Қазақстандық шығыс арал өңірінде экологиялық жағдайға байланысты суармалы топырақ құнары қалыптасуының ғылыми негізі

Қазақстандық шығыс Арал өңірінде экологиялық жағдайға байланысты суармалы топырақ құнары қалыптасуының ғылыми негізі

Кіріспе

Зерттелетін тақырыптың өзектілігі

Қазіргі заманда экология ғылымы әртүрлі сатыдағы биологиялық жүйелердің, оларды қоршаған орта жағдайларымен қарым-қатынасы негізінде түзілу, даму және тұрақты түрде тіршілік ету заңдылықтары жөніндегі ғылым болып саналатындығын білеміз. Сырдария өзенінің төменгі саласындағы суғару алқаптарына орналасқан агроландшафттық жүйелердің топырақ құнарлығының қалыптасуына түрлі экологиялық заңдылықтарына сай дамуына мүмкіншілік тудыратын егіншілік жүйелерін зерттеу.

Ол үшін мұнда бұрыннан қалыптасқан табиғи процестер мен шаруашылық салаларының, оның ішінде ең алдымен суармалы егіншіліктің қазіргі күйін жан-жақты зерттеп, жаңа экологиялық жағдайға орай дамыту бағытын айқындау арқылы ғылыми негізін жасау қажет. Зерттеу жұмысын жүргізудің себебі, суға бастырып, күріш егетін жерлерде топырақтың тиімді құнары қалыптасуы мен бұзылуына әсер ететің процестер ауыспалы егістің танаптарында егілетін биологиясы мен агротехникасы әртүрлі дақылдардың астында бірдей болмайды. Өйткені топырақты өңдеу, тыңайтқыштар қолдану, егіннің зиянкестеріне қарсы күрес және суару режимі түрліше болғандықтан топырақтың тиімді құнарлылығы қалыптасуы мен бұзылуы өте динамикалық жағдайда болады. Осы қарама-қарсы екі процестің үлес салмағын дәл анықтап, бар мәліметтерді талдай отырып, дәйекті тұжырым жасау оншақты жыл ішінде орындалды. Сол себепті, суармалы топырақ құнарының қалыптасу сипатын, оның тиімділігін реттеу, ауыспалы егіс танаптарында зерттеу олар толық ротациядан өткенше жүре береді. Мұның негізгі мақсаты мәдени суармалы топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру мен оны тиімді пайдаланудың әдістерін іздестіру болмақ. Соның негізінде Сырдарияның төменгі ағысында суармалы жердің агромелиоративтік күйін сауықтыру арқылы егіншілікті экологияландыруға және тиімді пайдалану арқылы топырақ құнарлығын төмендетпей жылдан жылға көтеруге болады.

Сондықтан, Қазақстан шығыс Арал өңірінде экологиялық жағдайға байланысты суармалы топырақ құнарлылығының қалыптасуының ғылыми негізін зерттеу өзекті мәселелер қатарына жатады.

Сырдарияның төменгі ағысындағы топырақ құнарлылығының антропогендік қалыптасуы және мәдени суармалы топырақты экологияландыру тақырыбының мемлекеттік тіркеу номері 0101РК00214. Ғылыми - зерттеу жұмыстары Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде және Арал өңірінің агроэкология және ауыл шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының Қарауылтөбе тәжірибе шаруашылығында 1995-2005 жылдар аралығында жүргізілді.

Жұмыстың мақсаты. Арал өңірінде экологиялық жағдайдың қазіргі күйіне байланысты агроценоздағы топырақ құнарлылығын биологиялық негізде көтеру арқылы егіншілік жүйесін орнықты дамытудың ғылыми негізін жасау.

Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:

- Арал өңірінде экологиялық тоқыраудың суармалы егіншіліктің дамуына тигізген әсерін анықтау;

- өңірде табиғаттың қуаңдануы салдарынан суармалы жердің қалыптасқан экология-мелиоративтік күйін бағалау;

- топырақтағы гумус, азот, фосфор және калийдың режимдерін зерттеу және оларды тиімді құнарлық жасау үшін реттеу;

- өңірде қолданыстағы егіншілік жүйесіне өзгерістер енгізіп, көп салалы суармалы егіншілік жүргізу мен топырақ құнарын биологиялық негізде көтерудің тиімділігін ғылыми негіздеу.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.

• Өңірдің экологиялық жағдайына байланысты топырақтағы қарашірінді мен азоттың режимдері алғашқы рет ауыспалы егіс танаптарында зерттеліп, оларды тиімді пайдалану ғылыми негізделді;
• Карбонатты топырақта фосфордың суда ерімейтін фосфаттар түрінде

жиналуы мен өсімдікке тиімділігі және калий элементінің динамикасы

зерттеліп, топырақ құнарын тиімді пайдалану үшін олардың режимін

реттеу жолдары көрсетілді;

• Топырақ құнарын органикалық негізде көтеру және оны тиімді пайдалану үшін күріш ауыспалы егіс танаптарында көпжылдық шөптің (жоңышқа, түйежоңышқа) шымын жыртқанда бірінші жылы оған бидай егіп, онан кейін екінші (аударма шым) және үшінші (третьяк) жылдары онда күріш егу ұсынылды.

Зерттеу нәтижесінің теориялық құндылығы

Сырдарияның төменгі ағысында жүргізілген зерттеулердің нәтижелері суармалы егіншілік саласын жаңа экологиялық жағдайға бейімдеп, орнықты дамытуға негіз болады. Жинақталған мәліметтер топырақ құнарын құрайтын құрамдық бөліктерін молайтуды және тиімді пайдалануды реттеуге мүмкіндік береді. Топырақ құнарын биологиялық негізде көтеру және оны тиімді пайдалану арқылы ортаның мелиоративтік күйін сауықтырып, экологиялық таза өнім өндіру мүмкіндіктері көрсетілді. Сонымен бірге топырақтың органикалық құнарын ұзағырақ пайдалану және жердің қайта сорлануын шектеу үшін ауыспалы егісте дақылдардың ауысу тәртібін өзгертудің тиімділігін көрсетеді.

Ғылыми жұмыстың тәжірибелік мәні.

Сырдарияның төменгі ағысында суармалы жердің экология-мелиоративтік күйін сауықтыру мен топырақтың биологиялық құнарын жасай отырып, өңірде егіншіліктің қолданыстағы жүйесін жаңа экологиялық жағдайға орай өзгерту қажеттігін дәлелдейді. Зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары ауыл шаруашылығы өндірісінде егіншіліктің өнімділігін көтеруге бағытталған шаралар дайындағанда, экологиялық жобалар жасағанда, экология-мелиоративтік зерттеулер жүргізгенде, ауыл шаруашылығы өндірісі мен жер-суды пайдалануға арналған бағдарламалар дайындағанда пайдаланылады. Жоғарғы оқу орнында экология, биология және ауыл шаруашылығы өндірісі бойынша магистранттар, ғылыми ізденушілер, студенттер пайдаланатын болады.

Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:

- Сырдарияның төменгі ағысындағы суармалы егіншілік жүйесін жаңа экологиялық жағдайға бейімдеп, өнімділігін молайту үшін суармалы егістің құрылымын көпсалалық (күрішпен бірге іркіп суаратын дақылдардың егіс көлемін көбейту) етіп, айналымдағы жердің экология-мелиоративтік күйін жақсарту тәуір нәтиже береді;

- топырақтың тиімді құнарын көтеру, оны органикалық затпен байытып, ортаның биологиялық белсенділігін күшейту негізінде жасалуы тиіс, ал минерал тыңайтқыштарды топырақ құнарын уақытша күшейтетін қосалқы құрал ретінде сиректеу қолдану керек;

- ауыспалы егісте көпжылдық шөптен (жоңышқа, түйе жоңышқа, ) кейін топырақта жиналған органикалық заттың тиімді әсерін ұзайту үшін шымды аударғанда оған бірінші жылы бидай егіп, онан кейін екінші (аударма шым) және үшінші жылдары күріш егуді ұсынамыз. Сонда егін топырақтың органикалық құнарын ұзақ пайдаланады, астықтың жалпы түсімі молаяды, жердің мелиоративтік күйін аздырмай сақтауға болады.

Жұмыстың сыннан өтуі және жариялануы. Жұмыстың негізгі мазмұны мен қорытындылары республикалық ғылыми басылым беттерінде жарық көріп, конференцияларда баяндалды. Олар: «Агроэкология» ғылыми-техникалық бағдарламасы бойынша республикалық координациялық мәжілісте (Тараз, 1998) ; «Ауыл шаруашылық өндірісінің жаңа технологиялары: проблемалары, міндеттері, шешу жолдары» атты Республикалық ғылыми практикалық конференцияда (Қызылорда, 2000) ; «Уәлиханов тағлымы-6, 8» атты Халықаралық конференцияларда (Көкшетау, 2001, 2003) ; «Қазақстан және ТМД елдеріндегі астық индустриясын дамытуды қамтамасыздандыру» атты II-Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Астана, 2004) ; «Биоалуантүрлілігінің қазіргі заманғы проблемалары» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2006) ; Қазақ Ұлттық университетінің 75 жылдығына арналған «Биологиялық алуантүрлілік және табиғат пен қоғамның тұрақты дамуы» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Алматы, 2009) ; «Жас ғалымдар зерттеулеріндегі аграрлық ғылымның инновациялық дамуы - Республика экономикасының бәсекеге қабілетті негізі» атты жас ғалымдардың ғылыми - практикалық конференциясында (Алматы, Қаз ҰАУ, 2009) . «Үздіксіз кәсіби білім беру: проблемалары мен болашағы» тақырыбындағы республикалық ғылыми-практикалық конференцияда (Қызылорда, 2010) ; «Қазақстанда су қорларын тиімді пайдаланудың қазіргі таңдағы мәселелері» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (Тараз, 2010) жарияланды.

Жұмыстың нәтижелері Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің «Жерге орналастыру» кафедрасында (Қызылорда, 2010) және Қазақ ұлттық аграрлық университетінде «Экология» кафедрасының кеңейтілген мәжілістерінде талқыланды (Алматы, 2010) .

Жұмыстың көлемі мен құрылымы: Диссертация материалдары 135 бет көлемінде ұсынылды. Диссертациялық жұмыс белгілер мен қысқартпалардан, кіріспеден, 5 тараудан, алынған нәтижелерді талқылаудан, қорытынды мен ғылыми-тәжірибелік ұсыныстан, 58 кестеден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттердің жалпы саны 182.

Диссертация тақырыбы бойынша 11 ғылыми мақалалар жарияланды.

Негізгі бөлім.

1 Ғылыми әдебиеттерге шолу.

1. 1 Қазақстандық шығыс Арал өңірі суармалы топырағының экологиялық жағдайы.

Сырдарияның төменгі ағысы ерте заманнан бері суармалы егіншілік дамыған өлке болғандықтан мұнда топырақ жабынын зерттеуге ерекше мән беріліп келген. Кейінгі жылдары экологиялық жағдайлар өзгеріп, климат қуаңданып, табиғи өсімдік жабыны азып-тозды, жалаңаш қалған топырақ беті жаппай сорлана берді, егіс көлемі азайды, дақылдар өнімі кеміді. Арал өңірінде табиғат қорғау жобаларын жүзеге асыру және сонымен бірге Сырдария өзенінің ағысы ептеп көбеюі, күріш ауыспалы егісіне басқа дақылдардың үлесін көбейту, көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктер топырақтың биологиялық зат бөлуін көбейтіп, қарашірінді мөлшерін біршама көтеруде.

2 Зерттеу жүргізудің әдістемесі мен әдісі

Зерттеу әдістемесінің негізіне бірімен-бірі тығыз байланысты атмосфера, топырақ, су, өсімдік, микроорганизмдер және антропоген құрамдас бөліктерден тұратын табиғи ортаны біртұтас материалдық әлем ретінде қарайтын Докучаев- Вильямс- Вернадскийдін ілімі және геожүйелік ұстанымы алынды. Осыған орай табиғи орта мен зерттелетін нысандардың арасындағы зат пен энергия алмасу процестерінің құрылымдық байланысын экологиялық тұрғыдан зерттегенде жүйелік талдау әдістерін қолданбақ.

Ғылыми-зерттеу жұмыстары ауылшаруашылығы экологиясына қатысты теориялық және практикалық мәселелерді шешу үшін алға қойған мақсатқа байланысты Сырдарияның төменгі ағысындағы атыраулық бөлігінде жүргізілді.

Зерттеу жұмыстары Қарауылтөбе тәжірибе шаруашылығында арнайы салынып, игерілген күріш ауыспалы егіс танаптарында жүргізілді.

Далалық (стационарлық) зерттеулер Бүкілодақтық күріш ғылыми-зерттеу институтының (ВНИИ риса. Методические указания по изучению рисовых севооборотов. М., 1983) әдістемесі бойынша орындалды. Далалық тәжірибенің әр схемасы жеке атыздарда уақыт ішінде жүргізілді. Танап бойынша зерттеу жүргізілетін атыз шартты түрде екі бөлікке бөлінеді. Оның бір бөлігіне егетін дақылдың түріне қарай белгілі ұсыныстар бойынша минералды тыңайтқыштар беріледі, екінші бөлігіне тыңайтқыштар берілмейді.

Далалық тәжірибелерде мынадай бақылаулар, есептеулер, талдаулар орындалды;

1. Күріш ауыспалы егісінде күріш пен ілеспе (сопуствующие) дақылдардың өсу және даму фазаларына фенологиялық бақылау жүргізу. Өсімдік фазаларының басталуы (10%) және толық өтелуі (75 %) көзбен анықталды.

2. Өсімдіктің тығыздығы және отақтың басуы (арам шөптер) метрлік өлшемде алты рет қайталанып, екі рет егін толық көктеп шыққан соң және егінді жинау алдында орындалды (А. С. Воробьев әдісі, 1965) .

3. Көпжылдық шөп дәнді дақылдардың топырақтағы тамыр массасы, монолит (көлемі 30х30х10см), тереңдігі 30см, 6 қайталаным) алып, оны көздері 0, 25 мм елек арқылы жуып, ауада құрғатып, сосын өлшенді. (Агрохимические исследования почв, 1960) .

4. Көпжылдық шөптің (жоңышқа, түйе жоңышқа) шымын күріш дақылын егу үшін жырту алдында оның вегетативтік массасының жиналуын алты рет қайталап, метрлік үлгі алу арқылы орындалды.

5. Топырақтың қоректік зат және тұз режимін анықтау үшін егінді егу алдында тұрақты белгіленген нүктелерден топырақ үлгілері (0-20 см) алынды.

6. Егін өнімінің құрылымын анықтау үшін ауыспалы егіс танаптарында тұрақты белгіленген нүктелерден биометриялық талдауға қажетті 20 өсімдіктен алты рет қайталап алынды. (Н. А. Майсурян, 1973) .

7. Өнімнің есебі бөлшек бойынша жүргізіліп, оның нәтижелері (Б. А. Доспехов, 1973) дисперсиялық талдау әдісімен математикалық өңдеуден өтті.

Тәжірибелік дақылдардың сорттары: күріш - «Маржан», тәжірибе алаңы 30 м ² , қайталануы 4 рет, себу нормасы 8 млн. түйір/гектар, жоңышқа-«Жетісу көкшесі»-норма 20 кг/га, түйе жоңышқа «Қалдыбан»- норма 20кг/га, жаздық бидай- «Казахстанская 10», арпа-«Асем», сұлы «Казахстанский 70». Іркіп суаратын барлық дәнді дақылдардың себу нормасы гектарына 4 млн. дән мақсары (сафлор) «милютинский» нормасы 30 кг/га.

Топырақ құрамына жасалған талдаулар:

1. Топырақтың көлемдік массасы (г/см ³ ) ;

2. Сыбағалы массасы (г/см ³ ) ;

3. Қуыстылығы % (көлемдік массаның сыбағалы массаға қатынасы) ;

4. Далалық және гигроскопиялық ылғалдылығы (Термостат әдісі - %) ;

5. Гумус (Тюрин әдісі) ;

6. Азоттың нитрат (NO ₃ ) түрі (дисульфофенол қышқылымен) ;

7. Азоттың аммоний (NO ₄ ) (1% КCI ерітіндісінің сығындысы арқылы несслер реактивімен) ;

8. Жалпы азот (Къелдаль әдісі) ;

9. Жалпы (қордалы) фосфор (Гинзбург-Лебедева әдісімен ) ;

10. Жылжымалы фосфор (Р ₂ О ₅ ) (Мачигин әдісімен) ;

11. Жылжымалы калий (К ₂ О) (жалынды фотометр әдісімен) ;

12. Топырақтың су сығындысының құрамы Гедройц әдісімен талданып, ондағы құрғақ қалдық және иондар - CO ₃ , HCO ₃ , CI, SO ₄ , Сa, Mg, Na+K анықталды.

3 Зерттеу жүргізілген аймақтың экологиялық сипаттамасы.

3. 1 Қазақстандық шығыс Арал өңірінің географиялық орны мен геоморфологиясы

Бұл өңір Қызылорда облысының әкімшілік аумағына кіреді. Ол Тұран ойпатының ауқымды құмды-саздақ жазығында орналасқан. Облыс жерінің Оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің Солтүстік бөлігі, Солтүстігінде-орталық Қазақстанның оңтүстік шетіндегі үштік-бар қыраты мен Қарақұм құмдары. Өңірдің ауқымды бөлігі - Сырдария өзенінің ескі және жаңа (Қазалы оазисі) атыраулары. Батысында Арал теңізі.

3. 2 Арал өңірі климатының экологиялық орта факторлары

Өңірдің климаты континенттік-жазы ыстық, әрі құрғақ, қысы суық, жылдық жалпы орта температура 8, 4-8, 9 ⁰ С. Климат жалпы контингенттік болғанымен әр түрлі суармалы (күріш, бидай, жүгері т. б. ) дақылдар егуге қолайлы. Соңғы жылдары экологиялық тоқырауға байланысты ауа құрғақтығының күшеюі, табиғи өсімдіктерінің азғындауы климат режимінің өзгере бастағанын көрсетеді.

3. 3 Өсімдік экологиясы - биотикалық факторлар

Өңірдің топырақ-климат жағдайы екі түрлі-Сырдарияның ескі атыраулық жазығы және оны айнала қоршап жатқан шөл және шөлейт дала. Сол аймақтарда өсімдік қауымдастығы Сырдария өзені атырауының, саздақ жазықтардың, құмды даланың және тау етегіндегі (Қаратаудың батыс шеті) жазықтардың өсімдіктері болып төрт топқа бөлінеді. Сыр бойының гидроморф жерлерінің өсімдігін тез ауысып тұратын ортаға бейімделген плаккаттық топтар, ал шөл және шөлейт аймақтарда эфемер жусанды өсімдік қауымдастықтары құрайды. Өңірдің орманы субаэралдық бөлігінде сексеуіл және гидроморф жерлер жиделі тоғай құрайды.

3. 4 Топырақ - экологиялық орта

Сырдарияның атырауындағы топырақтың тегі аллювийлік шөгінділер. Профилі қабаттасып жатады. Шаруашылық маңызы бар барлық топырақ түрлерін үш категорияға және он мелиоративтік топтарға бөледі. Бірінші және екінші категорияға жататын топырақ түрінің 7 тобы әртүрлі дәрежеде шаруашылыққа пайдаланылады.

3. 5 Су қорлары, негізгі биохимиялық үрдістерге қатысты экологиялық факторлар

Жер бетіндегі, жер астындағы және егістік алқаптардан шыққан қашыртқы сулар құрайды. Жер асты сулары ащы. Облыс жерінде пайдаланатын тұщы судың балансы Сырдария өзенінің аяғына келетін судан тұрады.

4 Арал өңірінде суармалы егіншіліктің дамуы және су тапшылығынан күрделі экологиялық жағдайдың қалыптасуы

4. 1 Сырдарияның төменгі ағысында суармалы егіншіліктің даму жолы

Жаңа дәуірде Сырдарияның атырауын мекендеген елдің отырықшылыққа бейімделіп, егіншілікпен айналысуына ХІХ ғасырдың ортасында осы өлкенің Сырдария облысы болып Ресейге қосылуы ықпалын тигізді. Сол тұста Қазалы және Перовск ояздықтары құрылып, өлкеде егіншіліктің дамуына жаңа сипат берді. Әйтсе егіншіліктің дамуы онша мардымды болмады. Тек Қазан төңкерісінен кейін 1929 жылы Сырдарияның төменгі ағысында ірі ұжымшарлық өндіріс құрылды (кесте 1)

Кесте 1 - Сырдарияның төменгі ағысындағы суармалы егіс көлемінің динамикасы (мың гектар)

1964 жылы С. А. Жук атындағы «Гипропроект» институты жасаған жоба бойынша Қызылорда облысы суармалы егістің көлемін 315, 0 мың гектарға жеткізіп, оның 300, 0 мың гектарын Сырдария өзенінен және 15, 0 мың гектарын таудан ағатын майда өзендер мен жер астының артезиан суларымен суаруды межеледі. Алқаптар бойынша, Сырдарияның суымен Шиелі-Жаңақорғанда-70, 0 мың, Қызылордалық солжағада -170, 0 мың және Қазалыда (жаңа атырау) -60, 0 мың гектар жер суарылуы тиіс болды.

Бірақ, сол жобаны іске асыру басталғаннан отыз жыл өткенде облыс суармалы егістің көлемін межелі жерге жеткізе алмады. 1990 жылдардың ішінде айналымдағы суармалы жердің көлемі Қызылорда облысы бойынша 286 мың гектар, яғни жобадағы бастапқы межеден 29 мың гектар кем болды. Оның басты себебі өзен суының тапшылығы болды.

Суармалы егістің құрылымын көптүрлі дақылдар құрайды, бірақ олардың ішіндегі басты дақыл-күріш. Сонан күріштің егіс көлемі бақылаусыз көбейтілді. Мыңдаған гектар тоғайлар, шабындық пен жайылым жерлер айдалып, күріш егілді. Басқа іркіп суаратын дақылдар-бидай, жүгері, көкөніс, бақша, мал азықтық дақылдар күріштің көлеңкесінде қалып, жоспары бар, өнімі жоқ күй кешті. Сөйтіп, құнарлы жерлер таусылған соң егіншілік инженерлік жүйеге көшірілді, ірі жармалар салынды. Нәтижесінде инженерлік жердің көлемі 205 мың гектарға жетті. Әйтсе де суармалы егіншілік саласындағы серпіліс 70 ^шы жылдардың ортасында тоқтап қалды. Онан кейін нарықтық экономикаға көшу, меншік түрінің өзгеруі, қажетті құрал-жабдықтар мен қаржының жетіспеуі, экологиялық тоқырау сияқты объективті себептерден бұл сала едәуір тоқырап қалды.

Біздің зерттеулерге қарағанда кейінгі он жыл шамасында Үкіметтің қолдауымен суармалы егіншілік саласында бірқатар серпіліс бар. Бірақ саланың потенциалы әлі толық жұмыс істеп тұрған жоқ. Осындай жағдайда, біздің пікірімізше Арал өңірінде егіншілік саласының тиімділігін көтеру үшін ең алдымен экологиялық фактор ескеріліп, егістің құрылымы соған бейімделуі тиіс. Ол үшін облыс бойынша күріш егісінің көлемін ықшамдап, іркіп суаратын дақылдардың (бидай, арпа, жүгері т. б) егіс көлемін көбейту арқылы суармалы егіншілікті толық мәнді, көпсалалы жүргізу қажет. Бұл жағдайда астық өндірісін азайтпай-ақ суармалы жерді аздырмай тиімді пайдалануға қол жетеді.

Алайда түрлі объективті себептермен Қызылорда облысында егістің көлемі мен өнімі осы өңірде экологиялық дағдарыс болғанға дейінгі көрсеткіштен жоғары көтерілмеді (кесте 2) .

Кесте 2 - Қызылорда облысында 2001-2005 ж. ж. егістің көлемі (мың га) мен орта түсім (ц/га)

Нақтылы мәліметке жүгінетін болсақ, облыс бойынша 2001 жылы барлық дәнді дақылдардың егіс көлемі 69, 7 мың га, орта түсімі гектарына 27, 1 центнер болса, осы кезеңнің 2005 жылы жалпы дәнді дақылдардың егіс көлемі 82, 0 мың гектар болып, гектарлық орташа өнімі 21, 9 ц/га болды, яғни, егіс көлемінде өсім болды, бірақ өнім 5, 2 центнерге кеміді. Бұның бәрі күріш ауыспалы егіс танаптарының топырақ қарашіріндісінің мөлшері төмендеуге байланысты деп ойлаймыз.

4. 2 Сырдарияның төменгі ағысында табиғи кешеннің өзгеруі

Өткен ғасырдың 70 ^шы жылдары Сырдария өзенінің жоғарғы және орта тұсында суармалы егістің (мақта) көлемі көбеюіне байланысты өзеннің жылдық ағысынан 87%-ін алып, Қызылорда жеріне келіп тұрғаны 13 % болды. 1950-1960 жылдары Сырдария өзені атырауының басы саналатын Төменарық теміржол стансасының тұсына келетін өзеннің жылдық ағысы 25, 1 км ³ , ал Қазалы тұсында-17, 2 км ³ болатын. Сол көлемді су тиісінше бірінші жағдайда 3, 8-ге, екіншіде 0, 6 км ³ -ге дейін, яғни тиісінше 6 және 30 есе азайғанын көріп отырмыз.

Өңірдің табиғи кешеніне Сырдария өзені суының сапасы мен оны пайдалану үлкен әсерін тигізіп отыр. Өзен суының құрамында әр түрлі иондар-хлоридтер, гидрокарбонаттар және жер сілтілі металдардың тұздары бар. Көктемде өзен тасу кезінде судың химиялық құрамы сульфаткарбонатты болып келеді, ал жаздың ортасында оның құрамы хлорид-гидрокарбонат-сульфатты болады. Олардың көпшілігі сілті металдардың тұздары, сондықтан өзен суы өңірде хлорид-сульфат тұздарының жиналуына тікелей ықпалын тигізеді. 50 ^шы жылдары өзен суының бір литрінде минералдығы (құрғақ қалдықпен) 0, 6 грамм болса, қазір бұл көрсеткіш 1, 4 г/л, тіпті одан да жоғары болады, яғни ПДК-дан (1, 0 г/л) әлдеқайда жоғары.

4. 3 Топырақтың экологиялық-мелиоративтік өзгеруі

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс