдарының әрекетінің ерекшеліктері
жатады.
Халық қозғалысының әлемдік көрсеткіштері
Біздің эрамыздың басында, әртүрлі есептер бойынша, Жерде шамамен 200
ден 300 млн адамға дейін өмір сүрді. Миллиардық санына жету үшін,
адамзатқа 1800 жыл қажет болды. Алғаш рет адамдардың саны 1 миллиардқа
1825 жылы жетті. Кезекті миллиардық өсімдер келесі жылдар аралығында
жүрді:
2 млрд – 1927ж. (102 жылдан кейін)
3 млрд – 1960 ж. (33 жылдан кейін)
4 млрд -1974 ж. (14 жылдан кейін)
5 млрд –1987ж. (13 жылдан кейін)
6 млрд –1999ж. (12 жылдан кейін)
Қойылған болжамдар бойынша, келесі жетімиллиардтық Жер тұрғыны 2007
жылы болады. Бұл көрсеткішке жету үшін небары 8 жыл қажет. Жер
тұрғындарының қарқынды өсімі бұл ауқымды мәселе қатарына жатқызылып,
планетаға халықтың тым өсу қауіпін тудырады. Ғалымдар мен демографтардың
ғылыми болжамдары бойынша, ХХІ ғасырда өсу қадамдары бәсеңдеп, біршама
тұрақтанады және небары 10-11 млрд адам құрайды.
Демографтардың тұжырымы бойынша, жыл сайын адамзат 80 млн адамға
өседі, сондай-ақ, өлгендер саны біздің планетамызда жыл сайын 50 ден 55
млн адамға дейін құрайды.
БҰҰ есептері   бойынша, халық өсімінің ең үлкен көрсеткіштері әлемнің
кедей аймақтарында байқалады. Мысалы, 1995 жылы 90 млн жаңа туғандардан
85 млн. экономикалық дамуы артта қалған елдерге тән болды. Қоғамдағы өлім
деңгейіне екі фактор ықпал етеді: орташа өмір жас ұзақтығы, нәрестелер
арасындағы өлім деңгейі.
Демографиялық көрсеткіштер берілулері бойынша, ең ұзақ орташа жас
өмір ұзақтығы Жапония (78жас), Канада, Щвеция (77 жас), Франция (76 жас),
Великобритания, АҚШ, Германия (75жас) белгіленеді. Бұл көрсеткіштер, өз
арада, тек денсаулық сақтау жүйесінің жағдайын ғана емес, сондай-ақ,
бұл елдің өмір деңгейін сипаттамайды. Қоғамның адам алдында экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық тұлға кепілдігін орнату міндеткерлігімен тығыз
байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, өмір деңгейі – бұл демографияның маңызды
категориялардың бірі болып есептеледі. Бүгінгі күні ғалымдар үш басты
критерияны белгіледі: орташа өмір жас ұзақтығы, білім мен табыс. Дәл осы
көрсеткіштер негізінде елдің өмір деңгейін айқындауға болады.
Бүгін едәуір дамыған елдер қатарына Канада, Норвегия, Щвеция,
Жапония, Франция, Щвейцария, Финляндия және т.б елдер жатқызылады. Ресми
демографиялық статистика және көптеген басқа фактілер бойынша,
экономикасы дамыған елдердің тұрғындар құрылымында қарт жастағы адамдар
санының өсімі байқалады.
Дүниежүзі елдерін даму деңгейі бойынша топтастыру
Елдердің даму деңгейін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер
Қазіргі кезде жекелеген елдер мен аймақтар әлемдік экономикада алатын
орны жөнінен бір-бірінен үлкен айырмашылық жасайды. Сондықтан елдердің
нақты әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін салыстырып, сипаттауда
сандық көрсеткіштер жүйесі кеңінен пайдаланылады. Жеке елдің дүниежүзілік
шаруашылықтағы орнын және әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін
сипаттауда:
1) ел экономикасының типі;
2) жерінің ауданы және оның игерілу деңгейі;
3) халқының саны мен еңбек ресурстарының құрылымы;
4) жалпы жиынтық өнімнің (ЖЖӨ) келемі мен құрылымы;
5) халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы;
6) елдің халықаралық еңбек белінісіндегі орны сияқты маңызды
көрсеткіштердің жиынтығы пайдаланылады.
Аталған көрсеткіштердің біріне қарап, елдің типін анықтау жаңсақтық
болады, сондықтан еларалық салыстырулар жүргізуде өте көп мөлшерде сандық
деректер ескеріледі. Ел экономикасының ауқымы, ең алдымен, жалпы жиынтық
өнім көлемімен анықталады. Жиынтық өнімнің екі түрі бар: жиынтық ішкі өнім
(ЖІӨ) және жиынтық ұлттық өнім (ЖҰӨ). ЖІӨ жыл ішінде белгілі бір аумақта
өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызметтің жалпы құнын көрсетсе, ЖҰӨ
көлемін анықтауда аумақтағы шетелдік кәсіпорындар үлесі есептелмейді.
Әдетте, географтар салыстырулар жүргізгенде ЖІӨ көлемін ғана есепке алады.
Әртүрлі елдердегі ЖІӨ көлемінің көрсеткйптері алшақтық жасамас үшін
бірыңғай бірлік — АҚШ доллары пайдаланылады. XX ғасырдың соңына қарай
дүниежүзі елдері арасында ЖІӨ көлемі жөнінен АҚШ жетекші орынға ие болды
(36-сызбанұсқаға қараңдар).

Елдің экономикалық даму деңгейін анықтауда жиынтық ішкі өнімнің жан
басына шаққандағы көрсеткіші де ескеріледі. Бұл көрсеткіш бойынша дүниежүзі
елдері арасында үлкен алшақтық байқалады.

Алдыңғы ЖІӨ Мешеу елдерЖІӨ
қатарлы елдер көрсеткіші, көрсеткіші,
АҚШ долл. АҚШ долл.
Люксембург 71 400 Мадагаскар 900
БАӘ 49 700 Ауғанстан 800
Норвегия 46 300 Бурунди 700
АҚШ 44 000 Сомали 600
Дания 3 700 Малави 600

Қазақстанда 2006 жылы сатып алу қабілетін ескергенде ЖІӨ көлемі ресми
бағам бойынша 143 млрд АҚШ долларын құрады, оның жан басына шаққандағы
көрсеткіші 9400 долларға тең болды.
Шаруашылық құрылымының аумақтық айырмашылықтары
Ресей географтары дүниежүзі елдерін экономикалық даму деңгейіне,
әлемдік экономикадағы орнына қарай экономикасыдамыған елдер, өтпелі
экономика тән елдер және дамушы елдер деп үлкен үш топқа бөледі. Дамыған
елдер тобына нарықтық экономика тән, Экономнкалық ынтымақтастық пен даму
ұйымына ("Париж клубы") мүше елдер енеді. Бұл елдерге жиынтық ішкі өнімнің
және энергияны тұтынудың жан басына шаққандағы көрсеткішінің жоғары болуы,
адамның өмір жасының ұзақтығы, қызмет көрсету саласының басымдылығы,
экономикасының "ашықтығы", ауыл шаруашылығы үлесінің төмендігі тән. Аталған
елдер экономикалық дамудың постиндустриялық кезеңіне аяқ басқан; олардың
үлесіне дүниежүзілік жиынтық өнімнің жартысынан астамы тиесілі.
Постиндустриялық елдердің экономикасының ашық сипатта болуына "көрінбейтін
экспорт" (көлік және қаржы қызметі, туризм, байланыс, ақпараттық қызмет
көрсету) әсерін тигізеді. Бұл елдерде байланыс жүйелерінің күшті дамуы ірі
фирмалардың қызметкерлерінің үйінде жұмыс істеуіне (АҚШ-та олардың саны 4
млн адамға, ал Ұлыбританияда 1,3 млн адамға жетті), жеке филиалдардың
жұмысын үйлестіру мақсатында бейнеконференциялар ұйымдастыруына мүмкіндік
береді. Кейбір ғалымдар постиндустриялық елдер тобына халықаралық мамандану
ерекшелігіне байланысты экономикасында қызмет көрсету саласы басым болатын
дамушы елдерді (Панама, Либерия, Джибути және т.б.) де енгізеді. Дегенмен
бұл елдердің жалпы әлеуметгік-экономикалық даму деңгейі дамыған елдерден
әлдеқайда төмен екендігі ескерілуі қажет.
Экономикасы дамыған елдер тобын: жоғары дамыған елдер Батыс Еуропаның шағын
капиталистік елдері және "қоныс аударған капитализм" елдері деп жіктейді.
Жоғары дамыған АҚШ, Жапония, ГФР, Франция, Италия, Ұлыбритания
және Канада әлемдік экономиканың басты үш орталығын (еуропалық, америкалық
және азиялық) қалыптастырады. Бұл елдер арасында соңғы жылдары, әсіресе
Жапонияның даму қарқыны айрықша көзге түседі, ол қазіргі кезде аса ірі
халықаралық қаржы және өнеркәсіп орталығына айналған. Батыс Еуропаның шағын
капиталистік елдері экономикасының даму деңгейінің ғана емес, халықтың әл-
ауқатының да жоғары болуымен және саяси жағдайдың тұрақтылығымен
ерекшеленеді. Әлемдік экономикада өзіндік орны бар бұл елдердің ЖІӨ
құрылымында банк қызметі мен туризмнің үлесі едәуір жоғары.
Бұрын Ұлыбританияның отары болған Аустралия Одағы, Израиль, Жаңа Зеландия
және Оңтүстік Африка Республикасы "қоныс аударған капитализм" елдері болып
табылады. Экономикасының даму ерекшелігіне байланысты бұл топқа жоғары
дамыған елдер қатарына енетін Канаданы да жатқызуға болады. Аталған
елдердің экономикасында әлемдік деңгейдегі экономика алпауыттары жетекші
рөл атқарады. Басқа дамыған елдерге қарағанда бұл елдерде тау-кен
өнеркәсібінің үлесі жоғары, экспортында шикізат пен ауылшаруашылық өнімдері
басым.
Өтпелі экономика тән елдер тобын кезінде социалистік даму жолында
болған елдер (Шығыс Еуропадағы және бұрын КСРО құрамында болған елдер,
Қытай, Моңғолия, Вьетнам, Лаос, Куба) құрайды. Экономиканың өтпелі сипаты
бұл елдерде айқын көрінеді; оларда орталықтан жоспарланатын социалистік
экономикадан нарықтық экономикаға өту жүзеге асырылуда.
Дамушы елдер тобын саны жағынан көп, өте ала-құлалығымен ерекшеленетін
елдер құрайды, олардың барлығы дерлік Азияда, Африка мен Латын Америкасында
орналасқан. Бұл елдерге экономиканың көпсалалылығы, әлеуметтік және
аумақтық айырмашылықтар, халықаралық еңбек бөлінісінде шикізатты өндіру мен
сыртқа шығаруға мамандануы, отарлық экономика сарқыншақтарының сақталып
қалуы тән. Дамушы елдер экономикасының ала-құлалығы, әсіресе қазіргі
заманғы индустриялық елдер мен әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан артта
қалған мешеу елдер экономикасындағы айырмашылықтардан айқын көрінеді.
Дамушы елдерді экономикасының ауқымына, халықаралық еңбек бөлінісіндегі
орнына, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне байланысты алты топшаға
жіктейді (16-кестені қараңдар).
Елдер топшасы Құрамы Ерекшеліктері
Жетекші дамушыҚытай, Үндістан Халық санының көптігі;
елдер арзан еңбек ресурстары;
экономикалық
әлеуіттінің жоғарлығы;
жан басына шаққандағы
экономикалық
көрсеткіштердің төмен
болуы; шаруашылық
құрылымының
күрделілігі; бай мәдени
қор
Жаңа Корея Шетел инвестициясы мен
индустриялық Республикасы, жоғарғы технологиялар,
елдер Малайзия, арзан жұмыс күші
Сингапур, есебінен
Тайвань, экономикасының, әсіресе
Тайланд, өнеркәсіптің жоғары
Филиппин, қарқынмен дамуы
Бразилия,
Мексика,
Аргентина
Плантациялық Гватемала, Агрономиялық
шаруашылық Гондурас, жағдайлардың қолайлығы;
елдері Коста-Рика, шетел қаржысының
Куба, Никарагуа,басымдылығы; саяси
Сальвадор, жағдайдың тұрақсыздығы;
Доминика халықтың әл-ауқатының
Республикасы, төмендігі
Гаити, Шри-Ланка
Мұнай Парсы шығанағы Жан басына шаққандағы
экспорттаушы елдері, Ливия, әлеуметтік-экономикалық
елдер Венесуэла және көрсеткіштерінің жоғары
т.б. болуы; жоғары
технологиялардың
енгізілуі; қаржы
экспорты
"Жалға пәтер Мальта, Кипр, Халықаралық маңызды
беруші" елдер Бахрейн, көлік жолдары тоғысында
Либерия, Багам орналасуы; салық
аралдары, жеңілдігі; қаржы және
Барбадос, Панамақызмет көрсету
орталықтарының
қалыптасуы
Даму деңгейі Мұхит аралдары, Экономикалық даму
төмен елдер Африка, Азияда деңгейінің және жан
орналасқан 48 елбасына шаққандағы
табыстың өте төмендігі;
табиғи өсудің
жоғарлығы; аграрлық
сектордың басымдылығы;
әлеуметтік жағдайдың
нашарлығы

Кейбір алдыңғы қатарлы дамушы еддер жиынтық ішкі өнімнің жан басына
шаққандағы көрсеткіші мен әлеуметгік даму деңгейі,өнеркәсіптің даму қарқыны
жөнінен жоғары дамыған елдерге жақындайды. Әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейі төмен дамушы елдердің көпшілігінде демографиялық, эколгиялық
жағдайдың асқынуы байқалып, халықты азық-түлікпен қамтамасыз етуге қатысты
проблемалар туындауда.
Соңғы жылдары алдыңғы қатарлы елдерде ақпараттық экономиканың басым
бола бастауы дамыған елдер мен дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық даму
деңгейіндегі айырмашылықтарды одан әрі тереңдете түсті. Дамушы елдердің
басты артықшылығы болып есептелетін шикізат қоры мен арзан еңбек
ресурстарына сұраныс азаюда; бұл дамыған елдерде шикізатты аз қажетсінетін
және ақыл-ой еңбегіне негізделген экономиканы дамытумен байланысты
түсіндіріледі.
Сонымен, қазіргі заманғы дүниежүзілік шаруашылыққа елдердің әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейінің әртүрлілігінен айқын көрінетін аумақтық
айырмашылықтар тән болады.

Дүние жүзінің халқы
"Дүние жүзінің халқы 1994"
Дүниежүзі халқының саны және ұдайы өсуі.
Адамзаттың шығу тегі мен жер шарында таралуы. Жер шарында адамзаттың
пайда болған орны мен мерзімі жөніндегі мәселе ғалымдар арасында әлі күнге
дейін талас тудырып келеді. Адамның шығу тегі мен даму ерекшеліктерін
зерттейтін антропология ғылымында адамзаттың тегі туралы қарама-қайшы
көзқарас қалыптасқан. Осыған сәйкес, антропологияда бүкіл адамзаттың
ататегі ортақ деп есептейтін "моногенизм" бағыты және керісшше, әр нәсіл
дербес ататектен тарағандығы туралы пікірді үстанатын "полигенизм" бағыты
бар. Көпшілік ғалымдардың пікірінше, алғашқы адамдар Шығыс Африкадағы Ұлы
жарықтар маңында пайда болған. XX ғасырдың 70-жылдарында Кения азаматтары
болып есептелетін әйгілі ғалымдар Луис және Мэри Лики Танзанияның
солтүстігіндегі Олдувай шатқалынан өздері зинджантроп деп атаған ежелгі
адамның қаңқасын тапты. Оның жасы шамамен, 1,7 млн жыл деп анықталды.
Кейінгі археологиялық қазба жұмыстары барысында Рудольф көлінің шығыс
жағалауынан табылған қаңқалар адамның ата- тегінің одан да ерте (шамамен 5
млн жыл бұрын) пайда болғанын дәлелдеді. Осы зерттеулердің нәтижесінде
ғалымдар адамзаттың пайда болған орны Шығыс Африка болған деген қорытындыға
келді. Дегенмен полигенизм бағытын ұстанған ғалымдар адамзаттың әр нәсілдің
жеке дүние бөлігінде дербес пайда болып, дамығаны туралы болжамдар
келтіреді. Саналы адам (Homo sapiens) осыдан, шамамен, 50—100 мың жылдай
бұрын пайда болған. (Адамның ататегінің даму сатылары туралы биология
сабақтарынан алған білімдеріңді еске түсіріңдер.) Ғалымдардың көпшілігі
алғашқы адамдар палеолиттің соңында Африкадан алдымен Еуропа мен Азияға,
кейіннен Азиядан Америка мен Аустралияға, одан соңМұхит аралдарына таралған
деп есептейді Уақыт өте келе, қоршаған орта жағдайларына бейімделу
нөтижесінде дүние бөліктерінде тіршілік ететін адамдар әзіндік
антропологиялық ерекшеліктерге ие болды.
Халық санағы
Халық саны туралы нақты ақпарат ұйымдасқан түрде жүргізілетін халық
санақтары нәтижесінде ғана белгілі болатындықтан, ерте кезеңдердегі ғана
емес, тіпті орта ғасырлардағы адам саны жөніндегі мәліметтер де тек шамамен
алынады. Ғалымдар 15 мың жыл бұрын ғаламшарымыздың тұрғындарының саны 3 млн
адамнан аспаған деп шамалайды.
Мемлекеттің әскери және салық саясатына орай, алғашқы халық санақтары
б.з.д. III мыңжылдықта Ежелгі Қытайда және Египетте жүргізілген. Жан-жақты
сипат алған халық санақтары XVIII ғасырдан бастап жекелеген мемлекеттерде
(Австрия-Венгрия, Скандинавия елдері, АҚШ) жүргізіле бастады. Ал XIX
ғасырда еуропалық елдер мен Ресей империясының, Үндістан мен Латын
Америкасындағы кейбір елдердің халық саны жөнінде ресми мәліметтер алынды.
XX ғасырда барлық елдерде дерлік халық санағы жүргізілді: көптеген Азия
елдерінде алғашқы санақтар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өткізілді.
1950 жылы дүниежүзі халқының шамамен 80%-ы халық санағына қамтылды. Африка
елдерінде халық санағы 1950 жылдарда халықаралық ұйымдар арнайы бөлген
қаржының көмегімен жүзеге асты. Қаржы тапшылығынан мешеу елдердің
кейбірінде сол кезеңнен бері санақ жүргізілмеген. Мысалы, алғашқы халық
санағы Ауғанстанда 1979 жылы, Оманда 1993 жылы өткізілген. Соның
нәтижесінде XX ғасырдың соңына қарай Жер шары халқы түгелімен дерлік ресми
халық санағына қамтылған. БҰҰ ел ішінде халық санағын әрбір он жыл сайын
өткізіп тұруды ұсынды, бірақ бұл шараны аталған мерзімде қаржы қоры
жеткілікті елдер ғана жүзеге асыра алады. Қазақстанда халық санағы Кеңес
дәуірінде әрбір он жыл сайын өткізіліп тұрған, еліміз тәуелсіздігін
алғаннан кейінгі халық санағы 1999 жылы өтті. Кезекті халық
санағы 2009 жылы өткізілді. 2009 жылғы хальық санағы бойынша еліміздегі
халық саны 16 млн 196 мың 180 адамға жетті. Жалпы алғанда, дамушы елдерде
қаржының жетіспеуі, елдін ішкері аудандарында жол қатынасының қиындығы,
жергілікті халықтың сауатсыздығы бұл елдердегі халық саны жөнінде нақты
мәліметтер жинақтауға бөгет болады. Сонымен қатар дамушы елдер де ресми
мәліметтердің іс жүзіндегі халық санынан улкен ауытқушылық жасауы да жиі
ұшырасады.
Дуниежүзі халқының саны

"Дүние жүзі халқы 1800-2100"
Демографиялық көрсеткіштер. Жер шары халқы алғашында өте баяу өскен.
Мұны адамның табиғат апаттарына тәелділігімен , жиі болған соғыстармен және
жұқпалы аурулардың кең таралуымен түсіндіруге болады. Мысалы, XIV ғасырда
Еуропаны жайлаған оба дертінен халықтың шамамен 20%-ға жуығы қырылған.
Өндірістің жетілуі, адамдардың тұрмыс жағдайының жақсаруы және медицинаның
алға басуы нәтижесінде дүниежүзі халқы жылдам қарқынмен өсе бастады.
Әсіресе XX ғасырда халық санының айрықша жылдам артуы байқалды. Мысалы,
1930 жылы Жер шары халқы 2 млрд адам болса, 1962 жылы — 3 млрд, 1976 жылы —
4 млрд, 1987 жылы — 5 млрд, ал 1999 жылы 6 млрд адамға жетті. Халық санының
мұндай күрт өсуі демографиялық жарылыс деп аталады. Бұл құбылысты адамның
өмір жасының ұзаруы, сәбилер өлімінің азаюы жағдайында туу көрсеткішінің
өзгеріссіз қалуымен түсіндіруге болады. Дегенмен 1980 жылдардың ортасына
қарай халық санының өсуі баяулай бастады. Бұл туу көрсеткішінің күрт
кемуімен байланысты болды. Дамыған елдердің көпшілігінде халық санының өсуі
тұрақтанып, кейбір елдерде табиғи өсу мүлде тоқтады. Дүниежүзіндегі халық
саны көп елдер. Дүниежүзі аймақтарындағы, жеке елдердегі демографиялық
жағдайды сипаттау үшін абсолюттік және салыстырмалы демографиялық
көрсеткіштер пайдаланылады. Абсолютті көрсеткіштер қатарына табиғи өсу (туу
мен өлудің арақатынасы) мен механикалық өсу (иммигранттар мен эмигранттар
саны арасындағы айырма) жатады. Туу мен өлім көрсеткіштері әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға, мемлекеттің демографиялық саясатына тікелей
байланысты болса, халықтың көшіп-қонуына экономикалық және саяси
алғышарттар, экологиялық ахуал себепші болады. Туу мен иммиграция
көрсеткішінің жоғарылауы халық санын арттырса, өлім мен эмиграция халық
санын кемітеді.
Адамның өмір жасының орташа ұзақтығына елдегі экономикалық көрсеткіш,
әлеуметтік тұрақтылық, экологиялық жағдай және денсаулық сақтау жүйесінің
қызметі тікелей әсер етеді. Бұл көрсеткіш тарихи кезеңдерде үлкен
өзгерістерге ұшырап отырған.
Жеке елдердегі адамның өмір жасынын орташа ұзақтығы 25—30 жыл өмір
сүрсе, XX ғасырдың орта шенінде дүниежүзі бойынша бұл көрсеткіш 46 жасқа,
ал 2008 жылы 68 жасқа жетті. Қазақстан Республикасында адамның өмір жасының
орташа ұзақтығы 67 жасқа тең: әйелдерде — 72, ер адамдар үшін 61 жасты
құрайды. Қазіргі кезде өмір жасының орташа ұзақтығы женінен андорралықтар
алдыңғы орында болса, Африканың мешеу елдерінде бұл көрсеткіш өте төмен.
Халық санының ұдайы өсуі
Демографиялық саясат. Адамзаттың үздіксіз жаңарып, ауысып отыруын
қамтамасыз ететін туу мен өлу және табиғи өсу көрсеткіштерітң жиынтығын
халықтың ұдайы өсуі деп атайды.
Ұдайы өсудің дәстүрлі типі тән болатын мешеу елдерде өлім көрсеткішінің
жоғары болуы халықтың тұрмыс жағдайының нашарлығымен, жқұпалы аурулардың
кең тарауымен түсіндіріледі. Бұл елдерде табиғат апаттары мен апштық
нәтижесінде халық санының күрт қысқаруы да байқалады.
Мысалы, 1984—1985 жылдарда болған құрғақшылық нәтижесінде Эфиопиядааштықтан
миллиондаған адам қайтыс болды. Өтпелі тип тән болатын елдерде соңғы
жылдары халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайының жақсаруына байланысты
өлім азайған, бірақ туу жоғары деңгейде қалып отыр. Ұдайы өсудің үшінші —
казіргі типі демографиялық көрсеткіштердің төмендігімен сипатталады.
Германия мен Швецияда өлгендер саны туғандар санынан артық, халық санының
аздап өсуі тек сырттан келгендер есебінен өсуде.[1]

Қазіргі кездегі Шетелдік Азия
Шетелдік Азия — адамзаттың пайда болған ошақтарының бірі, қолдан
суарудың, қалалардың, көптеген мәдени кұндылықтардың отаны. Аймаққа 45
мемлекет мүше, құрамына енетін мынадай 5 ірі аймақты бөліп көрсетеді:
Оңтүстік-Батыс, Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс, Шығыс, Орталық Азия.Табиғат
жағдайы барынша алуан түрлі. Басты минералдық байлықтары: мұнай, газ (Парсы
шығанағы елдері), көмір және темір рудасы (Қытай, Үндістан), түсті металдар
(қалайы белдеуі Мьянмадан Индонезияға дейінгі аралықта орналасқан).
Табиғат байлықтары біркелкі таралмаған, энергетикалық суқоры (Қытай),
агроклиматтық қорлар (муссондық аудандар), рекреациялық қорлар, орман
қорлары Оңтүстік-Батыс Азияда жақсы дамыған.
Аймақта халықтың саны өскен сайын жер қорының жеткіліксіздігі (тау
сілемдері мен шөлейт жерлердің көпшілігі) егістік жерлердің үлесін
шектейді. Оңтүстік-Батыс және Орталық Азияда су проблемасы туындап отыр.
Халқының саны 3,5 млрд адам. Теңіз жағалаулары мен аралдарда халықтың
орналасу тығыздығы жоғары, шөлді жерлерде төмен (Монғолия, Қазақстан).
Табиғи өсу жоғары, урбандалу деңгейі төмен (3,5%). Аймақтағы халықтың ұдайы
өсуі демографиялық жарылыс құбылысына байланысты.
Араб елдері жарылыстың ошағы болып отыр. Этникалық құрамы мен діни
құрамы өте күрделі. Әр түрлі тіл әулеті (9 тіл әулеті) мен топтарына
жататын 1 мыңнан астам ұлт тұрады. Елдердің көпшілігі — көп ұлтты
мемелекеттер.
Шетелдік Азия — діндердің отаны. Дін материалдық мәдениетте де
(мұсылмандардың мешіттерінде, индустардың храмдарында, буддалардың
ғибадатханалары мен монастырьларында) кеңінен қолданылады. Қазіргі кезде
адам өмірінің барлық жақтарына күшті ықпал етуде.
Өнеркәсібі. Соңғы 10 жылдың ішінде Шетелдік Азияның дүниежүзілік
шаруашылықтағы рөлі айтарлықтай өзгерді. Мұның ең алдымен өнеркәсіп
өндірісіне қатысы бар, аймақта 6 топ елдерінің өнеркәсіп өндірісі қызмет
етеді.
1.    Жапония (экономикалық көрсеткіштерінен) — өнеркәсібі жоғары
деңгейде дамыған ел.
2.    Қытаймен Үндістан экономикалық және әлеуметтік дамуда зор
табыстарға жеткен, алайда жан басына есептегенде көрсеткіштері төмен.
3.    Азияның жаңа индустриялық елдері: Корея, Сингапур, Тайвань, Гонконг.
Экономикасының негізін машина жасау саласы кұрайды.
4.    Парсы шығанағындағы мұнай өндіруші елдер: Сауд Арабиясы, Кувейт.
Экономикасының негізі — мұнай өндіру өнеркәсібі.
5.    Индустрияландыру әзірше, негізінен, таукен өндірісімен, жеңіл
өнеркәсіппен шектелетін елдер (Монғолия, Вьетнам, Бангладеш т.б.).
6.    Лаос, Камбоджа, Непал, Бутан т.б. дамушы елдерде өңдеуші өнеркәсіп
жоққа тән.
Ауыл шаруашылығы. Кең-байтақ территорияда алуан түрлі ауыл шаруашылығы
аудандарының 3 түрі қалыптасқан:
1.    Шығыс, Оңтүстік-Шығыс және Оңтүстік Азияның бүкіл муссонды секторын
қамтитын күріш егетін аудандар.
2.    Жерорта теңізінің жағалауындағы субтропиктік егіншілік ауданы (жеміс,
жүзім, бидай, цитрус дақылдары т.б.)
3.    Аймақтың қалған территориясында бидай, тары тектес дақылдар
өсіріледі. Жайылымдық мал шаруашылығы Орталық, Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс
Азияда жүргізіледі. Мәдени дақылдың бірі болып саналатын мақтаның экспортқа
шығарылуы маңызды орын алады.
Қазіргі заманғы демографиялық саясат: қазақстан және шетел тәжірибесі
(Ақпараттық-талдамалық жазба)

Адамзат өз дамуының қазіргі кезеңінде демографиялық дағдарыс сатысында тұр,
бұл қоғамның келеңсіз ахуалын көрсетеді. Осының себебі бойынша одан шығудың
нақты жолдарын іздеу көптеген елдер үшін айрықша өзекті болып отыр.
Қазір әдеттен тыс жағдай қалыптасып отыр. Халық санының тым артуы
қорқушылықтың еш негізі болмағанымен, бүгінде әлемдегі халық санының тым
арту мәселесі алаңдаушылық туғызып отыр.
ХІХ ғасырдың басында Т.Мальтус 25 жылдан кейін жер шары халқының екі есе
ұлғаятынын болжаған еді. ХХ ғасырда оның болжамы алаңдаушылықтың жеткілікті
себебі болды, өйткені халық саны шынында да күрт өсе түсті. Жер шарының
екі миллиардыншы тұрғыны 1925 жылы, алты миллиардыншы тұрғыны 1999 жылы
туды. Халық санының тым артуы проблемасына алаңдаушылық білдірген
Мальтузианшілер қозғалысы өз пікірінен айнымай отыр. Алайда, елдік
демографиялық моделді зерделеу кезінде адами ресурстардың жетіспеушілік
үрдісі байқалады, мемлекеттердің халқы қартаю үстінде. Әлемде, әсіресе
оның дамыған бөлігіндегі негізгі проблема – бұл бала туудың төмендеуі.
Дегенмен, мейілінше аз дамыған елдерде керісінше ахуал басым – онда халық
саны төмендемей, керісінше өсіп келеді және егер табиғи халық өсімі төмен
негізінен Еуропа елдері бірінші ондыққа кірсе, ал халық санының өсімі
барынша жоғары елдер ондығына аса кедей африка елдері кіреді.
Қазіргі заманғы мемлекеттің дамуы процесінде демографиялық проблемаларды
шешудегі шетел тәжірибесін зерделеу аса маңызды болып табылады. Шетел
мемлекеттері жинақтаған тәжірибені пайдалану отандық реттеу институттарын
жетілдіруге, тәжірибеде өз өміршеңдігін көрсеткен барынша тиімді моделдер
мен жолдарды қолдануға ықпал етеді.

Шетелдердегі демографиялық ахуал

Шетелдерде ұлттың қартаюы және өмір ұзақтығы проблемасы айрықша өзекті
болып отыр.
Өмір ұзақтығы барынша жоғары елдер рейтингінде Андорра (Франция мен Испания
аралығындағы Пернейде орналасқан мемлекет, орташа өмір ұзақтағы 83,5 жылға
дейін) көш бастап келеді. Ел екінші дүниежүзілік соғыстан кейін айтарлықтай
гүлденді, бұған дейін ол оқшау және кедейлік жағдайында болған еді.
Жапония, Макао (Қытайдың айрықша әкімшілік ауданы), Сан-Марино мен
Сингапурда өмір ұзақтығы жоғары.
Сахараның оңтүстігіне қарай орналасқан Африка елдеріндегі адамдар ең аз
өмір сүреді. ЖҚТБ ауруы, аштық пен азамат соғыстары халықтың 35 жасқа
жетпей өлуіне әкелді. Свазиленде елінде адамдар тым ерте өледі, ондағы
орташа өмір ұзақтығы 34,1 жылды құрайды. Замбия, Ангола, Либерия және
Зимбабвадағы ахуал бұдан сәл жақсы.
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап қазіргі кезге дейін Ресейде халық
санының күрт төмендеуі байқалып отыр. РФ Мемлекеттік статистика комитеті
мен демограф Е. Андреевтің болжамы бойынша халық санының азаю серпіні
мынадай: 2010 ж. – 138,7 млн. адам; 2020 ж. – 131,2; 2030 ж. – 121,1; 2040
ж. – 108,3; 2050 ж. – 93,8 млн. адам.
РФ денсаулық сақтау министрінің мәлімдемесі бойынша 2011 жылға халық
санының құлдырауын 143 млн. деңгейінде ұстап тұру жоспарлануда. Әр жыл
сайын Ресей халқы 700–150 мың адамға азайып отыр. Халық санын 2011 жылы 143
млн. адам деңгейінде ұстау арқылы тұрақтандырудың негізі жоқ. Бірқатар
себептер бойынша, ең бірінші Ресей халқы санының мониторингі деректері
бойынша қазіргі кездегі халық саны 143 млн. адам, яғни 2011 жылы азаю саны
және 3 млн. адамды құрайды. Осылайша, үміттене отырып есептегеннің өзінде
2011 жылы Ресейліктер саны 140 млн. адамды құрайды.
2050 жылға дейінгі Ресей халқының өсім серпінін болжаудың барлық нұсқалары,
тіптен бала туудың және халықтың өлімінің ең ілгерінді өзгерісі кезінде
оның жастық құрылымының ерекшеліктері салдарынан (халық құрамында жастар
үлесінің аз болуы және жасы үлкен топтардың жоғары болуы) халықтың табиғи
өлімінің болмай қоймайтынын көрсетіп отыр.
Сондықтан Ресей халқының санын қазіргі 143 млн. адам деңгейінде сақтау үшін
халықты шетелден тарту есебінен халықтың көші-қон санын айтарлықтай
ұлғайтуды қажет етеді.
РФ Федералдық мемлекеттік статистика қызметінің болжамдық бағаларына
сәйкес, халықтың табиғи қозғалысы болжамының көрсеткіші бойынша 50 жыл
ішіндегі иммиграциялық сальдо кемінде 43 млн. адамды құрауы тиіс, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.