Қалақай жайлы

Қалақай (лат. Urtica) — қалақай тұқымдасынан бір туысы.
Бір жылдық не көп жылдық, қос үйлі және сирек те болса бір үйлі шөптесін өсімдік. Сабағы мен жапырағы түкті. Жапырақтары қарама-қарсы орналасқан. Ұсақ гүлдері масақ тәрізді гүл шоғын құрайды.
Қоныржай және тропик аймақта 40-тан астам, Қазақстанда 3 түрі бар. Көлеңкелі, ылғалды жерлерде, орманда, бақта, жол бойында өседі. Қазақстандың барлық түрінің құрамында белок көп болады. Жемшөптік маңызды түрі — үйлі (лат. Urtica dioica) сондай-ақ Қазақстанның барлық жерінде кездеседі.Биіктігі 1 м-дей. Сабағы тік, жапырақтары өркенге қарамауылықарсы орналасады. Өсімдікті түгелдей күйдіргіш безді түктер жапқан. Безді түктер денеге тисе түктің ұшы морт сынып, түбіндегі (ішіндегі) сұйықтық дереу денеге жайылып күйдіреді. Халық аузындағы «қалақай шақты» деген осы. Бұл туысқа жататын өсімдіктер бір үйлі, кейде екі үйлі болады. Гүлшоғырлары сырғагүл, жай және күрделі масақ тәрізді, жартылай шатыр болып жапырақ қолтығынан немесе сабақтың ұшынан дамиды. Аталық гүлінде біркелкі 4 тостағанша жапырақша, 4 аталық (жай гүлсерікті) бар. Аналық гүлінде 4 тостағанша жапырақшаның екеуі сыртқы, екеуі ішкі шеңберде орналасқан. Көктемнің аяғынан бастап, жаз бойы гүлдейді. Жемісі – бір-бірімен біріккен қос жаңғақша. Қос үйлі қалақай – құнарлы мал азығы. Малға туралған және булаған түрінде беріледі. Тұқымын жылқы мен құс сүйсініп жейді. Қалақайдың барлық түрінің құрамында белок, сондай-ақ К, С, В витаминдері, илік заттар және минералды тұздар, әр түрлі органикалық қышқылдар болғандықтан, ол тағам ретінде және медицинада пайдаланылады. Қалақай препаратын диабетпен ауырғанда, кептірілген жапырағынан жасалған қайнатындыны қақырық түсіру және асқазанды тазарту үшін ішеді. Жаңа жұлып алған жас жапырағын сүйелге жапсырады.

Қалақайдың кереметі
Қазақ халық емшілігінде қалақайды (крапива) атам заманнан бері пайдаланылып келеді. Емге оның сабағы, жапырақтары, жанғаннан кейінгі күлі, қайнатынды суы, шағу жағдайындағы уы — бәрі-бәрі ем. Сонымен ем болатын жағдайлары:
Көктемде қалақай жаңа көктеп бой ала бастаған мезгілде ұсақтап турап беті жабулы эмальды ыдыста баяу жанған отта жарты сағаттай қайнатып, қалыпты мөлшерде бұрыш, тұз қо-сып суп ретінде жас еттің сорпасымен (50:50 мөлшерінде қосып) ішсе, таптырмайтын ем. Бұл қанды тазартады, жүрек демікпесін басады және қан қысымының қалыпты жағдайға келуіне, жүй-ке жүйесін тыныштандыруға, сонымен қатар есте сақтау қабілетіңізді нығайтуға бірден-бір ем.
Қалақайды ыстық суға бұқтырып, қайнатып тұнбасымен басты жуса, шаштың түбін қатайтады, бастағы сары суды алады, қайызғақты кетіреді, түріңізге жастық әр беріп, бет теріңізді жұмсартады, жүзіңізді нұрландырады, шашыңызды жарқыратып ашады. Қазақ емшілері қалақайды емге орнымен пайдаланған адамның жасарып, ақ шашының қарайып кететіндігін нық сеніммен айтады.
Моншаға түскенде арқаңызды, қол-аяғыңызды шақтырсаңыз, ыстық температура жағдайында қан қысымыңыздың күрт көтеріліп кетуінен сақтайды. Арам теріңізді шығарып, денеңіздің әртүрлі ауру қоздырушы бактериялардан, шлактардан арылуына көмектеседі. Бұл әсіресе аяқ-қолы қақсайтын, сүйек-буын ауруларымен ауыратын (ревматизм) адамдарға таптырмайтын ем.
Бұрынырақта біздің асыл текті әжелеріміз қалақайдың жанғаннан кейінгі күліне мал майын қосып қайнатып сабын алған. Ол сабынды «сахар сабын» деп атаған. Бұл сабынның қасиеті сол — барлық тері ауруларына, теміреткіге, теңге қотырға, сыздауыққа және т.б. түрлі жараларға ем.
Қалақайдың емдік қасиеттерінің ерекше болуын ғалым дәрігерлер оның құрамындағы илік заттардың мол болуынан деп түсіндіреді. Жалпы алғанда, оның уының құрамы араның уының құрамымен бірдей. Зерттеуші ғалымдар қалақайдың уында адам денсаулығына аса қажетті 40-тан аса минералдық пайдалы өнімдер бар екенін дәлелдеп отыр. Мысал ретінде айтар болсақ, калий, кальций, темір, мыс, қорғасын, фосфор, хлор, йод, оттегі, азот, сутегі, марганец, магний, бірыңғай бір заттың бойында дәл қалақайдағыдай шоғырлы түрде кездеспейді. Сондай-ақ, қалақай уында адам қанына аса қажетті глюкоза мен гистамин, органикалық қышқылдар және амин қышқылдары: гликол, аланин, мейцин, оргинин, лизин, трифтофан бар.