Қазіргі дәстүрден тыс діни ағымдар және діни экстремизм
Кіріспе
1. Қазіргі дәстүрден тыс діни ағымдар және діни экстремизм
2. Қадиянилік және бабилік .бахайлік
2.1 Қадиянилік және оған баратын жол
2.2 Қадияниліктің құрылуы мен қысқаша тарихы
2.3 Миссионерлік пен қадияниліктің қарым.қатынасы
2.4 Қадиянилікте пайғамбарлық көзқарастары
2.5 Қадияниліктің көзқарастары
3. Хадисшілер
3.1 Хадисшілердің пайда болуы және қысқаша тарихы
3.2 Хадисшілердің көзқарастары
3.3 Бабилік және бахайліктің түрлері мен қысқаша тарихы
3.4 Бабилік .бахайліктің Иранда жайылуы
3.5 Бабиліктің бахайлікте айналуы
3.6 Бахайлік көзқарастар
3.7 Бахайліктің құрылымы мен қазіргі таңдағы жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазіргі дәстүрден тыс діни ағымдар және діни экстремизм
2. Қадиянилік және бабилік .бахайлік
2.1 Қадиянилік және оған баратын жол
2.2 Қадияниліктің құрылуы мен қысқаша тарихы
2.3 Миссионерлік пен қадияниліктің қарым.қатынасы
2.4 Қадиянилікте пайғамбарлық көзқарастары
2.5 Қадияниліктің көзқарастары
3. Хадисшілер
3.1 Хадисшілердің пайда болуы және қысқаша тарихы
3.2 Хадисшілердің көзқарастары
3.3 Бабилік және бахайліктің түрлері мен қысқаша тарихы
3.4 Бабилік .бахайліктің Иранда жайылуы
3.5 Бабиліктің бахайлікте айналуы
3.6 Бахайлік көзқарастар
3.7 Бахайліктің құрылымы мен қазіргі таңдағы жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Республикамыз егемендік алғаннан бері мемлекетіміздің конфессиялық кеңістігі едәуір кеңейіп, түрленді. Осыған орай, халықтың діни нанымының деңгейі өсіп, діни бірлестіктердің саны төрт еседен астам көбейді.
Қазақстан Республикасы әрбiр адамның наным бостандығы құқығын құрметтейтiн демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылады, азаматтар діни сеніміне қарамастан тең құқылы, Қазақстан халқының рухани мұрасымен үйлесетін дiндердiң мәдени және тарихи құндылығын және конфессияаралық келiсiмнiң маңыздылығын, дiни төзiмдiлiктi және азаматтардың дiни нанымдарын құрметтейді.
Экономика өрлеп, әлеуметтік саясат тереңдеген сайын пост-материалдық, немесе рухани құндылықтар алға тартыла бастайтыны бұл тарихи заңдылық. Сондықтан бүгін бәсекелестік экономика, қорғаныс, қаржы, басқа да салаларда, әсіресе рухани салада шиеленісіп тұр.
Қазақстандағы социологиялық зерттеулер дінге сенетін адамдардың санын әртүрлі статистикалық көрсеткіштермен өлшейді. Сағаттың кілті (маятнигі) сияқты атеизммен дінге бет бұрыс бар, бірақ біздің діни сеніміміз өте тайыз. Ол түсінікті де. Ол кешегі атеисттер. Шынайы бет бұрыс жастардың арасында да бар, бірақ ізденіс қай бағытта екені, екінші мәселе. Сонымен бірге сенімнің тайыздығын білген бөтен дін өкілдері ел халқын өз ықпалына көндіріп деп жатыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы» Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарлығында «Соңғы онжылдықта шетелдік насихатқа, сондай-ақ жекелеген азаматтар мүдделілігіне бола елде таратылып отырған діни жоралғылармен байланысты түрлі экстремистік пікірлер байқалуда.
Жастардың кришнаиттер, Иегова куәгерлері секілді Қазақстан үшін дәстүрлі емес бірлестіктерге, сондай-ақ экстремистік ұйымдарға, мысалы, "Хизб-ут-Тахрир" діни саяси бірлестігіне және басқаларға деген қызығушылығы осы бірлестіктер мен ұйымдардың белсенді жақтаушылардың жас адамдардың санасына психологиялық ықпал етуімен байланысты. Сондықтан діни саладағы пайда болатын өзекті проблемаларды реттеудің нақты тетігін әзірлеу қажет,», - делінген.
Қазақстан Республикасы әрбiр адамның наным бостандығы құқығын құрметтейтiн демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылады, азаматтар діни сеніміне қарамастан тең құқылы, Қазақстан халқының рухани мұрасымен үйлесетін дiндердiң мәдени және тарихи құндылығын және конфессияаралық келiсiмнiң маңыздылығын, дiни төзiмдiлiктi және азаматтардың дiни нанымдарын құрметтейді.
Экономика өрлеп, әлеуметтік саясат тереңдеген сайын пост-материалдық, немесе рухани құндылықтар алға тартыла бастайтыны бұл тарихи заңдылық. Сондықтан бүгін бәсекелестік экономика, қорғаныс, қаржы, басқа да салаларда, әсіресе рухани салада шиеленісіп тұр.
Қазақстандағы социологиялық зерттеулер дінге сенетін адамдардың санын әртүрлі статистикалық көрсеткіштермен өлшейді. Сағаттың кілті (маятнигі) сияқты атеизммен дінге бет бұрыс бар, бірақ біздің діни сеніміміз өте тайыз. Ол түсінікті де. Ол кешегі атеисттер. Шынайы бет бұрыс жастардың арасында да бар, бірақ ізденіс қай бағытта екені, екінші мәселе. Сонымен бірге сенімнің тайыздығын білген бөтен дін өкілдері ел халқын өз ықпалына көндіріп деп жатыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы» Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарлығында «Соңғы онжылдықта шетелдік насихатқа, сондай-ақ жекелеген азаматтар мүдделілігіне бола елде таратылып отырған діни жоралғылармен байланысты түрлі экстремистік пікірлер байқалуда.
Жастардың кришнаиттер, Иегова куәгерлері секілді Қазақстан үшін дәстүрлі емес бірлестіктерге, сондай-ақ экстремистік ұйымдарға, мысалы, "Хизб-ут-Тахрир" діни саяси бірлестігіне және басқаларға деген қызығушылығы осы бірлестіктер мен ұйымдардың белсенді жақтаушылардың жас адамдардың санасына психологиялық ықпал етуімен байланысты. Сондықтан діни саладағы пайда болатын өзекті проблемаларды реттеудің нақты тетігін әзірлеу қажет,», - делінген.
1. Дүйсебаев, Ж. Діни экстремизммен күрес күшейтілуі тиіс//Егемен Қазақстан. – 2012.- 27 наурыз.
2. Жандарбек, З. Елдегі діни ахуалды жаңа заң тәртіпке сала ала ма?// Шымкент келбеті. – 2011. - 23 қыркүйек.
3. http://abai.kz/content.- 2012.-10 желтоқсан
4. Кадианиты — Исламский энциклопедический словарь. А. Али-заде, Ансар 2007 жыл
5. Абдулхамид, И. (1981). Исламда Итикади Мезһеплер ве Акайд Есаслары (ауд.: М. Сайым Йепрем). Истанбул: Марифет Баспасы.
6. Акарсу, Б. (1984). Фелсефе Теримлери Сөзлүгү. Анкара: Саваш Баспасы.
7. Акйол, Т. (1988). Харижилик ве Шиа. Стамбул: Куббеалты Нешрият.
8. Болай, С. (1984). Фелсефи Доктринлер Сөзлүгү. Стамбул: Өтүкен Нешрият.
9. Демир, Ө. –Ажджар, М. (1993). Сосял Билимлер Сөзлүгү. Анкара: Вади Баспасы.
10. ал-Багдади, А. (2001). Мезхеплер Арасындаки Фарклар (Ал-Фарк Байн ал-Фирак). (Арапша күнделіктен ауд.: Е. Рухи Фиғлали). 2ші Баспа. Анкара:ТДВ Баспасы. Ал-Кумми ве ан-Невбаһты. (2004). Китабу-Тмакалати-Тфирак ве Фираку ш-шиа. Ауд.: Хасан Онат-Сабри Хизметметли-СөнмезКутлу-Рамазан шимшек). Анкара: Анкара Окулу Баспасы.
11. ат-Табери, М. (Трз.). Тариху -Түмем ве-л-мүлүк, (тхк. М.Абул-Фазл Ибрахһим). Бейрут: Дару с-Сувейдан.
12. аз-Зейн, М.Х. (1985). Тариху л-Фираки л-Исламиия. 2ші Баспа. Бейрут: Муессесети л-Алемели л-Матбуат.
13. Фиғлали, Е. Р. (1985). Ислам Мезхеплери Тарихи Араштырмаларында Каршылашылан Базы Проблемлер «Улусларарасы Биринжи Ислам Семпозиюмы». Измир: Докуз Ейлюл Университеси Баспасы. 369-377.
14. Фиғлали, Е. Р. (1996). Чагымызда Итикади Ислам Мезхеплери. Баспа. Стамбул: Селчук Баспасы.
15. Гүнай, Ү. (1986). Дин Сосиоложиси Нотлары. Кайсери.
2. Жандарбек, З. Елдегі діни ахуалды жаңа заң тәртіпке сала ала ма?// Шымкент келбеті. – 2011. - 23 қыркүйек.
3. http://abai.kz/content.- 2012.-10 желтоқсан
4. Кадианиты — Исламский энциклопедический словарь. А. Али-заде, Ансар 2007 жыл
5. Абдулхамид, И. (1981). Исламда Итикади Мезһеплер ве Акайд Есаслары (ауд.: М. Сайым Йепрем). Истанбул: Марифет Баспасы.
6. Акарсу, Б. (1984). Фелсефе Теримлери Сөзлүгү. Анкара: Саваш Баспасы.
7. Акйол, Т. (1988). Харижилик ве Шиа. Стамбул: Куббеалты Нешрият.
8. Болай, С. (1984). Фелсефи Доктринлер Сөзлүгү. Стамбул: Өтүкен Нешрият.
9. Демир, Ө. –Ажджар, М. (1993). Сосял Билимлер Сөзлүгү. Анкара: Вади Баспасы.
10. ал-Багдади, А. (2001). Мезхеплер Арасындаки Фарклар (Ал-Фарк Байн ал-Фирак). (Арапша күнделіктен ауд.: Е. Рухи Фиғлали). 2ші Баспа. Анкара:ТДВ Баспасы. Ал-Кумми ве ан-Невбаһты. (2004). Китабу-Тмакалати-Тфирак ве Фираку ш-шиа. Ауд.: Хасан Онат-Сабри Хизметметли-СөнмезКутлу-Рамазан шимшек). Анкара: Анкара Окулу Баспасы.
11. ат-Табери, М. (Трз.). Тариху -Түмем ве-л-мүлүк, (тхк. М.Абул-Фазл Ибрахһим). Бейрут: Дару с-Сувейдан.
12. аз-Зейн, М.Х. (1985). Тариху л-Фираки л-Исламиия. 2ші Баспа. Бейрут: Муессесети л-Алемели л-Матбуат.
13. Фиғлали, Е. Р. (1985). Ислам Мезхеплери Тарихи Араштырмаларында Каршылашылан Базы Проблемлер «Улусларарасы Биринжи Ислам Семпозиюмы». Измир: Докуз Ейлюл Университеси Баспасы. 369-377.
14. Фиғлали, Е. Р. (1996). Чагымызда Итикади Ислам Мезхеплери. Баспа. Стамбул: Селчук Баспасы.
15. Гүнай, Ү. (1986). Дин Сосиоложиси Нотлары. Кайсери.
Ж О С П А Р
Кіріспе
1. Қазіргі дәстүрден тыс діни ағымдар және діни экстремизм
2. Қадиянилік және бабилік –бахайлік
2.1 Қадиянилік және оған баратын жол
2.2 Қадияниліктің құрылуы мен қысқаша тарихы
2.3 Миссионерлік пен қадияниліктің қарым-қатынасы
2.4 Қадиянилікте пайғамбарлық көзқарастары
2.5 Қадияниліктің көзқарастары
3. Хадисшілер
3.1 Хадисшілердің пайда болуы және қысқаша тарихы
3.2 Хадисшілердің көзқарастары
3.3 Бабилік және бахайліктің түрлері мен қысқаша тарихы
3.4 Бабилік –бахайліктің Иранда жайылуы
3.5 Бабиліктің бахайлікте айналуы
3.6 Бахайлік көзқарастар
3.7 Бахайліктің құрылымы мен қазіргі таңдағы жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Республикамыз егемендік алғаннан бері мемлекетіміздің конфессиялық
кеңістігі едәуір кеңейіп, түрленді. Осыған орай, халықтың діни нанымының
деңгейі өсіп, діни бірлестіктердің саны төрт еседен астам көбейді.
Қазақстан Республикасы әрбiр адамның наным бостандығы құқығын
құрметтейтiн демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылады, азаматтар діни
сеніміне қарамастан тең құқылы, Қазақстан халқының рухани мұрасымен
үйлесетін дiндердiң мәдени және тарихи құндылығын және конфессияаралық
келiсiмнiң маңыздылығын, дiни төзiмдiлiктi және азаматтардың дiни
нанымдарын құрметтейді.
Экономика өрлеп, әлеуметтік саясат тереңдеген сайын пост-материалдық,
немесе рухани құндылықтар алға тартыла бастайтыны бұл тарихи заңдылық.
Сондықтан бүгін бәсекелестік экономика, қорғаныс, қаржы, басқа да
салаларда, әсіресе рухани салада шиеленісіп тұр.
Қазақстандағы социологиялық зерттеулер дінге сенетін адамдардың санын
әртүрлі статистикалық көрсеткіштермен өлшейді. Сағаттың кілті (маятнигі)
сияқты атеизммен дінге бет бұрыс бар, бірақ біздің діни сеніміміз өте
тайыз. Ол түсінікті де. Ол кешегі атеисттер. Шынайы бет бұрыс жастардың
арасында да бар, бірақ ізденіс қай бағытта екені, екінші мәселе. Сонымен
бірге сенімнің тайыздығын білген бөтен дін өкілдері ел халқын өз ықпалына
көндіріп деп жатыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы Қазақстан
Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы жарлығында Соңғы онжылдықта
шетелдік насихатқа, сондай-ақ жекелеген азаматтар мүдделілігіне бола елде
таратылып отырған діни жоралғылармен байланысты түрлі экстремистік пікірлер
байқалуда.
Жастардың кришнаиттер, Иегова куәгерлері секілді Қазақстан үшін
дәстүрлі емес бірлестіктерге, сондай-ақ экстремистік ұйымдарға, мысалы,
"Хизб-ут-Тахрир" діни саяси бірлестігіне және басқаларға деген қызығушылығы
осы бірлестіктер мен ұйымдардың белсенді жақтаушылардың жас адамдардың
санасына психологиялық ықпал етуімен байланысты. Сондықтан діни саладағы
пайда болатын өзекті проблемаларды реттеудің нақты тетігін әзірлеу қажет,,
- делінген.
Демек алаңдаушылық терең орын алып отыр.
Сондықтан Діни сенім және діни бірлестіктер туралы заңның
(концепциясын) тұжырымдамасын тереңірек талдаған жөн.
1. Қазіргі дәстүрден тыс діни ағымдар және діни экстремизм
Дін деген не? Дін кең ауқымды, сан қырлы ұғым. Дін тек Аллаға құлшылық
ету ғана емес, ол отбасылық мәдениет, заңдылық, ұлттық-діни дәстүр, ұлттық
рухани мәдениет, діни-ұлттық білім, діни ілім, ұлттық тілдегі діни уағыз.
Дін оны ұстанған ұлттардың рухани мәдениетімен ажырамас байланыста.
1. Діни экстремизмді алатын болсақ, ол адамдар арасына ірткі салуға,
өшпенділік отын тұтатуға, қантөгістер ұйымдастыруға жол ашады. Пиғылы
бөтен, қазақтың болмысына жат ағымдарға қазір тосқауыл қоймасақ, онда ертең
бірлігімізге сызат түседі.Егер елімізде нағыз таза мұсылман, Құранның
жолымен жүретін халық көп болса елде береке, бірлік тыныштық болады
Н.Ә.Назарбаев
Экстремизм (фр. extremisme, лат. ex tremus) —шеттеу яғни орталықтан
ауытқу, белгіленген жерден тыс кету деген мағына береді) — жалпы тәртіпті
мойындамайтын, өзінің пікірімен ғана іс-әрекет жасаушы дегенді білдіреді.
2011 жылы елдегі теріс пиғылды діни ағымдардың салдарынан қалыптасқан діни
ахуалды реттеу мақсатында Дін істері жөніндегі агенттік құрылды. Діни
қызмет пен діни бірлестіктер туралы Заң қабылданды. Астанада агенттіктің
Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығы жанынан әдістемелік кеңес те
құрылды. Сол кеңес арқылы ай сайын БАҚ өкілдері арнайы ақпарат арқылы
қоғамдық пікірлер туғызып, мемлекеттің саясатын жүргізуде. Бірақ
мемлекеттік органдардың ғана күшімен қоғамдағы барлық мәселе шешіле
салмайды. Ол үшін қоғамдық пікір, әр азаматтың өзінің ұстанымы керек.
Ендеше оқушыға, жастарға білім беретін оқу орындары да бұл жұмыстан тыс
қалмауы керек. Себебі біздің болашағымыз жастардың қолында. Олардың жақсы
заманда өмір сүргені, еліміздің тыныштығы барлығымызға керек-ақ.
[http:abai.kzcontent.- 2012.-10 желтоқсан]
Мемлекет Басшысы діни экстремизм құбылысына алдын алу саясаты мен алдын
алу әрекеттерінің түрлі нұсқалы әдістемесі тұрғысынан мұқият қарауға
шақырады.
Исламда дағдарыс бар екенін ешкім толық теріске шығара алмайды. Бірақ
ол рухани дағдарыс емес, мұсылмандар рухының дағдарысы емес, ол биліктің
дағдарысы.
Өкінішке орай қазір мұсылмандардың талайы билікке моралді аяққа
таптатқан, рухтан безген адамдар келген мемлекеттерде өмір сүріп жатыр.
Террорлық актілерді ұйымдастырушылардың мұсылман елдерінен көп шығып
жүргені бүкіл исламның жақсы атына кір келтіруде. Мысалы Ауғанстанда дін,
ислам бар деп айта аламыз ба? Айта алмаймыз. Құрандағы бірінші сөз Оқы!
деген сөз. Ал, талибтер кітапқа тыйым салды, оларды өртеді. Шаһидтер деген
шықты. Шаһид-діні үшін құрбан болған адам. Қазіргі шаһидтер өзге дін үшін
өзгелердің жанын қиятын қылмыскерлерге айналды.[Ж.Дүйсебаев. Діни
экстремизммен күрес күшейтілуі тиісЕгемен Қазақстан. – 2012.- 27 наурыз.]
Сонда дін дегеніміз не, діннің басты мақсаты не?
- Біздің көз алдымызда діннің жолында қаншама жастар жүргенін бәрімізде
көріп отырмыз. Олардың іс-әрекеттері, мақсаттары бізге түсініксіздеу
көрінеді. Қазіргі жастардың көзі ашық дегенмен де діни сауатсыздық көптеген
жастарды адастырғаны жасырын емес.
-Исламизм –ислам деген сөз емес. Латынның осы изм жұрнағы жүрген
жердің бәрінде дерлік саяси идеологияның құлағы қылтиып тұрады.
Экстремизм қатерлі ісік дерті іспеттес. Егер уақтылы алдын алу жұмыстары
жүргізілмесе, уақыт өте келе тамырын тереңге жіберуі мүмкін.
2. Фундаментализм ХХ ғасырдың басында АҚШ-тың солтүстігінде
христиандықтан пайда болған ағым. Бұл ағымдағылар да мемлекетке қарсы шығып
дүниешіл гуманизм деген жаңа дінді енгізу үшін күрес бастаған.
Фундаментализм-іргетасқа, о бастағы негізге оралу деген сөз. Идеялық
жағынан исламның алғашқы дәуірдегі мұсылмандар өмірін үлгі тұту. Он төрт
ғасыр бұрынғы кезеңге қайта оралуды мақсат етеді. Сондықтан мемлекеттің
зайырлы заңдарын харам деп жариялайды.
Фундаментализм адам мен қоғамға, мемлекетке зиянды ілім. Керісінше
қарулы қақтығыс пен діни экстремизмге арандататын саяси-идеологиялық қару.
Жалпы фундаментализм, экстремизм, ваххабизм деген терминдер синоним
сөздер десе де болады. Бұлар әртүрлі атаумен аталып жүрген бір құбылыс.
Нағыз экстремистік топтардың тауқыметін батыс елдері де көруде. Соңғы
жылдары АҚШта, Батыс Еуропа елдерінде саңырауқұлақша қаптап кеткен христиан
фундаменталист ұйымдары мен түрлі-түрлі секталар салдарынан мыңдаған
адамдар аянышты халде қаза тапты.[http:abai.kzcontent.- 2012.-10
желтоқсан]
Қазірде елімізде етек жайып келе жатқан кері діни ағымдар мен секталар
көп. Солардың төмендегі басты-басты дегендерімен таныстыра кетейік.
Діни ағымдар Пайда болуы Негізгі іс-әрекеттері,
атаулары түсініктері
Ахмади Үндістанның Пенджаб өлкесі Ахмадилықты қабылдамаған әр
(қадияни) Қадян қаласында пайда болған. мұсылман кәпір. Жаназаларға
ағымы Ғұлам Мұртазаұлы Ғұлам Ахмад кірмейді,бөлек жерленеді.
Қадяни(1835-1908) Арақ ішу,апиын,героин
қолдануға рұқсат береді
ИсматуллашыларПәкістаннан келген Зікірді мұсылманшылықтың
тобы Исматулла Мақсұм негізін негізгі шарты деп
салған біледі.Намаз оқымайды
Уаххабилік-дінУІІІ ғасырда Арабстанның Нәжд Мұхаммед пайғамбарға
и-саяси ағым өлкесінде пайда болған. сыйынудың қажеті жоқ деп
Мухаммед ибн Әбдел Уаһһаб есептейді
Салаф ІУ ғасырда Арабияда п.б. Бүгінгі заманның озық
Ахмад ибн Таймийя . тәсілдерін
уаһһабилік ілімнің жалғасы мойындамайды.Пайғамбар
заманына кері оралуды мақсат
етеді
Әт-Тәкфир уәл Кәпірлерге қарсы жиһад
Хижра ұранын алға тартады
Бабизм-БехаизмИранда пайда болған Құранды да Мұхаммед
пайғамбарды да жоққа шығарады
Хизбут-Тахрир 1953 жылы Мысырда құрылған Саяси және діни сипаттағы
Мұсылман бауырластар экстремистік террорлық ағым
қоғамының Палестинадағы
бөлімшесі
Иегово АҚШ-та құрылған Сиқырлау әдісін қолданады.
куәлары Милтон Эриксон Ақырзаманнан кейін адамдар
қайта тіріледі деп сендіреді
Халықаралық Нью-Йорк 1966 жыл Индустерге тән вегетариандық
Кришна санасы тамақтану,отбасынан ажырасып
қоғамы бөлек тұру,транс күйге түсіру
бағдарламалары пайдаланады
Мормондар Иисус Христос жайлы уағыздар Міндетті түрде отбасын
айтқанымен діннен айырмашылығытастап, жұптарға бөлініп
бар. басқа қалаларда жұмыс
жүргізеді. Өлгендермен
байланыс орнату рәсімдерімен
айналысады
Оккультизм Латынша- Тылсым күштердің,сыйқырдың
Құпия-жасырын (магияның) құдіретіне
ендіруге,жоққа табынушылыққа
тырысады.
[З.Жандарбек. Елдегі діни ахуалды жаңа заң тәртіпке сала ала ма?
Шымкент келбеті. – 2011. - 23 қыркүйек.]
Бүгінгі таңда еліміз үшін жат діни ілімдердің жаппай таралу қаупі бар
екенін ескере отырып, осы мақсатқа азаматтық қоғамның барлық салауатты
күшін жұмылдыру қажет. Халықтың жалпы рухани тұтастығының құрамдас бөлігі
ретіндегі діни сауаттылықтың жеке ведомстволық емес, жалпы мемлекеттік
мақсат болып табылатынын барша қоғамның түсінуі қажет.
2. Қадиянилік және бабилік –бахайлік
2.1 Қадиянилік және оған баратын жол
Қадиянилік Мырза Ғұлам Ахмед қадияни (1908) тарапынан құрылған діни
әрекет болып табылады. Құрушысының атына сәйкес қадиянилік, ахмадия немесе
Мырзаия аты берілген. Көбінесе ахмадилік пен қадиянилік ретінде көп
танылған. Мырза Ғұлам Ахмед ілімін Кадиянда толықтырды. Кейін Сиялкот
аумақтық сотында қызмет атқарды. Осы уақыттар аралығында Христиандар,
үнділер және мұсылмандармен жақыннан танысты. Жергілікті газеттерде Ислам
дінін жақтап мақала жазды. Ағылшын отаршылдығына қарсы жасалған 1857 жылғы
әскери көтерілістің сәтсіз болуына байланысты үмітсіздікке түскен
мұсылмандар Жаңалаушы (мүжәддид) көзқарасымен болашаққа үміт етіп қарады.
Бұдан басқа уәде етілген Масих немесе күтілген Маһди түсінігін тарата
отырып осының арқасында көптеген артынан еруші жақтастарын жинады.
Қияметтің болуы және одан бұрын Маһди мен Масихтың келетіні туралы
риуаяттар арқылы маһдилік, масихтік және пайғамбарлық кіпір көзқарастарын
жариялады. Мырза Ғұлам Ахмед көптеген шығармалар жазып қалдырды. Бұлардың
ішінен айтып өтер болсақ ең маңыздысы 4 томдық Бараһини Ахмадия атты кітабы
болатын. Бұл кітаптарында өзіне берілген илһам, керемет және көріпкелдігіне
байланысты жазған еді. Мұнымен қоса уахидің тоқтамағандығын, уахидің
(өзіне) сезім арқылы берілгендігі туралы көзқарастарын жариялады.
Мырза Ғұлам Ахмед 10 тараудан тұратын беят (қол беру) шарттарына
қарағанда, өз атына беят ала бастады. Осыған байланысты Мырза Ғұлам Ахмедке
дейін мойынсұну керектігі алға қойылды. Мырза Ғұлам Ахмед өзінің қияметтен
бұрын келуі тиіс болған Масих және мұсылмандардың көптен күткен Маһдидің
өзі екендігін айтты. Ең соңында астарлы түрде пайғамбарлық пікірін
жариялады. Мырза Ғұлам Ахмед Масих, Маһди, елші мен пайғамбарлығымен қоса
кришналық ерекшелігін қосып, өзінің үнділердің көптен күткен кришна
екендігінде ашықтады. Өзінен кейін басшылыққа Хәкім Нуриддин келді.
Қадиянилік Мырза Ғұлам Ахмедтің масихтік, маһдилік, набилік
көзқарастарымен құрылған. Иман мәселесінде Әшғари мен Матурудидің
көзқарастарында болды. Фикх мәселесінде ханафи мазхабына сай амал етеді.
Қылышпен жиһад пікірі ағылшын отаршылдығына қызмет көрсетті. Қадиянилік
Лахор және Кадиян болып екі тармаққа бөлінген. Лахор тармағы Мырза Ғұлам
Ахмедтің пайғамбарлық сипатын иемденбегендігін айтқан болса, Кадиян тармағы
Мырза Ғұлам Ахмедтің пайғамбарлық сипатқа ие екендігін қолдағандыққа
байланысты Кадиян тармағы Ислам дінінен шықты. Кадиян тармағы өзіне
Масихтың екінші халифасы атын берген Мырза Ғұлам Ахмед ұлы Мырза
Башуриддин Махмуд Ахмедті (1889-1965) басшы тағайындады. Кейінірек Мырза
Насыр Ахмед (1909 жылы туылған) басшылыққа өтті. Қадияниліктің Лахор
тармағы болса, Хәкм Нуридиннің аз уақыттан соң Лахорға орналасты. Бұл
тармақтың басшысы Мәуләнә Садриддин (1881 жылы туылған) болды. Қадиянилер
1913 жылдан бастап Еуропа мемлекеттерінде әртүрлі таблиғ орынталықтарын
құрды. Қазіргі таңда әлеме 2 миллион мен 10 миллион арасында
қадияниліктердің болғандығы айтылуда.
Мырза Ғұлам Ахмедтің есіміне сәйкес мырзайия, оның туған жеріне сәйкес
Қадияния есімдері берілген. Мырза Ғұлам Ахмедтің пайғамбар тарапынан
есіміне ышара етілген деген көзқарасымен әрекет ете отырып, әрі құрушысы
мен мойынсұнушылары, әрі ресми құжаттарды негізге алған зерттеушілер
Ахмадия атын қолданған. Мұсылман зерттеушілері болса, құрушысының есімін
алға қоя отырып Қадияния атын қолдануды жөн көрген. Осы себепті Ислам
әлемінде және мазхабтар тарихы зерттеулерінде көбірек Қадияниялық деп
танылған (Фығлалы, 2001, 24, 137).
2.2 Қадияниліктің құрылуы мен қысқаша тарихы
Империяның ыдырай бастаған ХІХ және ХХ ғасырлар, мұсылмандар үшін
саяси, әскери, экономикалық және қоғамдық тұрғысынан үлкен бір дағдарыспен
әлсіреген кезеңі болатын. Білім және технологияда маңызды жетістіктерге
жеткен Батыс елдері бір жағынан мұсылмандар қанауды, әрі олардың тілдерін,
діндерін және мәдениеттерінен алыстатуды жоспарлады. Қанаушы бұл елдер
қармақтарына алған жерлерде тәуелсіздік пен бостандық атымен көптеген
діндер мен ұлттарды бір-біріне қарсы жаулартырды. Қанаушылықты ең қатаң
түрде жүргізген аймақтардың бірі көп дінді, көптеген тілде сөйлейтін және
көптеген мәдениеттерді шоғырландырған Үндістан мемлекеті болатын.
Мұсылмандар бұл аймақтың ағылшындар тарапынан XVIII ғасырдың екінші
жартысынан бастап жаулап алу жоспарлары кезінде үлкен бір үмітсіздікке тап
болды. Одан алдын өздері мен отандарын сыртқы дұшпандарға қарсы қорғаған
халифалық лауазымының әлсіздігі бұл үмітсіздікті одан сайын үдете түсті.
ХІХ ғасырдың алғашқы кезеңдерінде көптеген аймақтарды ағылшындар басшылықты
өз қармақтарына алды. Ағылшындардың өз қармағындағы жерлерді отарлау іс-
әрекеттері мен халықты христиан дініне күштеп кіргізу іс-әрекеттері
мұсылмандардың арасында оларға деген дұшпандық пен жек көрушілік сезімінің
оянуына себепші болды. 1857 жылы сипаһилер Делиден бастау алған үлкен бір
көтерілісті жүзеге асырады. Бірақ соңы жеңіліспен аяқталып, ағылшындар
тарапынан қатаң түрде күшпен тоқтатуда. Бұл жеңіліс мұсылмандарды да
үмітсіздікке түсуіне себеп болды. Сонымен қатар аймақтағы мұсылмандар мен
үнділер арасына бір-бірлерімен дұшпандық отын сала бастады.
Үндістан көптеген діндердің орналасқан аймағы болатын. Исламның бұл
жерге келгенінен бастап басқа діндерге әсер етулермен бірге олардың
айтарлықтай өзгеріске ұшырауына себепші болды. Мұнымен бірге мұсылмандар да
олардан әсерленген болатын. XVI ғасырдан бастап аймақта үнді діндері мен
Ислам арасындағы келіспеушіліктер тоқтатылып, ортақ сенімдерге негізделген
тауһиди илаһи немесе діни илаһи есімімен аталған жаңа бір дін құрастыру
жолына кірісті. Хижреттің екінші мың жылында әр түрлі сүнни сопылық
тарихаттарының әсерінен құтқарушы Маһди және жаңалаушы мүжәддид
(реформатор) пікірі жайыла бастады. уахдәт- шуһудшы Шейх Ахмед Шарһиндидің
екінші мың жылдың жаңалаушысы деп жариялауымен бірге, яһуди және христиан
дінінен енген маһдилік пікірі мұсылмандардың сана-сезімдерін жаулап ала
бастады. Нақышпенди тарихатынан болып табылатын Шах Уалиуллаһ ад-Дахлауй
XVIII ғасырдың басында уахдәт вужуд және уахдәт шухуд түсінігін
біріктіруге тырысып, мұның соңыда өзіне шиа арасында маһдиге қатысты
қолданылған заманның имамы (қаюмуз заман) сипатын қолданды. Кейіннен ол,
Хазіреті Мұхаммедтен (с.а.у.) кейін пайғамбардың келмейтінін, бірақ оның
өкілдерінің болатынын, яғни өздері пайғамбар болмаса да пайғамбарлық
қабілетке ие кісілердің болатындығы жайлы айтты. Бұл тартысулардың соңында
Үндістанда мұсылмандар арасында дәстүршіл әрі ақылға салушы кейбір
әрекеттердің ортаға шығуына себеп болды. Бұл құтқарушы немесе маһдилік
пікірі кейіннен қадияниліктің құрушысына да әсер етумен бірге олда бұл
пікірді қолданды.
2.3 Миссионерлік пен қадияниліктің қарым-қатынасы
Христиан миссонерлері, мұсылмандардыңи арасындағы дағдарыс пен ішкі
талас-тартыстарды пайдалан отырып, оларға қарсы іс-әрекеттерін жүзеге асыра
бастады. Ашқан білім ұялары мен насихат жүргізу орталықтары арқылы
мұсылмандар арасында күдік пен бүлік шығару ұрықтарын егу іс-әрекеттерін
арттыра түсті. Барлық бұл саяси, діни және қоғамдық дағдарыстың салдарынан
шарасыздық пен жәбірленушілікке түскен мұсылмандар, Аллаһ тарапынан
жіберілетін өздерін құтқаратын, халықты өз құшағына тарта білетін
басшыларды күте бастады. Мұнымен бірге қиямет пен ақыр заманға байланысты
сөздерді және бұл пікірлерін қолдап қуаттау үшін қолдана бастады. Маһди,
Мүжәддид, Масих және құтқарушыға байланысты риуаяттар мың жыл сенімімен
байланыстыра отырып халық арасында жайыла бастады. Мырза Ғұлам Ахмед 1839
жылы осындай бір ортада Пенжаб облысының Кадиян қалашығында дүниеге келді.
Ол Кадиян қалашығында Құран Кәрім, араб тілі, парсы тілі, логика және
философия ілімдерін алдын. Сиякотта аймақтық сот орнында 1864 -1868 жылдар
арасында басшылық қызметін атқарды. Бірақ кейіннен Кадиянға қайта оралып,
адамдардан оқшау өмір сүрді. Осы кездерде Құран, хадис және тәпсірлермен
бірге өзге діндерді де зерттеп, мақалалар жаза бастады. Қызметтегі кезінде
христиан поптары, үнділер мен мұсылмандардың мәселелерін жақыннан тануы
Мырза Ғұлам Ахмедтің пікір көзқарастарының өзгеруіне әсерін тигізді.
Исламды қорғау және басқа діндерге сын таға отырып Кадиянда жергілікті
газеттерде 1877-1878 жылдарда жазылған мақалалары, үнді және христиандардың
мұсылмандарға қарсы істеп жатқан шабуылдарының жиілеген кезінде жазған
болатын. Бұл мақалалары арқылы мұсылмандар тарапынан үлкен ықыласқа ие
болды. Өйткені мұсылман қауымы 1857 жылғы жеңіліспен аяқталған
көтерілістерінің кейін өздеріне жәбір көрсетіп, зорлық-зомбылық жасаған
ағылшындардан өш алатын уәде етілген Масих және келуі күтілген Маһди
пікіріне үміт ете бастаған еді. Мырза Ғұлам Ахмед, өзін халыққа таныту
мақсатында 50 томдық кітап жазуды жоспарлады. Бірақ бұл кітаптарының 5
томын ғана шығара алды. Бераһини Ахмадия атымен аталған кітаптарының
алғашқы томын үнді және христиан діндерін сынға алған тақырыптарға орын
бере отырып, бұл шығарманың алғашқы екі томын 1880 жылы баспадан шығарды.
Бұл бөлімде Ислам дінінің ақиқат дін екендігін илһам, керемет және көріп-
келдік жолдарымен дәледеуге тырысты. 1984 жылы соңғы 2 томы жарыққа шықты.
Кітаптың 3-ші және 4-ші томдарында уахидің тоқтамағандығын, Хазіреті
Пайғамбарға (с.а.у.) бар болмысымен мойынсұнған әр қандайда бір кісінің
ашық және жасырын болған білімдермен қамтамасыз етілетіндігін айтты. Бұл
пікірлермен қоса аталмыш кітабында ағылшындарға қарсы жиһадтың дұрыс емес
екендігін және ағылшын үкіметін мақтап-мадақтап, оларға мойынсұну керек
екендігін білдіретін бөлімдер жазылды (Фығлалы, 2001, 24, 137).
Бұл пікірлердің нәтижесінде қадиянилердің ортаға шығуынан бастап осы
күнімізге дейін ағылшындардың қол-қабысын алғандығы және кейбір жазушылар
бұл кісі жайлы Ислам әлемінде ағылшын империализмінің қолдаушысы деп сын
таққан (Қараңыз: Заһир И.И. 1985. Ислам әлемінде ағылшын империализмі
Қадиянилік, аударған Ариф Айтекин, Стамбул).
Мырза Ғұлам Ахмед екінші сатыда мүжәддиддікпен де қанағаттанбай
қадияниліктің пікірлерінің бірін толықтырушы болып табылатын яғни өзіне
қатысты пікірлерді одан әрі кеңейте отырып 1891 жылы Масих және Маһдимін
деп жариялады. Бұл көзқарасы бойынша Хазіреті Иса дар ағашына келгенде
өлмегендігін айта отырып, үңгір сияқты мазарында өз-өзіне келіп, Мархәм
Иса (Исаның дәрісі) атты дәрімен жазылып, Інжілді үйрету үшін Кашмирге
келгендігін айтты. Осы жерде 120 жасында қайтыс болған Хазіреті Иса,
Шринагарда жерленді. Осы себептен қияметтен бұрын келетін Масих, Хазіреті
Иса емес Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) үмметінен, оған жаратылысы жағынан
ұқсайтын тұлға болады. Мұсылмандар да күтетін Маһдиіде, басқа бір адам
болмайтындығы, Масихпен дәлме-дәл ұқсас адам болады деді. Бұл кісі де Мырза
Ғұлам Ахмедтен басқа емес деді. Масих және Маһди болған Мырза Ғұлам Ахмед,
әрі Хазіреті Исаның, әрі Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) рухани күшін өз бойына
сіңірген деген пікірін айтты. Сондықтан бейбітшіл, жиһадты қылышпен,
насихат арқылы Исламды жаяды деді (Фығлалы, 1994, 52-53; 2001, 24, 137).
2.4 Қадиянилікте пайғамбарлық көзқарастары
Мырза Ғұлам Ахмед үшінші сатыда 1902 жылы пікіріне жаңа бір пікір қоса
отырып Аллаһтың көлеңкесі және пайда бола бастау тәрізіндегі бір пайғамбар
болғандығын айтты. Бірақ бұл жаңа және шариғат алып келмегендігіне
байланысты пайғамбардың рухани лебізінен нәр алған деген астарлы мағынадағы
пайғамбарлық болатын. Бірнеше жылдардан кейін Мырза Ғұлам Ахмед, бұл
сипатына кришна сипатын қоса отырып үнділердің кришнасы өзі екендігінде
айтты. Мырза Ғұлам Ахмедтің 1908 жылы кенеттен келген өлімінен кейін бұл
топтың басына сайлаумен Масихтің бірінші халифасы сипатымен Хәкім Нуриддин
тағайындалды. Оның заманында кейбір пікір айырмашылықтар болғанымен, мазхаб
арасында бөлінушілік болмады. Хәкім Нуриддиннің 1914 жылңы өлместен бұрын
орнына Мырза Ғұлам Ахмедтің ұлы Мырза Башируддин Махмуд Ахмедті лайық деп
білді. Бірақ Мәуләнә Мұхаммед және достары бұған қарсы отырып, мазхабқа
байланысты жұмыстардың бастаруын Мырза Ғұлам Ахмед тарапынан құрылған Садр
ән-Жумәни Ахмадиге берілуі керек екендігін айтты. Олардың бұл талаптарына
мән берілместен Масихтің екінші халифасы лауазымымен Мырза Ғұлам Ахмедтің
ұлы Мырза Башируддин Махмуд Ахмед (1889-1965) халифа сайланды. Осыған
байланысты Қадиянилер лахорлық және қадияндық болып екіге бөлінді.
2.5 Қадияниліктің көзқарастары
Қадияниліктің көзқарастары Мырза Ғұлам Ахмедтің мүжәддидтық, масихтық,
маһдилік және пайғамбарлық пікірлері айналасында жинақталған. Оларда
тікелей сенім және ақида тақырыбы жайлы еш тоқталып өтпестен, тек қиямет
және ақыр заман риуаяттарында орын алған сенім тақырыбына кірмейтін
мәселелермен байланысты. Бұл әрекеттің сеніммен байланыстырылған және
таластарға себеп болған жерлері Мырза Ғұлам Ахмедтің өзін пайғамбармын деп
айтқан көзқарасы болатын. Мазхабтар тарихы өлшемдеріне қарағанда қадиянилік
ақидалық және саяси мақсаттармен ортаға шыққан өз алдына жеке бір ағым
ерекшелігі жоқ. Өйткені фикхта толығымен ханафилікті, ақида да кейбір негіз
тысында әхли суннеттің көзқарастарын ұстанады. Фикх тақырыптарында ижтиһад
есігінің жабылмағандығын, Құранның өз ішінде насих болмағандығы, өзінен
бұрынғы кітаптарды насих еткендігін айтады. Намаз, ораза, қажылық, зекет
және құрбан шалу секілді ғибадаттарға байланысты өзгешілігі сыртқы
қалыбынан көбірек ішкі жан дүниесіне айрықша мән береді.
Қадияниліктің көзқарастары, Мырза Ғұлам Ахмед тарапынан құрылған күннен
бастап оның өзіне тән пікірлері мазхабтың ойлау жүйесінің негізгі
орталығынан орын алды. Мырза Ғұлам Ахмед, басқаларда болмаған ерекше
қасиеттерге ие болғандығы және Аллаһ тарапынан тағайындалғандығын айта
отырып сталы бір түрде кейбір пікірлерді ұстанған.
3. Хадисшілер
Хадисшілер – сүннет және соған қатысты еңбектерді негізге алған
дәстүршіл дін түсінігінің негізін салушылардың ортақ аты. Олар Ислам
дінінің Құран, сүннет, сахаба және табиғиннің сөздерінен айқындалу
керектігін; бұлардың сыртындағы жеке пікірлер мен ақыл қабілеттер өте зәру
болмайынша қолданылмайтындығын дәріптеп қолдайды. ІІVIII ғасырдың орта
тұсында пайда болған осы мектеп әхлул хадис, әхлус сүннет немесе асхабул
хадис деген атпен танымал болды. Мұғтазила оларды хашуя, мусаббабия және
мужассима деп атады.
3.1 Хадисшілердің пайда болуы және қысқаша тарихы
Хижри ІІ-ғасырдың орта тұсына келгенде Ислам әлемінде харижит, мүржия,
шиа (рафиза, зайдия) және қадариямұғтазила сияқты көптеген мазхаб пайда
болды және бірқатары қалыптасып бітті, енді біреулері қалыптасу кезеңін әлі
бастан кешуде еді. Барлық осы формациялардың нәтижесінде бірқатар жаңа
пікірлер (бидғат) дүниеге келді, бұрын тартысқа түспеген мәселелер енді күн
тәртібіне енді, бұрын Құран мен сүннеттің ішінде шектеулі түрде қолданылған
ақыл және көзқарас (қияс, ижтихадур рей) жиі қолданылатын негізгі қайнар
көзге айналды. Шиа ағымдары имамат мәселесін, мүржия иман тақырыбын, ал
мұғтазила бес негізгі мәселе бойынша ақыл және бірқатар ақылдық нәтижелерге
жиі иек артты; одан басқа бұл мәселелерде кейбір мазхабтардың өздерін
қолдау үшін бірқатар хадисті ойдан шығару әрекеттері көбейе бастады. Одан
да ең маңыздысы, олардың арасында жүріп жатқан жанқиярлық пікір-көзқарас
күресінің нәтижесінде Ислам қоғамы әр түрлі топтарға бөлініп кетті. Әсіресе
бөтен мәдениеттермен танысуының нәтижесінде мұсылмандар мен өзге діни және
пәлсапалық мектептер арасында болған талас-тартыстардың күшеюі, аббасилер
билігінің көбіне-көп шиа, мүржия және зәйдия ағымдары салтанат құрған
аймақтармен тығыз байланыста болуы бұл қалыптасулардың сыртында қалған
аймақтарда үлкен қарсылыққа ұшырады. Міне, Ислам әлемінде осы көзқарас
қайшылықтары пайда болуымен қатар, бір хадиске қарсылық әрекетінің тууы,
соған жауап ретінде бір әхли сүннет майданының қалыптасуы сөзсіз болмай
қоймайтын жағдайға жетті. Шындығында бұл майдан әхли сүннет ортасында
хадисшілер тарапынан құрылып, олар бүкіл осы секілді ағымдармен күресте
әхли сүннеттің туын көтеруді өз мойындарына алды (Хатип оғлы, 1991,
Кіріспе, 9). Осы ой-пікір мектептеріне қарсылық ретінде пайда болған
хадисшілер мұсылмандарды ыдыраушылықтан құтқару, қоғамдық-әлеуметтік өмірді
ізгі мұраттарға құрылған Хазірет Пайғамбар заманына қарай қалыптастыру,
бірлік пен ынтымақта өмір сүру идеясын қолдады. Сол себептен олар Құран
Кәріммен қатар, нағыз шешімнің Хазірет Пайғамбардың хадистері мен сахаба,
табиғиндердің сөздерінде жатқанына жан-тәнімен сеніп, оларды бір арнаға
тоғыстырып, жинақтап, тақырыптарына қарай классификациялаған, жалпылама
көзқарастарын хадистерге сүйендірген, осыларды мықтап бекем ұстауға
шақырған, Құран мен хадистен тәуелсіз көзқарастарға иек артудан
сақтандырған және өзінше пікір ұстанғандарды қатаң сынға алған адамдар
ретінде танымал (Кутлу, 2002, 49-50).
Әхлул хадис, асхабул әсәр немесе сахибус сүннет ретінде танылған хадис
жақтаушылығының өкілдеріне және олардың көзқарастарына әдебиеттерде кеңінен
орын берілген. Бұл тұлғалардың өмірі зерттеліп, зерделенгенде мектептің
қалыптасуында ең үлкен рөл ойнаған тұлғалардың 130747-190805 жылдары
арасында қайтыс болғанын көруге болады. Бұдан шығатын қорытынды: бұл
әрекеттің қалыптасуы 130747 жылынан кейінгі кезеңге тән екенін оп-оңай
айтуға болады. Алғашқы өкілдері арасында Мәдинада Мәлік бин Әнес (179795),
Мысырда Ләйіс бин Сағыт (175791), Шафиғи (204819), Дамаскіде Әузаий
(157773), Куфада Суфиян бин Сайд әс-Сәури (161777), Шерік бин Абдулла
(177793); Басрада Шұғба бин әл-Хаджаж (160776), Хаммад бин Сәләма бин
Зейіт (165781), Хаммад бин Зейіт (179795) және Жақия бин Сайд әл-Қаттан
(198813); Қорасан мен Мәуереннахрда Әбу Хамза әс-Сүккәри (168784) және
Абдулла бин Мүбәрак (181797) болғанын көре аламыз. Ал, мұғтазила мен
хадисшілер арасында тартыстардың және кейбір дау-дамайлардың ошағына
айналған Бағдатта бұл мектептің мықты өкілдері кейінгі кезеңдерге тән.
Өйткені тізімдері берілгендерден Бағдатта Әбу Үбейд Қасым бин Сәллам
(224838), Әбу Сәуір Ибрахим бин Халид (240854) және Ахмет бин Ханбалдың
(241855) қайтыс болған жылдары (?) ғасырдың ортасына тұспа-тұс келеді.
Хадисшілер тек қана хадистердің жинақталуымен, риуаяттарды хатқа
түсірумен айналысқан кәсіби топ емес-тін. Бұл әрекет белгілі көзқарастарды
қолдайтын әрекет ретінде дамып жетілді. Өйткені мақала секілді жазылған
еңбектер хадисшілерді бейнебір мүржия, харижиттер шиалар және мұғтазила
сияқты Ислам ой-пікірінде пайда болған тәуелсіз бір иғтиқади мазхаб немесе
мүржияның яки болмаса әхли сүннеттің қол астындағы топ ретінде қарастырған
(Хорезми, 1958, 164).
Мысалы, сүниттік жазушылардың бірі Әшғари (324935) мұсылмандарды он
топқа бөле отырып, харижиттер, мүржия, шиа және мұғтазиламен қоса асхабул
хадисті де қатар санамалап шығады (Әшғари 1 980, 5, 217) және асхабул хадис
және әблуғус сүннеттің көзқарастары деген тақырыппен олардың иғтиқади-
сенімдік көзқарастарына орын берілген.
Мәғмұнның заманында Құранның жаратылғандығы туралы тартыстар және соған
байланысты қысымдар мен зұлымдық әрекеттері Сүнниттік аймақтарда ақылды
жоққа шығаратын мәтіндік түсінікті ортаға тастады. Хадисшілердің жұлдызы
Мүтәуәккил кезеңінен бастап жарқырады. Ахмет бин Ханбал (241855) және
Әбділәзиз әл-Мекки (239854) мұғтазилаға оппазициялық бағыт ұстанды. Оларға
қарсы өзге қалалардан және аймақтардан Ысқақ бин Рәхауайх (238852), Дәуіт
бин Әли (270883), әл-Кәрабиси (245859), Ибн Күлләб әл-Басри (240854),
Харис әл-Мұхасиби (243857) және Мұхаммед бин Ысқақ бин Құзайма (311923)
сынды тұлғалардан қолдау тапты. Осылайша бұл әрекет ханбали, шафиғий,
мәлики және басқаларынан құралған үлкен жұртшылық қауымға айналды. Хадис
саласында Күтүби Ситтә, сенімдік және кәламдық салаларда Китәбул Иман,
Китәбус Сүннет, Ақида және Иғтиқадат деген атпен танымал ірі әдебиет
дүниеге келді. хадисшілер (?) ғасырлардан бастап, төрт бөлек ағым ретінде
өмір сүре бастады: мәликилер, шафиғилер, ханбалилер, захирилер (давудилер).
шафиғилерден осы концепцияның өкілдері және еңбектер жазғандардың арасында
Әбу Абдулла әл-Мәруәзи (294906), Ибн Хұзайма (311923), Ибн Хиббан
(354965), әл-Ажури (360970), Әбу Ахмет әл-Хаким (378988), Халину
(4031012), Лалекаи (4181027), Байхаки (4581065) және Нәуәуи (6761277)
келеді. Мәликилердің арасында Мұхаммед бин Сәхфтун (256870), Әбу Әмір
Куртуби ибн әл-Жәббаб (322933), Ибн Әбділбар (4631071), Әбу Уәлид әл-
Бәжи әл-Андалуси (4941100) және Қади Ияз (5441149); Ханбали болғандардың
арасында Салих бин Ахмет бин Ханбал Әбул Фадыл (266879), Ысқақ бин Ибрахим
бин Хани ән-Нисабури (275888), Әбу Дәуіт әс-Сижистани (275883), Әбу Сайд
ад-Дәрими (280893), Абдулла бин Ахмет бин Ханбал (290902), Әбубәкір әл-
Халлаһл (311923), әл-Барбахари (329940), Әбу Әли әл-Хашими (345957), Ибн
Шахин әл-Бағдади (385995), Ибн Батта әл-Уқбари (387997), Ибн Мәнда
(3951004), Әбул Фадл әт-Тәмими (4101019), әс-Сабуни (4491057), Қады Әбу
Яғла (4581066), Кәлуәзани әл-Ханбали (5101116) және Ибн Тәймия
(7281327), Ибн Қайым әл-Жаузия; Захирилердің арасында Дәуіт бин Әли әл-
Исфахани (270883) және Ибн Хазм (4561064) болды. Захири ағымы Мәликия
мазхабына сіңісіп кетті.
Бұл әрекет Ахмет бин Ханбалдың шәкірттері арқылы Сирия, Араб түбегі,
Қорасан және Мәуереннахрда; Имам Мәліктің шәкірттері арқылы Андалусияда;
Имам Шәфий және жақтастары арқылы Мысырдан бастап Солтүстік Африка және
басқа да Ислам өлкелеріне шапшаң жайыла бастады. Шәфий мазхабы және белгілі
бір шамада Мәлики мазхабы біраз уақыт өткен соң әхли сүннеттің кәламдық
мектебі саналған Әшғарилікті қабылады. Ал, иғтиқадтық және кәламдық жай-
жапсарын бейнелейтін ханбали мазхабы хадисшілердің ең шектен шыққандары
болып қала берді.
3.2 Хадисшілердің көзқарастары
Әхли хадис, әхли сүннет немесе ссхабул хадис деген атпен танымал
хадисшілер хижри ІІ-VIII ғасырдың ортасында пайда болған ең ықпалды ой-
пікір ағымы болып табылады. Хадисшілер хадис және сүннетпен тығыз
байланысты түсінікті үстем етуге талпынған концепция ретінде қалыптасты.
Бұл концепцияның негізгі орталықтары хижри ІІ ғасырдың аяқ кезінде Мекке,
Мәдина, Куфа, Басра, Мысыр және Қорасанда болды. Бұлар билікпен
қатынастарында ортақ мәмілеге келмеген еді. Бұлар, яғни хадисшілер иман
мәселесінде мүржияға, имамат мәселесінде шиаға, тағдыр және сипаттар
мәселесінде мұғтазилаға қарсы тұрды. Ибрахим ән-Нахаи, Әмр әш-Шағби, Зухри
және Қатада осы тұлғалардың бастылары болды. Үкім шығару әрекеттерімен
қатар, иғтиқади-сенімдік және саяси тақырыптарға да сүннет араласа бастаған
еді. Хадисшілер 130747 мен 190805 жылдар аралығында пайда болған-ды. Бұл
ағым харижит, мүржия және мұғтазиланың шектен шыққан пікірлеріне, жат
мәдениеттер мен пәлсапалық пікір-көзқарастарға реакцияшыл ретінде пайда
болған-ды. Ислам қоғамындағы азғындаулардан Хазірет Пайғамбарға дейін
созылған сүннет және хадистердің жаңадан тұрмыстық өмірге дендеп енуі
арқылы аман қалатындығына өте сенім артты. Автор-жазушылар әхли сүннеттің
өкілдеріміз деп мәлімдеген хадисшілерге қандай атау беру керектігіне
бастары қата бастады. Мақала еңбектер оларды мүржия, шиа және мұғтазила
сияқты маңызды ой-пікір ағымдарының бірі ретінде санады. Хадисшілер
мәликилер, шафиғилер, ханбалилер және захирилердің көлеңкесінде өмір сүре
бастады. Қазіргі күні Үндістанда пайда болған әхли хадис әрекеті және
сәлафиттік атаумен пайда болған қазіргі заманғы әрекеттерде осы концецияның
белгілерін көруге болады. Хадисшілер Исламның иман, ғидабат, ахлақ және
өзге салаларын бір-бірінен бөле жармай қарастыруды жөн санайды. Сол
себепті, олар жазған Китәбул Иман атты еңбектерінде иман, ақида, ахлақ және
ғибадат сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазіргі дәстүрден тыс діни ағымдар және діни экстремизм
2. Қадиянилік және бабилік –бахайлік
2.1 Қадиянилік және оған баратын жол
2.2 Қадияниліктің құрылуы мен қысқаша тарихы
2.3 Миссионерлік пен қадияниліктің қарым-қатынасы
2.4 Қадиянилікте пайғамбарлық көзқарастары
2.5 Қадияниліктің көзқарастары
3. Хадисшілер
3.1 Хадисшілердің пайда болуы және қысқаша тарихы
3.2 Хадисшілердің көзқарастары
3.3 Бабилік және бахайліктің түрлері мен қысқаша тарихы
3.4 Бабилік –бахайліктің Иранда жайылуы
3.5 Бабиліктің бахайлікте айналуы
3.6 Бахайлік көзқарастар
3.7 Бахайліктің құрылымы мен қазіргі таңдағы жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Республикамыз егемендік алғаннан бері мемлекетіміздің конфессиялық
кеңістігі едәуір кеңейіп, түрленді. Осыған орай, халықтың діни нанымының
деңгейі өсіп, діни бірлестіктердің саны төрт еседен астам көбейді.
Қазақстан Республикасы әрбiр адамның наным бостандығы құқығын
құрметтейтiн демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылады, азаматтар діни
сеніміне қарамастан тең құқылы, Қазақстан халқының рухани мұрасымен
үйлесетін дiндердiң мәдени және тарихи құндылығын және конфессияаралық
келiсiмнiң маңыздылығын, дiни төзiмдiлiктi және азаматтардың дiни
нанымдарын құрметтейді.
Экономика өрлеп, әлеуметтік саясат тереңдеген сайын пост-материалдық,
немесе рухани құндылықтар алға тартыла бастайтыны бұл тарихи заңдылық.
Сондықтан бүгін бәсекелестік экономика, қорғаныс, қаржы, басқа да
салаларда, әсіресе рухани салада шиеленісіп тұр.
Қазақстандағы социологиялық зерттеулер дінге сенетін адамдардың санын
әртүрлі статистикалық көрсеткіштермен өлшейді. Сағаттың кілті (маятнигі)
сияқты атеизммен дінге бет бұрыс бар, бірақ біздің діни сеніміміз өте
тайыз. Ол түсінікті де. Ол кешегі атеисттер. Шынайы бет бұрыс жастардың
арасында да бар, бірақ ізденіс қай бағытта екені, екінші мәселе. Сонымен
бірге сенімнің тайыздығын білген бөтен дін өкілдері ел халқын өз ықпалына
көндіріп деп жатыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 10 қазандағы Қазақстан
Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы жарлығында Соңғы онжылдықта
шетелдік насихатқа, сондай-ақ жекелеген азаматтар мүдделілігіне бола елде
таратылып отырған діни жоралғылармен байланысты түрлі экстремистік пікірлер
байқалуда.
Жастардың кришнаиттер, Иегова куәгерлері секілді Қазақстан үшін
дәстүрлі емес бірлестіктерге, сондай-ақ экстремистік ұйымдарға, мысалы,
"Хизб-ут-Тахрир" діни саяси бірлестігіне және басқаларға деген қызығушылығы
осы бірлестіктер мен ұйымдардың белсенді жақтаушылардың жас адамдардың
санасына психологиялық ықпал етуімен байланысты. Сондықтан діни саладағы
пайда болатын өзекті проблемаларды реттеудің нақты тетігін әзірлеу қажет,,
- делінген.
Демек алаңдаушылық терең орын алып отыр.
Сондықтан Діни сенім және діни бірлестіктер туралы заңның
(концепциясын) тұжырымдамасын тереңірек талдаған жөн.
1. Қазіргі дәстүрден тыс діни ағымдар және діни экстремизм
Дін деген не? Дін кең ауқымды, сан қырлы ұғым. Дін тек Аллаға құлшылық
ету ғана емес, ол отбасылық мәдениет, заңдылық, ұлттық-діни дәстүр, ұлттық
рухани мәдениет, діни-ұлттық білім, діни ілім, ұлттық тілдегі діни уағыз.
Дін оны ұстанған ұлттардың рухани мәдениетімен ажырамас байланыста.
1. Діни экстремизмді алатын болсақ, ол адамдар арасына ірткі салуға,
өшпенділік отын тұтатуға, қантөгістер ұйымдастыруға жол ашады. Пиғылы
бөтен, қазақтың болмысына жат ағымдарға қазір тосқауыл қоймасақ, онда ертең
бірлігімізге сызат түседі.Егер елімізде нағыз таза мұсылман, Құранның
жолымен жүретін халық көп болса елде береке, бірлік тыныштық болады
Н.Ә.Назарбаев
Экстремизм (фр. extremisme, лат. ex tremus) —шеттеу яғни орталықтан
ауытқу, белгіленген жерден тыс кету деген мағына береді) — жалпы тәртіпті
мойындамайтын, өзінің пікірімен ғана іс-әрекет жасаушы дегенді білдіреді.
2011 жылы елдегі теріс пиғылды діни ағымдардың салдарынан қалыптасқан діни
ахуалды реттеу мақсатында Дін істері жөніндегі агенттік құрылды. Діни
қызмет пен діни бірлестіктер туралы Заң қабылданды. Астанада агенттіктің
Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығы жанынан әдістемелік кеңес те
құрылды. Сол кеңес арқылы ай сайын БАҚ өкілдері арнайы ақпарат арқылы
қоғамдық пікірлер туғызып, мемлекеттің саясатын жүргізуде. Бірақ
мемлекеттік органдардың ғана күшімен қоғамдағы барлық мәселе шешіле
салмайды. Ол үшін қоғамдық пікір, әр азаматтың өзінің ұстанымы керек.
Ендеше оқушыға, жастарға білім беретін оқу орындары да бұл жұмыстан тыс
қалмауы керек. Себебі біздің болашағымыз жастардың қолында. Олардың жақсы
заманда өмір сүргені, еліміздің тыныштығы барлығымызға керек-ақ.
[http:abai.kzcontent.- 2012.-10 желтоқсан]
Мемлекет Басшысы діни экстремизм құбылысына алдын алу саясаты мен алдын
алу әрекеттерінің түрлі нұсқалы әдістемесі тұрғысынан мұқият қарауға
шақырады.
Исламда дағдарыс бар екенін ешкім толық теріске шығара алмайды. Бірақ
ол рухани дағдарыс емес, мұсылмандар рухының дағдарысы емес, ол биліктің
дағдарысы.
Өкінішке орай қазір мұсылмандардың талайы билікке моралді аяққа
таптатқан, рухтан безген адамдар келген мемлекеттерде өмір сүріп жатыр.
Террорлық актілерді ұйымдастырушылардың мұсылман елдерінен көп шығып
жүргені бүкіл исламның жақсы атына кір келтіруде. Мысалы Ауғанстанда дін,
ислам бар деп айта аламыз ба? Айта алмаймыз. Құрандағы бірінші сөз Оқы!
деген сөз. Ал, талибтер кітапқа тыйым салды, оларды өртеді. Шаһидтер деген
шықты. Шаһид-діні үшін құрбан болған адам. Қазіргі шаһидтер өзге дін үшін
өзгелердің жанын қиятын қылмыскерлерге айналды.[Ж.Дүйсебаев. Діни
экстремизммен күрес күшейтілуі тиісЕгемен Қазақстан. – 2012.- 27 наурыз.]
Сонда дін дегеніміз не, діннің басты мақсаты не?
- Біздің көз алдымызда діннің жолында қаншама жастар жүргенін бәрімізде
көріп отырмыз. Олардың іс-әрекеттері, мақсаттары бізге түсініксіздеу
көрінеді. Қазіргі жастардың көзі ашық дегенмен де діни сауатсыздық көптеген
жастарды адастырғаны жасырын емес.
-Исламизм –ислам деген сөз емес. Латынның осы изм жұрнағы жүрген
жердің бәрінде дерлік саяси идеологияның құлағы қылтиып тұрады.
Экстремизм қатерлі ісік дерті іспеттес. Егер уақтылы алдын алу жұмыстары
жүргізілмесе, уақыт өте келе тамырын тереңге жіберуі мүмкін.
2. Фундаментализм ХХ ғасырдың басында АҚШ-тың солтүстігінде
христиандықтан пайда болған ағым. Бұл ағымдағылар да мемлекетке қарсы шығып
дүниешіл гуманизм деген жаңа дінді енгізу үшін күрес бастаған.
Фундаментализм-іргетасқа, о бастағы негізге оралу деген сөз. Идеялық
жағынан исламның алғашқы дәуірдегі мұсылмандар өмірін үлгі тұту. Он төрт
ғасыр бұрынғы кезеңге қайта оралуды мақсат етеді. Сондықтан мемлекеттің
зайырлы заңдарын харам деп жариялайды.
Фундаментализм адам мен қоғамға, мемлекетке зиянды ілім. Керісінше
қарулы қақтығыс пен діни экстремизмге арандататын саяси-идеологиялық қару.
Жалпы фундаментализм, экстремизм, ваххабизм деген терминдер синоним
сөздер десе де болады. Бұлар әртүрлі атаумен аталып жүрген бір құбылыс.
Нағыз экстремистік топтардың тауқыметін батыс елдері де көруде. Соңғы
жылдары АҚШта, Батыс Еуропа елдерінде саңырауқұлақша қаптап кеткен христиан
фундаменталист ұйымдары мен түрлі-түрлі секталар салдарынан мыңдаған
адамдар аянышты халде қаза тапты.[http:abai.kzcontent.- 2012.-10
желтоқсан]
Қазірде елімізде етек жайып келе жатқан кері діни ағымдар мен секталар
көп. Солардың төмендегі басты-басты дегендерімен таныстыра кетейік.
Діни ағымдар Пайда болуы Негізгі іс-әрекеттері,
атаулары түсініктері
Ахмади Үндістанның Пенджаб өлкесі Ахмадилықты қабылдамаған әр
(қадияни) Қадян қаласында пайда болған. мұсылман кәпір. Жаназаларға
ағымы Ғұлам Мұртазаұлы Ғұлам Ахмад кірмейді,бөлек жерленеді.
Қадяни(1835-1908) Арақ ішу,апиын,героин
қолдануға рұқсат береді
ИсматуллашыларПәкістаннан келген Зікірді мұсылманшылықтың
тобы Исматулла Мақсұм негізін негізгі шарты деп
салған біледі.Намаз оқымайды
Уаххабилік-дінУІІІ ғасырда Арабстанның Нәжд Мұхаммед пайғамбарға
и-саяси ағым өлкесінде пайда болған. сыйынудың қажеті жоқ деп
Мухаммед ибн Әбдел Уаһһаб есептейді
Салаф ІУ ғасырда Арабияда п.б. Бүгінгі заманның озық
Ахмад ибн Таймийя . тәсілдерін
уаһһабилік ілімнің жалғасы мойындамайды.Пайғамбар
заманына кері оралуды мақсат
етеді
Әт-Тәкфир уәл Кәпірлерге қарсы жиһад
Хижра ұранын алға тартады
Бабизм-БехаизмИранда пайда болған Құранды да Мұхаммед
пайғамбарды да жоққа шығарады
Хизбут-Тахрир 1953 жылы Мысырда құрылған Саяси және діни сипаттағы
Мұсылман бауырластар экстремистік террорлық ағым
қоғамының Палестинадағы
бөлімшесі
Иегово АҚШ-та құрылған Сиқырлау әдісін қолданады.
куәлары Милтон Эриксон Ақырзаманнан кейін адамдар
қайта тіріледі деп сендіреді
Халықаралық Нью-Йорк 1966 жыл Индустерге тән вегетариандық
Кришна санасы тамақтану,отбасынан ажырасып
қоғамы бөлек тұру,транс күйге түсіру
бағдарламалары пайдаланады
Мормондар Иисус Христос жайлы уағыздар Міндетті түрде отбасын
айтқанымен діннен айырмашылығытастап, жұптарға бөлініп
бар. басқа қалаларда жұмыс
жүргізеді. Өлгендермен
байланыс орнату рәсімдерімен
айналысады
Оккультизм Латынша- Тылсым күштердің,сыйқырдың
Құпия-жасырын (магияның) құдіретіне
ендіруге,жоққа табынушылыққа
тырысады.
[З.Жандарбек. Елдегі діни ахуалды жаңа заң тәртіпке сала ала ма?
Шымкент келбеті. – 2011. - 23 қыркүйек.]
Бүгінгі таңда еліміз үшін жат діни ілімдердің жаппай таралу қаупі бар
екенін ескере отырып, осы мақсатқа азаматтық қоғамның барлық салауатты
күшін жұмылдыру қажет. Халықтың жалпы рухани тұтастығының құрамдас бөлігі
ретіндегі діни сауаттылықтың жеке ведомстволық емес, жалпы мемлекеттік
мақсат болып табылатынын барша қоғамның түсінуі қажет.
2. Қадиянилік және бабилік –бахайлік
2.1 Қадиянилік және оған баратын жол
Қадиянилік Мырза Ғұлам Ахмед қадияни (1908) тарапынан құрылған діни
әрекет болып табылады. Құрушысының атына сәйкес қадиянилік, ахмадия немесе
Мырзаия аты берілген. Көбінесе ахмадилік пен қадиянилік ретінде көп
танылған. Мырза Ғұлам Ахмед ілімін Кадиянда толықтырды. Кейін Сиялкот
аумақтық сотында қызмет атқарды. Осы уақыттар аралығында Христиандар,
үнділер және мұсылмандармен жақыннан танысты. Жергілікті газеттерде Ислам
дінін жақтап мақала жазды. Ағылшын отаршылдығына қарсы жасалған 1857 жылғы
әскери көтерілістің сәтсіз болуына байланысты үмітсіздікке түскен
мұсылмандар Жаңалаушы (мүжәддид) көзқарасымен болашаққа үміт етіп қарады.
Бұдан басқа уәде етілген Масих немесе күтілген Маһди түсінігін тарата
отырып осының арқасында көптеген артынан еруші жақтастарын жинады.
Қияметтің болуы және одан бұрын Маһди мен Масихтың келетіні туралы
риуаяттар арқылы маһдилік, масихтік және пайғамбарлық кіпір көзқарастарын
жариялады. Мырза Ғұлам Ахмед көптеген шығармалар жазып қалдырды. Бұлардың
ішінен айтып өтер болсақ ең маңыздысы 4 томдық Бараһини Ахмадия атты кітабы
болатын. Бұл кітаптарында өзіне берілген илһам, керемет және көріпкелдігіне
байланысты жазған еді. Мұнымен қоса уахидің тоқтамағандығын, уахидің
(өзіне) сезім арқылы берілгендігі туралы көзқарастарын жариялады.
Мырза Ғұлам Ахмед 10 тараудан тұратын беят (қол беру) шарттарына
қарағанда, өз атына беят ала бастады. Осыған байланысты Мырза Ғұлам Ахмедке
дейін мойынсұну керектігі алға қойылды. Мырза Ғұлам Ахмед өзінің қияметтен
бұрын келуі тиіс болған Масих және мұсылмандардың көптен күткен Маһдидің
өзі екендігін айтты. Ең соңында астарлы түрде пайғамбарлық пікірін
жариялады. Мырза Ғұлам Ахмед Масих, Маһди, елші мен пайғамбарлығымен қоса
кришналық ерекшелігін қосып, өзінің үнділердің көптен күткен кришна
екендігінде ашықтады. Өзінен кейін басшылыққа Хәкім Нуриддин келді.
Қадиянилік Мырза Ғұлам Ахмедтің масихтік, маһдилік, набилік
көзқарастарымен құрылған. Иман мәселесінде Әшғари мен Матурудидің
көзқарастарында болды. Фикх мәселесінде ханафи мазхабына сай амал етеді.
Қылышпен жиһад пікірі ағылшын отаршылдығына қызмет көрсетті. Қадиянилік
Лахор және Кадиян болып екі тармаққа бөлінген. Лахор тармағы Мырза Ғұлам
Ахмедтің пайғамбарлық сипатын иемденбегендігін айтқан болса, Кадиян тармағы
Мырза Ғұлам Ахмедтің пайғамбарлық сипатқа ие екендігін қолдағандыққа
байланысты Кадиян тармағы Ислам дінінен шықты. Кадиян тармағы өзіне
Масихтың екінші халифасы атын берген Мырза Ғұлам Ахмед ұлы Мырза
Башуриддин Махмуд Ахмедті (1889-1965) басшы тағайындады. Кейінірек Мырза
Насыр Ахмед (1909 жылы туылған) басшылыққа өтті. Қадияниліктің Лахор
тармағы болса, Хәкм Нуридиннің аз уақыттан соң Лахорға орналасты. Бұл
тармақтың басшысы Мәуләнә Садриддин (1881 жылы туылған) болды. Қадиянилер
1913 жылдан бастап Еуропа мемлекеттерінде әртүрлі таблиғ орынталықтарын
құрды. Қазіргі таңда әлеме 2 миллион мен 10 миллион арасында
қадияниліктердің болғандығы айтылуда.
Мырза Ғұлам Ахмедтің есіміне сәйкес мырзайия, оның туған жеріне сәйкес
Қадияния есімдері берілген. Мырза Ғұлам Ахмедтің пайғамбар тарапынан
есіміне ышара етілген деген көзқарасымен әрекет ете отырып, әрі құрушысы
мен мойынсұнушылары, әрі ресми құжаттарды негізге алған зерттеушілер
Ахмадия атын қолданған. Мұсылман зерттеушілері болса, құрушысының есімін
алға қоя отырып Қадияния атын қолдануды жөн көрген. Осы себепті Ислам
әлемінде және мазхабтар тарихы зерттеулерінде көбірек Қадияниялық деп
танылған (Фығлалы, 2001, 24, 137).
2.2 Қадияниліктің құрылуы мен қысқаша тарихы
Империяның ыдырай бастаған ХІХ және ХХ ғасырлар, мұсылмандар үшін
саяси, әскери, экономикалық және қоғамдық тұрғысынан үлкен бір дағдарыспен
әлсіреген кезеңі болатын. Білім және технологияда маңызды жетістіктерге
жеткен Батыс елдері бір жағынан мұсылмандар қанауды, әрі олардың тілдерін,
діндерін және мәдениеттерінен алыстатуды жоспарлады. Қанаушы бұл елдер
қармақтарына алған жерлерде тәуелсіздік пен бостандық атымен көптеген
діндер мен ұлттарды бір-біріне қарсы жаулартырды. Қанаушылықты ең қатаң
түрде жүргізген аймақтардың бірі көп дінді, көптеген тілде сөйлейтін және
көптеген мәдениеттерді шоғырландырған Үндістан мемлекеті болатын.
Мұсылмандар бұл аймақтың ағылшындар тарапынан XVIII ғасырдың екінші
жартысынан бастап жаулап алу жоспарлары кезінде үлкен бір үмітсіздікке тап
болды. Одан алдын өздері мен отандарын сыртқы дұшпандарға қарсы қорғаған
халифалық лауазымының әлсіздігі бұл үмітсіздікті одан сайын үдете түсті.
ХІХ ғасырдың алғашқы кезеңдерінде көптеген аймақтарды ағылшындар басшылықты
өз қармақтарына алды. Ағылшындардың өз қармағындағы жерлерді отарлау іс-
әрекеттері мен халықты христиан дініне күштеп кіргізу іс-әрекеттері
мұсылмандардың арасында оларға деген дұшпандық пен жек көрушілік сезімінің
оянуына себепші болды. 1857 жылы сипаһилер Делиден бастау алған үлкен бір
көтерілісті жүзеге асырады. Бірақ соңы жеңіліспен аяқталып, ағылшындар
тарапынан қатаң түрде күшпен тоқтатуда. Бұл жеңіліс мұсылмандарды да
үмітсіздікке түсуіне себеп болды. Сонымен қатар аймақтағы мұсылмандар мен
үнділер арасына бір-бірлерімен дұшпандық отын сала бастады.
Үндістан көптеген діндердің орналасқан аймағы болатын. Исламның бұл
жерге келгенінен бастап басқа діндерге әсер етулермен бірге олардың
айтарлықтай өзгеріске ұшырауына себепші болды. Мұнымен бірге мұсылмандар да
олардан әсерленген болатын. XVI ғасырдан бастап аймақта үнді діндері мен
Ислам арасындағы келіспеушіліктер тоқтатылып, ортақ сенімдерге негізделген
тауһиди илаһи немесе діни илаһи есімімен аталған жаңа бір дін құрастыру
жолына кірісті. Хижреттің екінші мың жылында әр түрлі сүнни сопылық
тарихаттарының әсерінен құтқарушы Маһди және жаңалаушы мүжәддид
(реформатор) пікірі жайыла бастады. уахдәт- шуһудшы Шейх Ахмед Шарһиндидің
екінші мың жылдың жаңалаушысы деп жариялауымен бірге, яһуди және христиан
дінінен енген маһдилік пікірі мұсылмандардың сана-сезімдерін жаулап ала
бастады. Нақышпенди тарихатынан болып табылатын Шах Уалиуллаһ ад-Дахлауй
XVIII ғасырдың басында уахдәт вужуд және уахдәт шухуд түсінігін
біріктіруге тырысып, мұның соңыда өзіне шиа арасында маһдиге қатысты
қолданылған заманның имамы (қаюмуз заман) сипатын қолданды. Кейіннен ол,
Хазіреті Мұхаммедтен (с.а.у.) кейін пайғамбардың келмейтінін, бірақ оның
өкілдерінің болатынын, яғни өздері пайғамбар болмаса да пайғамбарлық
қабілетке ие кісілердің болатындығы жайлы айтты. Бұл тартысулардың соңында
Үндістанда мұсылмандар арасында дәстүршіл әрі ақылға салушы кейбір
әрекеттердің ортаға шығуына себеп болды. Бұл құтқарушы немесе маһдилік
пікірі кейіннен қадияниліктің құрушысына да әсер етумен бірге олда бұл
пікірді қолданды.
2.3 Миссионерлік пен қадияниліктің қарым-қатынасы
Христиан миссонерлері, мұсылмандардыңи арасындағы дағдарыс пен ішкі
талас-тартыстарды пайдалан отырып, оларға қарсы іс-әрекеттерін жүзеге асыра
бастады. Ашқан білім ұялары мен насихат жүргізу орталықтары арқылы
мұсылмандар арасында күдік пен бүлік шығару ұрықтарын егу іс-әрекеттерін
арттыра түсті. Барлық бұл саяси, діни және қоғамдық дағдарыстың салдарынан
шарасыздық пен жәбірленушілікке түскен мұсылмандар, Аллаһ тарапынан
жіберілетін өздерін құтқаратын, халықты өз құшағына тарта білетін
басшыларды күте бастады. Мұнымен бірге қиямет пен ақыр заманға байланысты
сөздерді және бұл пікірлерін қолдап қуаттау үшін қолдана бастады. Маһди,
Мүжәддид, Масих және құтқарушыға байланысты риуаяттар мың жыл сенімімен
байланыстыра отырып халық арасында жайыла бастады. Мырза Ғұлам Ахмед 1839
жылы осындай бір ортада Пенжаб облысының Кадиян қалашығында дүниеге келді.
Ол Кадиян қалашығында Құран Кәрім, араб тілі, парсы тілі, логика және
философия ілімдерін алдын. Сиякотта аймақтық сот орнында 1864 -1868 жылдар
арасында басшылық қызметін атқарды. Бірақ кейіннен Кадиянға қайта оралып,
адамдардан оқшау өмір сүрді. Осы кездерде Құран, хадис және тәпсірлермен
бірге өзге діндерді де зерттеп, мақалалар жаза бастады. Қызметтегі кезінде
христиан поптары, үнділер мен мұсылмандардың мәселелерін жақыннан тануы
Мырза Ғұлам Ахмедтің пікір көзқарастарының өзгеруіне әсерін тигізді.
Исламды қорғау және басқа діндерге сын таға отырып Кадиянда жергілікті
газеттерде 1877-1878 жылдарда жазылған мақалалары, үнді және христиандардың
мұсылмандарға қарсы істеп жатқан шабуылдарының жиілеген кезінде жазған
болатын. Бұл мақалалары арқылы мұсылмандар тарапынан үлкен ықыласқа ие
болды. Өйткені мұсылман қауымы 1857 жылғы жеңіліспен аяқталған
көтерілістерінің кейін өздеріне жәбір көрсетіп, зорлық-зомбылық жасаған
ағылшындардан өш алатын уәде етілген Масих және келуі күтілген Маһди
пікіріне үміт ете бастаған еді. Мырза Ғұлам Ахмед, өзін халыққа таныту
мақсатында 50 томдық кітап жазуды жоспарлады. Бірақ бұл кітаптарының 5
томын ғана шығара алды. Бераһини Ахмадия атымен аталған кітаптарының
алғашқы томын үнді және христиан діндерін сынға алған тақырыптарға орын
бере отырып, бұл шығарманың алғашқы екі томын 1880 жылы баспадан шығарды.
Бұл бөлімде Ислам дінінің ақиқат дін екендігін илһам, керемет және көріп-
келдік жолдарымен дәледеуге тырысты. 1984 жылы соңғы 2 томы жарыққа шықты.
Кітаптың 3-ші және 4-ші томдарында уахидің тоқтамағандығын, Хазіреті
Пайғамбарға (с.а.у.) бар болмысымен мойынсұнған әр қандайда бір кісінің
ашық және жасырын болған білімдермен қамтамасыз етілетіндігін айтты. Бұл
пікірлермен қоса аталмыш кітабында ағылшындарға қарсы жиһадтың дұрыс емес
екендігін және ағылшын үкіметін мақтап-мадақтап, оларға мойынсұну керек
екендігін білдіретін бөлімдер жазылды (Фығлалы, 2001, 24, 137).
Бұл пікірлердің нәтижесінде қадиянилердің ортаға шығуынан бастап осы
күнімізге дейін ағылшындардың қол-қабысын алғандығы және кейбір жазушылар
бұл кісі жайлы Ислам әлемінде ағылшын империализмінің қолдаушысы деп сын
таққан (Қараңыз: Заһир И.И. 1985. Ислам әлемінде ағылшын империализмі
Қадиянилік, аударған Ариф Айтекин, Стамбул).
Мырза Ғұлам Ахмед екінші сатыда мүжәддиддікпен де қанағаттанбай
қадияниліктің пікірлерінің бірін толықтырушы болып табылатын яғни өзіне
қатысты пікірлерді одан әрі кеңейте отырып 1891 жылы Масих және Маһдимін
деп жариялады. Бұл көзқарасы бойынша Хазіреті Иса дар ағашына келгенде
өлмегендігін айта отырып, үңгір сияқты мазарында өз-өзіне келіп, Мархәм
Иса (Исаның дәрісі) атты дәрімен жазылып, Інжілді үйрету үшін Кашмирге
келгендігін айтты. Осы жерде 120 жасында қайтыс болған Хазіреті Иса,
Шринагарда жерленді. Осы себептен қияметтен бұрын келетін Масих, Хазіреті
Иса емес Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) үмметінен, оған жаратылысы жағынан
ұқсайтын тұлға болады. Мұсылмандар да күтетін Маһдиіде, басқа бір адам
болмайтындығы, Масихпен дәлме-дәл ұқсас адам болады деді. Бұл кісі де Мырза
Ғұлам Ахмедтен басқа емес деді. Масих және Маһди болған Мырза Ғұлам Ахмед,
әрі Хазіреті Исаның, әрі Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) рухани күшін өз бойына
сіңірген деген пікірін айтты. Сондықтан бейбітшіл, жиһадты қылышпен,
насихат арқылы Исламды жаяды деді (Фығлалы, 1994, 52-53; 2001, 24, 137).
2.4 Қадиянилікте пайғамбарлық көзқарастары
Мырза Ғұлам Ахмед үшінші сатыда 1902 жылы пікіріне жаңа бір пікір қоса
отырып Аллаһтың көлеңкесі және пайда бола бастау тәрізіндегі бір пайғамбар
болғандығын айтты. Бірақ бұл жаңа және шариғат алып келмегендігіне
байланысты пайғамбардың рухани лебізінен нәр алған деген астарлы мағынадағы
пайғамбарлық болатын. Бірнеше жылдардан кейін Мырза Ғұлам Ахмед, бұл
сипатына кришна сипатын қоса отырып үнділердің кришнасы өзі екендігінде
айтты. Мырза Ғұлам Ахмедтің 1908 жылы кенеттен келген өлімінен кейін бұл
топтың басына сайлаумен Масихтің бірінші халифасы сипатымен Хәкім Нуриддин
тағайындалды. Оның заманында кейбір пікір айырмашылықтар болғанымен, мазхаб
арасында бөлінушілік болмады. Хәкім Нуриддиннің 1914 жылңы өлместен бұрын
орнына Мырза Ғұлам Ахмедтің ұлы Мырза Башируддин Махмуд Ахмедті лайық деп
білді. Бірақ Мәуләнә Мұхаммед және достары бұған қарсы отырып, мазхабқа
байланысты жұмыстардың бастаруын Мырза Ғұлам Ахмед тарапынан құрылған Садр
ән-Жумәни Ахмадиге берілуі керек екендігін айтты. Олардың бұл талаптарына
мән берілместен Масихтің екінші халифасы лауазымымен Мырза Ғұлам Ахмедтің
ұлы Мырза Башируддин Махмуд Ахмед (1889-1965) халифа сайланды. Осыған
байланысты Қадиянилер лахорлық және қадияндық болып екіге бөлінді.
2.5 Қадияниліктің көзқарастары
Қадияниліктің көзқарастары Мырза Ғұлам Ахмедтің мүжәддидтық, масихтық,
маһдилік және пайғамбарлық пікірлері айналасында жинақталған. Оларда
тікелей сенім және ақида тақырыбы жайлы еш тоқталып өтпестен, тек қиямет
және ақыр заман риуаяттарында орын алған сенім тақырыбына кірмейтін
мәселелермен байланысты. Бұл әрекеттің сеніммен байланыстырылған және
таластарға себеп болған жерлері Мырза Ғұлам Ахмедтің өзін пайғамбармын деп
айтқан көзқарасы болатын. Мазхабтар тарихы өлшемдеріне қарағанда қадиянилік
ақидалық және саяси мақсаттармен ортаға шыққан өз алдына жеке бір ағым
ерекшелігі жоқ. Өйткені фикхта толығымен ханафилікті, ақида да кейбір негіз
тысында әхли суннеттің көзқарастарын ұстанады. Фикх тақырыптарында ижтиһад
есігінің жабылмағандығын, Құранның өз ішінде насих болмағандығы, өзінен
бұрынғы кітаптарды насих еткендігін айтады. Намаз, ораза, қажылық, зекет
және құрбан шалу секілді ғибадаттарға байланысты өзгешілігі сыртқы
қалыбынан көбірек ішкі жан дүниесіне айрықша мән береді.
Қадияниліктің көзқарастары, Мырза Ғұлам Ахмед тарапынан құрылған күннен
бастап оның өзіне тән пікірлері мазхабтың ойлау жүйесінің негізгі
орталығынан орын алды. Мырза Ғұлам Ахмед, басқаларда болмаған ерекше
қасиеттерге ие болғандығы және Аллаһ тарапынан тағайындалғандығын айта
отырып сталы бір түрде кейбір пікірлерді ұстанған.
3. Хадисшілер
Хадисшілер – сүннет және соған қатысты еңбектерді негізге алған
дәстүршіл дін түсінігінің негізін салушылардың ортақ аты. Олар Ислам
дінінің Құран, сүннет, сахаба және табиғиннің сөздерінен айқындалу
керектігін; бұлардың сыртындағы жеке пікірлер мен ақыл қабілеттер өте зәру
болмайынша қолданылмайтындығын дәріптеп қолдайды. ІІVIII ғасырдың орта
тұсында пайда болған осы мектеп әхлул хадис, әхлус сүннет немесе асхабул
хадис деген атпен танымал болды. Мұғтазила оларды хашуя, мусаббабия және
мужассима деп атады.
3.1 Хадисшілердің пайда болуы және қысқаша тарихы
Хижри ІІ-ғасырдың орта тұсына келгенде Ислам әлемінде харижит, мүржия,
шиа (рафиза, зайдия) және қадариямұғтазила сияқты көптеген мазхаб пайда
болды және бірқатары қалыптасып бітті, енді біреулері қалыптасу кезеңін әлі
бастан кешуде еді. Барлық осы формациялардың нәтижесінде бірқатар жаңа
пікірлер (бидғат) дүниеге келді, бұрын тартысқа түспеген мәселелер енді күн
тәртібіне енді, бұрын Құран мен сүннеттің ішінде шектеулі түрде қолданылған
ақыл және көзқарас (қияс, ижтихадур рей) жиі қолданылатын негізгі қайнар
көзге айналды. Шиа ағымдары имамат мәселесін, мүржия иман тақырыбын, ал
мұғтазила бес негізгі мәселе бойынша ақыл және бірқатар ақылдық нәтижелерге
жиі иек артты; одан басқа бұл мәселелерде кейбір мазхабтардың өздерін
қолдау үшін бірқатар хадисті ойдан шығару әрекеттері көбейе бастады. Одан
да ең маңыздысы, олардың арасында жүріп жатқан жанқиярлық пікір-көзқарас
күресінің нәтижесінде Ислам қоғамы әр түрлі топтарға бөлініп кетті. Әсіресе
бөтен мәдениеттермен танысуының нәтижесінде мұсылмандар мен өзге діни және
пәлсапалық мектептер арасында болған талас-тартыстардың күшеюі, аббасилер
билігінің көбіне-көп шиа, мүржия және зәйдия ағымдары салтанат құрған
аймақтармен тығыз байланыста болуы бұл қалыптасулардың сыртында қалған
аймақтарда үлкен қарсылыққа ұшырады. Міне, Ислам әлемінде осы көзқарас
қайшылықтары пайда болуымен қатар, бір хадиске қарсылық әрекетінің тууы,
соған жауап ретінде бір әхли сүннет майданының қалыптасуы сөзсіз болмай
қоймайтын жағдайға жетті. Шындығында бұл майдан әхли сүннет ортасында
хадисшілер тарапынан құрылып, олар бүкіл осы секілді ағымдармен күресте
әхли сүннеттің туын көтеруді өз мойындарына алды (Хатип оғлы, 1991,
Кіріспе, 9). Осы ой-пікір мектептеріне қарсылық ретінде пайда болған
хадисшілер мұсылмандарды ыдыраушылықтан құтқару, қоғамдық-әлеуметтік өмірді
ізгі мұраттарға құрылған Хазірет Пайғамбар заманына қарай қалыптастыру,
бірлік пен ынтымақта өмір сүру идеясын қолдады. Сол себептен олар Құран
Кәріммен қатар, нағыз шешімнің Хазірет Пайғамбардың хадистері мен сахаба,
табиғиндердің сөздерінде жатқанына жан-тәнімен сеніп, оларды бір арнаға
тоғыстырып, жинақтап, тақырыптарына қарай классификациялаған, жалпылама
көзқарастарын хадистерге сүйендірген, осыларды мықтап бекем ұстауға
шақырған, Құран мен хадистен тәуелсіз көзқарастарға иек артудан
сақтандырған және өзінше пікір ұстанғандарды қатаң сынға алған адамдар
ретінде танымал (Кутлу, 2002, 49-50).
Әхлул хадис, асхабул әсәр немесе сахибус сүннет ретінде танылған хадис
жақтаушылығының өкілдеріне және олардың көзқарастарына әдебиеттерде кеңінен
орын берілген. Бұл тұлғалардың өмірі зерттеліп, зерделенгенде мектептің
қалыптасуында ең үлкен рөл ойнаған тұлғалардың 130747-190805 жылдары
арасында қайтыс болғанын көруге болады. Бұдан шығатын қорытынды: бұл
әрекеттің қалыптасуы 130747 жылынан кейінгі кезеңге тән екенін оп-оңай
айтуға болады. Алғашқы өкілдері арасында Мәдинада Мәлік бин Әнес (179795),
Мысырда Ләйіс бин Сағыт (175791), Шафиғи (204819), Дамаскіде Әузаий
(157773), Куфада Суфиян бин Сайд әс-Сәури (161777), Шерік бин Абдулла
(177793); Басрада Шұғба бин әл-Хаджаж (160776), Хаммад бин Сәләма бин
Зейіт (165781), Хаммад бин Зейіт (179795) және Жақия бин Сайд әл-Қаттан
(198813); Қорасан мен Мәуереннахрда Әбу Хамза әс-Сүккәри (168784) және
Абдулла бин Мүбәрак (181797) болғанын көре аламыз. Ал, мұғтазила мен
хадисшілер арасында тартыстардың және кейбір дау-дамайлардың ошағына
айналған Бағдатта бұл мектептің мықты өкілдері кейінгі кезеңдерге тән.
Өйткені тізімдері берілгендерден Бағдатта Әбу Үбейд Қасым бин Сәллам
(224838), Әбу Сәуір Ибрахим бин Халид (240854) және Ахмет бин Ханбалдың
(241855) қайтыс болған жылдары (?) ғасырдың ортасына тұспа-тұс келеді.
Хадисшілер тек қана хадистердің жинақталуымен, риуаяттарды хатқа
түсірумен айналысқан кәсіби топ емес-тін. Бұл әрекет белгілі көзқарастарды
қолдайтын әрекет ретінде дамып жетілді. Өйткені мақала секілді жазылған
еңбектер хадисшілерді бейнебір мүржия, харижиттер шиалар және мұғтазила
сияқты Ислам ой-пікірінде пайда болған тәуелсіз бір иғтиқади мазхаб немесе
мүржияның яки болмаса әхли сүннеттің қол астындағы топ ретінде қарастырған
(Хорезми, 1958, 164).
Мысалы, сүниттік жазушылардың бірі Әшғари (324935) мұсылмандарды он
топқа бөле отырып, харижиттер, мүржия, шиа және мұғтазиламен қоса асхабул
хадисті де қатар санамалап шығады (Әшғари 1 980, 5, 217) және асхабул хадис
және әблуғус сүннеттің көзқарастары деген тақырыппен олардың иғтиқади-
сенімдік көзқарастарына орын берілген.
Мәғмұнның заманында Құранның жаратылғандығы туралы тартыстар және соған
байланысты қысымдар мен зұлымдық әрекеттері Сүнниттік аймақтарда ақылды
жоққа шығаратын мәтіндік түсінікті ортаға тастады. Хадисшілердің жұлдызы
Мүтәуәккил кезеңінен бастап жарқырады. Ахмет бин Ханбал (241855) және
Әбділәзиз әл-Мекки (239854) мұғтазилаға оппазициялық бағыт ұстанды. Оларға
қарсы өзге қалалардан және аймақтардан Ысқақ бин Рәхауайх (238852), Дәуіт
бин Әли (270883), әл-Кәрабиси (245859), Ибн Күлләб әл-Басри (240854),
Харис әл-Мұхасиби (243857) және Мұхаммед бин Ысқақ бин Құзайма (311923)
сынды тұлғалардан қолдау тапты. Осылайша бұл әрекет ханбали, шафиғий,
мәлики және басқаларынан құралған үлкен жұртшылық қауымға айналды. Хадис
саласында Күтүби Ситтә, сенімдік және кәламдық салаларда Китәбул Иман,
Китәбус Сүннет, Ақида және Иғтиқадат деген атпен танымал ірі әдебиет
дүниеге келді. хадисшілер (?) ғасырлардан бастап, төрт бөлек ағым ретінде
өмір сүре бастады: мәликилер, шафиғилер, ханбалилер, захирилер (давудилер).
шафиғилерден осы концепцияның өкілдері және еңбектер жазғандардың арасында
Әбу Абдулла әл-Мәруәзи (294906), Ибн Хұзайма (311923), Ибн Хиббан
(354965), әл-Ажури (360970), Әбу Ахмет әл-Хаким (378988), Халину
(4031012), Лалекаи (4181027), Байхаки (4581065) және Нәуәуи (6761277)
келеді. Мәликилердің арасында Мұхаммед бин Сәхфтун (256870), Әбу Әмір
Куртуби ибн әл-Жәббаб (322933), Ибн Әбділбар (4631071), Әбу Уәлид әл-
Бәжи әл-Андалуси (4941100) және Қади Ияз (5441149); Ханбали болғандардың
арасында Салих бин Ахмет бин Ханбал Әбул Фадыл (266879), Ысқақ бин Ибрахим
бин Хани ән-Нисабури (275888), Әбу Дәуіт әс-Сижистани (275883), Әбу Сайд
ад-Дәрими (280893), Абдулла бин Ахмет бин Ханбал (290902), Әбубәкір әл-
Халлаһл (311923), әл-Барбахари (329940), Әбу Әли әл-Хашими (345957), Ибн
Шахин әл-Бағдади (385995), Ибн Батта әл-Уқбари (387997), Ибн Мәнда
(3951004), Әбул Фадл әт-Тәмими (4101019), әс-Сабуни (4491057), Қады Әбу
Яғла (4581066), Кәлуәзани әл-Ханбали (5101116) және Ибн Тәймия
(7281327), Ибн Қайым әл-Жаузия; Захирилердің арасында Дәуіт бин Әли әл-
Исфахани (270883) және Ибн Хазм (4561064) болды. Захири ағымы Мәликия
мазхабына сіңісіп кетті.
Бұл әрекет Ахмет бин Ханбалдың шәкірттері арқылы Сирия, Араб түбегі,
Қорасан және Мәуереннахрда; Имам Мәліктің шәкірттері арқылы Андалусияда;
Имам Шәфий және жақтастары арқылы Мысырдан бастап Солтүстік Африка және
басқа да Ислам өлкелеріне шапшаң жайыла бастады. Шәфий мазхабы және белгілі
бір шамада Мәлики мазхабы біраз уақыт өткен соң әхли сүннеттің кәламдық
мектебі саналған Әшғарилікті қабылады. Ал, иғтиқадтық және кәламдық жай-
жапсарын бейнелейтін ханбали мазхабы хадисшілердің ең шектен шыққандары
болып қала берді.
3.2 Хадисшілердің көзқарастары
Әхли хадис, әхли сүннет немесе ссхабул хадис деген атпен танымал
хадисшілер хижри ІІ-VIII ғасырдың ортасында пайда болған ең ықпалды ой-
пікір ағымы болып табылады. Хадисшілер хадис және сүннетпен тығыз
байланысты түсінікті үстем етуге талпынған концепция ретінде қалыптасты.
Бұл концепцияның негізгі орталықтары хижри ІІ ғасырдың аяқ кезінде Мекке,
Мәдина, Куфа, Басра, Мысыр және Қорасанда болды. Бұлар билікпен
қатынастарында ортақ мәмілеге келмеген еді. Бұлар, яғни хадисшілер иман
мәселесінде мүржияға, имамат мәселесінде шиаға, тағдыр және сипаттар
мәселесінде мұғтазилаға қарсы тұрды. Ибрахим ән-Нахаи, Әмр әш-Шағби, Зухри
және Қатада осы тұлғалардың бастылары болды. Үкім шығару әрекеттерімен
қатар, иғтиқади-сенімдік және саяси тақырыптарға да сүннет араласа бастаған
еді. Хадисшілер 130747 мен 190805 жылдар аралығында пайда болған-ды. Бұл
ағым харижит, мүржия және мұғтазиланың шектен шыққан пікірлеріне, жат
мәдениеттер мен пәлсапалық пікір-көзқарастарға реакцияшыл ретінде пайда
болған-ды. Ислам қоғамындағы азғындаулардан Хазірет Пайғамбарға дейін
созылған сүннет және хадистердің жаңадан тұрмыстық өмірге дендеп енуі
арқылы аман қалатындығына өте сенім артты. Автор-жазушылар әхли сүннеттің
өкілдеріміз деп мәлімдеген хадисшілерге қандай атау беру керектігіне
бастары қата бастады. Мақала еңбектер оларды мүржия, шиа және мұғтазила
сияқты маңызды ой-пікір ағымдарының бірі ретінде санады. Хадисшілер
мәликилер, шафиғилер, ханбалилер және захирилердің көлеңкесінде өмір сүре
бастады. Қазіргі күні Үндістанда пайда болған әхли хадис әрекеті және
сәлафиттік атаумен пайда болған қазіргі заманғы әрекеттерде осы концецияның
белгілерін көруге болады. Хадисшілер Исламның иман, ғидабат, ахлақ және
өзге салаларын бір-бірінен бөле жармай қарастыруды жөн санайды. Сол
себепті, олар жазған Китәбул Иман атты еңбектерінде иман, ақида, ахлақ және
ғибадат сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz