Қазақстан Республикасы құқық жүйесінің қалыптасуындағы әдет-ғұрып нормаларының ролі
Қазақ халқының құқық жүйесін әдет-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйені бұрынғы кезеңдерде «адат» деп атаған. Ғалымдардың пікірі бойынша «Адат» араб тілінде әдет-ғұрып деген үғымды білдіреді. «Адат» өте ерте кезден басталып, көптеген озгерістер мен толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі реттеуші нормалар ретінде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен «адапың» құқықтық институттары ғасырлар барысында үлкен озгерістерге ұшырамады. Адат заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары. Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық жақтарын реттеп отырды.
Қазақ халқының әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде калыптасты:
а) әдет-ғұрыптар — адат;
б) билер сотының практикасы;
в) билер съездерінің ережелері;
г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан бастау алады. Уақыт өте келе таптық қауымдастық күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып, билеуші топтардың мүддесіне қызмет ете бастады. Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылығы т.б. қатынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табылды [1. 15-16].
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның талаптарына сай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп отырды. Әдет-ғүрып заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес белімнен тұрды:
Бірінші бөлім — мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалар;
Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормалары;
Үшінші бөлім — әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери тәртіпті бұзғандағы жазаларға байланысты құқықтық нормалар;
Төртінші бөлім — елшілік жораларға катысты, елшілерді тағайындау және қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалар;
Бесінші бөлім — қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу т.б. рәсімдерге қатысты нормалардан тұрды.
Қазақ халқының әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде калыптасты:
а) әдет-ғұрыптар — адат;
б) билер сотының практикасы;
в) билер съездерінің ережелері;
г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан бастау алады. Уақыт өте келе таптық қауымдастық күшейіп, әлеуметтік жіктелудің артуына орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып, билеуші топтардың мүддесіне қызмет ете бастады. Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерекшеліктеріне сай келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ уақыт сақталып қалған рулық қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал шаруашылығы т.б. қатынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып құқығы болып табылды [1. 15-16].
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның талаптарына сай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп отырды. Әдет-ғүрып заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес белімнен тұрды:
Бірінші бөлім — мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалар;
Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормалары;
Үшінші бөлім — әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери тәртіпті бұзғандағы жазаларға байланысты құқықтық нормалар;
Төртінші бөлім — елшілік жораларға катысты, елшілерді тағайындау және қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық этикет мәселелері туралы нормалар;
Бесінші бөлім — қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу т.б. рәсімдерге қатысты нормалардан тұрды.
1. Қазақтың әдет-ғүрып нормаларының материалдары. Алматы. 1996 ж.
2. История государства и права Казахской ССР. Часть I.
3. Арғьтбаев Қ. Қазақотбасы. Алматы. 1996 ж.
4. Материалы по обычному праву казахов. Алматы. 1998 г.
5. Культелеев Т.М. Уголовнос обычное право казахов. Алматы. 1948 г.
6. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы. 1998 г.
7. Исгория государсгва и права Казахской ССР. 1982 г.
2. История государства и права Казахской ССР. Часть I.
3. Арғьтбаев Қ. Қазақотбасы. Алматы. 1996 ж.
4. Материалы по обычному праву казахов. Алматы. 1998 г.
5. Культелеев Т.М. Уголовнос обычное право казахов. Алматы. 1948 г.
6. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы. 1998 г.
7. Исгория государсгва и права Казахской ССР. 1982 г.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ
ӘДЕТ-ҒҰРЫП НОРМАЛАРЫНЫҢ РОЛІ
Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Қазақ халқының құқық жүйесін әдет-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйені
бұрынғы кезеңдерде адат деп атаған. Ғалымдардың пікірі бойынша Адат
араб тілінде әдет-ғұрып деген үғымды білдіреді. Адат өте ерте кезден
басталып, көптеген озгерістер мен толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі
реттеуші нормалар ретінде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен адапың
құқықтық институттары ғасырлар барысында үлкен озгерістерге ұшырамады. Адат
заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары. Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық
жақтарын реттеп отырды.
Қазақ халқының әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде калыптасты:
а) әдет-ғұрыптар — адат;
б) билер сотының практикасы;
в) билер съездерінің ережелері;
г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Уақыт өте келе таптық қауымдастық күшейіп, әлеуметтік
жіктелудің артуына орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып, билеуші
топтардың мүддесіне қызмет ете бастады. Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының
талаптары мен ерекшеліктеріне сай келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ
уақыт сақталып қалған рулық қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал
шаруашылығы т.б. қатынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып
құқығы болып табылды [1. 15-16].
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның
талаптарына сай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп отырды.
Әдет-ғүрып заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес
белімнен тұрды:
Бірінші бөлім — мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалар;
Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормалары;
Үшінші бөлім — әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери
тәртіпті бұзғандағы жазаларға байланысты құқықтық нормалар;
Төртінші бөлім — елшілік жораларға катысты, елшілерді тағайындау және
қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық
этикет мәселелері туралы нормалар;
Бесінші бөлім — қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу
т.б. рәсімдерге қатысты нормалардан тұрды.
Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары Есім
ханның тұсында қайта жүйеленіп, жалғасын таба бастады. Қалмақтармен
соғыстардың күшеюіне байланысты Есім хан әскери міндеткерлікті күшейтіп,
әскери тәртіпті бұзғаны үшін жазаларды катайтты. Есім хан негізінен бұрынғы
Қасым хан тұсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды
жалғастырушы ретінде Есім ханның ескі жолы деп атап кеткен.
Арада біршама уақыт өткеннен кейін, шамамен 80-90 жылдан соң дала
заңдарына өзгерістер мен толықтырулар ендіріп оны Жеті жарғы деген
атаумен кайта қабылдады. Оның негізін салушы Әз Тауке еді. Тәуке хан әдет-
ғұрып заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналған Теле
би, Қазыбек би, Әйтеке билердің басшылығымен қазақтың белгілі би, шешен,
білгірлері бірнеше рет Күлтебенің басына жиналып, Жеті жарғының
нормаларын талқылаған. Тарихшылрдың айтуынша Күлтебенің басында күнде
жиын деген сөз сол кезден қалған деседі. Ақырында жан-жақты сұрыпталған
Жеті жарғы заңдар жинағы дүниеге келген. Жеті жарғының алғашында
қағазға түскен нұсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар бар.
Енді, А.Левшиннің кітабы бойынша жеткен Жеті жарғы заңдар жинағының
қазақша ықшамдалған аудармасынан төмеңдегідей мысалдар келтірсек:
• Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу
(ер адамға — 1000 қой, айелге — 500 қой);
• ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына
кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады;
• денеге зақым келтірілсе, соған сәйкес құн теленеді (бас бармақ — 100
қой, шынашақ — 20 қой);
• төре мен қожаның қүны қарашадан жеті есе артық төленеді;
• егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мүндай қылмысты екі
қабат әйел жасаса, жазадан босатылады);
• егер ері әйелін өлтірсе, ол өйелінің қүньш төлейді;
• ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы
баласын қасақана елтірсе, өлім жазасына кесіледі;
• өзіне-өзі қол салғандар белек жерленеді;
• егер екі кабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес
айлық бала үшін — бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға — әр айына 1
түйеден (анықтама үшін: 100 түйе — 300 атқа немесе 1000 қойға тең);
• әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мүндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға қалың мал төлеп үйленсе, жазадан босатылады;
• Әйелі ерінің кезіне шөп салу үстінде ұсталса, ері оны олтіруге хақылы,
бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуге тиіс; әйелінен сезіктенгән еркектің
сөзін 4 сенімді адам дәлелдеп беру керек. Егер олар теріске шығарса, әйел
күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады;
• біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге
бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне қалым мал төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс;
• қүдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі;
• кәпір болған адам мал-мүлкінен айырылады;
• қүл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде (казақ қүлдарды жалшы,
малшы ретінде үстап, кейін бөлек шығарып отырған);
• ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі, қара
сиырға теріс мінгізіп, озін қамшымен сабап, ауылды айналады, ал қыз қол-
аяғы байланып, анасының билігіне беріледі;
• ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс;
• ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады;
• ерінің үрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналатын болған.
Жеті жарғыда әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық моселелерімен
катар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты
мәселелері көрініс тапқан. Осыған қарағанда Жеті жарғы Тәуке ханның
тұсында қазақ қоғамының барлык, жақтарын түгел қамтыған әмбебап
кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады. Жеті
жарғының қағида ережелері барлық қазақ жүздерінің территориясында түгелдей
қолданылған .
Жеті жарғыны жасаудағы мақсаттьң бірі хандық өкімет пен феодалдар
қазақтың әдет-ғүрыптық құқығы жүйсінен халық бұқарасының мүдделерін
қорғайтын нормаларды алып тастау, хандар мен атақты билердің беделдерін
қорғайтын ашық феодалдық сипаттағы нормаларды бекіту еді.
Әдет-ғұрыптардың бұл жинағын жазуға бастамашы болған байлар мен билер тобы
болды. Олар ерекше экономикалық және саяси мақсаттарын заңдастыруды ойлады.
Байлар менбилер тобы хандық билікті шектеуді заңдастырды, сонымен қатар
олар жүзаралық және руаралық қатынастарға құқықтық реттеушілік рол беруге
тырысты. Жеті жарғы нормалары билердің еңбекшілердің үстінен жүргізетін
бүкіл сот билігін бекітті деп бағаланды. Жеті жарғыға‘ қатысты мұндай
пікірді белгілі ғалым жазушы М.Магауин де қолдайды.
Әз Тәуке ежелгі достүрді бұзды. Билікті биге берді. Нәтижесінде, ру
көлемінен озып, ұлыс көлеміне жеткен, үлкен саяси күшке айналған билер
уақыт өте келе өз ортасынан шықкан рудың, ұлыстың мүддесін көбірек
күштейтін болды, хан жарлығын жүре тыңдайтын болды.
Әдет-ғүрьш құқығының ережелері, соның ішінде Жеті жарғының қағидалары да
билер сотның практикасымен байытылып отырды. Қазақта қаншама ауыр дауларды
шешкен билер болды. Әсіресе мұндай шешімдерді Майқы би, Төле би, Қазыбек
би, Әйтеке би т.б. билердің практикасынан көбірек кездестіруге болады.
Казақтың басқа билері оларға еліктеді, олардың практикасын басшылыққа алып,
ұқсас істерді шешіп отырды. Тіпті атақты билердің биліктері (үкімдері)
ұқсас істерді қарағанда міндетті басшылыққа алынатын кездер де болған.
Билер соты практикасының мұндай сот отырыстары әдет-ғұрып құқығының
бастауларының біріне айналып отырды.
Қазақ билері құқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардьщ
құқықтық шығармашылығының айқын көріністерінің бірі билер съездерінің
ережслері болып табылады. Жеті жарғының өзі де билер съездерінің және
билердің құқықтық шығармашылығының жемісі. Билер съездері әдет-ғүрып
құқығының негізгі қағидаларын заман талабына сай өзгертіп, байытып отырды.
Әсіресе Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі билер съездерінің ережелері
бізге көбірек жетті.
Әдет-ғұрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат болды. Жеті жарғыда
шариғатқа байланысты бірнсше қағидалар болды. Мәселен, онда Құдайға тіл
тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі, өзге дінге өтіп
кәпір болған адам мал-мүлкінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘДЕТ-ҒҰРЫП НОРМАЛАРЫНЫҢ РОЛІ
Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Қазақ халқының құқық жүйесін әдет-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйені
бұрынғы кезеңдерде адат деп атаған. Ғалымдардың пікірі бойынша Адат
араб тілінде әдет-ғұрып деген үғымды білдіреді. Адат өте ерте кезден
басталып, көптеген озгерістер мен толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі
реттеуші нормалар ретінде 1917 жылға дейін созылды. Дегенмен адапың
құқықтық институттары ғасырлар барысында үлкен озгерістерге ұшырамады. Адат
заңдастырылған әдет-ғұрып нормалары. Бұл нормалар қазақ қоғамының барлық
жақтарын реттеп отырды.
Қазақ халқының әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде калыптасты:
а) әдет-ғұрыптар — адат;
б) билер сотының практикасы;
в) билер съездерінің ережелері;
г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғұрыптар ең көне заманнан, рулық қауымның қалыптасуынан
бастау алады. Уақыт өте келе таптық қауымдастық күшейіп, әлеуметтік
жіктелудің артуына орай ауызша әдет-ғұрыптар құқықтық сипат алып, билеуші
топтардың мүддесіне қызмет ете бастады. Құқықтың бұл түрі қазақ қоғамының
талаптары мен ерекшеліктеріне сай келді. Көшпелі қоғам жағдайында ұзақ
уақыт сақталып қалған рулық қатынастар, патриархалдық отбасы, көшпелі мал
шаруашылығы т.б. қатынастарды реттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғұрып
құқығы болып табылды [1. 15-16].
Қазақ хандары әдет-ғұрып құқығының нормаларын жүйелеп жетілдіріп, қоғамның
талаптарына сай өзгерістерге ұшыратып, оларға ресми сипат беріп отырды.
Әдет-ғүрып заңдарын алғашқы жүйелеуші Қасым хан болды. Оның заңдары бес
белімнен тұрды:
Бірінші бөлім — мүліктік және жер қатынастарын реттеуші нормалар;
Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға қатысты құқық нормалары;
Үшінші бөлім — әскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери
тәртіпті бұзғандағы жазаларға байланысты құқықтық нормалар;
Төртінші бөлім — елшілік жораларға катысты, елшілерді тағайындау және
қабылдау тәртібі, шет ел өкілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық
этикет мәселелері туралы нормалар;
Бесінші бөлім — қайтыс болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу
т.б. рәсімдерге қатысты нормалардан тұрды.
Қасым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-ғұрып құқықтары Есім
ханның тұсында қайта жүйеленіп, жалғасын таба бастады. Қалмақтармен
соғыстардың күшеюіне байланысты Есім хан әскери міндеткерлікті күшейтіп,
әскери тәртіпті бұзғаны үшін жазаларды катайтты. Есім хан негізінен бұрынғы
Қасым хан тұсындағы құқықтық ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды
жалғастырушы ретінде Есім ханның ескі жолы деп атап кеткен.
Арада біршама уақыт өткеннен кейін, шамамен 80-90 жылдан соң дала
заңдарына өзгерістер мен толықтырулар ендіріп оны Жеті жарғы деген
атаумен кайта қабылдады. Оның негізін салушы Әз Тауке еді. Тәуке хан әдет-
ғұрып заңдарын қайта жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналған Теле
би, Қазыбек би, Әйтеке билердің басшылығымен қазақтың белгілі би, шешен,
білгірлері бірнеше рет Күлтебенің басына жиналып, Жеті жарғының
нормаларын талқылаған. Тарихшылрдың айтуынша Күлтебенің басында күнде
жиын деген сөз сол кезден қалған деседі. Ақырында жан-жақты сұрыпталған
Жеті жарғы заңдар жинағы дүниеге келген. Жеті жарғының алғашында
қағазға түскен нұсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар бар.
Енді, А.Левшиннің кітабы бойынша жеткен Жеті жарғы заңдар жинағының
қазақша ықшамдалған аудармасынан төмеңдегідей мысалдар келтірсек:
• Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу
(ер адамға — 1000 қой, айелге — 500 қой);
• ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылық жасаған адам өлім жазасына
кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады;
• денеге зақым келтірілсе, соған сәйкес құн теленеді (бас бармақ — 100
қой, шынашақ — 20 қой);
• төре мен қожаның қүны қарашадан жеті есе артық төленеді;
• егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мүндай қылмысты екі
қабат әйел жасаса, жазадан босатылады);
• егер ері әйелін өлтірсе, ол өйелінің қүньш төлейді;
• ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапқа тартылмайды, ал анасы
баласын қасақана елтірсе, өлім жазасына кесіледі;
• өзіне-өзі қол салғандар белек жерленеді;
• егер екі кабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса: бес
айлық бала үшін — бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға — әр айына 1
түйеден (анықтама үшін: 100 түйе — 300 атқа немесе 1000 қойға тең);
• әйел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мүндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға қалың мал төлеп үйленсе, жазадан босатылады;
• Әйелі ерінің кезіне шөп салу үстінде ұсталса, ері оны олтіруге хақылы,
бірақ қылмысты сол сәтінде жария етуге тиіс; әйелінен сезіктенгән еркектің
сөзін 4 сенімді адам дәлелдеп беру керек. Егер олар теріске шығарса, әйел
күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады;
• біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып қашқан адам өлімге
бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне қалым мал төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс;
• қүдайға тіл тигізген (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі;
• кәпір болған адам мал-мүлкінен айырылады;
• қүл өмірі құнсыз, ол қожайынның билігінде (казақ қүлдарды жалшы,
малшы ретінде үстап, кейін бөлек шығарып отырған);
• ата-анасына тіл тигізген ұлды мойнына құрым байлаған күйі, қара
сиырға теріс мінгізіп, озін қамшымен сабап, ауылды айналады, ал қыз қол-
аяғы байланып, анасының билігіне беріледі;
• ұрлық жасаған адам үш тоғызымен қайтаруға тиіс;
• ұрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға тартылады;
• ерінің үрлығын біле тұра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлкеннің үстінен шағым айту әбестік саналатын болған.
Жеті жарғыда әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық моселелерімен
катар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты
мәселелері көрініс тапқан. Осыған қарағанда Жеті жарғы Тәуке ханның
тұсында қазақ қоғамының барлык, жақтарын түгел қамтыған әмбебап
кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады. Жеті
жарғының қағида ережелері барлық қазақ жүздерінің территориясында түгелдей
қолданылған .
Жеті жарғыны жасаудағы мақсаттьң бірі хандық өкімет пен феодалдар
қазақтың әдет-ғүрыптық құқығы жүйсінен халық бұқарасының мүдделерін
қорғайтын нормаларды алып тастау, хандар мен атақты билердің беделдерін
қорғайтын ашық феодалдық сипаттағы нормаларды бекіту еді.
Әдет-ғұрыптардың бұл жинағын жазуға бастамашы болған байлар мен билер тобы
болды. Олар ерекше экономикалық және саяси мақсаттарын заңдастыруды ойлады.
Байлар менбилер тобы хандық билікті шектеуді заңдастырды, сонымен қатар
олар жүзаралық және руаралық қатынастарға құқықтық реттеушілік рол беруге
тырысты. Жеті жарғы нормалары билердің еңбекшілердің үстінен жүргізетін
бүкіл сот билігін бекітті деп бағаланды. Жеті жарғыға‘ қатысты мұндай
пікірді белгілі ғалым жазушы М.Магауин де қолдайды.
Әз Тәуке ежелгі достүрді бұзды. Билікті биге берді. Нәтижесінде, ру
көлемінен озып, ұлыс көлеміне жеткен, үлкен саяси күшке айналған билер
уақыт өте келе өз ортасынан шықкан рудың, ұлыстың мүддесін көбірек
күштейтін болды, хан жарлығын жүре тыңдайтын болды.
Әдет-ғүрьш құқығының ережелері, соның ішінде Жеті жарғының қағидалары да
билер сотның практикасымен байытылып отырды. Қазақта қаншама ауыр дауларды
шешкен билер болды. Әсіресе мұндай шешімдерді Майқы би, Төле би, Қазыбек
би, Әйтеке би т.б. билердің практикасынан көбірек кездестіруге болады.
Казақтың басқа билері оларға еліктеді, олардың практикасын басшылыққа алып,
ұқсас істерді шешіп отырды. Тіпті атақты билердің биліктері (үкімдері)
ұқсас істерді қарағанда міндетті басшылыққа алынатын кездер де болған.
Билер соты практикасының мұндай сот отырыстары әдет-ғұрып құқығының
бастауларының біріне айналып отырды.
Қазақ билері құқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардьщ
құқықтық шығармашылығының айқын көріністерінің бірі билер съездерінің
ережслері болып табылады. Жеті жарғының өзі де билер съездерінің және
билердің құқықтық шығармашылығының жемісі. Билер съездері әдет-ғүрып
құқығының негізгі қағидаларын заман талабына сай өзгертіп, байытып отырды.
Әсіресе Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі билер съездерінің ережелері
бізге көбірек жетті.
Әдет-ғұрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат болды. Жеті жарғыда
шариғатқа байланысты бірнсше қағидалар болды. Мәселен, онда Құдайға тіл
тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып өлтіріледі, өзге дінге өтіп
кәпір болған адам мал-мүлкінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz