Қазақ батырлары

Жоспар
Кіріспе

Реферат жоспары :

I.Кіріспе бөлім : батырлар дегеніміз кім ?

II.Негізгі бөлім :
1.Азырақ тарихтан

2.Хан Жәңгір

3.Бөгенбай батыр

4.Қарасай батыр

5.Шапрашты Наурызбай

6.Мырза Мұхаммад Хайдар

7.Қадірғали Жалаир

8.Абылғазы Бахадүр

9.Раймбек Батыр

10.Қабанбай Батыр

11.Сүраншы Батыр

12.Арқалық Батыр

13. Байғазы Батыр

14.Елшібек Батыр

15.Есет Батыр

III. Қорытындысы : Батырлардай Отанды сүю

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚ БАТЫРЛАРЫ

Күннің шуағында асқар таулар бұлдырай. Сол таулар шыңдары аспанмен
таласқан. Қалың шыршалар мен ғасырлар босты, жасайтын емендер шоғыры бір
құпия тыныштығында маужырайды.
Алдыңыздан тырналардың тыраулардын, қос аққудың суйіспеншілік
дадысын, жылдылардың тұяқ үндерін есінде сақтап қалған жұсанды, кең дала
ашылары сөзсіз.
Міне осы табиғат аясында тәуелсіздікті сүйетін бастырғы жауынгер
халық – қазақтар турады. Сондықтан,әрбір қазақ-ақын,өйткені оларды әуезді
домбыраның күмбірлеген дауысы қанаттандырады. Домбыраның әдезіне тербелген
қазақ даласы.
Асқар тауды шыңындай болған батыл батырларымыздың есімдері әлі ел
аузында. Олар: Шапырашты Наурызбай, Карасай батыр, Өтеген, Саурық, Сұраншы,
Қаракерей Қабанбай, Қанжиғалы Бөгенбай, Қангелді, Сыпатай, Қараш, Жәпек
сияқты тағы да баска батырларыныз жеткілікті.
Осы батырлардың атын аузыма алып отырғанда:
Жанқиярлықтай өз халқын қорғаған осылар емес пе?
Қазақ жерінде бейбіт өмір суріп жатқанымыз осылардың арқасы емес пе? ,-
деген сурақтар жие толғандырады.
Күннің шуағы жарық тудырады, деген халық мадаян
бекерге айтылмаса керек .
Батырлар-бұлар қараорман, қайратты адамдар. Қай
соғыс болмасын осы батырларды ұмытудың биіктей жеңіске байланысты болған,
Осы батырларымыз қатысқан соғыстың соңы, әрине, жеңіс еді.
Өткен адам болады көзден таса,
Өлді, өшті оны ешкім ойламас.
Ол кетсе де белгісі жоғалмайды,
Керектісін ескеріп, ұмытпаса.
Ш. Құдайбердіұлы Жалсыд жаза поэмасынан

ТАРИХТАН ҒАНА МӘЛІМЕТ
18 ғасырдың 1-жоңғарлар жорықтарын
бастады.Жоңғарлардың әскерлері өз жолындағыларды күйрете бастады. Бұл
жылдар халық санасында Ақтабан шұбырынды, алқа кие сұлама болып жауылып
қалғаны анық.
Бұл жоңғарлар кім еді?
Жоңғар сөзінің, түп төркіні, яғни этнонимі ойрат
сөзді олар,
Моғолистан жерінің батыс байгін жайлаған. Олар өз еріктерімен Шыңғыс
ханның билігін мойындағаннан кейін монғол қағанатының әскерлерінің сол
қанатын кұрады. Осы бастап оларды жоңгарлар деп атай бастады. Жоңғар сөзі
моңғол тілінен аударғанда сол қанат деген мағынаны береді. Парсы тілдес
халықтар, осы халықтар арқылы, орыстар жоңғарларды Қалмақтар деп атаған.
Ойраттар құрамы торғауыттар, дербеттер, кешеуіттер
тайпаларынан құралған. 15-ші ғасырдың 2-ші жартысында билік басына Есен-
тайжи келгеннен кейін ойраттар күшейе бастады.Бірақ, 17-ші ғасырда олар
батыс Монғолиядағы көптеген жерлерін жоғалта бастады.
Ойраттардың батыс көршілестері-Моғолистан мен Қазақ
хандығының ығыстырылғанан кейін, тайпаларымен қосылу еді. Билік басына
күштеріне ене бастады. Құнтайджы Батур ( 1635-1653 жж) бәрінің басын кұрап,
тәуелсіз мемлекет жасайды. Ол-Жоңғар хандығы аталады.
Оларға қосылмаған торғауыттар мен кешеуіттер
тайпасынан 50мың үй шамасында, немесе 250 мың адам Аюқағанның басқаруымен
1663 жылы солтүстік Қазақстан жерімен өтіп, Еділге дейін жетеді. Осылай,
Еділ мен Жайық өзендерінің аралықтарында Қалмық хандығы кұрылды, олар Ресей
мемелекетінің кұрамына енді. Жоңғар мемлекеті кұрылғаннаң кейін 1640 жылы
моңғол-ойраттар, Тапбағатай тауының етегінде тұратын, біріп заңдарыц
жинағын шығара бастады.
Естіп, біліп, көз көріп ойға самақ,
Өткен істен адамзат бір ой алмақ.
Қызықпақ, не жек көрмек, жиіркенбек,
Бастан кешкен әр істен белгі қалмақ.

Ш. Құдайбердіұлы Жалсыд жаза поэмасынан.

ЖӘҢГІР ХАН

Жоңғарлар мен Қазақтар арасындағы ең атақты, үлкен шайқас, ол-
орбұлақ шайқасы
Қазақ-жоңғар шайқасы 1635 жылы басталды. Басып кіру жағы
жоңғарлар жағынан болды.Батурдың билігімен.Соғыс өз сарынымен,біресе жоңғар
жеңіп өтіп жатқан еді.Бір сол шайқастардың бірінде Жәңгір
сұлтан,түседі,бірақ біраз уақыттан кейін оны босатады.
Қазақ феодалдарының өз ара қақтығыстары жалпы жағдайға өз
әсерін тигізді.Жәңгірдің алдында алты алаштың басын біріктіріп жауға қарсы
соққы беру мәселесі тұрды.Оның сетақты батырлар ,билермен ара қатынасы өте
жақсы болды,сонымен қатар Бұқар мен Хида хандықтарына аса көңіл
бөліп,олармен жақсы қарым қатынастаболды.Оның ордасы Қазақ хандығының
астанасы Түркістан қаласында орналасты.Жәңгір шығыс Түркістан
билеушілерімен де жақсы қарым –қатынаста болды.Ол хан болмай тұрып,өзінің
саяси ойынын бастаған болатын.Жәңгір-Қазақ ханы Есім ханның ушінші ұлы
болатын.
Батур-Жетісуға басып кіру үшін халық әскерін жинады.Оның қол
астына хақас Алтын ханнның баласы Омты –Ерден,Батурдың күеу баласы
қонтайджы Огирту,Огуртидің інісі ,тайтшылар Шоқыр,Солтан және тағы да басқа
тайпалардың басщылары енді.
Әскер құрамы небәрі 50 мың адамнан тұрды.Жәңгір осыны
біліп,неше түрлі айла,тәсілдерге көше бастады.Тез арада қазақ әскерін
жинап,керек болған жағдайда көршілес елдерден көмек сұрамақ та болды.Бұл
қазақ жоңғар соғысы 1643 жылы басталғаннан 1647 жылға дейін созылды.
Басында Батур әскерлері Тянь – Шанның оңтүстік етегінде
жерлерді жаулап, бірнеше мыңдаған қазақ-қырғыздарды алды.
Осы кезде Жәңгір Әмір Жалайтөстен жәрдем сұрайды.Олар
көмектерін көрсетуді құптайды.Қазақтар жеңілістен жеңіліске ұшырай
береді.Осы кезде қазақтардың басын құрап ,жауға соққы баратін біріктіру
саясатын білетін адам керек болды.Осы сәтте Жәңгірді өздеріне басшы қылып
тағайындайтын сәттің түскенін байқайды.Ол әкесі тірі кезінде жоңғарлар
тұралы көп, біліп ,көрген еді.Және де жоңғарларда болып жатқан
қимылдарды,сайсоты Жәңгірге құпия емес- тін.Өзін-өзі қорғау үшін оңтүстікте
Бұхар хандығымен бейбітшілік тұралы келліз сөз жүргізеді.Бұхар хандығының
басында Жалаң төс Бұхар хандығымен тығыз байланыста болды,олардың біразы
осында тұрақтаған еді.
Мәліметтерге қарағанда Самарқанд басшысы Жалаңтөс Бахадур
Сырдария өзенінің бойында қазақтардың төртқара руының арасында туып өскен.
Бірақ кезінде Шығай халының ауылдарымен Жалаңтөс
жанұясында Бұхара ауданына қарасты Нурат тауларына қарай көшкен еді.Бұхар
ханы Жалаңтөсті Самарқанд Әміршісі етіп сайланды.
Орын алған мәселелер тез арада қимылдауға келтіреді.Жәңгір
Жоңғар Алатауының өңіріндегі Орбұлақ мекеніне бағыт алады.Бұл жерде
қазақтар Жоңғарларға тосқаул қоймақшы болды.
Жәңгір сұлтанның қарамағында 600-ден астам қарулы әскерлері ғана
болды.Олардың ішінде-Қарасай батыр , Арғын Ағынтай, Алшын Жиенбет, Қаңлы
Сартақ, Найман,Көксерек, Дұлат Жақсыұл, Суан Елтінді және осылар сияқты
батырлар болды.Жәңгір қолының бұндай аз болуы ,2 мәселемен түсіндірілер .
Біріншісі- Жәңгір билігі әлі орнықпаған еді,сондықтан ол көп қол
жинай алмады.Екіншіден – төтенше жағдайлар жауға қарсы шабуылға шығуға
мәжбүр етті.Жәңгір өзінің қолының жартысын сайлауға орналастыырды,қорғаныс
салды.Осы жерлерде жоңғарлар мыңдаған әскерлерін жоғалтқан еді.
Бірнеше күннен кейін ,екі жақ аясын алаңда кездесті.Жоңғарлар жеңіске
жеттік деп тойлаудың алдында тұрғанда,қазақ жерлеріне қалың қол көмекке
келеді.Осы шайқастардан кейін халық Жәңгірге Салам деген лақап ат
береді.
1647 жылы Батур-Қонтайджи қазақ жерін басып алғысы келеді де соғыс
ашады,бұл соғыс өткен кекті қайтару еді.Соғыс аумалы тәкпен болып өтіп
жатты.Осындай шайқастардың бірінде 1652 жылы және өткір әскери басшы Жәңгір
хан қаза табады.Қазақтар үшін 17-18-ші ғасырларда болған қалмақтармен соғыс
Ұлы Отан соғысы болды.Қазақтың бір туар Есім, Жәңгір,Тәуке, Адылай сияқты
хандары, Төле би, Айтеке, Қызыбек сияқты әз –билері жоңғарлармен соғыста
өздерінің бар куштерін жумсаған болатын.
Ең сурапыл шайқастар 17 ғасырдың 80-ші жылдарында өтті.
Қалмақтар Қаратауды, сауда жолы мен қалаларды басып алмақшы болады.
1711, 1712, 1714, 1718, 1723-1725, 1742 жылдардағы соғыс қазақ жалқының
қырылуына әкеліп соқты. Оны Ақтабан шұбырынды , Алқа қөл сулата деп
атайды.
Қалиад шауп қазақтан алған кегін, Қалқаман қиссасында жазып
едім 1723 жыл, ақтабан шубырынды болды дедім.
Сырдан қалмақ туған болды елді,
Куні-туні шубырып Шуға келді,
Табан тиіп, Жүре алмай, халі құрып,
Сұлап жатты, айнала Саумал көлді.
Сонда Шақшақ Жәнібек сөз сөйлепті:
Балалар осы жолды ұмытпа,- депті-
Ақтабае шұбырынды леуның атал,
Құдай қосса алармың бізде кекті,-деп Шәгерім қиссасында
Жазылған Актабае шұбырынды осы еді.

ҚАЖЫҒАЛЫ БӨГЕНБАЙ БАТЫР
( 1690-1775)

Бөгенбай батыр 18-ші ғасырдың ең ірі әскер батырлардың
бірі. Ол қара халықтан шыққан батыр еді. Оның елі Ерементауды жайлаған ел
еді. Жоңғарлармен соғыста Олжабай, Қабанбай, Малайсары батырлармен бірге өз
елінің тәуелсіздігі күреске, сондай курестерде Өзінің батырлығын, ерлігін
каһармандығын көрсеткен. Жоңғарлардан кейін, өз елін Қытай
жауынгершілерінен қорғаған батыр. Бөгенбай, Абылай ханмен бірге қазақтардың
астанасы Туркістанды жау шеңгелінен алып шыққан және Сауран қаласын
жонғарлардан қорғап ,оларды Жоңғар Алатауынан асыра қуып тастаған еді.
18-ші ғасырдың басында жас Бөгенбай башқурлармен
хиулықтармен қалмақтармен шайқастарында өзін іскер әскер ретінде көзге
түседі.Оның әкесі Ақша мен атасы Әлдедін өз орталарында белгілі адамдар
болған.Әкесі Ақша қылыш ,семсер , кездік , погшад жасайтын ұсташы болған.Ол
кіші жасақтардың ұрыс ережелерін білетін .Және шайқаста жергілікті жерді
ұрыста қалай қолдану керек екенін білетін адам болған .Сонымен қатар Ақша
–суырып салма ақын да болған.
Осы Ақшаның бойындағы бар қасиеттер ұлы Бөгенбайға
қонған еді.Бөгенбай өзінің тіл шеберлігімен адамдарды ұйымдастырып оларға
қаруды қолдану тәсілдерін үйретеді екен.Бөгенбай бала кезінде Әз-Тәуке
ханның балаларымен бірге тәрбиеленеді.Осы тәрбие оның барлық болмысының
құрулуына өз үлесін тигізеді.
Бөгенбайдың қатысуымен Әз-Тәуке хан ең алғашқы
қазақтың құқықтық құжатты Жеті Жарғыны құрастырған ,Бөгенбай боз бала
шағында шағында қазақ ауылдарындағы руаралық дауларды шешуге ат
салысқан,билер жиналысы –қурылтайларға қатысқан.Сыртқы жаулардың
тұтқиылдан жасаған шабуылдарына тойтарыс беруге тұра келген .
Уақыт өте Бөгенбай батырдың өз ортасы
қалыптасты.Олар ,жақын туыстары Атан,Жантай,Досай ,Тамаша ,Үркек .Үмбетей
сондай ақ туған бауырлары –Көлбай ,Мамайсары,Таймасар.Бұл жас жігіттерді
кейінірек халық қанжығалының қырық батырыатандырған Бөгенбайдың бірінші
жекпе-жегі қазіргі Жезқазған облысына қарасты Ұлытау ауданындағы Жошы
ханның кесенесі алдында ,Сары кеңгір өзені жағасында 1710 жылы болды.Осы
жекпе-жектен соң Қонжығалы руының Бөгенбай батыры туралы даңқы далаға
жайылды.Ол бастаған сарбаздар Сары су ,Нұра,Есіл,Шуөзендері жағасында
қалмақтарды талқандады.Кейде өздері де Ертістің ар жағына жорықтар жасап
тұрды.
Шу өзенінің жағасында Бөгенбай Ұлы жүздің бас биі-
Төле би Әлімбекұлының ,ал Торғай өзенінің жағасындаЖәнібек Қошқар ұлымен
танысады.
Батырлар жыл сайынғы қурылтайда,үш жүздің игі
жиналған жиында қорғаныс ,руаралық даулар ,жойылым мәселелерін қарауда
қатысып отырады.
Қазақ жүздерінің бырңқы күштерін жауға тойтарыс
беруге біріктіруді Бөгенбай сияқты батырлар өз мойнына алды.
Қазіргі Алматы мен Жамбыл шекарасындағы Аңрақай
деген жерде жоңғарларға қарсы ірі жеңістің негізі қаланды.
Бөгенбай батырдың сарбаздары жоңғарлы тау беткейлерін
жақсы зерттеді.Бірінші қақтығыс Тымлай биіктігінде болып ,жоңғарларды
қапылыста қалдырады.
Өкінішке орай қазақ билеушілерінің басын айландырып
,өз ара қырқысуларын жалғастыра береді.Әз-Тәукенің үлкен баласы Болат
ханның қайтыс болуы жағдайды шиеленістіріп жібереді.
Жаңа сайланған Қана хан Бөгенбайдың қарсыласы еді.
1740 жылдары Бөгенбай батыр Әбілмамбет ханнан
сарбаздарды қаруландыру,қару-жарақ пен сүретпелер дайындау туралы талап
етеді.Бөгенбай өз ауылдарында ұстаханалар ашқанда қарамұрын қамжығалы деп
,маңайға темір балқыту білгілерін жинағанда тас кемірген батыр деп атаған
Қанжығалы руынан батырлар көптеп шыққан.Солардың көмегімен батыр топтасып
соғысу әдісін үйрететін мектеп ащқан.Ол кезде найза мен қылышпен шайқасын
білу аса бағаланатын.
Бұл өнерге Бөгенбайдан өткен шебер болмаған.Бөгенбай
отрядтарының ең қиын соққылардан жеңіспен шығуы тегіннен тегін
емес.Бөгенбай батырдың мектебі туралы Шоқан Уәлиханов та жазған.
Бөгенбай батырдың Абылай сұлтанмен өз ара қарым қатынасы жәй
болмаған.Халықтың айтуынша , Абылайдың жауынгерлік талапын бірінші болып
Бөгенбай таныған.Бірақ сұлтан Бөгенбайды мойындамаған.Ол кезде жайылым жер
үшін , жақсы ат үшін, жауынгерлік қару-жарақ үшін қақтығыстар көптен болып
тұрған.Аңыз бойынша , Абылайдың көзіне Бөгенбайдың жүйрік аты
түседі.Жауынгерлікте мінетін ат,батырдың досы,жеңістің жартылай
иегері.Бөгенбай Абылаға атын бергісі келмейді.Осы кезден бастап екеуінің
арасынан қара мысық жүгіріп өтеді.
Сондықтан бірде Абылай жоңғарлар қоршауына түскенде,ол
Бөгенбайдан көмек сұрайды.
18 ғасырдың ортасында Алтай мен Тарбағатай жарықтарынан
кейін ,батыр өзінің Ермен тау тауларында ,отбасында қалады.Батырлар мен
сарбаздар тарап кетеді.
Өмірден Төле би ,Қаздауысты Қазыбек ,Жәнібек батыр ,
Малай Сары, Олжабай т.б .өтеді .
Балалары өсіп ,үйленіп ,қыздары бой жетіп тұрмысқа
шығады.Ағайын туғандар көбейіп ,жаулары сирейді.Бөгенбай кең қазу
құпияларымен айналыса бастайды.Оның ақылы бойынша таулардан
,өзендерден,далалардан алтын ,күміс,қорғасын іздестіреді.
Батыр жарылғыш жасаудың тәжірибесін үйретеді.Оның жеңіл
қолымен қазақтар жерге егін салуды,балық аулауды ,қайықта жүзуді
үйренеді.Бөгенбай өз ауылында қару-жарақ жасайтын ұсталарды аң аулайтын
құралдар жасауға бейімдейді.
Бөгенбай батыр 85 жасқа келіп абыройымен қайтыс
болады,оның денесін өзінің өсиеті бойынша Түркістандағы Әзірет сұлтанның
кесенесіне жерлейді.

Қарасай батыр
(1598-1671)

Жетісуда 1598 жылы дүниеге келген Қарасай
–Алтынайұлы туралы көптеген аңыздар бар.Оның әкесі Алтынай көрекей
болған.Бірде ол алда болатын суық қыстың жұт болатынын болжайды.Оған хан
сенбейді.Ол кезде хан ордасы Көк Төбеде орналасқан екен.Бозбала Қарасай
әкесінің кеңесімен өздерінің бар малдарын Балқаш маңына , Іле мен Қаратал
өзендерінің тоғайларына құып әкетеді.Қыс шыңында өте қатты болады.Жұт жылы
елдердің малдары түгелге жуық қырылып қалады.Қарасай болса,көктемде өзінің
қара –қара қойын төлдетіп,әкесіне айдап келеді.Ханға шынтағын тістегеннен
басқа еш теңе қалмайды.Данышпан Алтынай баласына :елді қиындықта
қалдыруға болмайды.Арғымағына мінде отар қойдың,табын сиырдың ,үйір
жылқының ортасынан үш рет жүріп өт .Оң жағындағысын өзімізге алып қал, сол
жағындағысын ханға бер,ортасындағысын туған туысқа бер дейді.Бәрі әкесі
айтқандай істелінді.

Батыр Қарасай Алтынайұлы

Шапырашт тайпасы ,Есқожа руынан тарайды
.Нарынқолдағы Сапы-Саты өзенінде екі аңғар бар:бірі батыр Шапыраштының
,екіншісі-оның шөбересі Қарасай батырдікі .
Шапырашты тайпасының Есқожа руы жеті судағы ең жауынгер
болып есептеледі.
Жамбылдың ұстазы,ақын Сүйінбай :
Үйсіннің бір тайпасы –Шапырашты,
Одан өсіп ер жетті Ер –Қарасай,
Жауға төнген қар тасқындай .
Шапырашты жауынгері !
Ежелгі түркі аңызына сенсек қаншық қасқыр шайқас алаңында
қансыраған жас баланы аман алып қалады.Ол қызғаншылықтан оны тығып
сақтайды.

. Атақты батыр Қарасай

Тек қазақ даласында ғана емес , одан тысқары да белгілі
болды.Ол бірнеше рет қырғыз халқына көмекке барған.Жоңғарлар мен
қытайлықтар оның атын естігенде дірілдеп тұрған.Хан Есим Қарасай батырға
Қазақтың Қарасай батыры дәрежесін берген.
Қазақтардың көшпелі халық екені белгілі .Сан жетпес отар-отар
малдарын,мыңдаған табын-табын жылқыларын асырау үшін ,олар өздерінің тұрып
жатқан жылы жерлерін ұзақ уақыт тастап кетуге мәжбүр болды.Бірде,қазақтар
батысқа Азау теңізіне кетті .Оралса –олардың жеріне қалмақтар орнығып
алған.Бейбіт жолмен ешкім кетпейтіні түсінікті.Қазақ ханыҚалмақ ордасына
батырлардан кім бірінші басып кіреді ? ,-деп ұран тастайды.
Сонда 17 жастағы Қарасай бүркіттей суырылып алға шығады.Жас
талап бұл ерлікке өзінде ,тұлпарын да ұзақ дайындалған екен.Бұндай жігіттер
туралы халық Аттың құлағында ойнайды дейді.
Қалмақтар өздеріне қарсы шауып келе жатқан иессіз атты
көріп , таң қалады.Аттың бауырына жабысқан Қарасай шатырға әкетіп
барып,туды жұлып алып ,ары алып жөнеледі.Қалмақтар оны құып береді.Қазақтар
Қарасайлап көмекке ұмтылады.Қазақтар жауды Жоңғар қақпасына дейін қуып өз
жерлерін азат етеді.
Сол уақыттан бастап Қарасайдың аты қазақ жауынгерлерінің жауынгерлік
ұранына айналады,Қарасайды батыр деп таниды .
Әкесі сияқты Қарасай батыр да ерекше құдірет иесі
болған.Аңыз бойынша ,оған үнемі қасиетті барыс еріп жүрген.Қарасай батыр
найзасын қолға алып, жауға ұмтылғанда онымен бірге қасиетті барыс та бірге
шапқан.
Қарсыластарының жаны өкшесіне кетіп,не үшін келгендерін ұмытып қаша
жөнелген .
Халықта мынандай да аңыз бар .Төле би ауылына қалмақтар
басып кіреді .Елдер киіз үйлерін асығыс жыға бастайды .Ол өз руларына мен
еш қайда көшпеймін ,түнде менің есігімнің босағасына Қарасай батырдың
қасиетті барысы келді.Оны қалай тастап кетемін?Егер Жаратқан Иеміз
қайырылдылық етсе ,Қарасай батырдың қасиетті рухы көмектессе ,бәрі орнына
келер.
Қалмақ әскерін бастап келген қалмақ ханы жалғыз киіз үйді
көріп таң қалады.Әскерін қалдырып ,бірнеше нөкерлермен ақ киіз үйге
кірмекші болғанда аттары жан жаққа қаша жөнелді.Босағада аузын ашып үлкенг
қызыл барыс жатыр еді.Хан үй иесін шақырады .Төле би сыртқа шығады .Амандық
сұрасқаннан соң :-Сендер жаусыңдар ма ,қонақсыңдар ма ? -деп сұрайды
.Қалмақ ханы айтты :Төле би сіз екенсіз ғой ?,көп естігем ,сізді көріп
риза болдым.Мен қазақтарға соғыспен келіп едім,сіздің босағадағы Қарасайдың
барысын көріп ,ойландым.Біздің жолымыз болуы екі талай .Аттың басын аман
тұрғанда елге бұру керек деп тұрмын..
Төле би :Менің шаңырағымда қарлығаш ұя салған
,балапандары ұшып кеткенше мен киіз үйді жинай алмаймын.Сол үшін
отырмын.Хан бізге енді достықпен келесіз!Осылайша Қарасай батырдың
қасиетті барысы қазақтарға осылай көмектесіпті.
Қалмақтар Төле бидің жайылып жүрген бірде бір жылқысына
тимей қайтып кетіпті.
Қарасай батырдың құрметіне ауылдарға ,жайлауларға ,шыңдарға
,өңірлерге аты берілген.Жеңілмей өткен Қарасай батыр қартайса да жастарды
әскери іске баулыды.1669 жылы қазақ елшілігі құрамында Россияға аттанады.
Келісім мақсаты –Ресеймен достық қарым қатынас орнату
әрі қару сатып алу.1671 – жылы 73 жасында,артынды Әуез,Өтеп , Көмек
,Түрікпен атты ұлдар қалдырып о дүниелік болады.
Қарасай батырдың ерлігі оның ұрпақтарына да берілген .17-19
ғасырдағы Қастек,Сурайшы,Қараш,Саурық,Самсы,Ж ыдпек,Сыпатай ,Дәулет,Қаумен
–Қарасайдың тікелей ұрпақтары.
Қазіргіә уақытта Қарасай батырдың ұрпақтары Жетісуда өмір
сүрүде.Халық жинаған қаражатқа Жамбыл облысы Қордай ауданында оған
ескерткіш орнатты.

Шапырашты Наурызбай
1706-1781
Қаракерей Қабанбай ,
Қайжығалы Бөгенбай,
Шапырашты Наурызбай –
Қазақ үшін бұрқасынан кейінгі ,
Көктемгі жылы Наурыз-ай.
Атақты ақын Бұқар жырау поэмасында қазақ ауыз әдебиетінде осылай
жырланады.
Наурызбай Құтланбек ұлы (дұрысы Құттымбет ұлы)(1706-1781)-жоңғарларға
қарсы соғыстың батыры.
Шарапатты тайпа одағының төлеміс руынан.Қазіргі Талдықорған
облысы,Жамбыл ауданына қарасты Жалпақ тас ,Серіктасдеген жерлерде өмір
сүрген .Абылайханның үш туын алып жүрушілерінің (Қаракерей Қабанбай
,Қайжығалы Бөгенбай,Шапырашты Наурызбай)бірі. Он мыңдық әскердің түмен
басы.Наурызбайдың өмірі жоңғарлармен соғысумен өтті.Шайқастарда оның бірге
туған үш балдары –Құдайберген ,Шолпан,
Дүйсен мейіт болады.
Бүкіл қазақ даласына Наурызбайдың 1729 жылы Шамал хан мен
Каскеленмен жекпе-жектегі жеңісі кең тарайды.1750-1752 ж.ж. Наурызбай
,Малайсары, Қыстық малай мен Шапырашты Қасқары батырлармен тізе қоса
жоңғарларды талқандап Турпаннан асырып қуып тастайды.(қазіргі КХР),әрі
көптеген қазақтарды тұтқыннан босатып алады.20 ғасырдың 30-шы жылдарында
Наурызбай ұрпақтары 300 үй (отбасы)болды.Олар Алматы облысының Қаскелен
,Іле,Еңбекші қазақ аудандарында тұрады.
Жоңғарлар тарпа бас салған жылы (1723)Наурызбай 16 жаста
еді.Соғыс жылдарының балалары тез есеетіні секілді.Өзінің бес аға –
інілерімен бірге жорықтарға ,қоныс аударуларға қатыса жүріп танымал тұлғаға
айналады.
Наурызбайдың шығу тегі туралы айта келіп,Қазыбек Тауасарұлы
былай деп жазады:өмірімде азамат тумаларының ішінде Наурызбайдан бойшаң
әрі ірі адамды кездестірмедім.Осы баланың танымал тұлға болатынын кім
білген.Наурызбайдың бой түемен бірдей болған.Бойына келбеті сай еді.Кейін
халық арасында батыр (Бахадур)ретінде танымал болды.Оның дене бітімі өте
ірі болған.Наурызбайдың әкесі өте ауқатты болған.Бала дүниеге келгенде оның
дене бітімінің ірілігін ескеріп,оған екі құнан бағып , сиырдың сүтімен
суғарған.Осы екі аттың бірінен Наурызбай жоңғарлармен соғысуға аттанады.Осы
екі аттар Наурызбайға 18 жыл қызмет етеді.
1729 жылы көктемде қазақ армиясының саны 30 мың адамнан
асты.
Екі түменді Қаракерей Қабанбай мен Қажығалы Бөгенбай ,ал Ұлы жүз берген
әскерді Дулат ,Өтеген мен Шапырашты Қазыбек бақарды.Қаратау тауларындағы
Ұзынбұлақ деген жерінде Өтеген батыр із-түзсіз жоғалып кетеді.Ұлы жүз
әскерлерінің басшылығы Қазыбек батырға тиеді.Халық күн сайын күшейіп келе
жатқан күш –құатты сезіне бастайды.Төле би мен Қазыбек би және Қажығалы
Бөгенбай мен Шапырашты Қазыбек батырлар бастаған 29000 армия 44күндік
шайқасқа қатысады.Шайқас 26 атақты қазақ батырлары қатысқан жекпе-жектен
басталды.Осы жекпе-жекте Шапырашты Сатайұлы Бөлек батыр жоңғар ханы Аңрақты
өлтіреді.Аңрақай шайқасы қазақтардың жеңісімен аяқталады.Көп ұзамай жоңғар
ханы Шамал өзінің әскер басы Қаскеленмен шайқастан кейін ес жиып ,өз
әскерін Үш қаласы (Үш -Алматы)маңында жинап жатқандығы туралы хабар жетеді.
Шапырашты Қазыбек кімде-кім Шамал хан мен Қаскеленді жекпе-
жекте жеңсе,сол үш жүздің әскерін басқарады деп шешті.Шамал хан мен
Қаскелен 30 –ға жетпесе де ,ерекше күш иесі болған.Сондықтан ,күші тасып
тұрған қолымен темір үзген әзір бұл екі жігітке қарсы жасы қырықтан
асқан Қазыбек батырды қою дұрыс емес,ұзақ шайқасты ол көтере алмауы
мүмкін.Бөлек батыр Аңырақай шайқасында сол қолынан жарақат алған.
Дәулет,Қасқары,Сенкібай,Шөйбек ,Таусын Қожа,Мәмбет сияқты батырлар соғысуға
әзір болғанмен әскер басқаруға жүрексінді.Жекпе-жекке қатыспай әскер
басқаруға Қазыбекті тағайындауға шешім қабылданды.Бірақ Қазыбектің өзі
Қасқарыда мыңдықта кеңесші болған Наурызбайды таңдады.Сонымен Наурызбай
әскер басы болып тағайындалып ,келесі күннің таңында Дегерес тауының
етегіне өз шатырын тігеді.Оның шатыры тұрған жер әлі күнге Бас батыр деп
аталады.Күз болды.Су сүектенді.Шапырашты Наурызбай басқарған әскер Үш
қаласына беттеді.Қазақ әскерінің шығысқа бет алғаны Шамалға белгілі
болды.Олда соғысқа әзірлене бастады,жекпе-жекте
Домбайыл,Боралдай(Бурундай),Қангер( Хонгар),Мұқыр,Малбадар т.б.белгілі
батырларын дайындады. Ол әсіресе Қаскеленге үлкен үміт артты.Үміт артатын
себебі,ол қазақтар арасында өсті.Қаскеленнің атасы Ұтпас баласы Кареймен
(Қаскеленнің әкесімен )бірге қазақтарға тұтқынға түседі,содан бері бүтін
бір ауыл қалмақтар Үшқоңыр(Қаскелен ауданы)тауының маңындағы
Айғайтасдеген жерде өмір сүріп жатты.Қаскеленнің атын Алматыға жақын
Қаскелен(яғни,Қасқа өлен),ескі қазақ тілінен аударғанда-тақыр өзен деген
атауға сәйкес берген.
Қазақтардын ортасында өскен, олардың тілінде сөйлейтін, қазақтардың
жауынгерлік өнерлерінің күшті және әлсіз жақтарын зерттеген әрі жақсы
білген.
Қалмақтардың басқарушылығы кезінде ол өз әкесімен бірге, өздерінің
қалмақ екендіктерін білдіріп жонғарлар жағына өтеді.
Сондықтан, қазақ мінезін,салт-дәстүрін жақсы білетін, алғашқы
шайқастарда көзге түскен оны хан Шамал әскер басы етіп тағайындады.
Жонғар әскері Шамал хан басшылығымен қазір Боралдай деп аталатын деп
аталатын Көкдай биіктегіне орналасты. Олар қазақ әскерлерін батыс жақтан
күтті.
Борамбай өзінің асқақ күші арқылы Өгіз-қалмақ атанған, бар даусымен:
Жекпе-жек!,-деп айғай салды.
Қазбек батыр Наурызбайдың жаңында ғана біріккен әскерлер
басшылығына кіріскен, әскерді басқару тәсілдерін жетік меңгергенен ескере
отырып, оны жекпе-жеке жібермей, өзінің үлкен ұлы Қасқары батырды
аттандырады.
Қасқары батыр да бойшаң болғанмен, Боралдайдың қасында ұзақ болып
шықты. Екеуі найзаларын кезесіп біріне-бірі тура шапты. Қазыбек батыр
мойына тұмар салып ата-баба рухына сыйынды .
Қасқырының Бақтиярлаған ұраның естігенде қазақ жауынгерлерінің
бойында әзіріл жүгірді. Шиеленескен жекпе-жек бие садым уақытқасозылды.
Біраз уақытан соң қазақтар жағы Бақтиярлан тұрып Қасқарының пайзысы
Боралдайдын кеудесіне қадалып, оның ат үстінен ауып бара жатқанын көреді.
Боралдай астынан аты ойнақтап шыға береді.Енді әскерлердің қарсы алдынан
монғол атқа мінген Қаскелен шыға келді. Салт бойынша хан мен хан,бас
сарбазбен-бас сарбаз жекпе-жеке шығу керек болған. Наурызбайды Қаскелен көз
қырына да ілмеді. Наурызбай өз атына мінгенше Қаскелен моңғол атымен қалмақ
тілінде ұрандатып майдан шебімен екі рет шауып өтеді.Кеше ғана өздерінің
ортасында өмір сүрген, өскен Қаскеленді көрген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.