Қылмыстық жазасын өтеп шықан тұлғалардың бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделуінің мәселелері

Адам о бастан-ақ қоғамдық тұлға болып табылатындықтан өзін қоршаған әлеуметтік ортамен үнемі қарым қатынаста болады және тек осындай ортада ғана ол өзін жеке тұлға ретінде көрсетіп, өзінің әлеуметтік ұстанымы мен рөлін айқындай алады.
Негізінен алғанда әлеуметтік бейімделу мәселесі ең алдымен әлеуметтану, психология, педагогика тәрізді ғылымдармен зерттеледі. Аталған мәселені зерттеуден заң ғылымы да тыс қалмайды.
Құқықтанушылардың әлеуметтік бейімделу, нақтырақ айтқанда жеке тұлғаның әлеуметтік ортаға бейімделуі мәселесіне қызығушылық танытуы бірқатар факторларға байланысты.
Біріншіден, жаңадан пайда болған қоғамдық қатынастарды реттеудегі құқықтың рөлі мен маңызының арта түсуі ал ол өз кезегінде қоғамда орын алып отырған өзгерістерге байланысты байқалатын адамның психологиялық қыметінің жылдамдығы мен ырғағының тым жеделдей түсуінен адамдар арасындағы қарым-қатыстың тұрақты түрде өсіп отыратындығынан көрініс беретін адами қатынастар үрдісінің қарқындылығынан және де олардың құқықтық реттеуді қажет ететіндігіне тікелей байланысты. Екіншіден, құқық тек әлеуметтендірілген, яғни өзін қоғамның мүшесі ретінде сезінетін тұтастай алғандағы қоғамға, өзін қоршаған шағын әлеуметтік топтарға, жеке адамдарға қатысты түрде өзінің құқықтары мен міндеттерін түсінетін адамның жүріс-тұрысын реттейді. Үшіншіден, құқық әлеуметтік қатынастардың реттеушісі бола отырып өз тарапынан айтарлықтай әлеуметтендіруші күшке ие және де жеке тұлғаны әлеуметтендірудің тиімді құралы ретінде де әрекет етеді [1,128-132].
Адамның өзіне тән ерешеліктері бар жеке тұлға ретінде қалыптасуына оны қоршаған нақты орта ғана емес сонымен қатар одан да көлемдірек әлеуметтік құрылымдар және тұтастай алғанда қоғам да ықпал етеді, дегенмен олардың жеке адамға әсері ол адамға барынша жақын тұрған әлеуметтік орта арқылы беріледі және қабыл алынады. Аталған әлеуметтік орта өз кезегінде әртүрлі ұжымдар мен топтардан мысалы, өндірістік немесе оқу ұжымдары, қоғамдық ұйымдар, отбасында, тұрмыста тұрақты түрде қатынасқа түсетін топтар (жолдастары, көршілері, ағайын-туыстары) негізінде қалыптасады.
Әрбір адам бірмезгілде бірнеше әлеуметтік топтың қатарына кіреді сондықтан оның жүріс-тұрысын тек ғана олардың біреуінде қабылданған жүріс-тұрыс нормасы ретінде қабылдауға әсте болмайды [2, 173.].
Сондықтан қылмыстық жазасын өтеп шыққан адамдарды бостандықтағы өмір жағдайларына бейімдеудің құқықтық реттелуі мәселелерін зерттеу «жеке тұлғаның әлеуметтік бейімделуінің» жалпы ұғымына назар аудармай мүмкін болмайды.
Адамның қоғамдық ортада өмір сүре отырып тұлға ретінде қалыптасатыны белгілі. Адамның әлеуметтенуі табиғи қасиеттер негізінде әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, мәдени орта, мектеп, өзімен жасты тұлғалардан құралған топтардың және т.б., яғни әлеуметтік орта деп аталатын қоғамдық шеңбердің негізгі ықпал етуі барысында орын алады. Осы аталған ортада адам тәрбие алады, оның психологиялық, өнегелік, құқықтық және басқа да қағидалары қалыптасады және де соларға сәйкестікте адам әлеуметтік ортада орын алған жағдайлар мен өзгерістерге тәуелді түрде өзінің жүріс-тұрыстарының одан арғы негізгі бағыттарын айқындайды. Бұл үрдісте адам оның тек енжар түріндегі бақылаушысы болып ғана қалмайды, қоршаған ортаға белсенді түрде әсер ете отырып ол оның қатысушысы болады. «Адамның мінез-құлқында оның іс-әрекеттерінде жүзеге асырылған әлеуметтік ортаның элементтері қорытылады» [2,199.]. Ендеше тұлғаның қалыптасуы «адамды адамға айналдырудың көп қырлы процесі», жеке тұлғаның қалыптасқан әлеуметтік жағдайларға белсенді түрде бейімделуі және жинақталған тәжірибені қарым-қатынас, жүріс-тұрыс, қызмет арқылы жүзеге асыруы [3, 22.].

1. Общая теория права / Под редакцией А. С. Пиголкина – М.: МГТК им. Н. Э. Баумана, 1995. – 384 с.
2. Яковлев А. М. Преступность и социальная психология: М., «Юридическая литература», 1971. – 248 с.
3. Кон И. С. Социология личности . – М.: Политиздат, 1967. – 383 с.
4. Большой иллюстрированный словарь иностранных слов: 17000 сл. – М.: ООО «Издательство АСР» 2004. – 957 с.
5. Гилинский Я. И. Стадии социализации индивида / Человек и общества. – Л., 1971. – С. 40-45.
6. Философские проблемы теории адаптации / Под редакцией Г. И. Царегородцева. – М.: Прогресс, 1975. – 252 с.
7. Казначеев В. П. Современные аспекты адаптации. – Новосибирск: Наука, 1980. – 191 с.
8. Андреева Д. А. О понятии адаптации. Исследование адаптации студентов в условиях учебы в вузе // Человек и общество. – Л., 1973. – Вып. ХІІІ. – С. 65-70.
9. Уэллс Г. К. Крах психоанализа. От Фрейда к Фромму. – М.: Прогресс, 1968. – 287 с.
10. Социальная психология личности. – М.: Прогресс, 1979. – 71 с.
11. Свиридов Н. А. Социальная адаптация личности в коллективе // Социалогические исследования. – 1980. № 3. С. 44-52.
12. Маркарян Э. С. Вопросы системного исследования общества. – М.: Знание, 1972. – 62 с.
13. Попов С. Сознание и социальная среда. – М.: Прогресс, 1979. – 122 с.
14. Медведов Г. П., Рубин Б. Г., Колесников Ю. С. Адаптация – важная проблема педагогики высшей школы // Советская педагогика. – 1969. № 3. С.. 64-71.
15. Растова Л. М. Социальная адаптация личности в коллективе / Автореф. дисс. канд. философ наук. – Томск, 1973. – 23 с.
16. Ананьев Б. Г. Человек как предмет познания мира. – Л.: ЛГУ, 1968. – 339 с.
17. Решетина А. М. Общественно-психологические закономерности социализации личности. – Омск: Омская ВШ МВД СССР, 1974. – 72 с.
18. Войтко В. И. Научно-техническая революция и проблемы социализации личности в условиях научно-технического прогресса. – Киев: Наук. Думка, 1975. – 62 с.
19. Растова Л. М. К вопросу соотношения социализации и социальной адаптации личности // Труды Алтайского политехнического института им. И. И. Ползунова. – Барнаул, 1974. – Вып. 37. – С. 351-356.
20. Зотова О. И., Кряжева И. К. Некоторые аспекты социально-психологической адаптации личности // Психологические механизмы регуляции социального поведения. – М., 1979. – С. 219-232.