Қазақстан Республикасы деңгейіндегі орта мерзімді жоспарлау мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. Жоспарлаудың мәні және теориялық негіздері ... ... ... ... .5
1.1 Жоспарлау . шаруашылықты жүргізу механизмінің басты құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жоспарлау жүйесі, принциптері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы орта мерзімді жоспарлау мәселелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Қазақстандағы орта мерзімді жоспарлау туралы ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Орта мерзімді жоспарлауды ұйымдастыру субъектісі ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік.экономикалық дамуының
2006.2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспардың негізгі
бағыттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасы деңгейіндегі орта мерзімді жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.1 Ақпараттық.талдамалық жүйе (АТЖ) . орта мерзімді жоспарлауды жетілдіру тәсілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік.экономикалық дамуының 2007.2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
1 ТАРАУ. Жоспарлаудың мәні және теориялық негіздері ... ... ... ... .5
1.1 Жоспарлау . шаруашылықты жүргізу механизмінің басты құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жоспарлау жүйесі, принциптері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы орта мерзімді жоспарлау мәселелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Қазақстандағы орта мерзімді жоспарлау туралы ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Орта мерзімді жоспарлауды ұйымдастыру субъектісі ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік.экономикалық дамуының
2006.2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспардың негізгі
бағыттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасы деңгейіндегі орта мерзімді жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
3.1 Ақпараттық.талдамалық жүйе (АТЖ) . орта мерзімді жоспарлауды жетілдіру тәсілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік.экономикалық дамуының 2007.2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Еліміз бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан тәуелсіздік алған он бес жылдың ішінде әлеуметтік, экономикалық, саяси және т.б. жетістіктерге қол жеткізіп отыр.Осы жетістіктердің негізі ретінде жоспарлау, оның ішінде орта мерзімді жоспарлау процесін бөліп көрсетуге болады.
Экономиканы жоспарлы дамытудың объективті қажеттілігі өндірушілердің бөлінуіне және қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуына байланысты пайда болады.
Ф.Энгельс «Анти-Дюринг» атты еңбегінде былай деп жазды: «Дамыған қоғамда өндірістегі анархия өндірісті қоғамдық жоспарлы реттеумен ауыстырылады, ол бүкіл қоғам қажеттілігіне және оның мүшелерінің қажеттілігіне сай жүргізіледі».
Орта мерзімді жоспарлаудың объективті қажеттілігінің алғышарттары мыналар болып саналады:
Біріншіден, қазіргі кезде экономиканың дамуына ғылыми-техникалық прогрестің әсері күшейе түсті, барлық елдерде озық және күрделенген технологияға көшу, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың тиімді формаларына өту жоспарлауды, болжау жасауды және олардың нәтижесін алдын ала көре білуді талап етеді.
Екіншіден, орта мерзімді жоспарлау басқарудың қажетті функциясы ретінде қолданылады. Ол мемлекетке экономиканың циклдық дамуын алдын ала білу, тепе-теңдік сақтау және пайда болған ауытқушылықты түзету, экономикалық және әлеуметтік нәтижелерді өзара байланыстыру, сондай-ақ халықтьщ жағдайы төмен бөлігінің мүддесін қорғау үшін қажет.
Үшіншіден, нарықтық экономика жағдайыңда кез қелген фирма (кәсіпкер) меншіктің түріне және шаруашылықты жүргізу формасына, құрылу уақыты мен өндірісінің көлеміне қарамастан, негізгі мақсатқа жету үшін кәсіпкерлік әрекетінің өзіңдік даму стратегиясы мен тактикасын айқындап алуы керек. Оларға бағыт және нұсқау беру тек қана мемлекет тарапынан жасалған болжам - жоспарларда ғана көрсетіледі.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізуде халық шаруашылығының сан түрлі салаларындағы өзгерістер, дамулар экономиканың тұрақты дамуына ықпал етерліктей көрініс табуы, қажетті бағыттарда жоспарлау арқылы реттеуді жүзеге асыруға, ынталандыруда субъектілерді шоғырландыра алып қолдау, күтілетін дағдарыстың алдын алу және оған қарсы шараларды жүзеге асыруда орта мерзімді жоспарлау маңызды құрал болып табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы халыққа жолдауындағы: «Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз», - деген пікірі Қазақстанның тұрақты дамуының қажеттілігін көрсетеді. Тұрақты дамудың негізі, әрине жүйелі жоспарлау процесі екендігі айқын.
Орта мерзімді жоспарды қазіргі таңда жетілдірудің қажеттілігі туып отыр, өйткені бұл процесс қазір екі кезеңде жүзеге асырылуда, ал бұл процестер қосымша моральды және материалды шығындарды талап етеді. Елбасымыздың 50 дамыған мемлекеттердің қатарына ену жайлы жолдауында көрсетілгендей біз ғылыми-техникалық, инновациялық прогресске қол жеткізуіміз қажет. Осыған орай орта мерзімді жоспарлау процесін жетілдірудің бір құралы ретінде «Ақпараттық-талдамалық жүйені» қолға алу қажет және де ол мүмкіндігінше ана тілімізде болғаны дұрыс деп есептеймін.
Бұл күнге дейін қолданылып келген «индикативтік жоспарлау» ұғымын «орта мерзімді жоспарлау» ұғымымен толықтай ауыстыру қажет және де перспективалық жоспарлау мен ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымдарын алып тастау қажет. Перспективалық жоспарын ұғымын сырғымалы негізді құралатын орта мерзімді жоспарлау ұғымы, ал ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымын әрине стратегиялық жоспарлау ауыстырады, өйткені бұлардың қызметтері бір болып табылады.
Экономиканы жоспарлы дамытудың объективті қажеттілігі өндірушілердің бөлінуіне және қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуына байланысты пайда болады.
Ф.Энгельс «Анти-Дюринг» атты еңбегінде былай деп жазды: «Дамыған қоғамда өндірістегі анархия өндірісті қоғамдық жоспарлы реттеумен ауыстырылады, ол бүкіл қоғам қажеттілігіне және оның мүшелерінің қажеттілігіне сай жүргізіледі».
Орта мерзімді жоспарлаудың объективті қажеттілігінің алғышарттары мыналар болып саналады:
Біріншіден, қазіргі кезде экономиканың дамуына ғылыми-техникалық прогрестің әсері күшейе түсті, барлық елдерде озық және күрделенген технологияға көшу, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың тиімді формаларына өту жоспарлауды, болжау жасауды және олардың нәтижесін алдын ала көре білуді талап етеді.
Екіншіден, орта мерзімді жоспарлау басқарудың қажетті функциясы ретінде қолданылады. Ол мемлекетке экономиканың циклдық дамуын алдын ала білу, тепе-теңдік сақтау және пайда болған ауытқушылықты түзету, экономикалық және әлеуметтік нәтижелерді өзара байланыстыру, сондай-ақ халықтьщ жағдайы төмен бөлігінің мүддесін қорғау үшін қажет.
Үшіншіден, нарықтық экономика жағдайыңда кез қелген фирма (кәсіпкер) меншіктің түріне және шаруашылықты жүргізу формасына, құрылу уақыты мен өндірісінің көлеміне қарамастан, негізгі мақсатқа жету үшін кәсіпкерлік әрекетінің өзіңдік даму стратегиясы мен тактикасын айқындап алуы керек. Оларға бағыт және нұсқау беру тек қана мемлекет тарапынан жасалған болжам - жоспарларда ғана көрсетіледі.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізуде халық шаруашылығының сан түрлі салаларындағы өзгерістер, дамулар экономиканың тұрақты дамуына ықпал етерліктей көрініс табуы, қажетті бағыттарда жоспарлау арқылы реттеуді жүзеге асыруға, ынталандыруда субъектілерді шоғырландыра алып қолдау, күтілетін дағдарыстың алдын алу және оған қарсы шараларды жүзеге асыруда орта мерзімді жоспарлау маңызды құрал болып табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы халыққа жолдауындағы: «Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз», - деген пікірі Қазақстанның тұрақты дамуының қажеттілігін көрсетеді. Тұрақты дамудың негізі, әрине жүйелі жоспарлау процесі екендігі айқын.
Орта мерзімді жоспарды қазіргі таңда жетілдірудің қажеттілігі туып отыр, өйткені бұл процесс қазір екі кезеңде жүзеге асырылуда, ал бұл процестер қосымша моральды және материалды шығындарды талап етеді. Елбасымыздың 50 дамыған мемлекеттердің қатарына ену жайлы жолдауында көрсетілгендей біз ғылыми-техникалық, инновациялық прогресске қол жеткізуіміз қажет. Осыған орай орта мерзімді жоспарлау процесін жетілдірудің бір құралы ретінде «Ақпараттық-талдамалық жүйені» қолға алу қажет және де ол мүмкіндігінше ана тілімізде болғаны дұрыс деп есептеймін.
Бұл күнге дейін қолданылып келген «индикативтік жоспарлау» ұғымын «орта мерзімді жоспарлау» ұғымымен толықтай ауыстыру қажет және де перспективалық жоспарлау мен ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымдарын алып тастау қажет. Перспективалық жоспарын ұғымын сырғымалы негізді құралатын орта мерзімді жоспарлау ұғымы, ал ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымын әрине стратегиялық жоспарлау ауыстырады, өйткені бұлардың қызметтері бір болып табылады.
1.А.Д.Некипелов «Популярная экономическая энциклопедия» Научное издательство «Большая Российская энцтклопедия» Москва 2003
2.Ж.Сүндетұлы, Ж.Көмекбаева «Әлеуметік-экономикалық дамуды болжау және жоспарлау» Алматы, «Ғылым» Ғылыми баспа орталығы 2002
3.Мамыров, Ж. Ихданов «Государственноерегулирование экономики в условиях Казахстана» Учебное пособие Алматы, «Экономика» 1998
4.Матвеева, Татьяна Юрьевна. Введение в макроэкономику [Текст]: учеб. пособие.- 2-е изд., испр.- М.: ГУ ВШЭ, 2004.- 512 с.
5.Айтказы, Д. Денежно-финансовые проблемы макроэкономической стабилизации//Транзитная экономика.- 2005.- N 1.- С. 62-75
6.Сагинова, О. В.Стратегическое планирование в ВУЗе [Текст]: [Приоритеты развития]// Высшее образование сегодня.- 2005.- № 10,- С. 6-12
7.Титов, Д. Иногда планирование возвращается / Д. Титов// Экономика и жизнь.- 2005.- Авг. - С. 5
8.Камаев, Владимир Дорофеевич. Основы экономики [Текст]: учеб. пособие.- М.: ВЛАДОС : ИМПЭ им. А. С. Грибоедова, 2004.-160 с: ил., табл.
9.Задоя, Анатолий Александрович, Петруня, Юрий Евгеньевич. Макроэкономика [Текст]: учебник.- Киев: Знания, 2004.- 376 с: ил.-(Высшее образование XXI века)
10.Ивашковский, С. Н. Макроэкономика [Текст]: учебник.- 3-е изд., испр.- М.: Дело, 2004.- 472 с: ил.
11.Вечканов, Григорий Сергеевич, Вечканова, Галина Ростиславовна. Макроэкономика [Текст] / гл. ред. Е. Строганова ; зав. ред. С. Жильцов ; рец.: Л. М. Чистов, В. С. Пригарин.- 6-е изд.- СПб.: Питер, 2005.- 256 с: ил.-(3автра экзамен)
12.Акыш, С, Курманов, О. Формирование Единого Экономического Пространства: проблемы и перспективы//Саясат-Роіісу.- 2005.- № 3.- С. 8-12
13.Ашенова, А. Бюджетирование, его преимущества: Планирование деятельности предприятия// ББ - Управленческий учет.- 2005.- № 8.- С. 21-48
14.Базылев, Николай Иванович и др. Макроэкономика [Текст]: учебное пособие / Базылев, Николай Иванович, Гурко, Сергей Петрович, Базылева, Марина Николаевна.- М.: ИНФРА-М, 2004.-190 с.-(Высшее образование)
15.Байзаков, А., Бопиева, Ж. Методика построения макроэкономических прогнозов на основе балансовых моделей// Транзитная экономика.- 2005.- N 2,- С. 12-23
16.Капенова, А. Методологические принципы оценки и согласования
социально-экономических решении// Транзитная экономика.- 2005.- N 2.- С. 106-111
17.Басовский, Л. Е., Басовская, Е. Н. Экономика [Текст]: учебное пособие.- М.: РИОР, 2005.- 88 с.-(Только лучшие книги)
18. 26.Ситцов, М и др. Макроэкономическая политика Казахстана на современном этапе: [Исследовательская работа] / Ситцов, М, Букенов, О, Янковская, Н// Основы экономики преподавание в школе, колледже и ВУЗ-е.- 2005.- № 3.- С. 31-33
19Грибанова, Светлана. Деньги уже не радуют [Текст]: [Макроэкономические показатели]// Новое поколение.- 2006.- 10 марта.- С. 7
20.Саткалиев, Алмасадам Манданович. Планирование инвестиционных проектов в нефтепроводном транспорте РК [Текст]: Автореф. дисс. на соиск. учен. степ. канд. экон. наук.: по спец. 08.00.05 - экономика и управление народным хозяйством.- Алматы, 2002.- 31 с.
21.Блинова, К., Исахова, П. Региональное бюджетное выравнивание: проблемы и пути совершенствования// Финансы и кредиты.- 2005.- N1.-0. 14-18
22.Макроэкономический обзор [Текст]// Квартальные прогнозы.- 2005.- № 2(10).- С.6-11
23.Нурмуханбетов, Е. Стабильные макроэкономические показатели Республики Казахстан как основа развития облигационного рынка// Рынок ценных бумаг Казахстана.- 2005.- N 5.- С. 3-82-е, перераб. и доп.- М.: Дашков и "К", 2004.- 634, [2] с: ил., табл.
24.Ефимова, Марина Романовна и др. Общая теория статистики [Текст]: учебник/ Ефимова, Марина Романовна, Петрова, Екатерина Валериановна, Румянцев, Владимир Николаевич; общ. ред. М. Р. Ефимовой.- изд. 2-е, испр. и доп.- М.: ИНФРА-М, 2004.- 416 с: рис.-(Высш. образование)
25.Назарбаев, Н. Новое время - новая экономика// Мысль.- 2005.- N 1.- С. 2-20
26.Сабден, О. С. и др. Рыночная экономика [Текст]: учеб. пособие / Сабден, О. С, Акбердин, Р. 3., Васильева, Е. С; рец.: Нурумбетов Т. Я., Калиев Г. А.- Алматы: Гылым, 2002.- 752 с: табл.
27. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 2005 жыл
28. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 2006 жыл.
2.Ж.Сүндетұлы, Ж.Көмекбаева «Әлеуметік-экономикалық дамуды болжау және жоспарлау» Алматы, «Ғылым» Ғылыми баспа орталығы 2002
3.Мамыров, Ж. Ихданов «Государственноерегулирование экономики в условиях Казахстана» Учебное пособие Алматы, «Экономика» 1998
4.Матвеева, Татьяна Юрьевна. Введение в макроэкономику [Текст]: учеб. пособие.- 2-е изд., испр.- М.: ГУ ВШЭ, 2004.- 512 с.
5.Айтказы, Д. Денежно-финансовые проблемы макроэкономической стабилизации//Транзитная экономика.- 2005.- N 1.- С. 62-75
6.Сагинова, О. В.Стратегическое планирование в ВУЗе [Текст]: [Приоритеты развития]// Высшее образование сегодня.- 2005.- № 10,- С. 6-12
7.Титов, Д. Иногда планирование возвращается / Д. Титов// Экономика и жизнь.- 2005.- Авг. - С. 5
8.Камаев, Владимир Дорофеевич. Основы экономики [Текст]: учеб. пособие.- М.: ВЛАДОС : ИМПЭ им. А. С. Грибоедова, 2004.-160 с: ил., табл.
9.Задоя, Анатолий Александрович, Петруня, Юрий Евгеньевич. Макроэкономика [Текст]: учебник.- Киев: Знания, 2004.- 376 с: ил.-(Высшее образование XXI века)
10.Ивашковский, С. Н. Макроэкономика [Текст]: учебник.- 3-е изд., испр.- М.: Дело, 2004.- 472 с: ил.
11.Вечканов, Григорий Сергеевич, Вечканова, Галина Ростиславовна. Макроэкономика [Текст] / гл. ред. Е. Строганова ; зав. ред. С. Жильцов ; рец.: Л. М. Чистов, В. С. Пригарин.- 6-е изд.- СПб.: Питер, 2005.- 256 с: ил.-(3автра экзамен)
12.Акыш, С, Курманов, О. Формирование Единого Экономического Пространства: проблемы и перспективы//Саясат-Роіісу.- 2005.- № 3.- С. 8-12
13.Ашенова, А. Бюджетирование, его преимущества: Планирование деятельности предприятия// ББ - Управленческий учет.- 2005.- № 8.- С. 21-48
14.Базылев, Николай Иванович и др. Макроэкономика [Текст]: учебное пособие / Базылев, Николай Иванович, Гурко, Сергей Петрович, Базылева, Марина Николаевна.- М.: ИНФРА-М, 2004.-190 с.-(Высшее образование)
15.Байзаков, А., Бопиева, Ж. Методика построения макроэкономических прогнозов на основе балансовых моделей// Транзитная экономика.- 2005.- N 2,- С. 12-23
16.Капенова, А. Методологические принципы оценки и согласования
социально-экономических решении// Транзитная экономика.- 2005.- N 2.- С. 106-111
17.Басовский, Л. Е., Басовская, Е. Н. Экономика [Текст]: учебное пособие.- М.: РИОР, 2005.- 88 с.-(Только лучшие книги)
18. 26.Ситцов, М и др. Макроэкономическая политика Казахстана на современном этапе: [Исследовательская работа] / Ситцов, М, Букенов, О, Янковская, Н// Основы экономики преподавание в школе, колледже и ВУЗ-е.- 2005.- № 3.- С. 31-33
19Грибанова, Светлана. Деньги уже не радуют [Текст]: [Макроэкономические показатели]// Новое поколение.- 2006.- 10 марта.- С. 7
20.Саткалиев, Алмасадам Манданович. Планирование инвестиционных проектов в нефтепроводном транспорте РК [Текст]: Автореф. дисс. на соиск. учен. степ. канд. экон. наук.: по спец. 08.00.05 - экономика и управление народным хозяйством.- Алматы, 2002.- 31 с.
21.Блинова, К., Исахова, П. Региональное бюджетное выравнивание: проблемы и пути совершенствования// Финансы и кредиты.- 2005.- N1.-0. 14-18
22.Макроэкономический обзор [Текст]// Квартальные прогнозы.- 2005.- № 2(10).- С.6-11
23.Нурмуханбетов, Е. Стабильные макроэкономические показатели Республики Казахстан как основа развития облигационного рынка// Рынок ценных бумаг Казахстана.- 2005.- N 5.- С. 3-82-е, перераб. и доп.- М.: Дашков и "К", 2004.- 634, [2] с: ил., табл.
24.Ефимова, Марина Романовна и др. Общая теория статистики [Текст]: учебник/ Ефимова, Марина Романовна, Петрова, Екатерина Валериановна, Румянцев, Владимир Николаевич; общ. ред. М. Р. Ефимовой.- изд. 2-е, испр. и доп.- М.: ИНФРА-М, 2004.- 416 с: рис.-(Высш. образование)
25.Назарбаев, Н. Новое время - новая экономика// Мысль.- 2005.- N 1.- С. 2-20
26.Сабден, О. С. и др. Рыночная экономика [Текст]: учеб. пособие / Сабден, О. С, Акбердин, Р. 3., Васильева, Е. С; рец.: Нурумбетов Т. Я., Калиев Г. А.- Алматы: Гылым, 2002.- 752 с: табл.
27. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 2005 жыл
28. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы, 2006 жыл.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті
Экономика факультеті
Экономика кафедрасы
Экономика мамандығы
Күндізгі бөлім
4 курс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстан Республикасы деңгейіндегі орта мерзімді жоспарлау
мәселелері
Дипломдық жұмыс Экономика Дипломдық жүмысты орындаған
кафедра меңгерушісімен қаралып, Жұмаділлаев А.
қорғауға жіберілді ' ' 2006 ж. э.ғ.д., профессор
М.Расулов
2006ж.
Ғылыми жетекші:
Э.ғ.к., доцент С.Ыдырыс
ТҮРКІСТАН 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. Жоспарлаудың мәні және теориялық негіздері ... ... ... ... .5
1.1 Жоспарлау – шаруашылықты жүргізу механизмінің басты құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жоспарлау жүйесі, принциптері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы орта мерзімді жоспарлау
мәселелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1. Қазақстандағы орта мерзімді жоспарлау туралы ... ... ... ... ... ... ...25
2. Орта мерзімді жоспарлауды ұйымдастыру субъектісі ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспардың негізгі
бағыттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасы деңгейіндегі орта мерзімді
жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
1. Ақпараттық-талдамалық жүйе (АТЖ) – орта мерзімді жоспарлауды
жетілдіру тәсілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..82
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Еліміз бүгінгі таңда әлеуметтік-
экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам
басқалы тұр. Қазақстан тәуелсіздік алған он бес жылдың ішінде әлеуметтік,
экономикалық, саяси және т.б. жетістіктерге қол жеткізіп отыр.Осы
жетістіктердің негізі ретінде жоспарлау, оның ішінде орта мерзімді
жоспарлау процесін бөліп көрсетуге болады.
Экономиканы жоспарлы дамытудың объективті қажеттілігі өндірушілердің
бөлінуіне және қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуына байланысты пайда болады.
Ф.Энгельс Анти-Дюринг атты еңбегінде былай деп жазды: Дамыған
қоғамда өндірістегі анархия өндірісті қоғамдық жоспарлы реттеумен
ауыстырылады, ол бүкіл қоғам қажеттілігіне және оның мүшелерінің
қажеттілігіне сай жүргізіледі.
Орта мерзімді жоспарлаудың объективті қажеттілігінің алғышарттары
мыналар болып саналады:
Біріншіден, қазіргі кезде экономиканың дамуына ғылыми-техникалық
прогрестің әсері күшейе түсті, барлық елдерде озық және күрделенген
технологияға көшу, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың тиімді формаларына
өту жоспарлауды, болжау жасауды және олардың нәтижесін алдын ала көре
білуді талап етеді.
Екіншіден, орта мерзімді жоспарлау басқарудың қажетті функциясы ретінде
қолданылады. Ол мемлекетке экономиканың циклдық дамуын алдын ала білу, тепе-
теңдік сақтау және пайда болған ауытқушылықты түзету, экономикалық және
әлеуметтік нәтижелерді өзара байланыстыру, сондай-ақ халықтьщ жағдайы төмен
бөлігінің мүддесін қорғау үшін қажет.
Үшіншіден, нарықтық экономика жағдайыңда кез қелген фирма (кәсіпкер)
меншіктің түріне және шаруашылықты жүргізу формасына, құрылу уақыты мен
өндірісінің көлеміне қарамастан, негізгі мақсатқа жету үшін кәсіпкерлік
әрекетінің өзіңдік даму стратегиясы мен тактикасын айқындап алуы керек.
Оларға бағыт және нұсқау беру тек қана мемлекет тарапынан жасалған болжам -
жоспарларда ғана көрсетіледі.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізуде халық
шаруашылығының сан түрлі салаларындағы өзгерістер, дамулар экономиканың
тұрақты дамуына ықпал етерліктей көрініс табуы, қажетті бағыттарда
жоспарлау арқылы реттеуді жүзеге асыруға, ынталандыруда субъектілерді
шоғырландыра алып қолдау, күтілетін дағдарыстың алдын алу және оған қарсы
шараларды жүзеге асыруда орта мерзімді жоспарлау маңызды құрал болып
табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы халыққа жолдауындағы: Біз
Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел
болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген,
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз, - деген пікірі Қазақстанның тұрақты дамуының қажеттілігін
көрсетеді. Тұрақты дамудың негізі, әрине жүйелі жоспарлау процесі екендігі
айқын.
Орта мерзімді жоспарды қазіргі таңда жетілдірудің қажеттілігі туып
отыр, өйткені бұл процесс қазір екі кезеңде жүзеге асырылуда, ал бұл
процестер қосымша моральды және материалды шығындарды талап етеді.
Елбасымыздың 50 дамыған мемлекеттердің қатарына ену жайлы жолдауында
көрсетілгендей біз ғылыми-техникалық, инновациялық прогресске қол
жеткізуіміз қажет. Осыған орай орта мерзімді жоспарлау процесін
жетілдірудің бір құралы ретінде Ақпараттық-талдамалық жүйені қолға алу
қажет және де ол мүмкіндігінше ана тілімізде болғаны дұрыс деп есептеймін.
Бұл күнге дейін қолданылып келген индикативтік жоспарлау ұғымын орта
мерзімді жоспарлау ұғымымен толықтай ауыстыру қажет және де перспективалық
жоспарлау мен ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымдарын алып тастау қажет.
Перспективалық жоспарын ұғымын сырғымалы негізді құралатын орта мерзімді
жоспарлау ұғымы, ал ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымын әрине стратегиялық
жоспарлау ауыстырады, өйткені бұлардың қызметтері бір болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері - Қазақстан Республикасы
дамуының орта мерзімді жоспарлау жүйесін зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі мәселелерді шешу
қарастырылады:
- 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын талдау;
- ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарлау жүйесін
дамытудағы Ақпараттық-талдамалық жүйенің (АТЖ) мәнін қарастыру;
- 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру жолдары
қарастырылады;
- Орта мерзімді жоспарлаудың 2 кезеңге бөлінуіндегі кейбір кемшіліктер
қарастырылады;
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, 3
тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Бірінші тарауда жоспарлау жүйесі дамуының теориялық аспектілері
қарастырылады.
Екінші тарауда орта мерзімді жоспарлау жүйесінің қазіргі жағдайына
талдау жасалынады.
Үшінші тарауда АТЖ-ні енгізу мәселелері және 2007-2009 жылдарға
арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру жолдары мен бағыттары
қарастырылады.
1 ТАРАУ. Жоспарлаудың мәні және теориялық негіздері
1.1 Жоспарлау – шаруашылықты жүргізу механизмінің басты құрамдас
бөлігі
Жоспарлау – ұлттық экономиканың түрлі деңгейлеріндегі әлеуметтік-
экономикалық процестерді бақылау және басқару, микро деңгейде кәсіпорындар,
оның жекеленген салалары, сонымен бірге салалар мен аймақтар бойынша
біріккен кәсіпорындар, макро деңгейде елдің тұтас экономикасы. [1]
Жоспарлау - қоғамдық өндірістің дамуы мен оның нәтижелерін ғылыми
тұрғыдан көре білу жолы. Ол халық шаруашылығы салаларының өзара
байланысына, бір-біріне объективті тәуелділігіне, ғылыми-техникалық және
әлеуметтік тенденциялардың заңдылықтарына негізделеді. Зерттелетін
процестерге әсерінің нақты-лығына және өзгешеліктеріне қарай болжаудың үш
түрі айқыңдалады: ғылыми болжам (гепотеза), болжау, жоспар. (1-сурет)
Гипотеза (ғылыми болжам)
Болжау және жобалау
Жоспар жасау
Ұйымдастыру: шешім қабылдау және оны орындау
Бақылау және тексеру
Талдау және бағалау
1-сурет. Әрбір субъектінің (адам, ұжым, кәсіпорын, мемлекет) мақсатқа
жету жолындағы іс-әрекеттері [2]
Кез келген алдын ала болжаудың алғашқы формасы - ғылыми болжам
(гипотеза, грек сөзі - негіздеме, жорамал). Бұл - бірден байқауға келмейтін
фактілер туралы ғылыми дәлелденген бохлжамдар немесе анықталған құбылыстар
жиынтығын белгілі тәртіп бойынша түсіңдіру. Гипотеза (болжам) алдын ала
болжауды жалпы теория дәрежесінде сипаттайды. Гипотеза теорияға негізделіп
зерттеліп отырган нысандардың байланыстары мен себеп-салдарлары жөніндегі
зандылықгарды көрсетеді. Ғылыми болжамдар дәрежесінде сапалық мінездемелер
ғана беріледі. Болжам (гапотеза) тексеріліп, тәжірибемен салыстырылып,
дұрыстығына көз жеткізілгеннен кейін, жалпы теориялар негізінде ғылыми
болжауға негіз бола алады.
Қатаң, директивтік жоспарлаудан бас тартып, нарықтық қатынастарға өту
халық шаруашылығының бүкіл механизмінің әрекеттерін үйлестірудің жаңа
нысандарын талап етеді. Мұнда мемлекеттік экономиканы басқарудағы шаралар,
жеке бизнеспен, қожалық етуші субъектілермен өзара қарым-қатынас
демократиялық принциптер негізінде иңдикативтік, ұсыным түріндегі жоспарлау
арқылы құрылады.
Болжау - алынған мәліметтер негізіңде оқиға, құбылыс, процестердің
өзгеруін (дамуын немесе жойылуын) алдын ала көре білу болып табылады.
Болжаммен (гипотеза) салыстырғанда болжауда жағдай анығырақ көрінеді,
себебі ол тек сапалық қана емес, саңдық параметрлерге де сүйенеді,
сондықтан нысанның болашағын саңдық жағынан да нақты көрсете біледі. Болжау
алдын ала көруді теория дәрежесінде және нақты қолданбалы түрде көрсетеді.
Сонымен, болжау болжамнан анықтылығымен, дәлдігімен ерекшеленеді. Сонымен
қатар болжаудың зерттелетін нысан жөніндегі жобасы ықтималдық сипатта
болады.
Ал жоспар болса, зерттеліп отырған нысанның жағдайын алдын ала нақты
көре білу, сол арқылы көздеген мақсатқа жету жолы болып табылады. Онда
қойылған мақсатқа сойкес дамудың жолдары мен тәсілдері көрсстіледі, сондай-
ақ оны шешудің басқару жолдары анық-талады. Сонымен, жоспарда алдын ала
көре білу делірек және айқы-нырақ көрініс табады. Болжау сияқты жоспар да
нақты, қолданбалы ғылыпдардың нәтижелеріне негізделеді.
Жоспарлау - жалпы экономикалық дамуды алдын ала болжау, яғни сол үшін
тікелей бағыттарды анықтау деген сөз. Олар шаруашылық субъектілері үшін
бұрынғы социализм кезіндегідей директивті (міндетті) емес индикативтік
сипатта. Онда мемлекет тарапынан шағын (азғантай) ғана міндетті тапсырмалар
көрсетіледі және олардың орыңдалуын қамтамасыз ету үшін экономикалық
механизм белгіленеді. Бұл механизмге арнайы жасалған заңдар жүйесі мен
экономикалық реттеуіш тетіктер жатады. Оның құрамына бюджет, қаржы-қаражат,
салық, кеден, несие, баға мен табыс, сыртқы экономикалық саясат,
орталықтаңдырылған мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік тапсырыс жүйесі
және т. б. кіреді. [2]
Басқару мен жоспарлау жүйесіңде алдын ала көре білу формалары (болжам,
болжау, жоспар) бір-бірімен тыіыз байланысты болады. Бұл процестің алташқы
бастамасы нысанның жағдайын жалпы ғылыми түрғыдан алдын ала көре білу
болса, соңғы кезеңі - нысанның жаңа қалыптасқан жағдайына жоспар жасауға
көшу. Бұладың арасын байланыстырушы ретінде болжаудың маңызы зор.
Жоспарлау және болжау ғылыми түрғыдан қоғамдық дамудың қарқыны мен
өзара тепе-тендігіне байланысты процестер мен экономикалық заңдардың ерекше
көріністерін зерттейді. Бұл ғылымның мақсаты - экономикалық заңдарға сүйене
отырып, халық шаруашы-лығын дамытудың жоспарына болжау жасау және оны
жүзеге асыру жолдарын көреету. Осы міндет орындалғаңда, бір жағынан,
экономикалық зандылықтардың дұрыс ескерілуі, екінші жағынан, олардың іс-
тәжірибеде колданылуы қадағаланады.
Жоспарлау процесінің ғылыми негізделуі қазіргі таңдғы кезек күттірмес
мәселелердің біріне айналып отыр. (2-сурет)
Жоспарлаудың ғылыми негізделуі
Ағымдық жағдайды Ғылыми болжам Бағыттардың негізделуі
талдау
Жоспарлау тұжырымының
негізделуі
Жоспарлау принциптері Жоспарлау тәсілдері
Әлеуметтік-экономикалық Мәселелер бойынша
даму жоспарының жобасын бағдарламалардың жобасын
жасау жасау
Жариялау және талқылау
Жоспардың жоғарғы Бағдарламаның Президентпен
биліктегілермен бекітілуі
мақұлдануы
Жоспар мен оның Көрсеткіштердің
көрсеткіштерін жариялау орындаушылар мен шаруашылық
субъектілерге жеткізілуі
Жоспар мен бағдарламалардың
орындалуын ұйымдастыру
Механизмдерді қолдану
Қаржы-бюджет-тік бақылау
Жоспарлау Жоспарлар мен жобалар Орындалған жоспарларды
алдындағы жұмыс жасау, баламалар іздеу бақылау және
мониторинг
Мақсат пен міндетті анықтау
Мемлекеттік Шаруашылық
индикативтік (фирмаішілік) жоспарлау
жоспарлау
Ғылыми Ұйымдастырушы шаруашылық
болжамдар құрылымдарының жоспары
Мақсатты Келешек, ұзақ мерзімді
бағдарламалар (стратегиялық) жоспарлар
Индикативтік Орта мерзімді
жоспарлар (тактикалық) жоспарлар
Қауырт (ағымдық, қысқа
мерзімді) жоспарлар
Ұзақ Орта мерзімді, Ағымдық,
мерзімді, тактикалық оперативтік
стратегиялық жоспарлар жоспарлар
жоспарлар
4-сурет. Жоспарлау жүйесінің сызбасы [2]
Олардың даму жолдары, модификациялау мен қайта құру ерекеттері ұзақ
мерзімге есептеледі. Ол жаңа шешімдер мен мүмкіндіктер
іздестірутеитермелейді:
тактикалық жоспарлау, бұл нарықтың өзгеру жағдайын ескере отырып, орта
мерзімді стратегиялық мақсаттардың шешілуін көздейді;
қауырт (оперативті) жоспарлау, мұнда қолда бар мүмкіндіктер өте қысқа
мерзімде (жыл, маусым, ай, он күн) жүзеге асырылады.
2. Жоспарлар қамту көлеміне қарай темендегідей болып бөлінеді:
қойылған мөселеге қатыстылардың бөрін қамтитып жоспарлау (кешен немесе
халық шаруашылығы бойынша);
тек белгілі мөселсні не мөлшерді, жеке территорияны қамтитып бөлшектік
жоспарлау;
кәсіпорын (фирма) дәрежесіндегі жоспарлау.
3. Жоспарлау орындалу мерзіміне байланысты:
қысқа мерзімді (оперативті) жоспарлау (жыл, жарты жыл, тоқсан, маусым, ай,
аггга);
орта мерзімді (тактикалық) жоспарлау (2 жылдан 5 жылға дейін);
зақ мерзіадоі (стратегиялық) жсюпарлау (5 жылдан аса);
4. Жоспарлау сипатына қарай:
-жан-жақты;
нұсқалы;
шектелген;
егжей-тегжейлі;
5. Қызмет салаларына қарай:
өндірісті жоспарлау;
кадрларды (персоналды) жоспарлау;
қаржыпы жоспарлау;
ғылыми жаңалықтарды жоспарлау;
дайындау мен өткізуді жоспарлау, т. б.;
6. Мәліметтер мен жағдайлардың өзгеруін есепке алуға байланысты:
қатаң (жоспарды орындау барысында көрсеткшггерді өзгертпеу);
икемді (жағдайлардың өзгеруін есепке ала отырып, кезеңдік өзгерістер
енгізу);
7. Уақыт кезеңіне қарай:
- көрсетілген, ағымдағы жоспарлау (бір жыл өткеннен кейін
ұзартылады);
- жылжымалы жоспарлау;
- кезектен тыс жоспарлау;
8. Тәсіліне қарай:
- "төменнен жоғары" жоспарлау (прогресті әдіс);
- "жоғарыдан төмен" жоспарлау (ретроградты әдіс);
- айналма әдісі (қарама-қарсы жоспарлау) болып бөлінеді.
Болжау жүйесі сонымен бірге жобалаудың негізгі формалары мен әдістерін де
қамтиды. Болжау типологиясының негізгі белгілері мыналар: болжау көлемі,
бекітілген мерзімі, нысанның сипаты, жобалаудың қызметі.
Болжау көлеміне қарай былайша айқындалады: макроэкономикалық (халық
шаруашылығы) және құрылымдық (салалық және ай-мақтық) жобалар, халық
шаруашылығы кешендерінің (отын-энергетикалық, агроонеркәсіптік,
инвестициялық, өндіріс инфрақұрылымы, халыққа қызмет көрсету, т. б.) дамуын
болжау, салалық және аймақтық болжау, халық шаруашылығының негізін қалаушы
кәсіпорындар мен ендірістік бірлестіктердің жұмысын болжау, соны-мен қатар
жекелеген ендірістер мен қызметтерді болжау. [5]
Мерзіміне қарай жобалау: қауырт, қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Қауырт жобалау - бір айға дейінгі, қысқа мерзімді
- бір айдан бір жылға дейінгі, орта мерзімді - екі жылдан бес жылға
дейінгі, ұзақ мерзімді - бес жылдан 15-20 жылға дейінгі уақытты қамтиды.
Аталған болжаулар бір-бірінен өздері зерттейтін процестердің мазмұны
мен сипатына қарай да ерекшеленеді. Қауырт жобалау зерттейтін нысанда
күрделі сандық және сапалық өзгерістердің болмауына негізделеді. Оларда
күтілетін жағдайларға тен нақтылы сандық бағалар басым болады. Қысқа
мерзімді болжауларда күтілетін жағдайлардың тек сандық өзгерістері
ескеріледі. Орта және ұзақ мерзімді болжауларда зерттелетін нысанның саңдық
та, сапалық та өзгерістері есепке алынады. Орта мерзімді жобалауларда
жағдайлар - сандық-сапалық, ұзақ мерзімде сапалық-сандық түрде бағаланады.
Зерттелетін нысанның сипатына сай болжауды бөлу үдемелі процестің түрлі
аспектісіне байланысты. Осы белгілеріне қарай халық шаруашылығын болжаудың
мынадай түрлері айқындалады: өндірістік қарым-қатынастардың дамуы,
әлеуметтік-экономикалық алғышарттар және ғылыми-техникалық прогрестің
салдарлары, халық шаруашылығының дамуы, оның қарқыны, факторлары мен
құрылымдық өзгерістері, еңбек ресурстарыпың өзгерістері, табиғи ресурстарды
тиімді пайдалану, негізгі қорлар мен күрделі салымдардың айналымы,
тұрғындардың өмір сүру деңгейі, қаржыландыру, табыс пен бағалардың
өзгерісі, сыртқы экономикалық байланыс динамикасы және т. б. Аталған
бағыттардың әрқайсысының мәні бар және өз негіздерінде дами алады. Сонымен
бірге олардың арасында методологиялық байланыс және бірлік орныққан, ол
халық шаруашылығын болжаудың ғылыми сапасын қамтамасыз етеді.
Экономикалық және әлеуметтік болжамдар жүйесі өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастардың біртұтас жобасын қалыптастырады. Оның құрамына
табиғи, өндірістік және еңбек ресурстары, олардың құрамы мен тиімді
пайдалану жолдары, демографиялық процестің жай-күйі және халықтың тұрмыс
дәрежесін көтеру бағыттары, өндірістегі құрылымдық өзгерістер мен
экономиканың даму қарқыны, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін
игеру, халық ша-руашылығын басқару, экономикалық механизм әдістерін
жетілдіру, әлемдік экономика мен сыртқы экономикалық байланыстар және
мемлекет деңгейінде шешілетін тағы басқа мәселелер кіреді.
Өз кезегінде экономикалық және әлеуметтік болжамдар жобалау мен
жоспарлаудың, т. б қоғамдық процестердің ажырамас бір бөлігі болып
табылады.
Атқаратын қызметіне қарай болжамдар екіге бөлінеді: Ізденістік және
нормативтік.
Біріншісі - ізденістік болжам, ол оқиғаның себеп-салдарын анықтап, оның
байланысын, өзгерісін айқындау негізінде болашақтағы құбылыстардың
өзгерісін білдіреді. Басқаша айтқанда, оқиғаның байланыстары мен
өзгерістері қазіргі кезден келешекке көз жіберіле отырып зерттеледі.
Екіншісі - нормативтік (мақсатты). Мұның біріншіден айырмашылығы - ең
алдымен мақсат (ориентир) белгіленіп алынады. Процестер келешекген бүгінгі
күнге үңілу бағытында зерттеліп, болашақта қаңдай өзгерістер болады және
көздеген нәтижеге жету үшін не істеу керек деген сауалдар негізге алынады.
[6]
Ізденістік болжам зерттелетін нысанның даму тенденциясының келешегін
шартты түрде қарастыруға негізделген, ол аталған тенденцияларды өзгертуге
қабілетті шарттардан бас тартады. Оның мақсаты - зерттеліп отырған нысанның
қазіргі тенденцияларға сәйкес қалай дамитыңдығын анықтау.
Нормативтік болжамның ізденістік болжамнан айырмашылығы - ол алдьн ала
анықгалған мақсаттар негізінде жасалады. Оның міндеті - нысанның келешекте
жететін нәтижесінің жолдары мен мерзімін болжап, мақсатын айқыңдау. Аталған
болжамның түрлері практикада белгілі бағыт ретіңде бір уақытта, бірге
қолданылады.
Болжамдардың жүзеге асуына жоба бойынша шешім қабылдау әрекеті әсер
етеді. Шешім әрқашанда жобалау мәліметтерінің негізінде қабылданады. Өз
кезегінде шешім қабылдау болжамды жүзеге асырудың нәтижесіне ықпал етеді.
Мемлекеттің экономикалық қызметін жүзеге асыру үшін болжамның қандай
жүйесі қажет?
Негізінде болжам түрлі дәрежеде, кез келген аймақ, түрлі өндіріс, сала,
проблемалар, т. б. бойынша жасалуы мүмкін және қажет. Олар бір-біріне
байланыссыз болуы мүмкін. Ең нәтижелісі - жеке болжамдардан "пирамида" құру
арқылы экономиканы дамытудың жалпы болжамын жасау. Өзара әсер ететін, бір-
біріне байланысты жобалардың мынадай "пирамидаларын" жасауға болады:
1. Проблемалық. Ол - басқарушы органдар шешімін жүзеге асырудың
нәтижесіне немесе мемлекетте жүзеге асырылуға тиісті не болуы мүмкін
белгілі оқиғалардан туындайтын жалпы мемлекеттік проблемаларға байланысты
жоба.
2. Функционалдық. Бұл - саяси-әлеуметтік, өндірістің жеке салаларының
дамуы ғылыми-техникалық, сыртқы экономикалық, экологиялық болжамдардың
жиынтығы арқылы бүкіл мемлекет экономикасының дамуына қажет болжамдар.
3. Ұйымдастырушылық. Аймақтық, басқарушы және өндірістік құрылымдар
дамуының болжамдарынан тұратын бұл жоба мемлекет экономикасы дамуының
жобасымен ұласады.
Н. Д. Кондратьевтің пікірінше, болашақты болжай білу, әсіресе оқиғаның
нақты датасы мен сандық мәнін дәлме-дәл көрсету мүмкіндігі өте шектеулі.
Біздің елімізде жоспарлау саласында бұған бұрын да мән берілмеген, қазір де
ескерілмейді. Ол 1929 жылы бұл жөнінде былай деп жазды: "Бізде жоспар
жасағанда алдын ала көре білу тым күрделі мақсатқа бағытталады, оны қазіргі
білім деңгейімен орындау мүмкін емес, ол қолдан келмейді де. Көбінесе есеп
ұзақ мерзімге жасалады, біздің таңдауымыз тиісті байқаудан өте алмайды.
Түрлі құбылыстардың өзіне тән ерекшеліктері, олардың өзгеріп отыруы, осыған
байланысты алдын ала көре білуіміздің де өзгеріске ұшырауы жеткілікті
дәрежеде есептелмейді. Сонымен бірге, осыған қарамастан, болжам мен
келешекке жоспар жасағанда біз ең қиын жолды қалап, белгілі бір мерзімге
лайықты сандық - нақгы перспективті жоспар түрін тандаймыз. [2]
Қорыта келгенде жоспарды дұрыс құру үшін болжамның көрсетілген үш түрін
де пайдалану қажет. Жалпы дәрежеде даму тенденциясының мүмкіндігі есепке
алынған кезде болжамның үшінші типі қолданылады. Бағаның өзгеру (жоғарылауы
не төмендеуі) мүмкіндігін, еңбек өнімділігінің өсуі мен халық
шаруашылығының тиімділігін анықтағанда болжамның екінші түрі қолданылады.
Ең соңында, жиірек кездесетін болжамның бірінші типін жүзеге асыру белгілі
мерзімде өндіріс көлемінің өсуін, тұрғындардың салымын, бағаның өсуі не
төмеңдеуін нақты саңдық формада көрсетуге мүмкіңдік береді.
1.3 Жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері
Сізде бір алма, менде де бір алма бола тұра біз алмаларымызбен
ауыссақ, екеумізде де бір алмадан қалады, ал егер сізде бір идея, менде бір
идея бола тұра біз идея алмассақ екеумізде де екі идеядан болады
философиялық тұжырымдамасы арқылы тәжірибе алмасудың маңыздылығын көрсетуге
болады. Қазақстан Республикасы жоспарлау процесі де бірқатар елдердің
тәжірибесіне сүйенеді. Нарықтық қатынастар дамыған шетелдерде әлеуметтік-
экономикалық процестер (үрдістер) барысында әкімшілік басқару тұрғысындағы
директивтік (міндетті) жоспарлар қолданылмайды. Оларда мемлекеттік
экономикалық реттеу негізінен демократиялық тәсілмен әр түрлі индикативтік
(ұсынымдық), стратегиялық жоспарлар құру арқылы жүзеге асырылады. Осындай
болжамдар мен жоспарларда мемлекет пен жеке меншік кәсіпкерлер арасындағы
экономикалық қатынастар озара байланысып, өз мүдделерін жүзеге асыруға
бейімделеді. Оның бірден-бір себебі: нарықтық экономика жағдай-ында жеке
меншік негіздегі кәсіпорындар көптеген қоғамдық мәселелерді шеше алмайды.
Сондықтан инфрақұрылымды дамыту, өнеркәсіп салаларын жаңарту және қайта
құру, халық шаруашылы-ғын қажеггі арзан шикізат және электр энергиясымен
қамтамасыз ету, ұлттык. деңгейде ғылыми-техникалық, экеперименттік және кон-
струкциялық-тәжірибелік зерттеу жұмыстарын жүргізу, тагы басқа да
проблемаларды шешуді мемлекет өз мойнына алуы керек. Бұл бағыт әсіресе
өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы "ұлы тоқыраудан (1929—1933 жылдардағы
экономикалық дағдарыс) кейін, экономиканы қалпына келтіру және нарықтық
қатынастарды дамыту үшін қажет болды. Капиталистік елдер дағдарыстан
шығудың бірден-бір жолы ретінде, экономикалық реттеуші құрал негізінде
ұлттык жоспарлар мен бағдарламалар, салықтық және банктік, тағы басқа
қосымша тұтқаларды қолдануға мәжбүр болды. Оның негізгі бір себебі:
нарыктық экономикада әрбір кәсіпорын, фирма, кәсіпкер өз пайда-сын көздеп
жұмыс істсйді, ал жалпы халық шаруашылығының дамуы, өндіріс және әлеуметтік
инфрақұрылымдар, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік жұмыстар, халықтың
әлеуметтік жағдайлары мемлекет түрғысынан қамқорлықка алуды қажет етеді.
Осыған байланысты елдің жағдайы мен болашағын ойлаған мемлекет әлеуметтік-
экономикалық дамуды қадағалап отырады және оның басым бағыттарын анықтайды.
[7]
Жоспарлаудың солтүстік американдық жүйесі. Оған АҚШ, Канада және
олармен бірге Мекеика бірігеді. Бұл елдер осы арқылы Еуропа экономикалық
қоғамдастыгына және жаңадан құрылған еуропалық жалпы рьгаокқа топтасқан
елдерге қарсы тұра алатын күшке айналады. Бұл қоғамда жоспарлау тәсілі
өнімді үдемелі өндіру процесінің тиімділігіне өз әсерін тигізеді.
АҚШ пен Канадаға тән сипат мынау: олар дүниежүзілік нарық көлемінде
азық-түліктіркәне шикізатты мол өндіреді, бірақ оларға неғұрлым аз шығын
жұмсайды (бұл Австралия мен Зеландияға да тән), яғни арзан өнім шығарады.
Сол себепті мемлекет тарапынан бөлінетін көмек (субвенция) азаяды, қазіргі
кезде оның мөлшері өнімнің бір өлшеміне шакқанда, Еуропалық одақ (ЕО)
мүшелері шығындарының жартысына ғана тең. Осыған байланысты АКШ, Канада,
Австралия елдеріңде экономиканың дамуына үкіметтің әсері азайған, яғни
мемлекеттік реттеу дәрежесі төмен, олар көбінесе дүниежүзілік рынокты
жаулап алуға бейімделген. Мұнда негізгі айқындайтын бағыттар мыналар: баға
саясаты (ауыл шаруашылығы өнімдерін жоғары бағага сатып алуды қоддау);
сыртқы сауданы реттеу (дүниежүзілік ірі тауар өндірушілер мен шетелге шы-
ғарушыларды қорғау); қатаң мақсатқа бағытталған көмектер (субеидиялар);
кәсіпкерлік саланың тұрақты түрде бәсекеге төтеп бере алушылығы;
табыстардағы үлкен дифференциация (айырмашылықтар). Осыларды жүзеге асыру
үшін мемлекет, бір жағынан, елдің экономикасын басқаруды мақсатты
бағдарлама әдісімен жүргізіп, жүйелі болжамдар жасайды, екінші жағынан, әр
түрлі келісім шарттар арқылы ірі-ірі шаруашылық кәсіпкерлік компаниялармен
нарықтық қатынастар орнатады. Осындай экономикалық үлгі (модель) нарықтық
өзгерістерді дер мезгілінде байқауға, оларды реттеуші орғандардың
құрылымдары мен функцияларын алмастырып отыруға, макро және микро
деңгейдегі тікелей және жанама реттеушілерді толық пайдалануға, мемлекет
қызметі мен жеке бизнестің әр түрлі біріккен түрлерін қолдануга мүмкіндік
береді. [2]
Өзекті мәселелердің бірі - жоспарлау процесінде жоғарыдан төмен
немесе төменнен жоғары деп аталатын тәсілдерді дұрыс қолдану. Төменнен
жоғары тәсілі бойынша жоспарлау ұсақталған деңгейден бөліктердің
макроэкономикалық тұтастығына дейін жүреді. Ол үшін ең әуелі жергілікті
және аймақтық өткізу бөлімдері әрбір жеке тұтыну аудандары бойынша сұраныс
болжамдарын жасайды. Солардың жиынтығы арқылы қажет ресурстардың мөлшері
анықталып, жалпы болжам жасалады.
Ал жоғарыдан төмен тәсілі бойынша, әуелі ірі жиынтық болжамы (жалпы
сату көлемі) есептеледі, ол өндіріс салаларына, сату аудандарына, жеке
тауарларға бөлінеді, содан кейін өндіріс негіздеріне сәйкес қажетті
ресурстар анықталады. [8]
АҚШ пен Канададағы жоспар мен бағдарламалардың тармақталған жүйесі
оларды жүзеге асыруда басқаруды ұйымдастыруға ерекше көңіл аударуды талап
етеді. Салалық және аймақтық бағдарламалардың қалыптасуы мен жүзеге
асырылуының бірнеше деңгейін анықтауға болады. Бәрінен бұрын бұл —
жалпымемлекеттік деңгей, ол аймақтар мен салаларды дамыту саясатын жасау,
бағдарламаны жүзеге асыруға каржы бөлу, салааралық, аймақаралық шараларды
үйлестіру қызметін атқарады. Салалық деңгейде заң шығарушы орғандар
бағдарламаны, шараларды жоспарлау мен оларға жұмсалатын қаржыны езара бөліп
беруді жүзеге асырады, сонымен қатар, керек болған жағдайда, осы
бағдарламалардың орындалуын басқарады.
Азиялық жоспарлау жүйесі Жапония, Оңтүстік Корея, Гонконг, Тайвань,
Сингапур, т.б. елдерде белсенді түрде дамыған. Бұл үлгі бойынша көп
жағдайда мемлекеттік қолдау және мемлекеттік реттеу механизмдері
(жоспарлау, субеидиялар, тікелей бөлінетін қаржылар, қолдау тарифтері,
салықтық жеңілдіктер, т.б.) қолданылады. Мысалы, Тайвань елінде көбіне
шағын және орта деңгейдегі фирмалар жұмыс істейді, соған сәйкес үкімет
олардың бәсекелік қабілетін арттыруға біріккен зерттеу институттарын құру
арқылы көмектесуде. [9] Жапонияда экономикалық жоспарлау келесідей:
Жапониядағы экономикалық жоспарлау органдары:
• Экономикалық жоспарлау бойынша агенттік;
• Аймақтарды дамыту бойынша ұлттық агенттік;
• Өнеркәсіп және сауда министрлігі.
Экономикалық жоспарлау бойынша агенттік (508 адам):
• Координация бюросы;
• Әлеуметтік саясат бойынша бюро;
• Бағалар бюросы;
• Жоспарлау бюросы;
• Зерттеу бюросы;
• Экономикалық зерттеулер бюросы.
Экономикалық жоспарлау агенттігінің экономикалық жоспарлар түрлері:
• 10 жылға экономикалық дамудың ұзақмерзімді жоспары;
• Экономикалық дамудың орта мерзімдік жоспары;
• Ағымдағы жылға экономикалық саясат.
Аймақтарды дамыту бойынша ұлттық агенттіктің экономикалық жоспарлары:
• Ұлттық аймақтарды дамыту бойынша Үкіметтің жоспары (5 жыл);
• Жергілікті даму жоспарлары;
• Префектуралардың даму жоспарлары;
• Маманданған аймақтардың басты жоспарлары.
Жапонияның экономикалық жоспарларының даму тарихы:
• Экономикалық өзін-өзі қамтамассыз етуі 1956-60жж;
• Жаңа ұзақ мерзімді жоспар 1958-62жж;
• Ұлттық табыстың екі еселенуі 1961-70жж;
• Орта мерзімді экономикалық жоспар 1964-68гг.
• Әлеуметік-экономикалық даму жоспары 1967-71жж;
• Әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа жоспары 1970-75жж;
• Әлеуметтік-экономикалық базалық жоспар 1973-1977жж.
• 70-жылдардың екінші жартысына экономикалық жоспар - 1976-80жж;
• Жаңа жеті жылдық әлеуметтік-экономикалық жоспар 1979-85жж;
• 80-жылдарға әлеуметтік-экономикалық даму бағыттары мен перспективалары
- 1983-90жж;
• Бүкіл әлеммен бірге өмір сүру: экономикалық басқарудың бес жылдық
жоспары - 1988-92жж;
• Алдыңғы қатарлы өмір сүру деңгейі бар державаға айналудың 5 жылдық
жоспары, әлемдік қоғамдастық деңгейінде өмір сүру 1992-96жж;
• Құрылымдық реформалар үшін әлеуметтік-экономикалық жоспар: өмір
сүруге қабілетті экономика мен қамтамассыз етілген өмірге 1995-
2000жж;
• Жапондық тауарлар мен қызметтерге конъюнктураның пайда болуы 2000-
2004жж.
Жапонияның қазіргі заманғы экономикалық мәселелері:
• Соңғы 10 жылда экономикалық дамудың нольдік өсімі байқалуда;
• Тұрғындардың жоғарғы өмір сүру деңгейі елдің бәсекеге қабілеттілігіне
әсер ететін тауарлар мен қызметтерге бағаның төмендеуіне мүмкіншілік
бермеуде;
• Мемлекеттік бюджет дефицитінің жоғарғы деңгейі – 2000ж. ЖІӨ-нен
10 % ;
• Еңбек туралы заң мемлекеттік қызметкерлер санын қысқартуға
мүмкіншілік бермеуде;
• Мемлекеттік бюджет дефицитінің жоғарғы деңгейі жағдайында
префектуралар сатып алынбайтын инфрақұрылым объектілерін салуды
жалғастыруда;
• Йенаның айырбас курсы тауарлар экспортына демеу бермейді.
Жапонияның жоспарлау жүйесінің эволюциясы:
• Бірінші жоспарлар Үкіметтің даму мәселелерін шешу саласы мен оларды
жүзеге асырудағы экономикалық нәтижелерін бағалау бойынша нақты іс-
әрекетін айқындаған;
• Энергетикалық және қаржылық кризистен кейін бұл жоспарлар шектеулі
көрсеткіштер мөлшеріндегі Үкіметтің жалпы саясатын бейнелей
бастады.
Жоспарлаудың құқықтық базасы:
• Жапонияда экономикалық жоспарларды реттеп отыратын заң жоқ;
• Жапонияда аймақтар дамуын жоспарлау Аймақтарың жалпы дамуы туралы
Заңы (1950ж.) аясында жүзеге асырылады. Қазіргі жағдайда осы
құжатты жүзеге асыру жүргізілуде.
Ұйымдастырушылық-методологиялық жұмыс:
• Үкіметтің ұзақ мерзімді және орта мерзімді жоспарларын дайындауды
саясаткерлер, мемлекеттік қызметкерлер, бизнеспен ғылым өкілдері
кіретін экономикалық жоспарлау бойынша кеңес жүзеге асырады;
• Жұмысшы орган болып тұжырымдар, формалар мен көрсеткіштерді
дайындайтын Экономикалық жоспарлау агенттігі табылады;
• Орта мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарлар 2-2,5 жыл ішінде
дайындалады, ағымдық – жыл сайын желтоқсанның соңына дейін;
• Жоспарлар Үкіметпен экономикалық жоспарлау бойынша кеңестің
шешімінен соң қабылданады.
Дамуды болжамдау
• Агенттіктің меншігінде 70-жылдары дайындалған және оптималды саяси
шешімдер жасау үшін қолданылатын мультисекториалды модель бар.
Модель кейнсиандық теорияның негізінде жасалғанмен, сұраныс пен
ұсынысқа көңіл аударылған. Тепе-теңсіздіктің динамикалық моделі;
• Модель СНС пен Салааралық баланс көрсеткіштерін, өндірістік қуат
және басқа да экономика дамуының статистикалық көрсеткіштерін
қолданады. Модельде 1000 теңдеу қолданылған.
Европалық жоспардау жүйесі экономикасы жақсы дамыған батыс еуропалық
елдерде (Франция, Германия, Нидерланды, Скандинавия елдері, Австрия,
Испания) қалыптасты. Оның ерекшелігі: бұл елдер тарихи, саяси және
экономикалык жағынан әр түрлі болғанымен, экономикада қолданылатын ортақ
тәсілдері мен әдістеріне байланысты белгілі бір топтарға (үлгілерге)
бөлінеді. [10]
Бір бағытта (конъюнтуралық) жоспарлау - белгілі бір елдің өзінде жақсы
дамыған экономикалық үрдістерді тұрақтандыруға арналған жобалар. Олар
көбінесе сол елдің атымен аталады. Мысалы: жоспарлаудың голландиялық түрі.
Ол бойынша елдегі рыноктың пайдалы тенденцияларын (бағыттарын) сақтау
жоспарланады. Бұл көбіне қысқа мерзімге (1 жыл) арналып жасалады.
Аймақтық немесе итальяндық үлгі бойынша жоспарлар экономикалық аймақтар
немесе экономмканың жекелеген салаларының дамуы арасындағы қайшылықтарды,
теңсіздікті жою, азайту мақсатында жасалады. Мысалы, Италияның солтүстік
және оңтүстік аймақтарының жоспарлары, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
жоспарлары, халықтардың әр түрлі жіктерінің табыстары арасындағы алшақтықты
жою жоспары, т.б.
3. Скандинавиялық немесе швециялық үлгі бойынша халықтардың жоғары
тұрмыс деңгейіне тұрақты әлеуметтік кепілдеме беру жоспары жасалады. Бұл
жүйенің ережесіне орай өндірісті орталықтандырылмаған (тармақтанған) рынок
жүйесі бойынша жүргізген тиімді, мұнша мемлекет фирмалардың өндірістік
қызметіне араласпайды, бірақ еңбек нарығында белсенді саясат қолданады
(жұмыспен толық қамту, еңбегіне қарай жалакы төлеу). Ол нарық
экономикасында елеуметтік шығындарды азайтуға тиіс. Яғни бұл жүйе бойынша
жеке сектор өндірісті неғұрлым тез өсіруге құштар, ал мемлекет салық жүйесі
негізінде пайданың тиісті бөлігін алып, халықтың тұрмыс деңгейін көтеруге
көмектеседі, бірақ өндіріске әсерін тигізбейді. Швецияда ЖІӨ-дегі мемлекет
шығынының үлесі 65-70 пайызға тең. Олардың көп бөлігі әлеуметтік көмек
көрсету саласына жұмсалады. [11]
Батыс Еуропа елдері арасында жоспарлау жүйесі дұрыс қалыптасқан
мемлекет — Франция. Онда жоспарлаудың, өсіресе индикативтік жоспарлаудың
алғашқы принциптсрі мен әдістері енгізеді. Белгілі француз экономисі
Ф.Перру мемлекеттік индикативтік жоспарлау мен бағдарламалардың негізін
қалыптастырды, ұлттық экономиканы дамыту үшін мемлекеттік қолдаудың
айрыкша нүктелерін (салалар, корпорациялар), принпиптерін анықтап берді.
Кәсіптік деңгейде Қазақстанда индикативтік жоспарлау жүйесін құру
тапсырмаларын қою, нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесіне
назар аударуды қажет етеді, өйткені онда индикативтік жоспар өзінің макро
деңгейдегі тиімділігін дәлелдеген (1-кесте).
Бұл елдердің ішінде Францияны бөліп айтуға болады, француздық жүйе
Германия мен Ұлыбританиядағы макро деңгейдегі жоспарлау дамуына айтарлықтай
әсерін тигізді, қазіргі кездері оның принциптері ЕО мемлекетаралық басқару
мүшелерімен толықтай зерттелуде. [12]
Соғыстан кейінгі кезеңдегі француздық экономикалық саясаттың ой мен
теориялық негізінің құрылуы, біріншіден, кейнсиандықтың ықпалынан болды.
Екіншіден, олардың құрылуына Францияның халықаралық жағдайын жақсартудағы
Ш. Де Голлеммен құрылған глобальдық тапсырмасын шешумен байланысты
ағымдық жағдай, сонымен қатар экономиканы көтеруге негіздеген. Келесі
тапсырманы шешуде халық шаруашылығындағы мемлекеттік меншіктің үлкен
үлесіне сүйенген индикативтік жоспарлау маңызды роль атқарды.
Нарықтық субъектілерді тиімді бақылауды мемлекеттік бюрократия езіп
тастамау үшін 40-жылдардың соңында мемлекеттік басқару органдарына
шаруашылық процестерді осы жолмен бақылауға мүмкіндік беретін
демократиялық жоспарлау жүйесі жасалды және жүзеге асырыла бастады.
Кәдімгі жоғарыдан төменге иерархиялық жүйесінің орнына келісім мен кеңесу
принциптерінде құрылған, әртүрлі топтық қызығушылықтың өкілдерінің:
мемлекеттік қызметкерлер, кәсіпкерлер, кәсіподақтар, тұтынушылар одағы т.б.
бастамаларында тең құқықпен қатысу негізіндегі төменнен жоспарлау
бекітілген. Қарастырылып отырған жүйеге сәйкес, жоспар көпсатылы
итерацияның нәтижесінде пайда болады және оны жүзеге асыру консенсусында
тиісінше барлық қатысушылар қызығушылықта болады. Сонымен қатар
жоспарланған көрсеткіштер міндетті (директивтік) болып табылмайды, ол
күтіліп отырған экономикалық конъектура жайында ақпарат тасығыш
экономикалық индикатор болып табылады.
Француздық экономикалық философияда айтарлықтай өзгерістер 80-жылдардың
соңына таман болды және неолибералды ойлармен ұштасып жатты. Бұған
қарамастан Франция экономикасын басқарудағы мемлекеттің ролі қазіргі таңға
дейін әлемнің өнеркәсібі дамыған елдерінің ішінде жүзеге асырылатындардың
бірі. Индикативтік жоспарлауға келер болсақ ол француздық экономиканы
басқару мен бақылаудың негізгі элементі болған және солай қала бермек.
Барлық ұлттық шаруашылықты қамтыған дайындалған 11 орта мерзімді жоспарлар
жөнінде мәліметтер бар (2-кесте).
Жоспарлар ережеге сай бес жылға құрылады, оларда күтілетін экономикалық
және әлеуметтік даму жағдайлары көрсетіледі. Мұнда индикативтік жоспардың
өзімен бірге оны жасау процесінің өзі де маңызды рольге ие. Бұл процесс,
нәтижесінде ақпарат алмасу ғана емес, ұлттық консенсусқа қол жеткізумен,
аталып өткен көпсатылы итерациялармен ерекшеленеді. [13]
Индикативтік жоспар Франция экономикасы дамуының орта мерзімді
мақсаттарын, жоспарлы көрсеткіштер мен тенденциялар, құрылымдық
пропорциялар қалыптасуының концептуалды алгоритмдерін құруды қосады.
1-кесте. 1990ж. ЕО елдері экономикасында мемлекетік
сектордың үлесі, %
ЕЛДЕР ЖұмысбастыларЖІӨ бойыншаНегізгі Орта
саны капиталға есеппен
капитал елдер
салымдары бойынша
бойынша
Германия 10,1 11,1 16,8 12,6
Италия 15,0 20,0 26,0 20,3
Ұлыбритания 9,0 12,0 17,0 12,7
Франция 17,6 19,5 34,9 24,0
Испания 6,0 14,0 21,0 13,6
Голландия 6,3 11,0 7,0 8,1
Бельгия 11,0 8,3 14,0 11,1
Люксембург 5,0 3,5 4,0 4,2
Португалия 12,1 21,0 35,0 22,7
Греция 10,0 19,0 40,6 23,2
Дания 8,2 6,0 20,0 11,4
Ирландия 10,5 14,7 20,7 15,3
Ескерту: Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі
2-кесте. Франциядағы индикативтік жоспарлауды дайындау хронологиясы
Индикативтік жоспардың қатар Қамту кезеңі, жылдар
саны
Бірінші 1947-1953
Екінші 1954-1957
Үшінші 1957-1961
Төртінші 1962-1965
Бесінші 1966-1970
Алтыншы 1970-1975
Жетінші 1976-1981
Сегізінші 1981-1985
Ағымдық 1982-1983
Тоғызыншы 1984-1989
Оныншы 1989-1992
Он бірінші 1993-1997
Ескерту: Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі
Жоспардың шешуші бөлімдері экономикалық өсім, инвестиция, қаржы
ағымдары, экономиканың бірқалыптандырылуы, инфляция мен бәсекелестікпен
байланысты. Көп жағдайда стратегиялық тапсырмалар нақты жоспарлық
тапсырмаларда көрініс табады, бірақ соңғысы жоспарлық сипат алған. Негізгі
мазмұны мемлекеттің араласу актілері анықтамасын құрады, ол келесілерді
қамтиды:
а) жоспарлы кезеңде экономика саласында мемлекеттің негізгі
тапсырмалары;
б) көрсетілген мемлекетік мерекелер мен капитал салымдарын қаржыландыру
көздеріне негізделген мемлекеттік табыстарды қайта бөлу мен инвестициялауды
қолданудың талдануы (бюджеттік субвенцияларды беру, мемлекеттік
несиелендіру, қаржылық жеңілдіктер т.б.). Француз индикативтік жоспары,
басқа сөзбен айтқанда инвестициялық қызметке нақты бейімделген. Мұнымен
бірге бірінші жоспарларда нақты салалық жоспарлық тапсырмалар көрініс
тапса, соңғыларында оларды өнеркәсіптің негізгі салаларында қолданылумен
дайындалатын, белгіленген мемлекеттің араласу актілері ауыстырған.
Сипатталып отырған жоспарлар маңызды экономикалық индикаторларға қол
жеткізумен қамтамасыз етуге бейімделген шаруашылық механизмді де қамтиды.
Алайда, көрсетіліп өткендей, жоспарлы тапсырмалар міндеттемелі сипатта
болмайды, индикативтік жоспар сипаты бойынша экономиканы мемлекеттік
реттеудің белсенді құралы болып табылады: оның көмегімен мемлекет
халықшаруашылығы дамуының көрсеткіштері мен тұжырымдарын болжамдап қана
қоймайды, оларға белсенді әсер етеді. Индикативтік жоспар Франция
Парламентімен қабылданады және бекітіледі.
Жоспарлау құрылымы мамандандырылған және институтционалды-
ұйымдастырылған. Ұйымдастырушылық-басқарушылық қызмет атқаратын жоспарлау
бойынша Комитеттің штат қызметкерлері бойынша көлемі ондап саналады.
Дегенмен, жоспарлаумен модернизация бойынша Комитет айналысады, оларға
министрліктер мен жергілікті билік өкілдері, өнеркәсіп пен кәсіподақ
өкілдері, ғалымдар мен мамандар кіреді. Модернизация бойынша Комитет
қызметкерлерінің жалпы саны 5000 адам. Жоспарлау жөніндегі комитет атқарушы
биліктің құзіретіне ие емес, дәл осы жерде – көпсатылы келісілген қызмет
процесінде, көп жағдайда Францияның саяси бағытын алдын ала болжайтын
перспективаға сай халықшаруашылығының даму приоритеттері мен мақсаттары
айқындалады. [14]
Айтарлықтай басқарушы құзіретке француздық жоспарлау жүйесінің тікелей
бюджеттен қаржыландырылатын Экономикалық және әлеуметтік даму қоры ие.
Қордың қызметі – индикативтік жоспарға кіретін бағдарламаларды
қаржыландыру, бәрінен бұрын жеңілдетілген несиелерді ұсыну. Қордың басшысы
болып Францияның қаржы министрі табылады, ал директоратқа жоспарлау
жөніндегі Комитеттің басшысы кіреді.
Жоспарлау жүйесінің тиімділігін екі жолмен бағалауға болады.
Біріншіден, жоспарланған көрсеткіштерді нақты қол жеткізілгендерімен
салыстыру. Екіншіден, халықаралық салыстыруларды жүзеге асырумен. Факт
келесідей, 1950-60 жылдары Франция жоспарлау тиімділігінің шарықтау
кезеңін бастан кешірді, бұдан кейін төмендей бастады. [15]
Экономиканың дамуына және нарықтық қатынастардың жетілуіне байланысты
Франциядағы жоспарлау жүйесі де өзгерістерге ұшырады. Олар:
1. Бағдарлама жасау принципі: статистикалық оңтайландыру тәсілінен
дамыған тәртіп (үлгі) қалыптастыру.
2. Реттеу сипаты: экономиканы тікелей басқаруды нарықтық жағдайларға
бейімдеу.
3. Мақсаты: каржылық-материалдық сәйкестіктен бәсекелестікті күшейтуге
көшу.
4. Жүзеге асыру құралы: әкімшілік бақылаудан қаржы табуға ынталандыруды
арттыру.
Осы принциптерге сәйкес индикативтік жоспарлар нұсқаулылық сипат алады.
Мемлекет әр түрлі әдістер арқылы жеке капитал иелерін жалпы ұлттық жоспарды
орындауға жұмылдырады. Олар: құқықтық шаралар (әр түрлі заңдар қабылдау);
экономикалық шаралар (қаржылай субсидия беру, бағаны реттеу, қосымша
салықтар салу немесе салықтық жеңілдіктер жасау, несие беру, т.б); басқару
органдарының атынан бақылау және т.б. [16]
Франциядағы индикативтік жоспарлау жүйесі орта мерзімді (4 немесе 5
жылдық,) жоспарлардан тұрады. Олардың әрқайсысы арнаулы мақсаттары және
атқаратын міндетгері (өндірісті қайта құру, экономика құрылымын өзгерту,
нарық қызметін жетілдіру, тұрғын үй құрылысын дамыту, білім, әлеуметтік
шаралар, т.б.) бойынша ерекшеленеді. Жоспар жасау үш кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңде индикативтік жоспардың екі болжамы дайындалады. Оның
біреуі өндірістің дамуы туралы, екіншісі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету туралы. Алғашқы болжам бойынша белгілі бір мерзім (10 жыл) ішінде елдің
экономикалық дамуының негізгі бағыттары анықталады, ұлттық өнімнің өсуі
ескеріледі және бірыңғай сұраныстың индикаторлары (көрсеткіштері)
белгіленеді; екінші болжам индикативтік жоспардың соңғы, қорытынды
жылындағы экономикалық дамудын көрсеткіштерін анықтайды, олардың өзара
сәйкестігін ескереді. Осы болжамдарда іріленген үш саланың (шикізат
өндірісі мен ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп жәнс кызмет көрсету), өнім
тұтынушылардың (мемлекеттік пайдалану, елеуметтік салаға қажет күрделі
қаржы және сыртқы сауда) және инвестициялар мөлшсрі мен еңбек ресурстарының
өзара тепе-тендігі айқындалады.
Екінші кезеңнің міндеті индикативтік жоспардың көрсеткіштерін әр түрлі
бағыттар бойынша (салалар, аймақтар, субъектілср және қар-жы операциялары)
жіктеу болып табылады.
Үшінші кезеңде жоспарлау комитеті құрғак бірнеше эксперттік (сараптық)
комиссиялар жұмыс істейді. Олардың міндеті - жоспардағы көрсеткіштердің
ресурстармен үйлесімділігі мен тепе-теңдігін, олардың макроэкономикалық
мақсатгарға сәйкестігін анықтау.
Осылай жасалған жоспардын негізгі мақсаты мемлекет тарапынан араласу
актілерін анықтауға саяды. Оның құрамына:
- мемлскеттің жоспарды жүзеге асыру кезіндегі экономикалық
дамуыныңлегізгі міндеттсрі;
- инвестицияларды, күрделі қаржыны және мемлекеттік шараларды
қаржы көздеріне сәйкес бөлшектеп пайдалану (бюджеттік тікелей көмек -
субвенция, мемлекеттік несие, қаржы жеңілдіктері және т.б.) кіреді.
Қорыта айтқанда, Францияның индикативтік жоспары негізінен
инвестициялық кызметке бейімделген. Сонымен қатар онда шаруашылық механизмі
де бар, олар жоспарда көрсетілген экономикалық индикаторларды жүзеге
асыруды қамтамасыз етеді.
Ұлыбританияда рационалдық (жаңаша) жоспарлау жүйесі қол-данылады.
Оның мақсаты - мемлекеттің, фирмалардың және кәсіпорындардың мүдделерін
өзара келістіру. Оның себебі: Англиядағы екі тұжырымдаманың (лейбористер
мен консерваторлардың) өсерінсн лейбористср көсіпкерлсрге тікелей
субеидиялар беру керек десс, конссрваторлар, керісінше, тск дамыған
көсіпорындарға ғана мсмлскеттік көмск жасау қажст, ал күрделі қаржынын
бағыттарына араласпаған жөк, олар бөсскені күшейтсді деп түсінеді. Алайда
үкімет өрк.ашанда мсмлскеттік меншікті, оны өсіру көздерін тікелей бақылап
отырады.
Еуропалық одақка (ЕО) мүше елдерде жоспарлау әрі ұлттық негізде, әрі
одақ бойынша жүргізіледі. Олардың мақсаты - интеградиялык үрдістерді дамыту
арқылы одақ мүшелерінің жоспарларын және шаруашылық саясаттарын үйлестіру.
Одақтас елдерде ауыл шаруашылығы бойынша батысеуропалық рынокқа шығатын
өнімдердің мол қорын шектеу жобалары жасалуда. Ол негізінен жер көлемін
азайту аркдллы жүзсге асырылады. Осыноай жсюпарга сәйкес Еуропалық одақ-тың
нүсқауымен барлық мүше елдерде шамамен 1 млн гектар жерде шаруашылық
жүргізу ісі тоқтатылмақшы. Оның ішінде Германияда 340 мың га, Францияда 300
мың га, қалған елдерде бірдей мөлшер бойынша сгістік жсрлердің көлемі
кысқартылады. [17]
Кейбір елдер оған қоса өз жоспарлары бойынша жер көлемін азайтқан
фермерлерге материалдық көмек беруде. Мысалы, Францияда өңделмей
калдырылған бір гектар егістік жер үшін орта есеппен 1750 франк төлсйді
(жер қүнарлылығы бойынша 1400-2100 франк аралығында). Сонымен қатар егістік
жерлер есебінен орман отырғызу, су жиналатын сайлар жасау, т.б. сиякты
қосымша жоспарлар жасалуы мүмкін. Осындай шараларды жүргізу арқылы
Еуропалық одақ аймақгар аркылы және ұлтараралық негізде ауыл шаруашылығы
өнімдерін жоспарлы түрде өндіру мен әр мақсатқа жұмсауды камтамасыз етеді.
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы орта мерзімді жоспарлау
мәселелерін талдау
2.1 Қазақстандағы орта мерзімді жоспарлау туралы
Қазақстан Республикасының, облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi
жоспарларын (бұдан әрi - орта мерзiмдi жоспарлар), ұлттық компаниялардың
даму жоспарларын әзiрлеу ұғымын және әдiснамалық негiздерiн, орталық
және жергiлiктi атқарушы органдардың, сондай-ақ өзге
мемлекеттiк органдардың, ұлттық компаниялардың оларды қалыптастыру
жөнiндегi өзара іс-қимылының тетiгiн белгiлейдi.
Әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспары - Қазақстан
Республикасының Yкiметi немесе мәслихат бекiтетiн, республиканың немесе
өңiрдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткiштерi мен бағыттарын және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық қазақ-түрік университеті
Экономика факультеті
Экономика кафедрасы
Экономика мамандығы
Күндізгі бөлім
4 курс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Қазақстан Республикасы деңгейіндегі орта мерзімді жоспарлау
мәселелері
Дипломдық жұмыс Экономика Дипломдық жүмысты орындаған
кафедра меңгерушісімен қаралып, Жұмаділлаев А.
қорғауға жіберілді ' ' 2006 ж. э.ғ.д., профессор
М.Расулов
2006ж.
Ғылыми жетекші:
Э.ғ.к., доцент С.Ыдырыс
ТҮРКІСТАН 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТАРАУ. Жоспарлаудың мәні және теориялық негіздері ... ... ... ... .5
1.1 Жоспарлау – шаруашылықты жүргізу механизмінің басты құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жоспарлау жүйесі, принциптері мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы орта мерзімді жоспарлау
мәселелерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1. Қазақстандағы орта мерзімді жоспарлау туралы ... ... ... ... ... ... ...25
2. Орта мерзімді жоспарлауды ұйымдастыру субъектісі ... ... ... ... ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспардың негізгі
бағыттарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3 ТАРАУ. Қазақстан Республикасы деңгейіндегі орта мерзімді
жоспарлауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
1. Ақпараттық-талдамалық жүйе (АТЖ) – орта мерзімді жоспарлауды
жетілдіру тәсілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының
2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...80
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..82
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Еліміз бүгінгі таңда әлеуметтік-
экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам
басқалы тұр. Қазақстан тәуелсіздік алған он бес жылдың ішінде әлеуметтік,
экономикалық, саяси және т.б. жетістіктерге қол жеткізіп отыр.Осы
жетістіктердің негізі ретінде жоспарлау, оның ішінде орта мерзімді
жоспарлау процесін бөліп көрсетуге болады.
Экономиканы жоспарлы дамытудың объективті қажеттілігі өндірушілердің
бөлінуіне және қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуына байланысты пайда болады.
Ф.Энгельс Анти-Дюринг атты еңбегінде былай деп жазды: Дамыған
қоғамда өндірістегі анархия өндірісті қоғамдық жоспарлы реттеумен
ауыстырылады, ол бүкіл қоғам қажеттілігіне және оның мүшелерінің
қажеттілігіне сай жүргізіледі.
Орта мерзімді жоспарлаудың объективті қажеттілігінің алғышарттары
мыналар болып саналады:
Біріншіден, қазіргі кезде экономиканың дамуына ғылыми-техникалық
прогрестің әсері күшейе түсті, барлық елдерде озық және күрделенген
технологияға көшу, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың тиімді формаларына
өту жоспарлауды, болжау жасауды және олардың нәтижесін алдын ала көре
білуді талап етеді.
Екіншіден, орта мерзімді жоспарлау басқарудың қажетті функциясы ретінде
қолданылады. Ол мемлекетке экономиканың циклдық дамуын алдын ала білу, тепе-
теңдік сақтау және пайда болған ауытқушылықты түзету, экономикалық және
әлеуметтік нәтижелерді өзара байланыстыру, сондай-ақ халықтьщ жағдайы төмен
бөлігінің мүддесін қорғау үшін қажет.
Үшіншіден, нарықтық экономика жағдайыңда кез қелген фирма (кәсіпкер)
меншіктің түріне және шаруашылықты жүргізу формасына, құрылу уақыты мен
өндірісінің көлеміне қарамастан, негізгі мақсатқа жету үшін кәсіпкерлік
әрекетінің өзіңдік даму стратегиясы мен тактикасын айқындап алуы керек.
Оларға бағыт және нұсқау беру тек қана мемлекет тарапынан жасалған болжам -
жоспарларда ғана көрсетіледі.
Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізуде халық
шаруашылығының сан түрлі салаларындағы өзгерістер, дамулар экономиканың
тұрақты дамуына ықпал етерліктей көрініс табуы, қажетті бағыттарда
жоспарлау арқылы реттеуді жүзеге асыруға, ынталандыруда субъектілерді
шоғырландыра алып қолдау, күтілетін дағдарыстың алдын алу және оған қарсы
шараларды жүзеге асыруда орта мерзімді жоспарлау маңызды құрал болып
табылады.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы халыққа жолдауындағы: Біз
Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел
болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген,
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз, - деген пікірі Қазақстанның тұрақты дамуының қажеттілігін
көрсетеді. Тұрақты дамудың негізі, әрине жүйелі жоспарлау процесі екендігі
айқын.
Орта мерзімді жоспарды қазіргі таңда жетілдірудің қажеттілігі туып
отыр, өйткені бұл процесс қазір екі кезеңде жүзеге асырылуда, ал бұл
процестер қосымша моральды және материалды шығындарды талап етеді.
Елбасымыздың 50 дамыған мемлекеттердің қатарына ену жайлы жолдауында
көрсетілгендей біз ғылыми-техникалық, инновациялық прогресске қол
жеткізуіміз қажет. Осыған орай орта мерзімді жоспарлау процесін
жетілдірудің бір құралы ретінде Ақпараттық-талдамалық жүйені қолға алу
қажет және де ол мүмкіндігінше ана тілімізде болғаны дұрыс деп есептеймін.
Бұл күнге дейін қолданылып келген индикативтік жоспарлау ұғымын орта
мерзімді жоспарлау ұғымымен толықтай ауыстыру қажет және де перспективалық
жоспарлау мен ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымдарын алып тастау қажет.
Перспективалық жоспарын ұғымын сырғымалы негізді құралатын орта мерзімді
жоспарлау ұғымы, ал ұзақ мерзімді жоспарлау ұғымын әрине стратегиялық
жоспарлау ауыстырады, өйткені бұлардың қызметтері бір болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері - Қазақстан Республикасы
дамуының орта мерзімді жоспарлау жүйесін зерттеу болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін дипломдық жұмыста келесі мәселелерді шешу
қарастырылады:
- 2006-2008 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын талдау;
- ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарлау жүйесін
дамытудағы Ақпараттық-талдамалық жүйенің (АТЖ) мәнін қарастыру;
- 2007-2009 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру жолдары
қарастырылады;
- Орта мерзімді жоспарлаудың 2 кезеңге бөлінуіндегі кейбір кемшіліктер
қарастырылады;
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, 3
тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Бірінші тарауда жоспарлау жүйесі дамуының теориялық аспектілері
қарастырылады.
Екінші тарауда орта мерзімді жоспарлау жүйесінің қазіргі жағдайына
талдау жасалынады.
Үшінші тарауда АТЖ-ні енгізу мәселелері және 2007-2009 жылдарға
арналған орта мерзімді жоспарын жетілдіру жолдары мен бағыттары
қарастырылады.
1 ТАРАУ. Жоспарлаудың мәні және теориялық негіздері
1.1 Жоспарлау – шаруашылықты жүргізу механизмінің басты құрамдас
бөлігі
Жоспарлау – ұлттық экономиканың түрлі деңгейлеріндегі әлеуметтік-
экономикалық процестерді бақылау және басқару, микро деңгейде кәсіпорындар,
оның жекеленген салалары, сонымен бірге салалар мен аймақтар бойынша
біріккен кәсіпорындар, макро деңгейде елдің тұтас экономикасы. [1]
Жоспарлау - қоғамдық өндірістің дамуы мен оның нәтижелерін ғылыми
тұрғыдан көре білу жолы. Ол халық шаруашылығы салаларының өзара
байланысына, бір-біріне объективті тәуелділігіне, ғылыми-техникалық және
әлеуметтік тенденциялардың заңдылықтарына негізделеді. Зерттелетін
процестерге әсерінің нақты-лығына және өзгешеліктеріне қарай болжаудың үш
түрі айқыңдалады: ғылыми болжам (гепотеза), болжау, жоспар. (1-сурет)
Гипотеза (ғылыми болжам)
Болжау және жобалау
Жоспар жасау
Ұйымдастыру: шешім қабылдау және оны орындау
Бақылау және тексеру
Талдау және бағалау
1-сурет. Әрбір субъектінің (адам, ұжым, кәсіпорын, мемлекет) мақсатқа
жету жолындағы іс-әрекеттері [2]
Кез келген алдын ала болжаудың алғашқы формасы - ғылыми болжам
(гипотеза, грек сөзі - негіздеме, жорамал). Бұл - бірден байқауға келмейтін
фактілер туралы ғылыми дәлелденген бохлжамдар немесе анықталған құбылыстар
жиынтығын белгілі тәртіп бойынша түсіңдіру. Гипотеза (болжам) алдын ала
болжауды жалпы теория дәрежесінде сипаттайды. Гипотеза теорияға негізделіп
зерттеліп отырган нысандардың байланыстары мен себеп-салдарлары жөніндегі
зандылықгарды көрсетеді. Ғылыми болжамдар дәрежесінде сапалық мінездемелер
ғана беріледі. Болжам (гапотеза) тексеріліп, тәжірибемен салыстырылып,
дұрыстығына көз жеткізілгеннен кейін, жалпы теориялар негізінде ғылыми
болжауға негіз бола алады.
Қатаң, директивтік жоспарлаудан бас тартып, нарықтық қатынастарға өту
халық шаруашылығының бүкіл механизмінің әрекеттерін үйлестірудің жаңа
нысандарын талап етеді. Мұнда мемлекеттік экономиканы басқарудағы шаралар,
жеке бизнеспен, қожалық етуші субъектілермен өзара қарым-қатынас
демократиялық принциптер негізінде иңдикативтік, ұсыным түріндегі жоспарлау
арқылы құрылады.
Болжау - алынған мәліметтер негізіңде оқиға, құбылыс, процестердің
өзгеруін (дамуын немесе жойылуын) алдын ала көре білу болып табылады.
Болжаммен (гипотеза) салыстырғанда болжауда жағдай анығырақ көрінеді,
себебі ол тек сапалық қана емес, саңдық параметрлерге де сүйенеді,
сондықтан нысанның болашағын саңдық жағынан да нақты көрсете біледі. Болжау
алдын ала көруді теория дәрежесінде және нақты қолданбалы түрде көрсетеді.
Сонымен, болжау болжамнан анықтылығымен, дәлдігімен ерекшеленеді. Сонымен
қатар болжаудың зерттелетін нысан жөніндегі жобасы ықтималдық сипатта
болады.
Ал жоспар болса, зерттеліп отырған нысанның жағдайын алдын ала нақты
көре білу, сол арқылы көздеген мақсатқа жету жолы болып табылады. Онда
қойылған мақсатқа сойкес дамудың жолдары мен тәсілдері көрсстіледі, сондай-
ақ оны шешудің басқару жолдары анық-талады. Сонымен, жоспарда алдын ала
көре білу делірек және айқы-нырақ көрініс табады. Болжау сияқты жоспар да
нақты, қолданбалы ғылыпдардың нәтижелеріне негізделеді.
Жоспарлау - жалпы экономикалық дамуды алдын ала болжау, яғни сол үшін
тікелей бағыттарды анықтау деген сөз. Олар шаруашылық субъектілері үшін
бұрынғы социализм кезіндегідей директивті (міндетті) емес индикативтік
сипатта. Онда мемлекет тарапынан шағын (азғантай) ғана міндетті тапсырмалар
көрсетіледі және олардың орыңдалуын қамтамасыз ету үшін экономикалық
механизм белгіленеді. Бұл механизмге арнайы жасалған заңдар жүйесі мен
экономикалық реттеуіш тетіктер жатады. Оның құрамына бюджет, қаржы-қаражат,
салық, кеден, несие, баға мен табыс, сыртқы экономикалық саясат,
орталықтаңдырылған мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік тапсырыс жүйесі
және т. б. кіреді. [2]
Басқару мен жоспарлау жүйесіңде алдын ала көре білу формалары (болжам,
болжау, жоспар) бір-бірімен тыіыз байланысты болады. Бұл процестің алташқы
бастамасы нысанның жағдайын жалпы ғылыми түрғыдан алдын ала көре білу
болса, соңғы кезеңі - нысанның жаңа қалыптасқан жағдайына жоспар жасауға
көшу. Бұладың арасын байланыстырушы ретінде болжаудың маңызы зор.
Жоспарлау және болжау ғылыми түрғыдан қоғамдық дамудың қарқыны мен
өзара тепе-тендігіне байланысты процестер мен экономикалық заңдардың ерекше
көріністерін зерттейді. Бұл ғылымның мақсаты - экономикалық заңдарға сүйене
отырып, халық шаруашы-лығын дамытудың жоспарына болжау жасау және оны
жүзеге асыру жолдарын көреету. Осы міндет орындалғаңда, бір жағынан,
экономикалық зандылықтардың дұрыс ескерілуі, екінші жағынан, олардың іс-
тәжірибеде колданылуы қадағаланады.
Жоспарлау процесінің ғылыми негізделуі қазіргі таңдғы кезек күттірмес
мәселелердің біріне айналып отыр. (2-сурет)
Жоспарлаудың ғылыми негізделуі
Ағымдық жағдайды Ғылыми болжам Бағыттардың негізделуі
талдау
Жоспарлау тұжырымының
негізделуі
Жоспарлау принциптері Жоспарлау тәсілдері
Әлеуметтік-экономикалық Мәселелер бойынша
даму жоспарының жобасын бағдарламалардың жобасын
жасау жасау
Жариялау және талқылау
Жоспардың жоғарғы Бағдарламаның Президентпен
биліктегілермен бекітілуі
мақұлдануы
Жоспар мен оның Көрсеткіштердің
көрсеткіштерін жариялау орындаушылар мен шаруашылық
субъектілерге жеткізілуі
Жоспар мен бағдарламалардың
орындалуын ұйымдастыру
Механизмдерді қолдану
Қаржы-бюджет-тік бақылау
Жоспарлау Жоспарлар мен жобалар Орындалған жоспарларды
алдындағы жұмыс жасау, баламалар іздеу бақылау және
мониторинг
Мақсат пен міндетті анықтау
Мемлекеттік Шаруашылық
индикативтік (фирмаішілік) жоспарлау
жоспарлау
Ғылыми Ұйымдастырушы шаруашылық
болжамдар құрылымдарының жоспары
Мақсатты Келешек, ұзақ мерзімді
бағдарламалар (стратегиялық) жоспарлар
Индикативтік Орта мерзімді
жоспарлар (тактикалық) жоспарлар
Қауырт (ағымдық, қысқа
мерзімді) жоспарлар
Ұзақ Орта мерзімді, Ағымдық,
мерзімді, тактикалық оперативтік
стратегиялық жоспарлар жоспарлар
жоспарлар
4-сурет. Жоспарлау жүйесінің сызбасы [2]
Олардың даму жолдары, модификациялау мен қайта құру ерекеттері ұзақ
мерзімге есептеледі. Ол жаңа шешімдер мен мүмкіндіктер
іздестірутеитермелейді:
тактикалық жоспарлау, бұл нарықтың өзгеру жағдайын ескере отырып, орта
мерзімді стратегиялық мақсаттардың шешілуін көздейді;
қауырт (оперативті) жоспарлау, мұнда қолда бар мүмкіндіктер өте қысқа
мерзімде (жыл, маусым, ай, он күн) жүзеге асырылады.
2. Жоспарлар қамту көлеміне қарай темендегідей болып бөлінеді:
қойылған мөселеге қатыстылардың бөрін қамтитып жоспарлау (кешен немесе
халық шаруашылығы бойынша);
тек белгілі мөселсні не мөлшерді, жеке территорияны қамтитып бөлшектік
жоспарлау;
кәсіпорын (фирма) дәрежесіндегі жоспарлау.
3. Жоспарлау орындалу мерзіміне байланысты:
қысқа мерзімді (оперативті) жоспарлау (жыл, жарты жыл, тоқсан, маусым, ай,
аггга);
орта мерзімді (тактикалық) жоспарлау (2 жылдан 5 жылға дейін);
зақ мерзіадоі (стратегиялық) жсюпарлау (5 жылдан аса);
4. Жоспарлау сипатына қарай:
-жан-жақты;
нұсқалы;
шектелген;
егжей-тегжейлі;
5. Қызмет салаларына қарай:
өндірісті жоспарлау;
кадрларды (персоналды) жоспарлау;
қаржыпы жоспарлау;
ғылыми жаңалықтарды жоспарлау;
дайындау мен өткізуді жоспарлау, т. б.;
6. Мәліметтер мен жағдайлардың өзгеруін есепке алуға байланысты:
қатаң (жоспарды орындау барысында көрсеткшггерді өзгертпеу);
икемді (жағдайлардың өзгеруін есепке ала отырып, кезеңдік өзгерістер
енгізу);
7. Уақыт кезеңіне қарай:
- көрсетілген, ағымдағы жоспарлау (бір жыл өткеннен кейін
ұзартылады);
- жылжымалы жоспарлау;
- кезектен тыс жоспарлау;
8. Тәсіліне қарай:
- "төменнен жоғары" жоспарлау (прогресті әдіс);
- "жоғарыдан төмен" жоспарлау (ретроградты әдіс);
- айналма әдісі (қарама-қарсы жоспарлау) болып бөлінеді.
Болжау жүйесі сонымен бірге жобалаудың негізгі формалары мен әдістерін де
қамтиды. Болжау типологиясының негізгі белгілері мыналар: болжау көлемі,
бекітілген мерзімі, нысанның сипаты, жобалаудың қызметі.
Болжау көлеміне қарай былайша айқындалады: макроэкономикалық (халық
шаруашылығы) және құрылымдық (салалық және ай-мақтық) жобалар, халық
шаруашылығы кешендерінің (отын-энергетикалық, агроонеркәсіптік,
инвестициялық, өндіріс инфрақұрылымы, халыққа қызмет көрсету, т. б.) дамуын
болжау, салалық және аймақтық болжау, халық шаруашылығының негізін қалаушы
кәсіпорындар мен ендірістік бірлестіктердің жұмысын болжау, соны-мен қатар
жекелеген ендірістер мен қызметтерді болжау. [5]
Мерзіміне қарай жобалау: қауырт, қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді болып бөлінеді. Қауырт жобалау - бір айға дейінгі, қысқа мерзімді
- бір айдан бір жылға дейінгі, орта мерзімді - екі жылдан бес жылға
дейінгі, ұзақ мерзімді - бес жылдан 15-20 жылға дейінгі уақытты қамтиды.
Аталған болжаулар бір-бірінен өздері зерттейтін процестердің мазмұны
мен сипатына қарай да ерекшеленеді. Қауырт жобалау зерттейтін нысанда
күрделі сандық және сапалық өзгерістердің болмауына негізделеді. Оларда
күтілетін жағдайларға тен нақтылы сандық бағалар басым болады. Қысқа
мерзімді болжауларда күтілетін жағдайлардың тек сандық өзгерістері
ескеріледі. Орта және ұзақ мерзімді болжауларда зерттелетін нысанның саңдық
та, сапалық та өзгерістері есепке алынады. Орта мерзімді жобалауларда
жағдайлар - сандық-сапалық, ұзақ мерзімде сапалық-сандық түрде бағаланады.
Зерттелетін нысанның сипатына сай болжауды бөлу үдемелі процестің түрлі
аспектісіне байланысты. Осы белгілеріне қарай халық шаруашылығын болжаудың
мынадай түрлері айқындалады: өндірістік қарым-қатынастардың дамуы,
әлеуметтік-экономикалық алғышарттар және ғылыми-техникалық прогрестің
салдарлары, халық шаруашылығының дамуы, оның қарқыны, факторлары мен
құрылымдық өзгерістері, еңбек ресурстарыпың өзгерістері, табиғи ресурстарды
тиімді пайдалану, негізгі қорлар мен күрделі салымдардың айналымы,
тұрғындардың өмір сүру деңгейі, қаржыландыру, табыс пен бағалардың
өзгерісі, сыртқы экономикалық байланыс динамикасы және т. б. Аталған
бағыттардың әрқайсысының мәні бар және өз негіздерінде дами алады. Сонымен
бірге олардың арасында методологиялық байланыс және бірлік орныққан, ол
халық шаруашылығын болжаудың ғылыми сапасын қамтамасыз етеді.
Экономикалық және әлеуметтік болжамдар жүйесі өндіргіш күштер мен
өндірістік қатынастардың біртұтас жобасын қалыптастырады. Оның құрамына
табиғи, өндірістік және еңбек ресурстары, олардың құрамы мен тиімді
пайдалану жолдары, демографиялық процестің жай-күйі және халықтың тұрмыс
дәрежесін көтеру бағыттары, өндірістегі құрылымдық өзгерістер мен
экономиканың даму қарқыны, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін
игеру, халық ша-руашылығын басқару, экономикалық механизм әдістерін
жетілдіру, әлемдік экономика мен сыртқы экономикалық байланыстар және
мемлекет деңгейінде шешілетін тағы басқа мәселелер кіреді.
Өз кезегінде экономикалық және әлеуметтік болжамдар жобалау мен
жоспарлаудың, т. б қоғамдық процестердің ажырамас бір бөлігі болып
табылады.
Атқаратын қызметіне қарай болжамдар екіге бөлінеді: Ізденістік және
нормативтік.
Біріншісі - ізденістік болжам, ол оқиғаның себеп-салдарын анықтап, оның
байланысын, өзгерісін айқындау негізінде болашақтағы құбылыстардың
өзгерісін білдіреді. Басқаша айтқанда, оқиғаның байланыстары мен
өзгерістері қазіргі кезден келешекке көз жіберіле отырып зерттеледі.
Екіншісі - нормативтік (мақсатты). Мұның біріншіден айырмашылығы - ең
алдымен мақсат (ориентир) белгіленіп алынады. Процестер келешекген бүгінгі
күнге үңілу бағытында зерттеліп, болашақта қаңдай өзгерістер болады және
көздеген нәтижеге жету үшін не істеу керек деген сауалдар негізге алынады.
[6]
Ізденістік болжам зерттелетін нысанның даму тенденциясының келешегін
шартты түрде қарастыруға негізделген, ол аталған тенденцияларды өзгертуге
қабілетті шарттардан бас тартады. Оның мақсаты - зерттеліп отырған нысанның
қазіргі тенденцияларға сәйкес қалай дамитыңдығын анықтау.
Нормативтік болжамның ізденістік болжамнан айырмашылығы - ол алдьн ала
анықгалған мақсаттар негізінде жасалады. Оның міндеті - нысанның келешекте
жететін нәтижесінің жолдары мен мерзімін болжап, мақсатын айқыңдау. Аталған
болжамның түрлері практикада белгілі бағыт ретіңде бір уақытта, бірге
қолданылады.
Болжамдардың жүзеге асуына жоба бойынша шешім қабылдау әрекеті әсер
етеді. Шешім әрқашанда жобалау мәліметтерінің негізінде қабылданады. Өз
кезегінде шешім қабылдау болжамды жүзеге асырудың нәтижесіне ықпал етеді.
Мемлекеттің экономикалық қызметін жүзеге асыру үшін болжамның қандай
жүйесі қажет?
Негізінде болжам түрлі дәрежеде, кез келген аймақ, түрлі өндіріс, сала,
проблемалар, т. б. бойынша жасалуы мүмкін және қажет. Олар бір-біріне
байланыссыз болуы мүмкін. Ең нәтижелісі - жеке болжамдардан "пирамида" құру
арқылы экономиканы дамытудың жалпы болжамын жасау. Өзара әсер ететін, бір-
біріне байланысты жобалардың мынадай "пирамидаларын" жасауға болады:
1. Проблемалық. Ол - басқарушы органдар шешімін жүзеге асырудың
нәтижесіне немесе мемлекетте жүзеге асырылуға тиісті не болуы мүмкін
белгілі оқиғалардан туындайтын жалпы мемлекеттік проблемаларға байланысты
жоба.
2. Функционалдық. Бұл - саяси-әлеуметтік, өндірістің жеке салаларының
дамуы ғылыми-техникалық, сыртқы экономикалық, экологиялық болжамдардың
жиынтығы арқылы бүкіл мемлекет экономикасының дамуына қажет болжамдар.
3. Ұйымдастырушылық. Аймақтық, басқарушы және өндірістік құрылымдар
дамуының болжамдарынан тұратын бұл жоба мемлекет экономикасы дамуының
жобасымен ұласады.
Н. Д. Кондратьевтің пікірінше, болашақты болжай білу, әсіресе оқиғаның
нақты датасы мен сандық мәнін дәлме-дәл көрсету мүмкіндігі өте шектеулі.
Біздің елімізде жоспарлау саласында бұған бұрын да мән берілмеген, қазір де
ескерілмейді. Ол 1929 жылы бұл жөнінде былай деп жазды: "Бізде жоспар
жасағанда алдын ала көре білу тым күрделі мақсатқа бағытталады, оны қазіргі
білім деңгейімен орындау мүмкін емес, ол қолдан келмейді де. Көбінесе есеп
ұзақ мерзімге жасалады, біздің таңдауымыз тиісті байқаудан өте алмайды.
Түрлі құбылыстардың өзіне тән ерекшеліктері, олардың өзгеріп отыруы, осыған
байланысты алдын ала көре білуіміздің де өзгеріске ұшырауы жеткілікті
дәрежеде есептелмейді. Сонымен бірге, осыған қарамастан, болжам мен
келешекке жоспар жасағанда біз ең қиын жолды қалап, белгілі бір мерзімге
лайықты сандық - нақгы перспективті жоспар түрін тандаймыз. [2]
Қорыта келгенде жоспарды дұрыс құру үшін болжамның көрсетілген үш түрін
де пайдалану қажет. Жалпы дәрежеде даму тенденциясының мүмкіндігі есепке
алынған кезде болжамның үшінші типі қолданылады. Бағаның өзгеру (жоғарылауы
не төмендеуі) мүмкіндігін, еңбек өнімділігінің өсуі мен халық
шаруашылығының тиімділігін анықтағанда болжамның екінші түрі қолданылады.
Ең соңында, жиірек кездесетін болжамның бірінші типін жүзеге асыру белгілі
мерзімде өндіріс көлемінің өсуін, тұрғындардың салымын, бағаның өсуі не
төмеңдеуін нақты саңдық формада көрсетуге мүмкіңдік береді.
1.3 Жоспарлаудың шетелдік тәжірибелері
Сізде бір алма, менде де бір алма бола тұра біз алмаларымызбен
ауыссақ, екеумізде де бір алмадан қалады, ал егер сізде бір идея, менде бір
идея бола тұра біз идея алмассақ екеумізде де екі идеядан болады
философиялық тұжырымдамасы арқылы тәжірибе алмасудың маңыздылығын көрсетуге
болады. Қазақстан Республикасы жоспарлау процесі де бірқатар елдердің
тәжірибесіне сүйенеді. Нарықтық қатынастар дамыған шетелдерде әлеуметтік-
экономикалық процестер (үрдістер) барысында әкімшілік басқару тұрғысындағы
директивтік (міндетті) жоспарлар қолданылмайды. Оларда мемлекеттік
экономикалық реттеу негізінен демократиялық тәсілмен әр түрлі индикативтік
(ұсынымдық), стратегиялық жоспарлар құру арқылы жүзеге асырылады. Осындай
болжамдар мен жоспарларда мемлекет пен жеке меншік кәсіпкерлер арасындағы
экономикалық қатынастар озара байланысып, өз мүдделерін жүзеге асыруға
бейімделеді. Оның бірден-бір себебі: нарықтық экономика жағдай-ында жеке
меншік негіздегі кәсіпорындар көптеген қоғамдық мәселелерді шеше алмайды.
Сондықтан инфрақұрылымды дамыту, өнеркәсіп салаларын жаңарту және қайта
құру, халық шаруашылы-ғын қажеггі арзан шикізат және электр энергиясымен
қамтамасыз ету, ұлттык. деңгейде ғылыми-техникалық, экеперименттік және кон-
струкциялық-тәжірибелік зерттеу жұмыстарын жүргізу, тагы басқа да
проблемаларды шешуді мемлекет өз мойнына алуы керек. Бұл бағыт әсіресе
өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы "ұлы тоқыраудан (1929—1933 жылдардағы
экономикалық дағдарыс) кейін, экономиканы қалпына келтіру және нарықтық
қатынастарды дамыту үшін қажет болды. Капиталистік елдер дағдарыстан
шығудың бірден-бір жолы ретінде, экономикалық реттеуші құрал негізінде
ұлттык жоспарлар мен бағдарламалар, салықтық және банктік, тағы басқа
қосымша тұтқаларды қолдануға мәжбүр болды. Оның негізгі бір себебі:
нарыктық экономикада әрбір кәсіпорын, фирма, кәсіпкер өз пайда-сын көздеп
жұмыс істсйді, ал жалпы халық шаруашылығының дамуы, өндіріс және әлеуметтік
инфрақұрылымдар, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік жұмыстар, халықтың
әлеуметтік жағдайлары мемлекет түрғысынан қамқорлықка алуды қажет етеді.
Осыған байланысты елдің жағдайы мен болашағын ойлаған мемлекет әлеуметтік-
экономикалық дамуды қадағалап отырады және оның басым бағыттарын анықтайды.
[7]
Жоспарлаудың солтүстік американдық жүйесі. Оған АҚШ, Канада және
олармен бірге Мекеика бірігеді. Бұл елдер осы арқылы Еуропа экономикалық
қоғамдастыгына және жаңадан құрылған еуропалық жалпы рьгаокқа топтасқан
елдерге қарсы тұра алатын күшке айналады. Бұл қоғамда жоспарлау тәсілі
өнімді үдемелі өндіру процесінің тиімділігіне өз әсерін тигізеді.
АҚШ пен Канадаға тән сипат мынау: олар дүниежүзілік нарық көлемінде
азық-түліктіркәне шикізатты мол өндіреді, бірақ оларға неғұрлым аз шығын
жұмсайды (бұл Австралия мен Зеландияға да тән), яғни арзан өнім шығарады.
Сол себепті мемлекет тарапынан бөлінетін көмек (субвенция) азаяды, қазіргі
кезде оның мөлшері өнімнің бір өлшеміне шакқанда, Еуропалық одақ (ЕО)
мүшелері шығындарының жартысына ғана тең. Осыған байланысты АКШ, Канада,
Австралия елдеріңде экономиканың дамуына үкіметтің әсері азайған, яғни
мемлекеттік реттеу дәрежесі төмен, олар көбінесе дүниежүзілік рынокты
жаулап алуға бейімделген. Мұнда негізгі айқындайтын бағыттар мыналар: баға
саясаты (ауыл шаруашылығы өнімдерін жоғары бағага сатып алуды қоддау);
сыртқы сауданы реттеу (дүниежүзілік ірі тауар өндірушілер мен шетелге шы-
ғарушыларды қорғау); қатаң мақсатқа бағытталған көмектер (субеидиялар);
кәсіпкерлік саланың тұрақты түрде бәсекеге төтеп бере алушылығы;
табыстардағы үлкен дифференциация (айырмашылықтар). Осыларды жүзеге асыру
үшін мемлекет, бір жағынан, елдің экономикасын басқаруды мақсатты
бағдарлама әдісімен жүргізіп, жүйелі болжамдар жасайды, екінші жағынан, әр
түрлі келісім шарттар арқылы ірі-ірі шаруашылық кәсіпкерлік компаниялармен
нарықтық қатынастар орнатады. Осындай экономикалық үлгі (модель) нарықтық
өзгерістерді дер мезгілінде байқауға, оларды реттеуші орғандардың
құрылымдары мен функцияларын алмастырып отыруға, макро және микро
деңгейдегі тікелей және жанама реттеушілерді толық пайдалануға, мемлекет
қызметі мен жеке бизнестің әр түрлі біріккен түрлерін қолдануга мүмкіндік
береді. [2]
Өзекті мәселелердің бірі - жоспарлау процесінде жоғарыдан төмен
немесе төменнен жоғары деп аталатын тәсілдерді дұрыс қолдану. Төменнен
жоғары тәсілі бойынша жоспарлау ұсақталған деңгейден бөліктердің
макроэкономикалық тұтастығына дейін жүреді. Ол үшін ең әуелі жергілікті
және аймақтық өткізу бөлімдері әрбір жеке тұтыну аудандары бойынша сұраныс
болжамдарын жасайды. Солардың жиынтығы арқылы қажет ресурстардың мөлшері
анықталып, жалпы болжам жасалады.
Ал жоғарыдан төмен тәсілі бойынша, әуелі ірі жиынтық болжамы (жалпы
сату көлемі) есептеледі, ол өндіріс салаларына, сату аудандарына, жеке
тауарларға бөлінеді, содан кейін өндіріс негіздеріне сәйкес қажетті
ресурстар анықталады. [8]
АҚШ пен Канададағы жоспар мен бағдарламалардың тармақталған жүйесі
оларды жүзеге асыруда басқаруды ұйымдастыруға ерекше көңіл аударуды талап
етеді. Салалық және аймақтық бағдарламалардың қалыптасуы мен жүзеге
асырылуының бірнеше деңгейін анықтауға болады. Бәрінен бұрын бұл —
жалпымемлекеттік деңгей, ол аймақтар мен салаларды дамыту саясатын жасау,
бағдарламаны жүзеге асыруға каржы бөлу, салааралық, аймақаралық шараларды
үйлестіру қызметін атқарады. Салалық деңгейде заң шығарушы орғандар
бағдарламаны, шараларды жоспарлау мен оларға жұмсалатын қаржыны езара бөліп
беруді жүзеге асырады, сонымен қатар, керек болған жағдайда, осы
бағдарламалардың орындалуын басқарады.
Азиялық жоспарлау жүйесі Жапония, Оңтүстік Корея, Гонконг, Тайвань,
Сингапур, т.б. елдерде белсенді түрде дамыған. Бұл үлгі бойынша көп
жағдайда мемлекеттік қолдау және мемлекеттік реттеу механизмдері
(жоспарлау, субеидиялар, тікелей бөлінетін қаржылар, қолдау тарифтері,
салықтық жеңілдіктер, т.б.) қолданылады. Мысалы, Тайвань елінде көбіне
шағын және орта деңгейдегі фирмалар жұмыс істейді, соған сәйкес үкімет
олардың бәсекелік қабілетін арттыруға біріккен зерттеу институттарын құру
арқылы көмектесуде. [9] Жапонияда экономикалық жоспарлау келесідей:
Жапониядағы экономикалық жоспарлау органдары:
• Экономикалық жоспарлау бойынша агенттік;
• Аймақтарды дамыту бойынша ұлттық агенттік;
• Өнеркәсіп және сауда министрлігі.
Экономикалық жоспарлау бойынша агенттік (508 адам):
• Координация бюросы;
• Әлеуметтік саясат бойынша бюро;
• Бағалар бюросы;
• Жоспарлау бюросы;
• Зерттеу бюросы;
• Экономикалық зерттеулер бюросы.
Экономикалық жоспарлау агенттігінің экономикалық жоспарлар түрлері:
• 10 жылға экономикалық дамудың ұзақмерзімді жоспары;
• Экономикалық дамудың орта мерзімдік жоспары;
• Ағымдағы жылға экономикалық саясат.
Аймақтарды дамыту бойынша ұлттық агенттіктің экономикалық жоспарлары:
• Ұлттық аймақтарды дамыту бойынша Үкіметтің жоспары (5 жыл);
• Жергілікті даму жоспарлары;
• Префектуралардың даму жоспарлары;
• Маманданған аймақтардың басты жоспарлары.
Жапонияның экономикалық жоспарларының даму тарихы:
• Экономикалық өзін-өзі қамтамассыз етуі 1956-60жж;
• Жаңа ұзақ мерзімді жоспар 1958-62жж;
• Ұлттық табыстың екі еселенуі 1961-70жж;
• Орта мерзімді экономикалық жоспар 1964-68гг.
• Әлеуметік-экономикалық даму жоспары 1967-71жж;
• Әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа жоспары 1970-75жж;
• Әлеуметтік-экономикалық базалық жоспар 1973-1977жж.
• 70-жылдардың екінші жартысына экономикалық жоспар - 1976-80жж;
• Жаңа жеті жылдық әлеуметтік-экономикалық жоспар 1979-85жж;
• 80-жылдарға әлеуметтік-экономикалық даму бағыттары мен перспективалары
- 1983-90жж;
• Бүкіл әлеммен бірге өмір сүру: экономикалық басқарудың бес жылдық
жоспары - 1988-92жж;
• Алдыңғы қатарлы өмір сүру деңгейі бар державаға айналудың 5 жылдық
жоспары, әлемдік қоғамдастық деңгейінде өмір сүру 1992-96жж;
• Құрылымдық реформалар үшін әлеуметтік-экономикалық жоспар: өмір
сүруге қабілетті экономика мен қамтамассыз етілген өмірге 1995-
2000жж;
• Жапондық тауарлар мен қызметтерге конъюнктураның пайда болуы 2000-
2004жж.
Жапонияның қазіргі заманғы экономикалық мәселелері:
• Соңғы 10 жылда экономикалық дамудың нольдік өсімі байқалуда;
• Тұрғындардың жоғарғы өмір сүру деңгейі елдің бәсекеге қабілеттілігіне
әсер ететін тауарлар мен қызметтерге бағаның төмендеуіне мүмкіншілік
бермеуде;
• Мемлекеттік бюджет дефицитінің жоғарғы деңгейі – 2000ж. ЖІӨ-нен
10 % ;
• Еңбек туралы заң мемлекеттік қызметкерлер санын қысқартуға
мүмкіншілік бермеуде;
• Мемлекеттік бюджет дефицитінің жоғарғы деңгейі жағдайында
префектуралар сатып алынбайтын инфрақұрылым объектілерін салуды
жалғастыруда;
• Йенаның айырбас курсы тауарлар экспортына демеу бермейді.
Жапонияның жоспарлау жүйесінің эволюциясы:
• Бірінші жоспарлар Үкіметтің даму мәселелерін шешу саласы мен оларды
жүзеге асырудағы экономикалық нәтижелерін бағалау бойынша нақты іс-
әрекетін айқындаған;
• Энергетикалық және қаржылық кризистен кейін бұл жоспарлар шектеулі
көрсеткіштер мөлшеріндегі Үкіметтің жалпы саясатын бейнелей
бастады.
Жоспарлаудың құқықтық базасы:
• Жапонияда экономикалық жоспарларды реттеп отыратын заң жоқ;
• Жапонияда аймақтар дамуын жоспарлау Аймақтарың жалпы дамуы туралы
Заңы (1950ж.) аясында жүзеге асырылады. Қазіргі жағдайда осы
құжатты жүзеге асыру жүргізілуде.
Ұйымдастырушылық-методологиялық жұмыс:
• Үкіметтің ұзақ мерзімді және орта мерзімді жоспарларын дайындауды
саясаткерлер, мемлекеттік қызметкерлер, бизнеспен ғылым өкілдері
кіретін экономикалық жоспарлау бойынша кеңес жүзеге асырады;
• Жұмысшы орган болып тұжырымдар, формалар мен көрсеткіштерді
дайындайтын Экономикалық жоспарлау агенттігі табылады;
• Орта мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарлар 2-2,5 жыл ішінде
дайындалады, ағымдық – жыл сайын желтоқсанның соңына дейін;
• Жоспарлар Үкіметпен экономикалық жоспарлау бойынша кеңестің
шешімінен соң қабылданады.
Дамуды болжамдау
• Агенттіктің меншігінде 70-жылдары дайындалған және оптималды саяси
шешімдер жасау үшін қолданылатын мультисекториалды модель бар.
Модель кейнсиандық теорияның негізінде жасалғанмен, сұраныс пен
ұсынысқа көңіл аударылған. Тепе-теңсіздіктің динамикалық моделі;
• Модель СНС пен Салааралық баланс көрсеткіштерін, өндірістік қуат
және басқа да экономика дамуының статистикалық көрсеткіштерін
қолданады. Модельде 1000 теңдеу қолданылған.
Европалық жоспардау жүйесі экономикасы жақсы дамыған батыс еуропалық
елдерде (Франция, Германия, Нидерланды, Скандинавия елдері, Австрия,
Испания) қалыптасты. Оның ерекшелігі: бұл елдер тарихи, саяси және
экономикалык жағынан әр түрлі болғанымен, экономикада қолданылатын ортақ
тәсілдері мен әдістеріне байланысты белгілі бір топтарға (үлгілерге)
бөлінеді. [10]
Бір бағытта (конъюнтуралық) жоспарлау - белгілі бір елдің өзінде жақсы
дамыған экономикалық үрдістерді тұрақтандыруға арналған жобалар. Олар
көбінесе сол елдің атымен аталады. Мысалы: жоспарлаудың голландиялық түрі.
Ол бойынша елдегі рыноктың пайдалы тенденцияларын (бағыттарын) сақтау
жоспарланады. Бұл көбіне қысқа мерзімге (1 жыл) арналып жасалады.
Аймақтық немесе итальяндық үлгі бойынша жоспарлар экономикалық аймақтар
немесе экономмканың жекелеген салаларының дамуы арасындағы қайшылықтарды,
теңсіздікті жою, азайту мақсатында жасалады. Мысалы, Италияның солтүстік
және оңтүстік аймақтарының жоспарлары, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының
жоспарлары, халықтардың әр түрлі жіктерінің табыстары арасындағы алшақтықты
жою жоспары, т.б.
3. Скандинавиялық немесе швециялық үлгі бойынша халықтардың жоғары
тұрмыс деңгейіне тұрақты әлеуметтік кепілдеме беру жоспары жасалады. Бұл
жүйенің ережесіне орай өндірісті орталықтандырылмаған (тармақтанған) рынок
жүйесі бойынша жүргізген тиімді, мұнша мемлекет фирмалардың өндірістік
қызметіне араласпайды, бірақ еңбек нарығында белсенді саясат қолданады
(жұмыспен толық қамту, еңбегіне қарай жалакы төлеу). Ол нарық
экономикасында елеуметтік шығындарды азайтуға тиіс. Яғни бұл жүйе бойынша
жеке сектор өндірісті неғұрлым тез өсіруге құштар, ал мемлекет салық жүйесі
негізінде пайданың тиісті бөлігін алып, халықтың тұрмыс деңгейін көтеруге
көмектеседі, бірақ өндіріске әсерін тигізбейді. Швецияда ЖІӨ-дегі мемлекет
шығынының үлесі 65-70 пайызға тең. Олардың көп бөлігі әлеуметтік көмек
көрсету саласына жұмсалады. [11]
Батыс Еуропа елдері арасында жоспарлау жүйесі дұрыс қалыптасқан
мемлекет — Франция. Онда жоспарлаудың, өсіресе индикативтік жоспарлаудың
алғашқы принциптсрі мен әдістері енгізеді. Белгілі француз экономисі
Ф.Перру мемлекеттік индикативтік жоспарлау мен бағдарламалардың негізін
қалыптастырды, ұлттық экономиканы дамыту үшін мемлекеттік қолдаудың
айрыкша нүктелерін (салалар, корпорациялар), принпиптерін анықтап берді.
Кәсіптік деңгейде Қазақстанда индикативтік жоспарлау жүйесін құру
тапсырмаларын қою, нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесіне
назар аударуды қажет етеді, өйткені онда индикативтік жоспар өзінің макро
деңгейдегі тиімділігін дәлелдеген (1-кесте).
Бұл елдердің ішінде Францияны бөліп айтуға болады, француздық жүйе
Германия мен Ұлыбританиядағы макро деңгейдегі жоспарлау дамуына айтарлықтай
әсерін тигізді, қазіргі кездері оның принциптері ЕО мемлекетаралық басқару
мүшелерімен толықтай зерттелуде. [12]
Соғыстан кейінгі кезеңдегі француздық экономикалық саясаттың ой мен
теориялық негізінің құрылуы, біріншіден, кейнсиандықтың ықпалынан болды.
Екіншіден, олардың құрылуына Францияның халықаралық жағдайын жақсартудағы
Ш. Де Голлеммен құрылған глобальдық тапсырмасын шешумен байланысты
ағымдық жағдай, сонымен қатар экономиканы көтеруге негіздеген. Келесі
тапсырманы шешуде халық шаруашылығындағы мемлекеттік меншіктің үлкен
үлесіне сүйенген индикативтік жоспарлау маңызды роль атқарды.
Нарықтық субъектілерді тиімді бақылауды мемлекеттік бюрократия езіп
тастамау үшін 40-жылдардың соңында мемлекеттік басқару органдарына
шаруашылық процестерді осы жолмен бақылауға мүмкіндік беретін
демократиялық жоспарлау жүйесі жасалды және жүзеге асырыла бастады.
Кәдімгі жоғарыдан төменге иерархиялық жүйесінің орнына келісім мен кеңесу
принциптерінде құрылған, әртүрлі топтық қызығушылықтың өкілдерінің:
мемлекеттік қызметкерлер, кәсіпкерлер, кәсіподақтар, тұтынушылар одағы т.б.
бастамаларында тең құқықпен қатысу негізіндегі төменнен жоспарлау
бекітілген. Қарастырылып отырған жүйеге сәйкес, жоспар көпсатылы
итерацияның нәтижесінде пайда болады және оны жүзеге асыру консенсусында
тиісінше барлық қатысушылар қызығушылықта болады. Сонымен қатар
жоспарланған көрсеткіштер міндетті (директивтік) болып табылмайды, ол
күтіліп отырған экономикалық конъектура жайында ақпарат тасығыш
экономикалық индикатор болып табылады.
Француздық экономикалық философияда айтарлықтай өзгерістер 80-жылдардың
соңына таман болды және неолибералды ойлармен ұштасып жатты. Бұған
қарамастан Франция экономикасын басқарудағы мемлекеттің ролі қазіргі таңға
дейін әлемнің өнеркәсібі дамыған елдерінің ішінде жүзеге асырылатындардың
бірі. Индикативтік жоспарлауға келер болсақ ол француздық экономиканы
басқару мен бақылаудың негізгі элементі болған және солай қала бермек.
Барлық ұлттық шаруашылықты қамтыған дайындалған 11 орта мерзімді жоспарлар
жөнінде мәліметтер бар (2-кесте).
Жоспарлар ережеге сай бес жылға құрылады, оларда күтілетін экономикалық
және әлеуметтік даму жағдайлары көрсетіледі. Мұнда индикативтік жоспардың
өзімен бірге оны жасау процесінің өзі де маңызды рольге ие. Бұл процесс,
нәтижесінде ақпарат алмасу ғана емес, ұлттық консенсусқа қол жеткізумен,
аталып өткен көпсатылы итерациялармен ерекшеленеді. [13]
Индикативтік жоспар Франция экономикасы дамуының орта мерзімді
мақсаттарын, жоспарлы көрсеткіштер мен тенденциялар, құрылымдық
пропорциялар қалыптасуының концептуалды алгоритмдерін құруды қосады.
1-кесте. 1990ж. ЕО елдері экономикасында мемлекетік
сектордың үлесі, %
ЕЛДЕР ЖұмысбастыларЖІӨ бойыншаНегізгі Орта
саны капиталға есеппен
капитал елдер
салымдары бойынша
бойынша
Германия 10,1 11,1 16,8 12,6
Италия 15,0 20,0 26,0 20,3
Ұлыбритания 9,0 12,0 17,0 12,7
Франция 17,6 19,5 34,9 24,0
Испания 6,0 14,0 21,0 13,6
Голландия 6,3 11,0 7,0 8,1
Бельгия 11,0 8,3 14,0 11,1
Люксембург 5,0 3,5 4,0 4,2
Португалия 12,1 21,0 35,0 22,7
Греция 10,0 19,0 40,6 23,2
Дания 8,2 6,0 20,0 11,4
Ирландия 10,5 14,7 20,7 15,3
Ескерту: Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі
2-кесте. Франциядағы индикативтік жоспарлауды дайындау хронологиясы
Индикативтік жоспардың қатар Қамту кезеңі, жылдар
саны
Бірінші 1947-1953
Екінші 1954-1957
Үшінші 1957-1961
Төртінші 1962-1965
Бесінші 1966-1970
Алтыншы 1970-1975
Жетінші 1976-1981
Сегізінші 1981-1985
Ағымдық 1982-1983
Тоғызыншы 1984-1989
Оныншы 1989-1992
Он бірінші 1993-1997
Ескерту: Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрлігі
Жоспардың шешуші бөлімдері экономикалық өсім, инвестиция, қаржы
ағымдары, экономиканың бірқалыптандырылуы, инфляция мен бәсекелестікпен
байланысты. Көп жағдайда стратегиялық тапсырмалар нақты жоспарлық
тапсырмаларда көрініс табады, бірақ соңғысы жоспарлық сипат алған. Негізгі
мазмұны мемлекеттің араласу актілері анықтамасын құрады, ол келесілерді
қамтиды:
а) жоспарлы кезеңде экономика саласында мемлекеттің негізгі
тапсырмалары;
б) көрсетілген мемлекетік мерекелер мен капитал салымдарын қаржыландыру
көздеріне негізделген мемлекеттік табыстарды қайта бөлу мен инвестициялауды
қолданудың талдануы (бюджеттік субвенцияларды беру, мемлекеттік
несиелендіру, қаржылық жеңілдіктер т.б.). Француз индикативтік жоспары,
басқа сөзбен айтқанда инвестициялық қызметке нақты бейімделген. Мұнымен
бірге бірінші жоспарларда нақты салалық жоспарлық тапсырмалар көрініс
тапса, соңғыларында оларды өнеркәсіптің негізгі салаларында қолданылумен
дайындалатын, белгіленген мемлекеттің араласу актілері ауыстырған.
Сипатталып отырған жоспарлар маңызды экономикалық индикаторларға қол
жеткізумен қамтамасыз етуге бейімделген шаруашылық механизмді де қамтиды.
Алайда, көрсетіліп өткендей, жоспарлы тапсырмалар міндеттемелі сипатта
болмайды, индикативтік жоспар сипаты бойынша экономиканы мемлекеттік
реттеудің белсенді құралы болып табылады: оның көмегімен мемлекет
халықшаруашылығы дамуының көрсеткіштері мен тұжырымдарын болжамдап қана
қоймайды, оларға белсенді әсер етеді. Индикативтік жоспар Франция
Парламентімен қабылданады және бекітіледі.
Жоспарлау құрылымы мамандандырылған және институтционалды-
ұйымдастырылған. Ұйымдастырушылық-басқарушылық қызмет атқаратын жоспарлау
бойынша Комитеттің штат қызметкерлері бойынша көлемі ондап саналады.
Дегенмен, жоспарлаумен модернизация бойынша Комитет айналысады, оларға
министрліктер мен жергілікті билік өкілдері, өнеркәсіп пен кәсіподақ
өкілдері, ғалымдар мен мамандар кіреді. Модернизация бойынша Комитет
қызметкерлерінің жалпы саны 5000 адам. Жоспарлау жөніндегі комитет атқарушы
биліктің құзіретіне ие емес, дәл осы жерде – көпсатылы келісілген қызмет
процесінде, көп жағдайда Францияның саяси бағытын алдын ала болжайтын
перспективаға сай халықшаруашылығының даму приоритеттері мен мақсаттары
айқындалады. [14]
Айтарлықтай басқарушы құзіретке француздық жоспарлау жүйесінің тікелей
бюджеттен қаржыландырылатын Экономикалық және әлеуметтік даму қоры ие.
Қордың қызметі – индикативтік жоспарға кіретін бағдарламаларды
қаржыландыру, бәрінен бұрын жеңілдетілген несиелерді ұсыну. Қордың басшысы
болып Францияның қаржы министрі табылады, ал директоратқа жоспарлау
жөніндегі Комитеттің басшысы кіреді.
Жоспарлау жүйесінің тиімділігін екі жолмен бағалауға болады.
Біріншіден, жоспарланған көрсеткіштерді нақты қол жеткізілгендерімен
салыстыру. Екіншіден, халықаралық салыстыруларды жүзеге асырумен. Факт
келесідей, 1950-60 жылдары Франция жоспарлау тиімділігінің шарықтау
кезеңін бастан кешірді, бұдан кейін төмендей бастады. [15]
Экономиканың дамуына және нарықтық қатынастардың жетілуіне байланысты
Франциядағы жоспарлау жүйесі де өзгерістерге ұшырады. Олар:
1. Бағдарлама жасау принципі: статистикалық оңтайландыру тәсілінен
дамыған тәртіп (үлгі) қалыптастыру.
2. Реттеу сипаты: экономиканы тікелей басқаруды нарықтық жағдайларға
бейімдеу.
3. Мақсаты: каржылық-материалдық сәйкестіктен бәсекелестікті күшейтуге
көшу.
4. Жүзеге асыру құралы: әкімшілік бақылаудан қаржы табуға ынталандыруды
арттыру.
Осы принциптерге сәйкес индикативтік жоспарлар нұсқаулылық сипат алады.
Мемлекет әр түрлі әдістер арқылы жеке капитал иелерін жалпы ұлттық жоспарды
орындауға жұмылдырады. Олар: құқықтық шаралар (әр түрлі заңдар қабылдау);
экономикалық шаралар (қаржылай субсидия беру, бағаны реттеу, қосымша
салықтар салу немесе салықтық жеңілдіктер жасау, несие беру, т.б); басқару
органдарының атынан бақылау және т.б. [16]
Франциядағы индикативтік жоспарлау жүйесі орта мерзімді (4 немесе 5
жылдық,) жоспарлардан тұрады. Олардың әрқайсысы арнаулы мақсаттары және
атқаратын міндетгері (өндірісті қайта құру, экономика құрылымын өзгерту,
нарық қызметін жетілдіру, тұрғын үй құрылысын дамыту, білім, әлеуметтік
шаралар, т.б.) бойынша ерекшеленеді. Жоспар жасау үш кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңде индикативтік жоспардың екі болжамы дайындалады. Оның
біреуі өндірістің дамуы туралы, екіншісі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету туралы. Алғашқы болжам бойынша белгілі бір мерзім (10 жыл) ішінде елдің
экономикалық дамуының негізгі бағыттары анықталады, ұлттық өнімнің өсуі
ескеріледі және бірыңғай сұраныстың индикаторлары (көрсеткіштері)
белгіленеді; екінші болжам индикативтік жоспардың соңғы, қорытынды
жылындағы экономикалық дамудын көрсеткіштерін анықтайды, олардың өзара
сәйкестігін ескереді. Осы болжамдарда іріленген үш саланың (шикізат
өндірісі мен ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп жәнс кызмет көрсету), өнім
тұтынушылардың (мемлекеттік пайдалану, елеуметтік салаға қажет күрделі
қаржы және сыртқы сауда) және инвестициялар мөлшсрі мен еңбек ресурстарының
өзара тепе-тендігі айқындалады.
Екінші кезеңнің міндеті индикативтік жоспардың көрсеткіштерін әр түрлі
бағыттар бойынша (салалар, аймақтар, субъектілср және қар-жы операциялары)
жіктеу болып табылады.
Үшінші кезеңде жоспарлау комитеті құрғак бірнеше эксперттік (сараптық)
комиссиялар жұмыс істейді. Олардың міндеті - жоспардағы көрсеткіштердің
ресурстармен үйлесімділігі мен тепе-теңдігін, олардың макроэкономикалық
мақсатгарға сәйкестігін анықтау.
Осылай жасалған жоспардын негізгі мақсаты мемлекет тарапынан араласу
актілерін анықтауға саяды. Оның құрамына:
- мемлскеттің жоспарды жүзеге асыру кезіндегі экономикалық
дамуыныңлегізгі міндеттсрі;
- инвестицияларды, күрделі қаржыны және мемлекеттік шараларды
қаржы көздеріне сәйкес бөлшектеп пайдалану (бюджеттік тікелей көмек -
субвенция, мемлекеттік несие, қаржы жеңілдіктері және т.б.) кіреді.
Қорыта айтқанда, Францияның индикативтік жоспары негізінен
инвестициялық кызметке бейімделген. Сонымен қатар онда шаруашылық механизмі
де бар, олар жоспарда көрсетілген экономикалық индикаторларды жүзеге
асыруды қамтамасыз етеді.
Ұлыбританияда рационалдық (жаңаша) жоспарлау жүйесі қол-данылады.
Оның мақсаты - мемлекеттің, фирмалардың және кәсіпорындардың мүдделерін
өзара келістіру. Оның себебі: Англиядағы екі тұжырымдаманың (лейбористер
мен консерваторлардың) өсерінсн лейбористср көсіпкерлсрге тікелей
субеидиялар беру керек десс, конссрваторлар, керісінше, тск дамыған
көсіпорындарға ғана мсмлскеттік көмск жасау қажст, ал күрделі қаржынын
бағыттарына араласпаған жөк, олар бөсскені күшейтсді деп түсінеді. Алайда
үкімет өрк.ашанда мсмлскеттік меншікті, оны өсіру көздерін тікелей бақылап
отырады.
Еуропалық одақка (ЕО) мүше елдерде жоспарлау әрі ұлттық негізде, әрі
одақ бойынша жүргізіледі. Олардың мақсаты - интеградиялык үрдістерді дамыту
арқылы одақ мүшелерінің жоспарларын және шаруашылық саясаттарын үйлестіру.
Одақтас елдерде ауыл шаруашылығы бойынша батысеуропалық рынокқа шығатын
өнімдердің мол қорын шектеу жобалары жасалуда. Ол негізінен жер көлемін
азайту аркдллы жүзсге асырылады. Осыноай жсюпарга сәйкес Еуропалық одақ-тың
нүсқауымен барлық мүше елдерде шамамен 1 млн гектар жерде шаруашылық
жүргізу ісі тоқтатылмақшы. Оның ішінде Германияда 340 мың га, Францияда 300
мың га, қалған елдерде бірдей мөлшер бойынша сгістік жсрлердің көлемі
кысқартылады. [17]
Кейбір елдер оған қоса өз жоспарлары бойынша жер көлемін азайтқан
фермерлерге материалдық көмек беруде. Мысалы, Францияда өңделмей
калдырылған бір гектар егістік жер үшін орта есеппен 1750 франк төлсйді
(жер қүнарлылығы бойынша 1400-2100 франк аралығында). Сонымен қатар егістік
жерлер есебінен орман отырғызу, су жиналатын сайлар жасау, т.б. сиякты
қосымша жоспарлар жасалуы мүмкін. Осындай шараларды жүргізу арқылы
Еуропалық одақ аймақгар аркылы және ұлтараралық негізде ауыл шаруашылығы
өнімдерін жоспарлы түрде өндіру мен әр мақсатқа жұмсауды камтамасыз етеді.
2 ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы орта мерзімді жоспарлау
мәселелерін талдау
2.1 Қазақстандағы орта мерзімді жоспарлау туралы
Қазақстан Республикасының, облыстардың, республикалық маңызы бар
қалалардың, астананың әлеуметтiк-экономикалық дамуының орта мерзiмдi
жоспарларын (бұдан әрi - орта мерзiмдi жоспарлар), ұлттық компаниялардың
даму жоспарларын әзiрлеу ұғымын және әдiснамалық негiздерiн, орталық
және жергiлiктi атқарушы органдардың, сондай-ақ өзге
мемлекеттiк органдардың, ұлттық компаниялардың оларды қалыптастыру
жөнiндегi өзара іс-қимылының тетiгiн белгiлейдi.
Әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспары - Қазақстан
Республикасының Yкiметi немесе мәслихат бекiтетiн, республиканың немесе
өңiрдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткiштерi мен бағыттарын және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz