Қылмыстың қайталануымен күресудегі қылмыстық жазаның тиімділігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қылмыс көптігі және қылмыстың қайталануының көптік институтындағы орны
1.1 Қылмыстың көптілігінің сипаттамасы және оның түрлері ... ... ... ... .9
1.2 Жекелеген қылмыстармен көптік қылмыстардың ара қатынасы ... ... 15
1.3. Қылмыстың қайталануы бойынша саралау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қылмысты қайталануы жағдайындағы жауаптылық мәселесі
2.1 Қылмыстың қайталануының ұғымы және қылмыстық
құқықтық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Қылмыс рецидивінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Қылмысты қайталану бойынша жауаптылықты қолдану ... ... ... ... ...39
2.4 Қылмысты қайталаушыларға бас бостандығынан
айыру жазасын тағайындау және одан босату тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 Қылмысты қайталануының криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қылмысты қайталаушылардың жеке тұлғасының ерекшеліктері ... ...58
3.2 Қылмысты қайталануына әсер ететін себептер мен шарттар ... ... ... 61
3.3 Қылмысты қайталануының алдын алудың
қылмыстық.құқықтық шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
1 Қылмыс көптігі және қылмыстың қайталануының көптік институтындағы орны
1.1 Қылмыстың көптілігінің сипаттамасы және оның түрлері ... ... ... ... .9
1.2 Жекелеген қылмыстармен көптік қылмыстардың ара қатынасы ... ... 15
1.3. Қылмыстың қайталануы бойынша саралау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қылмысты қайталануы жағдайындағы жауаптылық мәселесі
2.1 Қылмыстың қайталануының ұғымы және қылмыстық
құқықтық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2 Қылмыс рецидивінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Қылмысты қайталану бойынша жауаптылықты қолдану ... ... ... ... ...39
2.4 Қылмысты қайталаушыларға бас бостандығынан
айыру жазасын тағайындау және одан босату тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 Қылмысты қайталануының криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қылмысты қайталаушылардың жеке тұлғасының ерекшеліктері ... ...58
3.2 Қылмысты қайталануына әсер ететін себептер мен шарттар ... ... ... 61
3.3 Қылмысты қайталануының алдын алудың
қылмыстық.құқықтық шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы Конституциясында еліміздің зиялы, демократиялық коғам және құқықтық мемлекет қүру жолында халыкаралык нормаларды ұстанатындығы айқын көрсетіліп, республиканың дүниежүзілік қоғамдастыктың толық құқылы, бөлінбес бөлігі екендігі жария етілген [1]. Отандық заңнама тәжірибесінде адамдардың құқығы, бостандығы, адамгершілігі тәрізді құндылықтары мен асыл қасиеттерін заңмен қорғау орныға түсуде. Халқы тату-тәтті, саясаты сарабдал елдің ғана қазынасы қыруар, болашағы баянды болады [2].
Әйтсе де, өз тәуелсіздігін жариялағанына жиырма жылға енді ғана жеткен мемлекетімізде бірнеше ғасырлық отаршылдық езгі кезеңінде еліміздін әлеуметтік өмірінен орын алған моральға жат, ертедегі қазак коғамында бой көрсетпеген жезөкшелік, маскүнемдік, алкоголизм, нашакорлық тәрізді әлеуметтік кеселдерге қарсы күрес жүргізілсе де, бұл проблема әлі түбегейлі шешілген жоқ. Бұлар қазіргі қоғамымызда түрлі кылмыстармен кірігіп күрделеніп, қауіптілігі арта түскендіктен, заңнама саласында бірталай мәселе тудырды.
Елбасымыздың «Заңнама саласында бәрі ойдағыдай емес, Тәуелсіздік жылдары біз қабылдаған заңнамалық кесімдер саны мынға жақындап қалды. Бұл оларды дүрыс қолдануға байланысты киындықтар тудыра бастады, қолданыстағы құқықты құқықтық алдарқатушылықтан, ескірген және бір-бірін кайталайтын нормалардан арылту кажеттілігі туындайды. Тағы бір бұрыннан келе жатқан проблема мынада: біз кабылдаған көптеген заңдар заңға тәуелді кажетті қосымша актілердің жоқтығынан толық күшінде жүмыс істемейді» [3] - деген сөздерін жоғарыда аталған құбылыстармен құқықтық күрес саласына да қатысы бар деп білеміз.
Зерттеудің өзектілігі. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің теориялық және практикалық қызметте қиындық байқататын, күрделі тақырыптарының бірі қылмыстың көптілігіне қатысты мәселелер болып саналады. Себебі бір адамның қылмыстылыққа бейімделгендігін көрсететін бірнеше жағдайлар байқалады және оның көріністері бір адамның Қылмыстық кодекстің әр түрлі баптарымен бағаланатын қылмыстар жиынтығы түрінде іс-әрекеттер жасауы немесе ҚК бір бабымен анықталған қылмыстарды бірнеше рет қайталау, сонымен қатар бұрын сотталған адамның қайталай қылмыстарды жасауы кездесіп отырады. Бұл үш жағдай қылмыстық құқықта «қылмыстың көптілігі» деп аталады және теориялық тұрғыдан даулы болып есептелуі осы тақырыпты таңдаудың себебі болды.
Мемлекет қылмыстылықпен күресуді мақсат ете отырып, оның кез-келген түрлерінің алдын алу бағыттарындағы шараларды дайындап, жүзеге асыру механизмдерін белгілейді және ғасырлар бойғы қылмыстылықпен күрес жөніндегі ілім бойынша қылмыс жасаған адамдарды жазаға тартқанға қарағанда ол қылмыстардың алдын алған дұрыс деп саналады.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде маманданған қылмыстылықтың және есірткімен, қаражат алаяқтығымен байланысты жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда.
Әйтсе де, өз тәуелсіздігін жариялағанына жиырма жылға енді ғана жеткен мемлекетімізде бірнеше ғасырлық отаршылдық езгі кезеңінде еліміздін әлеуметтік өмірінен орын алған моральға жат, ертедегі қазак коғамында бой көрсетпеген жезөкшелік, маскүнемдік, алкоголизм, нашакорлық тәрізді әлеуметтік кеселдерге қарсы күрес жүргізілсе де, бұл проблема әлі түбегейлі шешілген жоқ. Бұлар қазіргі қоғамымызда түрлі кылмыстармен кірігіп күрделеніп, қауіптілігі арта түскендіктен, заңнама саласында бірталай мәселе тудырды.
Елбасымыздың «Заңнама саласында бәрі ойдағыдай емес, Тәуелсіздік жылдары біз қабылдаған заңнамалық кесімдер саны мынға жақындап қалды. Бұл оларды дүрыс қолдануға байланысты киындықтар тудыра бастады, қолданыстағы құқықты құқықтық алдарқатушылықтан, ескірген және бір-бірін кайталайтын нормалардан арылту кажеттілігі туындайды. Тағы бір бұрыннан келе жатқан проблема мынада: біз кабылдаған көптеген заңдар заңға тәуелді кажетті қосымша актілердің жоқтығынан толық күшінде жүмыс істемейді» [3] - деген сөздерін жоғарыда аталған құбылыстармен құқықтық күрес саласына да қатысы бар деп білеміз.
Зерттеудің өзектілігі. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің теориялық және практикалық қызметте қиындық байқататын, күрделі тақырыптарының бірі қылмыстың көптілігіне қатысты мәселелер болып саналады. Себебі бір адамның қылмыстылыққа бейімделгендігін көрсететін бірнеше жағдайлар байқалады және оның көріністері бір адамның Қылмыстық кодекстің әр түрлі баптарымен бағаланатын қылмыстар жиынтығы түрінде іс-әрекеттер жасауы немесе ҚК бір бабымен анықталған қылмыстарды бірнеше рет қайталау, сонымен қатар бұрын сотталған адамның қайталай қылмыстарды жасауы кездесіп отырады. Бұл үш жағдай қылмыстық құқықта «қылмыстың көптілігі» деп аталады және теориялық тұрғыдан даулы болып есептелуі осы тақырыпты таңдаудың себебі болды.
Мемлекет қылмыстылықпен күресуді мақсат ете отырып, оның кез-келген түрлерінің алдын алу бағыттарындағы шараларды дайындап, жүзеге асыру механизмдерін белгілейді және ғасырлар бойғы қылмыстылықпен күрес жөніндегі ілім бойынша қылмыс жасаған адамдарды жазаға тартқанға қарағанда ол қылмыстардың алдын алған дұрыс деп саналады.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде маманданған қылмыстылықтың және есірткімен, қаражат алаяқтығымен байланысты жасалатын қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек, қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл 30-тамыз.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 28.01.2011ж.
3 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы, Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығы "Егемен Қазақстан" 2009 жыл, 28 тамыз.
4 Алауханов, Е.О. ҚР Қылмыстық құқығы Ерекше бөлім, Алматы, Жеті жарғы, 2009 ж.113-бет.
5 Бұғыбай Д. ҚР қылмыстық құқығы Жалпы бөлім. Алматы, 2003 ж.86-бет.
6 Каиржанов, Е.И. , Ответственность за приготовление к преступлению и покушение на преступление. Алматы , 2001.стр-98.
7 Ещанов, А.Ш. Уголовное право (Общая и Особенная части). Караганда, 2001.стр.-233
8 Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть. М., 1999.стр.-94
9 Водько Н.П. Уголовно- правовая борьба с организованной преступностью. М., 2000.стр.-210
10 Рарог, А.И. Квалификация преступлений по субъективным признакам., СПб., 2003 ж.стр.-172
11 Кочои С.М. Уголовное право. Общая часть, М. , 2006 ж.стр.-91
12 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 ж., өзгертулер мен толықтыруларымен. 2010 ж.
13 Шнайдер Г.И. Криминология , М. , 1994.стр.-164
14 Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан 2004-2009.стр.-43
15 Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть: Учебник для вузов. – М.: 1999.стр.-67
16 Уголовное право. Общая часть. Под ред. Леонтьева Б.В. – М.: 1993.стр.-210
17 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая яасть: Курс лекций. М.: 1996.стр.-325
18 Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступлений. М.: 2003.стр.-284
19 Дагель П.С. Множественность преступлений. Владивосток, 1999.стр.-13
20 Уголовное право России. Учебник для вузов. Отв. ред. д.ю.н. проф. А.И.Игнатов. Москва.: 1999.стр.-277
21 Крук В.А. Неоднократность перступлений в системе уголовно-правовых категорий// Следователь. 2003. №12.стр.-7
22 Рахметов, С.М. Наказание: понятие, цели, виды, порядок и назначение. Алматы, 2000 г.стр.-162
23 Шляпочников А.С. Новое уголовное законодательство РСФСР. М.: 1991.стр.-179
24 Яковлев А.М. Борьба с рецидивов преступностью. М.: 1994.стр.-40
25 Уголовное право. Общая часть. Под общей редакцией проф. Л.Д.Гаухмана и проф. С.В.Максимова. М.: 1999.стр.-74
26 Яковлев А.М. Борьба с рецидивов преступностью. М.: 1999.стр.-40
27 Культелеев Т.М. Курс уголовного права. Общая часть. Т.2. Учение о наказании. М., 1999 г.стр.-219
28 Кадников, Н.Г. Категории преступлений и проблемы уголовной ответственности. М., 2005 г.стр.-60.
29 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 27 мамыр N 1 “Соттардың қылмыстың қайталануы қылмыстары жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” Қаулысы 2-бап.
30 Судакова Р.Н. Проблемы законодательного регулирования рецидива преступлений. // Известия НАН РК 1999 г. № 4.стр.-81
31 Бытко С.М. Учение о рецидиве преступлений в российком уголовном праве: истории и современности. Сратов, 1998г.стр.-6
32 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 27 мамыр N 1 “Соттардың қылмыстың қайталануы қылмыстары жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” Қаулысы 3бап.
33 Уголовное право. Общая часть. Под ред. Л.Д.Гаухмана, Л.М.Колодкина, С.В.Максимова. М.: 1999г.стр.-74
34 А.Н.Наумов. Российское уголовное право. Общая часть. М.: 1996г.стр.-323
35 Курс уголовного права. Учение о преступлений. Под ред. И.Ф.Кузнецовой. М.: 1999г.стр.-122
36 Мицкевич, А.Ф. Уголовное наказание: понятие, цели и механизмы действия. СПб., 2005г.стр.-88
37 Велинский А.Ф. Рецидив перступлений. Харьков, 1993г.стр.-177
38 Курс уголовного права. Учение о преступлений. Под ред. И.Ф.Кузнецовой. М.: 1999г.стр.-523
39 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Қазахской ССР, Пленума Верховного Суда Республики Қазахстан, нормативных постановлений Верховного Суда Республики Қазахстан (1961-2005).
40 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 19 қазандағы “Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы” № 15 нормативтік қаулысы 6-тармақ.
41 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 27 мамыр “Соттардың қылмыстың қайталануы қылмыстары жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” N 1 қаулысы.
42 Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда Республики Қазахстан 2004-2009г.стр.-43
43 Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі, 13 желтоқсан 1997 ж., өзгертулер мен толықтыруларымен. 2010 ж.
44 Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. – Алматы: Гылым, 1999г.стр.-127
45 Жұмағали А. Кримология. Жалпы бөлім. Алматы, 2004ж.93-бет
46 У.С. Джекебаев. Уголовно-правовые и криминологические проблемы легализации сделок о признании вины. Научный доклад. Алматы. 2002г.стр.-15
47 Чукмаитов Д.С. Применение уголовного наказания в целях предупреждения рецидивных преступлений. Алматы: ТОО «Баспа», 1997г.стр.-208
48 Себепке мынадай әмбебап анықтама беруге талпыныс болған: «Кез келген қоғамдағы қылмыскерліктің ортақ себебі – объективтік әлеуметтік қайшылықтар». Қараңыз: Криминология / В.Н.Кудрявцевтің, В.Е.Эминовтың редакциясында.76-бет
49 А.К.Миндагулов, т.б. Причины преступности, Хабаровск, 1988г.стр.-12
50 А.Н.Агыбаев. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Алматы, 1995г.стр.-115
51 Кузнецова Н.Ф. Преступление и преступность. М., 1999г.стр.-201
52 Баймурзин М.С. Криминология: Курс лекций / Под ред. И.Ш. Борчашвили. – Караганда: КарЮИ МВД РК им. Б. Бейсенова. 2002г.стр.-85
53 Шнарбаев, Б.К., Наказание по уголовному законодательству Республики Казахстан. Алматы, 2002 г.стр.-58
54 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002.стр.-187
55 Скаков А. К. К вопросу о правовых основаниях назначения режима исправительной колонии в порядке исключения// Вестник Мин. Юст. РК. Алматы, - 1995г.стр.-136
56 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл... диссертация. Алматы, 2004ж.201-бет
57 Ибрагимов М.А. Влияние юридической и моральной ответственности на развитие сознания личности// Взаимодействие правового сознания с моралью и нравственностью в обществе переходного периода -Алматы: Жеті Жарѓы, - 1995.стр.-197
58 Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.стр.-49
59 Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002.стр.-199
60 Рахметов, С.М. Преступления против правосудия. Алматы, 2007г.стр.-167
61 Рогов, И.И. Экономика и преступность , Алма-Ата , 1991г.стр.-57
62 Агафанов К.А. Уголовная ответственность рецидивистов и вопросы профилактики рецидива. Горький, 2002г.стр.-115.
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 28.01.2011ж.
3 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейiнгi кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы, Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2009 жылғы 28 тамыздағы N 858 Жарлығы "Егемен Қазақстан" 2009 жыл, 28 тамыз.
4 Алауханов, Е.О. ҚР Қылмыстық құқығы Ерекше бөлім, Алматы, Жеті жарғы, 2009 ж.113-бет.
5 Бұғыбай Д. ҚР қылмыстық құқығы Жалпы бөлім. Алматы, 2003 ж.86-бет.
6 Каиржанов, Е.И. , Ответственность за приготовление к преступлению и покушение на преступление. Алматы , 2001.стр-98.
7 Ещанов, А.Ш. Уголовное право (Общая и Особенная части). Караганда, 2001.стр.-233
8 Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть. М., 1999.стр.-94
9 Водько Н.П. Уголовно- правовая борьба с организованной преступностью. М., 2000.стр.-210
10 Рарог, А.И. Квалификация преступлений по субъективным признакам., СПб., 2003 ж.стр.-172
11 Кочои С.М. Уголовное право. Общая часть, М. , 2006 ж.стр.-91
12 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 ж., өзгертулер мен толықтыруларымен. 2010 ж.
13 Шнайдер Г.И. Криминология , М. , 1994.стр.-164
14 Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан 2004-2009.стр.-43
15 Ветров Н.И. Уголовное право. Общая часть: Учебник для вузов. – М.: 1999.стр.-67
16 Уголовное право. Общая часть. Под ред. Леонтьева Б.В. – М.: 1993.стр.-210
17 Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая яасть: Курс лекций. М.: 1996.стр.-325
18 Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступлений. М.: 2003.стр.-284
19 Дагель П.С. Множественность преступлений. Владивосток, 1999.стр.-13
20 Уголовное право России. Учебник для вузов. Отв. ред. д.ю.н. проф. А.И.Игнатов. Москва.: 1999.стр.-277
21 Крук В.А. Неоднократность перступлений в системе уголовно-правовых категорий// Следователь. 2003. №12.стр.-7
22 Рахметов, С.М. Наказание: понятие, цели, виды, порядок и назначение. Алматы, 2000 г.стр.-162
23 Шляпочников А.С. Новое уголовное законодательство РСФСР. М.: 1991.стр.-179
24 Яковлев А.М. Борьба с рецидивов преступностью. М.: 1994.стр.-40
25 Уголовное право. Общая часть. Под общей редакцией проф. Л.Д.Гаухмана и проф. С.В.Максимова. М.: 1999.стр.-74
26 Яковлев А.М. Борьба с рецидивов преступностью. М.: 1999.стр.-40
27 Культелеев Т.М. Курс уголовного права. Общая часть. Т.2. Учение о наказании. М., 1999 г.стр.-219
28 Кадников, Н.Г. Категории преступлений и проблемы уголовной ответственности. М., 2005 г.стр.-60.
29 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 27 мамыр N 1 “Соттардың қылмыстың қайталануы қылмыстары жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” Қаулысы 2-бап.
30 Судакова Р.Н. Проблемы законодательного регулирования рецидива преступлений. // Известия НАН РК 1999 г. № 4.стр.-81
31 Бытко С.М. Учение о рецидиве преступлений в российком уголовном праве: истории и современности. Сратов, 1998г.стр.-6
32 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 27 мамыр N 1 “Соттардың қылмыстың қайталануы қылмыстары жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” Қаулысы 3бап.
33 Уголовное право. Общая часть. Под ред. Л.Д.Гаухмана, Л.М.Колодкина, С.В.Максимова. М.: 1999г.стр.-74
34 А.Н.Наумов. Российское уголовное право. Общая часть. М.: 1996г.стр.-323
35 Курс уголовного права. Учение о преступлений. Под ред. И.Ф.Кузнецовой. М.: 1999г.стр.-122
36 Мицкевич, А.Ф. Уголовное наказание: понятие, цели и механизмы действия. СПб., 2005г.стр.-88
37 Велинский А.Ф. Рецидив перступлений. Харьков, 1993г.стр.-177
38 Курс уголовного права. Учение о преступлений. Под ред. И.Ф.Кузнецовой. М.: 1999г.стр.-523
39 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда Қазахской ССР, Пленума Верховного Суда Республики Қазахстан, нормативных постановлений Верховного Суда Республики Қазахстан (1961-2005).
40 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 19 қазандағы “Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы” № 15 нормативтік қаулысы 6-тармақ.
41 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 27 мамыр “Соттардың қылмыстың қайталануы қылмыстары жөніндегі қылмыстық істерді қарау тәжірибесі туралы” N 1 қаулысы.
42 Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда Республики Қазахстан 2004-2009г.стр.-43
43 Қазақстан Республикасының Қылмыстық-атқару кодексі, 13 желтоқсан 1997 ж., өзгертулер мен толықтыруларымен. 2010 ж.
44 Мауленов Г.С. Основные характеристики преступности в Республике Казахстан. – Алматы: Гылым, 1999г.стр.-127
45 Жұмағали А. Кримология. Жалпы бөлім. Алматы, 2004ж.93-бет
46 У.С. Джекебаев. Уголовно-правовые и криминологические проблемы легализации сделок о признании вины. Научный доклад. Алматы. 2002г.стр.-15
47 Чукмаитов Д.С. Применение уголовного наказания в целях предупреждения рецидивных преступлений. Алматы: ТОО «Баспа», 1997г.стр.-208
48 Себепке мынадай әмбебап анықтама беруге талпыныс болған: «Кез келген қоғамдағы қылмыскерліктің ортақ себебі – объективтік әлеуметтік қайшылықтар». Қараңыз: Криминология / В.Н.Кудрявцевтің, В.Е.Эминовтың редакциясында.76-бет
49 А.К.Миндагулов, т.б. Причины преступности, Хабаровск, 1988г.стр.-12
50 А.Н.Агыбаев. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Алматы, 1995г.стр.-115
51 Кузнецова Н.Ф. Преступление и преступность. М., 1999г.стр.-201
52 Баймурзин М.С. Криминология: Курс лекций / Под ред. И.Ш. Борчашвили. – Караганда: КарЮИ МВД РК им. Б. Бейсенова. 2002г.стр.-85
53 Шнарбаев, Б.К., Наказание по уголовному законодательству Республики Казахстан. Алматы, 2002 г.стр.-58
54 Алауханов Е.О. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002.стр.-187
55 Скаков А. К. К вопросу о правовых основаниях назначения режима исправительной колонии в порядке исключения// Вестник Мин. Юст. РК. Алматы, - 1995г.стр.-136
56 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. З.ғ.д. ғыл... диссертация. Алматы, 2004ж.201-бет
57 Ибрагимов М.А. Влияние юридической и моральной ответственности на развитие сознания личности// Взаимодействие правового сознания с моралью и нравственностью в обществе переходного периода -Алматы: Жеті Жарѓы, - 1995.стр.-197
58 Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. М., 1982.стр.-49
59 Алауханов Е.И. Криминологические проблемы борьбы с корыстно-насильсвенными преступлениями. Алматы, 2002.стр.-199
60 Рахметов, С.М. Преступления против правосудия. Алматы, 2007г.стр.-167
61 Рогов, И.И. Экономика и преступность , Алма-Ата , 1991г.стр.-57
62 Агафанов К.А. Уголовная ответственность рецидивистов и вопросы профилактики рецидива. Горький, 2002г.стр.-115.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
Ахметова Ұлболсын Асылқызы
Қылмыстың қайталануымен күресудегі қылмыстық жазаның тиімділігі
6N0301-Құқықтану
Құқықтану магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев _________
Түркістан 2011ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қылмыс көптігі және қылмыстың қайталануының көптік институтындағы орны
1.1 Қылмыстың көптілігінің сипаттамасы және оның
түрлері ... ... ... ... .9
1.2 Жекелеген қылмыстармен көптік қылмыстардың ара қатынасы ... ... 15
1.3. Қылмыстың қайталануы бойынша саралау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қылмысты қайталануы жағдайындағы жауаптылық мәселесі
2.1 Қылмыстың қайталануының ұғымы және қылмыстық
құқықтық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 24
2.2 Қылмыс рецидивінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3 Қылмысты қайталану бойынша жауаптылықты қолдану ... ... ... ... ...39
2.4 Қылмысты қайталаушыларға бас бостандығынан
айыру жазасын тағайындау және одан босату
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 Қылмысты қайталануының криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қылмысты қайталаушылардың жеке тұлғасының ерекшеліктері ... ...58
3.2 Қылмысты қайталануына әсер ететін себептер мен шарттар ... ... ... 61
3.3 Қылмысты қайталануының алдын алудың
қылмыстық-құқықтық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
81
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы
Конституциясында еліміздің зиялы, демократиялық коғам және құқықтық
мемлекет қүру жолында халыкаралык нормаларды ұстанатындығы айқын
көрсетіліп, республиканың дүниежүзілік қоғамдастыктың толық құқылы,
бөлінбес бөлігі екендігі жария етілген [1]. Отандық заңнама тәжірибесінде
адамдардың құқығы, бостандығы, адамгершілігі тәрізді құндылықтары мен асыл
қасиеттерін заңмен қорғау орныға түсуде. Халқы тату-тәтті, саясаты сарабдал
елдің ғана қазынасы қыруар, болашағы баянды болады [2].
Әйтсе де, өз тәуелсіздігін жариялағанына жиырма жылға енді ғана жеткен
мемлекетімізде бірнеше ғасырлық отаршылдық езгі кезеңінде еліміздін
әлеуметтік өмірінен орын алған моральға жат, ертедегі қазак коғамында бой
көрсетпеген жезөкшелік, маскүнемдік, алкоголизм, нашакорлық тәрізді
әлеуметтік кеселдерге қарсы күрес жүргізілсе де, бұл проблема әлі түбегейлі
шешілген жоқ. Бұлар қазіргі қоғамымызда түрлі кылмыстармен кірігіп
күрделеніп, қауіптілігі арта түскендіктен, заңнама саласында бірталай
мәселе тудырды.
Елбасымыздың Заңнама саласында бәрі ойдағыдай емес, Тәуелсіздік
жылдары біз қабылдаған заңнамалық кесімдер саны мынға жақындап қалды. Бұл
оларды дүрыс қолдануға байланысты киындықтар тудыра бастады, қолданыстағы
құқықты құқықтық алдарқатушылықтан, ескірген және бір-бірін кайталайтын
нормалардан арылту кажеттілігі туындайды. Тағы бір бұрыннан келе жатқан
проблема мынада: біз кабылдаған көптеген заңдар заңға тәуелді кажетті
қосымша актілердің жоқтығынан толық күшінде жүмыс істемейді [3] - деген
сөздерін жоғарыда аталған құбылыстармен құқықтық күрес саласына да қатысы
бар деп білеміз.
Зерттеудің өзектілігі. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің теориялық
және практикалық қызметте қиындық байқататын, күрделі тақырыптарының бірі
қылмыстың көптілігіне қатысты мәселелер болып саналады. Себебі бір адамның
қылмыстылыққа бейімделгендігін көрсететін бірнеше жағдайлар байқалады және
оның көріністері бір адамның Қылмыстық кодекстің әр түрлі баптарымен
бағаланатын қылмыстар жиынтығы түрінде іс-әрекеттер жасауы немесе ҚК бір
бабымен анықталған қылмыстарды бірнеше рет қайталау, сонымен қатар бұрын
сотталған адамның қайталай қылмыстарды жасауы кездесіп отырады. Бұл үш
жағдай қылмыстық құқықта қылмыстың көптілігі деп аталады және теориялық
тұрғыдан даулы болып есептелуі осы тақырыпты таңдаудың себебі болды.
Мемлекет қылмыстылықпен күресуді мақсат ете отырып, оның кез-келген
түрлерінің алдын алу бағыттарындағы шараларды дайындап, жүзеге асыру
механизмдерін белгілейді және ғасырлар бойғы қылмыстылықпен күрес жөніндегі
ілім бойынша қылмыс жасаған адамдарды жазаға тартқанға қарағанда ол
қылмыстардың алдын алған дұрыс деп саналады.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде маманданған
қылмыстылықтың және есірткімен, қаражат алаяқтығымен байланысты жасалатын
қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек,
қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституцияның
5 бабының 3 тармағында “Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың
конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-
топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер
құруға және олардың қызметтеріне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген
әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады”-деп заңды мүдделерге ұйым
болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған. Қолданылып жатқан, құқықтық
және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі
күйінде қалып отыр.
Қылмыстың қайталануы... Бұл қылмыстылықтың аса қауіпті түрлерінің бірі
болып табылады. Адамның бір уақытта немесе біренен кейін бірнеше қылмыс
жасауы тергеу-сот тәжірибесінде жиі кездеседі, осы кезде ол органдар
алдында жеке қылмысты бірнеше қылмыстардан ажырату, әрекетті саралау және
жаза тағайындау, қылмыстық іс жүргізу тәртібін анықтау, қылмыстардың болу
себебін анықтау мәселесі туындайды.
Заңдық тұрғыдан алғанда қылмыстың қайталануы бұрын қасақан жасаған
қылмысы үшін соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы болып табылады.
Қылмыстың қайталануының қоғамдық қауіптілігі оның кең таралуымен және
оны жасайтындардың қылмыстарының ауырлық дәрежесімен сипаталады. Сондай-
ақ қылмысты қайталаушылар өздерінің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
бойынша жаңа қылмыстар жасауға қатаң ұмтыла отырып, тек қылмыстық әдептерді
өздерінің бойларында ұстаушы ғана емес, сонымен қатар сондай қоғамға
жат қылықтарды тартушы да болып табылады және қылмыстылықтың әлеуметтік
теріс құбылыс ретінде тұрақтылығын қамтамасыз етіп отырады. Бұл мәселе
қылмыстық құқықтағы қылмыс қылмыстың қайталануы үшін жауаптылықтың ғылыми
негіздерін зерттеуді өзекті қылады. Бүгінгі күндегі Қазақстан
Республикасының қылмыстық және қылмыстық атқару заңнамасының жаңа
кезеңдегі қатынастарды реттеуге қайта ынғайландыру кезінде қылмыстың
қайталануы мәселесін зерттеу ерекше маңызды болып табылады.
Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша психологиялық тұрғыдан алған кезде
қылмыстың қайталануы қылмыс жасаушы адамның алдыңғы қылмысы үшін мемлекет
тарапынан қолданған қылмыстық құқықтық шараларды саналы түрде теріске
шығаруы. Қылмыскер адамға сотпен қолданылған жазаның әсер етпеуі оның
қоғамға қарсы ниеттерінің қауіптігінің жоғарылығын білдіреді. Адам қылмыс
үшін жауптылықты сезбейді, ол қылмыскердің қоғамдық қауіптілігін
көрсетеді.
Қылмыстың қайталануы бойынша қылмыстылық оның әлеуметтік, индивидуалды
және психологиялық аспектісімен күрделі болып табылады. Қылмыстың
қайталануы жағдайында қылмыс жасағандар көп жағдайда ерекше күрделі тұлғаға
ие, мықты мінезді, ұйымдастырушылық қасиеттерге бай, өзіне басқаларды
тартып тұратын адамдар болып табылады. Бірақ қылмыстың қайталануы
жағдайында қылмыс жасағандардың жанында қалыптасатын психиологиялық
атмосфера, жоғарыдағыларды қоспағанда, адамдарға қорқыныш пен үрей тудырып,
мінез әлсіз адамдардың еркін басады. Қылмыстың қайталануы жағдайында
қылмыс жасағандар әлемі өте қатал, онда адамның өмірі мен қадыр-қасиетті
мүлде бағаланбайды. Сондықтан қылмыстың қайталануы жағдайында қылмыс
жасағандар қатысқан немесе қылмыстың қайталануы жағдайында қылмыс
жасағандар басшылық жасайтын қылмыстар көп жағдайда қатал және өте
тыңғылықты жоспарланған болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстың қайталануы аясындағы қылмыстық
жауапкершілік мәселесін Қазақстандық ғалымдар: Н.М.Абдиров, А.Н.Ағыбаев,
М.С.Нәрікбаев, Е.І.Қайыржанов, Ғ.С. Мәуленов, И.Ш.Борчашвили, У.С.Жекебаев,
Р.Т.Нұртаев, Б.И.Нақыпов, Б.Ж.Жүнісов, Н.М.Әбдіров, К.Ш.Курманов,
Л.Ч.Сыдыкова, З.О.Ашитов, Г.Д.Тленчиева, С.М.Рахметов, ал Ресейлік
ғалымдардан Б.В.Волженкин, В.В. Лунеев, С.Г. Келина, А.Н. Трайнин, А.К.
Квициниа, В.И. Ширяев, Б.В. Здравомыслов, П.И. Гришаев т.б. өз еңбектерінде
зерттеген. Нақтырақ айтар болсақ профессор Б.И.Нақыпов қылмыстың қайталануы
тақырыбы бойынша нақты айналысқан ғалым.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты толық зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені біздің заңнамада кемшіліктер өте көп. Осы
аталған және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және тәжірибелік
маңызы зор екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам
үшін қауіпті құбылыс болып табылатын қылмыстың қайталануымен қылмыстық -
құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс, әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған. Бұл
зерттеушілердің еңбектерін талдай келе қылмыстың қайталануының түсінігі,
оның қоғамға қауіптілік дәрежесі, қылмыстың қайталануының түрлері,
қылмыстың қайталануы кезіндегі жауаптылығының жалпы және арнайы мәселелері,
саралауға қатысты ережелер де даулы екендігін кездестіруге болады. Біз
зерттеуімізде қылмыстың қайталануының негізгі, әрі даулы мәселелерінің бірі
ретінде танылатын жауаптылық қолдану және оны жекеше қолдануға қатысты
мәселелерін қарастыруға және тәжірибе қызметі үшін сапалы, әрі тиімді
шешімдер жасауға тырыстық.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты қылмыстың қайталануы, оның түрлері және жаза
тағайындау ерекшеліктеріне талдау жасау және олардың қолданылу тиімділігін
арттыру үшін қылмыстық заңнаманы жетілдірудің жолдарын ұсыну. Осы
мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер алға қойылған:
➢ қылмыстың қайталануының ғылыми – теориялық аспектісін зерттеу;
➢ қылмыстың қайталануы үшін қылмыстық жауапкершіліктің шегін
анықтау;
➢ қылмыстың қайталануы үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық
құқықтық нормаларды жетілдіру бойынша қорытындылар мен
ұсыныстарды келтіру;
➢ қылмыстың қайталануының түрлерін өзара ұқсас түрлерінен
ажыратып алу.
Зерттеу объектісі мен пәні.
Осы зерттеу жұмыстың зерттеу объектісі болып қылмыс қылмыстың
қайталану институты, оның ерекшеліктері, қылмыстың қайталануының түрлері
мен ол бойынша жауаптылықты анықтау мәселесі табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі
Қолға алынған зерттеу жүмысының тақырыбын жан-жақты ашып,
мүмкіндігінше ауқымды көлемде игеру мақсатында түрлі әдістер негізге
алынды. Такырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану,
жүйелі күрылымдық талдау әдістері кеңінен қолданылды. Қылмыстың қайталануы
(13-бап), қылмыстың қайталануы жағдайында жаза тағайындау (59-бап)
жөніндегі мәселелерді зерттеуде криминологиялық аспектілерін зерттеуде
статистикалык және нақты әлеуметтік әдістерге жүгіну орын алды.
Сонымен қатар диссертациялық жұмыстық бағалы қайнар көзі ретінде
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстың қайталаныуына байланысты
бірқатар мәселелер бойынша қабылданған қаулылары қолданылды.
Сот практикасын зерттей келе, құқыққорғау органдарының қылмыстың
қайталануымен күресуде өте жақсы нәтижелілік танытпай отырғанын анық
байқауға болады. Көбінесе, қылмысты саралауда, ұқсас қылмыстардан
ажыратуда, сотталғандармен түзеу амалдарын жүргізуде қателіктер кетіп
жатады. Сонымен қатар мұның қиындығының тағы бір дәлелі – ол жазасын өтеп
шыққаннан кейін тағы да бір қасақана қылмыс жасап темір тордың төрінен орын
алғандығы болып отыр.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстың қайталануы қылмыс көптілігінің бір нысаны болып
табылады және бұрын қасақана жасаған қылмысы үшiн соттылығы бар
адамның қасақана қылмыс жасауынан көрініс табады. Сәйкесінше
қылмыстың қайталануын сипаттайтын белгілерге қылмыстық
қайталуын, соттылықтың болуын, алдыңғы және соңғы қылмыстың
қасақанылық сипатта болуын және кінәлі адамның жасазын толық
немесе ішінара өтеуі жатқызуымыз керек.
2. Қылмыстық заңнаманы зерделей келе қылмыстың қайталануы қылмыс
құрамының міндетті белгісі немесе саралау белгісі болатынын
көруге болады.
3. Қылмыстың қайталануы қылмыстылық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жай болып табылады.
4. Қылмыстың қайталануын түрлерге бөлу кезінде әртүрлі критерийлер
негізге алынуы мүмкін. Жалпы қылмыстың қайталануды жай және
арнайы деп бөлуге болады, жай қылмыстың қайталануы кез келген
қылмыстың қайлануын білдірсе, арнайы қылмыстың қайталануы бір
немесе біртектес қылмыстардың қайталануын білдіреді, сәйкесінше
оның қоғамдық қауіптілігі де жоғары болып саналады. Ал Қазақстан
Республикасының әрекет етуші қылмыстық заңнамасы қылмыстың
қайталануын жіктеуде оның қауіптілік дәрежесін негізге алады.
ҚР ҚК-нің 13-бабының мазмұнынан жай, қауіпті және аса қауіпті
қылмыстың қайталануын бөліп көрсетуге болады.
5. Қылмыстың қайталануы бойынша жауаптылықты қолдану кезінде жаза
тағайындаудың жалпы ережелерімен қатар бұрын жасалған
қылмыстардың саны, сипаты және қоғамдық қауiптiлiк дәрежесi,
оның алдындағы жазаның түзетушiлiк ықпалының жеткiлiксiздiгiне
себеп болған мән-жай, сондай-ақ жаңадан жасалған қылмыстың
сипаты мен қоғамдық қауiптiлiк дәрежесi ескерiледi. Қылмыстың
қайталануы бойынша жауаптылық қолдану кезінде қылмыстық заңмен
соттардың жаза мөлшерін тағайындау мүмкіндіктеріне нақты
құқықтың нұсқаулар көрсетілген. Ол қылмыстың қайталануының
қоғамдық қауіптілігімен және қылмысты қайталаушыларға жеңіл жаза
қолданып кету мүмкіндігін шектеумен түсіндіріледі.
6. Қылмыстың қайталануы бас бостандығынан айыру жазасына
қолданылған жазаны өтеу режиміне әсер етеді. Мысалға, аса
қауіпті қылмыстың қайталануы кезінде бас бостандығынан айыруға
сотталған адамдарға – ерекше режимдегі түзеу колонияларына
тағайындалады.
7. Қылмысты қайталаушылардың жеке тұлғасына келетін болсақ, олар
көп жағдайда ерекше тұлғаға ие, мықты мінезді, ұйымдастырушылық
қасиеттерге бай, өзіне басқаларды тартып тұратын адамдар болып
табылады. Бірақ бұл жерде қылмыскер бір мәте бас бостандығынан
айыру мекемелерінеде отырып келгеннен кейін қайтадан қоғамдық
ортаға сіңуіне қиындықтар туындауына байланысты қылмыстық ортаға
қайта бас салып, қылмысты қайтадан жасайтынан ескеру керек.
8. Алдыңғы қайталанған қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілігінің
кезеңіне байланысты қылмыстың қайталануының ерекше себептері мен
шарттарын мынадай топтарға бөлуге болады: а) алдыңғы қайталанған
қылмыстар үшін сотталғандығына байланысты мемлекеттік органдары
қызметтерінің кемшіліктері; ә) жазаны орындау жөніндегі
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдырынының қызметіндегі
кемшіліктер; б) бұрын сотталған тұлғаларға әкімшілік және
қоғамдық бақылаудың кемшіліктері.
9. Қылмыстың қайталануы қылмыстылығының алдын алу үшін ең басты
қылмыстық заңның қылмыстың қайталануына қатысты нормаларын
жетілдіру, халық арасында және әсіресе “түрме халқы” арасында
құқықтық үгіт насихатты күшейту керек.
Жалпы қылмыстың қайталануы қылмыстардың көптілігінің ең қауіпті
нысаны болып келеді, өйткені онда алдыңғы да, екінші (кейінгі) қылмыс та
өзінің субъективтік мазмұны бойынша тек қасақаналықпен жасалынады, яғни
бұл қылмыскер адамға мемлекет тарапынан қолданған жазалау шараларының
тиімсіздігін немесе жаза қолданғаннан кейінгі адамды реабилитациялау
шараларының жекткіліксіздігін не жоқтығын білдіреді. Бұның бәрі біздің
мемлекеттегі экономикалық-әлеуметтік және құқықтық саясаттың
жеткіліксіздігінің көрінісі.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы.
Практикалық және теориялақ аспектілерді зерттей келе, мынадай
мәселелерді нақтылауға тура келді: қылмысты қайталану жағдайында
жасағандарға бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау және одан босату
тәртібі қылмыстық құқықта толық анықталмаған, қылмыстың қайталануына әсер
ететін себептер мен жағдайлар, қылмыстың қайталануының алдын алудың
қылмыстық-құқықтық құралдары, т.б.
Осы жұмыста келтірілген ұсыныстар қылмыстың қайталануымен күресте және
құқыққолдану қызметінде қылмыстық нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы
мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Қылмыс көптігі және қылмыстың қайталануының көптік институтындағы
орны
1.1 Қылмыстың көптілігінің сипаттамасы және оның түрлері
Адамдар қылмысты әрекеттермен айналысқанда көпшілік жағдайларда бір
қылмыс жасаумен шектелсе, кейде бір адамның бірнеше қылмыстарды жасайтын
кездері болады. Мұндай жағдайдың да көріністері қылмыстық құқықта
айтылғандай бірнеше түрлерде кездеседі, яғни адам қылмыстық заңның әр түрлі
баптарымен немесе бір бабымен қарастырылған қылмыстарды жасауы немесе бұрын
қылмыс жасағандығы үшін сотталған адамның қайтадан қылмыс жасайтын кездері
болады. Осындай кездерде әдеттегі бір қылмыс үшін саралау жасауға және
жауаптылық белгілеуге қарағанда қылмысты әрекеттердің көптілігіне
байланысты саралау жүргізуде және жауаптылық белгілеу мәселесінде
өзгешелік болады немесе арнайы ережелер қолданылады. Бірақ жекелеген
қылмыстар мен көптік қылмыстардың арасында кейде ұқсастық кездесетін
кездері болады немесе жекелеген қылмыстардың кейбір түрлері көптік
қылмыстарға ұқсас болады деуге болады. Саралануы мұндай кездерде дұрыс
жүргізу үшін жекелеген қылмыстардың негізгі белгілерін және оның көптік
қылмыстарға ұқсайтын түрлерінің түсінігін, мағынасын қарастыра кеткен жөн.
Сондықтан қылмыстық құқықта қылмыстың көптілігі тақырыбы әдетте жекелеген
қылмыстардың түсінігімен, оның түрлерімен басталады.
Жекелеген қылмыстар көптік қылмыстардан негізінен қылмысты
әрекеттердің көлемі немесе қылмыстағы қылмыстық заңмен қорғалатын
объектілердің саны, бірнеше кінә нысандары бойынша ғана емес, қылмыс
құрамдарының көлемі бойынша ажыратылады. Көптік қылмыстардың түсінігін
ашуда құрам элементтерінің ішінен тек қылмыс субьектісі ерекшелік
байқатады, өйткені бұл мәселеде бір адамның бірнеше қылмысты іс-әрекеттер
жасаған жағдайына құқықтық баға беріледі. Бірақ бұл белгіні де міндетті
белгі қатарына жатқызуға болмайды, себебі көптік қылмыстар мәселесі бір
неше адамдардың бірлесуі арқылы жасалатын қылмысқа қатысушылықта да кездесе
алады. Қылмыс бір адаммен немесе бір неше адаммен жасалсын, бірақ одан
көптік қылмыстарды саралау ережесі өзгермейді, тек жасалған сол қылмысқа
байланысты адамның кінәсі болса жеткілікті.
Жекелеген қылмыстар ретінде бір қылмыстың құрамы бар іс-әрекеттер
танылады деп түсіну керек. Мұндай түсінік бір эпизодтан тұратын және бір іс-
әрекетті орындаумен-ақ аяқталған қылмысты білдіретін жекелеген қылмыстардың
қарапайым ұғымын білдіреді. Ал қылмыс күрделі сипатта болғанда, яғни
бірнеше эпизодтан тұрғанда немесе ұқсас бір неше әрекеттердің жасалуымен
анықталғанда бұл іс-әрекеттердің жиынтығы бір қылмысты немесе бір неше
қылмысты білдіретінін анықтау, соған сәйкес саралау жасау да қиындық
туындайды. Мысалы бірнеше рет жасалған ұрлық әрекетінің әр қайсысы
аяқталған ұрлық қылмыстарын білдіргенде, мұндай әрекеттерді бір неше рет
жасалған ұрлық деп тану керек пе немесе ірі мөлшерде жасалған ұрлық деп
бағалау керек пе деген сұрақ туындауы мүмкін. Сол сияқты бір қылмыскер бір
неше адамды өлтіріп, олардың әр қайсысы жеке қылмысты ниеттермен жасалғанда
бұл қылмыстарды екі немесе одан көп адамды өлтіру деп санау керек пе, әлде
қылмыстар жиынтығымен саралау жасау керек пе деген мәселе туындауы мүмкін.
Яғни осы тәріздес жағдайларда іс-әрекеттерді бір жеке қылмыс деп немесе
көптік қылмыс ретінде тану туралы мәселе туындай алады. Мұндай жағдайларға
құқықтық бағаны дұрыс беру үшін тек жекелеген қылмыстар мен көптік
қылмыстардың түсінігін және олардың айырмашылығын білу ғана қажет емес,
сонымен қатар заң нормаларының мазмұнына, іс-әрекеттерді қамту деңгейіне
көңіл аудару керек. Заң шығарушы кейбір қылмыстардың жасалуы кезінде жиі
орын алатын басқа қылмыстың негізгі белгілерін осы қылмыста да келтіріп,
қылмысты бірнеше обьектілі немесе бір неше әрекеттердің орындалуымен
сипаттағанда осы қылмыстың табиғатын көрсетуге және оның қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтауға тырысады. Мысалы зорлық-зомбылықпен ұштастырыла
жасалатын қылмыстарда адамның денсаулығына, меншікке зардап келуін құрамның
негізгі бөлімінде немесе ауырлататын құрамы ретінде келтіруі кездеседі.
Айталық, қарақшылық қылмысы үшін жауаптылық қарастыратын 179 баптың 2
бөлімінің г пунктінде қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды
қолданумен жасалған қарақшылық әрекет қарастырылған. Баптың бұл бөлімінде
екі қылмыстың, яғни қарақшылық және 251 баптағы қаруды заңсыз алып жүру
қылмыстарының белгілері келтірілген және қарақшылық қылмысында қару
қолдана отырып жасауды осы бөлімде көрсеткенде осы қылмыстың негізгі
мағынасын ескере отырып, оның бір көрінісі үшін жеке жауаптылық
қарастырған. Қарақшылық қылмысының негізгі мағынасы меншікке қарсы
әрекетті адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті тәсілдер қолдану арқылы
іске асыруды білдіреді. Олай болса бұл қылмыстың жасалуы кезінде қару
қолдау, жәбірленушінің денсаулығы мен өміріне зардаптың келуі әбден мүмкін
және мұндай тәсілдің, зардаптың баптың мазмұнында қарастырылуына назар
аудара отырып, екі қылмыс немесе қылмыстың көптілігі ретінде емес, жеке бір
қылмыс деп түсініп саралау кезінде бір бапты қолдану керек [4].
Бұл айтылғандар жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстарды заң
нормаларының мазмұнына қарай отырып ажыратуға болатынын білдіреді. Әйтсе де
жекелеген қылмыстардың негізгі мағынасы, оның құрылысы қалай болуы керек
деген сұрақ туындайды. Әдебиеттерде бұл мәселеге бір келкі жауаптар
кездеспейді. Кейде жекелеген қылмыстарды бір мақсатқа жетуге бағытталған
бір тектес актілердің орын алуы түрінде анықталса, кей жағдайда бір
немесе бір тектес әрекеттермен жасалған және бір кінә түрімен орындалатын,
сонымен қатар бір зардап түрінің немесе бір тектес зардаптардың туындауын
білдіретін қылмыстар деп анықталады. Сондай-ақ, жекелеген қылмыстардың
әлеуметтік мағынасы шындығында көбінесе бірге жасалатын, әдетте ортақ
обьективтік және субьективтік белгілері болатын, өз ара бір-бірімен тығыз
байланысты сақтайтын және өзінің қоғамға қарсы мағынасы бойынша кейбір
қылмыскерлердің санаттарына тән құқыққа қайшы әрекеттердің бейнесі
танылады. Ал құқықтық нысаны жағынан алғанда, жекелеген қылмыстар қылмыстық
құқықтық нормалармен бір қылмыс құрамы ретінде қарастырылған әрекеттер
болып табылады.
Жекелеген қылмыстардың мағынасын ашу үшін жеке қылмыстық құрамдарды
бейнелеуге арналған қылмыстық заң нормаларының негізгі бағытын, олардың
белгілері бойынша әр түрлі деңгейде болатынын ескеру керек тәрізді. Өйткені
жекелеген қылмыстар жоғарыда келтірген кейбір зерттеушілердің айтқанындай
қылмыстық заң нормаларында бір әрекет, бір зардап немесе бір кінә нысанымен
анықталып, сипатталып жатпайды. Бір әрекет, бір немесе бір тектес
зардаптар, бір кінә нысаны кездесетін жекелеген қылмыстар жай немесе
қарапайым қылмыс түрлерін білдіреді. Мысалы кісі өлтіру, ұрлық сияқты
қылмыстар негізінен обьектіге қарсы бағытталған бір әрекетпен (адамды
өмірінен айыратын, мүлікті жасырын түрде алатын) кінә нысаны қашанда
қасақаналықпен анықталады. Ал күрделі құрамдар деп аталатын кейбір жеке
қылмыстардың құрылымы немесе құрам элементтерін сипаттайтын белгілердің
көлемі бұған қарағанда күрделі болып келеді. Қылмыстық заңдағы көптеген
қылмыстар негізгі және қосымша түрдегі бір неше обьектілермен, обьективтік
жағының белгілері бойынша бір неше құрамдас іс-әрекеттермен, екі немесе
одан көп зардаптармен, сондай-ақ кінәнің қос нысанымен сипатталады. Мысалы
адамды ұрлау, кепілге алу сияқты қылмыстарды жасау кезінде жәбірленушінің
денсаулығына әр түрлі дәрежедегі зардаптар келуі, адамның бостандығына
қарсы бағытталған әрекеттерді қасақаналықпен жасағанмен жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына зардапты тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздықпен
де келтіруі, соған сәйкес бір неше обекті түріне зиян келтіруі мүмкін. Бір
қылмысты орындау кезінде орын алуы мүмкін осындай белгілерді жекелеген
қылмыс құрамдарының да қамту деңгейі әр түрлі деуге болады. Заң баптарының
немесе қылмыс құрамын сипаттайтын белгілердің күрделіленуі әсіресе 1997
жылдан бергі қылмыстық заңда анық байқалады. Өйткені қолданыстағы заң
қылмысты жасау кезінде орын алуы мүмкін өзге де немесе негізгі зардаппен
салыстырғанда ауырырақ зардаптардың, абайсыздықтың да белгілері кездесуі
мүмкін екендігін жеткілікті ескерген және осы қылмыстың негізгі мағынасын,
құқықтық табиғатын ашу үшін қолданылатын қажетті белгілерден де басқа осы
қылмыстың жасалуы кезінде кездесуі мүмкін, бірақ өзге қылмыстарға тән
белгілерді бір қылмыстық құрамның көлемінде келтіреді. Мысалы жоғарыда
аталған адамды ұрлау қылмысының негізгі мағынасын, құрамын ашу үшін
қолданылатын белгілер, ол адамның жеке бостандығы, адамды басқа жаққа
еріксіз алып кету және мұндай әрекетті қасақана жасау болып табылады. Бірақ
адамды ұрлағандық үшін жауаптылық қарастыратын 125 баптың өзге бөлімдерінде
осы қылмысты жасау кезінде кездесуі әбден мүмкін адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолдану немесе осындай зардаптар келтіру, қару
қолдану, топ адам болып жасау әрекеттері келтірілген. Демек, заң шығарушы
қылмыстың негізгі құрамын толығырақ сипаттағанда немесе бұл қылмыстың
ауырлататын құрамдарын ашуды мақсат етіп, ауырлататын белгілерді
келтіргенде осы қылмысты және оның жекелеген құрамдарын толық ашуға, анық
бейнелеуге тырысқан. Сондықтан жекелеген қылмыстардың мағынасы құрам
элементтерінің негізгі белгілерімен анықтаумен ашылмайды. Байқап
отырғанымыздай қылмыстық құқықтық нормалардың дамуында жай қылмыстан
күрделі қылмысқа көшіру, осы қылмыстың әр түрлі көріністерін бейнелеу,
сипаттау байқалады.
Жекелеген қылмыс дегеніміз, қылмыстық құқықтық нормалармен
қарастырылған бір қылмыс құрамын білдіретін қылмыстар деген түсінік
жоғарыда айтылғандарды ескере отырып айтқанда нақты немесе тар ұғым деп
санауға болады. Ал толық немесе кең мағынада алғанда, жекелеген қылмыстар
дегеніміз, қылмыстық заңда белгіленген мазмұнмен қылмыс дәрежесіндегі
қоғамға қауіптілікті білдіретін, қылмыс құрамының ерекшелігіне қарай
обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы болып табылады [5].
Байқап отырсаңыздар біздің бұл жекелеген қылмыс дегеніміз не деген сұраққа
беріп отырған жауабымыз қылмыс құрамының түсінігіне ұқсас келтіріліп отыр.
Мұны заңды деп түсінуге болады, себебі жекелеген қылмыс және қылмыс
құрамы деген ұғымдар бір-бірімен ұқсас, тек қолданылатын ортасы бөлек
ұғымдар болып табылады, сондықтан олардың анықтамасында ұқсастық байқалуы
түсінікті жәйт. Бұл ұғымдардың ара қатыасындағы бір айырмашылық, ол ҚК
Ерекше бөлімнің әр бір бабында, оның бөлімдерінде нақты бір қылмыс түрі
қарастырылған, ал баптың негізгі және қоғамға қауіптілікті ауырлататын
немесе аса ауырлататын бөлімдерінде, сонымен қатар кейінгі бөлімі
ауырлатпай келтірілгенде де осы қылмыстың жекелеген құрамдары
қарастырылған. Сондықтан жекелеген қылмыспен көптік қылмыстың ара қатынасын
нақты бір өлшеммен, белгі түрімен ажырата алмаймыз. Бұл ара қатынасты
меңгеру үшін, жекелеген қылмыстарды анықтағанда Ерекше бөлім баптары
белгілерінің көлемін немесе қылмыс құрамын сипаттайтын белгілердің
толықтығын ескеруіміз керек.
Ал қылмыс уақиғасында бір қылмыс құрамымен қамтылмаған, өзге қылмыстың
белгілері (қылмыс жиынтығы) немесе бір қылмыстық мақсатты білдірмейтін бір
қылмыстың бір неше рет қайталануы (бірнеше рет қайталанған қылмыстар)
болса, онда көптік қылмыстар орын алады дейміз. Көптік қылмыстар
мәселесінде бір субьектінің бір неше қылмыс жасауы арқылы криминогендік
белсенділігі құқықтық тұрғыдан сипатталатынына байланысты қылмыстың
қайталануы мәселесі де қарастырылады. Басқаша жағынан алғанда қылмыстың
қайталануы (немесе қылмыскердің қылмысты қайталауы) мәселесінің көптік
қылмыстармен байланысы байқалмайды.
Көптік қылмыстар бойынша саралау жүргізуде кінәліде бір қылмысты
жасау мақсаты болған, болмағанын анықтау маңызды деп түсіну керек. Өйткені
әр біреуі аяқталған қылмысты білдіретін әрекеттер бірнеше рет жасалғанда,
көптік қылмыстар ретінде бір неше рет қайталанған қылмыс деп бағалау керек
пе немесе жеке қылмыс ретінде ірі мөлшерде зардап келтіру деп саралау жасау
керек пе деген сұрақ туындайтынын жоғарыда келтірдік. Мұндай жағдайларда
қылмыскерде ірі зардап келтіру немесе ірі мөлшерде пайда табу мақсаты
болса, онда әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір неше рет жасалған
әрекет заң бабында келтірілгенде бір қылмыс ретінде бағалануы керек. Мысалы
175 баптың 3 бөлімімен ірі мөлшерде жасалған ұрлық деп бағалануы керек. Ал
әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір тектес әрекеттерде бір мақсат
болмағанда және осы бапта қылмысты бір неше рет қайталау арнайы
келтірілгенде, баптың тиісті бөлімімен бір неше рет қайталанған қылмыс деп
саралау жасау керек.
Көптік қылмыстар мен жекелеген қылмыстардың айырмашылығын анықтау
туралы мәселе жеке қылмыстардың бір көріністерін білдіретін созылмалы және
жалғаспалы қылмыстарда да пайда болады. Өйткені жалғаспалы және созылмалы
қылмыстарда көптік қылмыстарға ұқсастық байқалады. Бұл ұқсастық әсіресе
жалғаспалы әрекеттерден құралатын қылмыспен бір неше рет қайталанған
қылмыстардың арасында кездеседі деуге болады.
Жалғаспалы және созылмалы қылмыстардың қылмыстың көптілігінен негізгі
айырмашылығыда жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстардың айырмашылығымен
бірдей анықталады, ол бір қылмыс субьектісінің бойындағы қылмыс
құрамдарының көлемінде болып табылады. Созылмалы және жалғаспалы
әрекеттерден құралатын қылмыстарда жиынтығында бір қылмыс ретінде
бағаланады және созылмалы қылмыстарда қылмысты болып саналатын уақыт
жиынтығы, ал жалғаспалы қылмыстарда қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қосындысы бір қылмыс уақиғасы деп бағалануға жатады.
Созылмалы қылмыстарда қылмыстың аяқталу уақыты заң баптарының өзінде
тікелей көрсетілуі де, көрсетілмеуі де мүмкін. Егер қылмысты болып
табылатын белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік жасалғаннан кейін
қылмыстың аяқталу уақыты баптың өзінде тікелей көрсетілсе, онда созылмалы
іс-әрекеттің аяқталу уақыты осы мерзімнің өтуімен анықталады. Мысалы 136
баптағы балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейі жалтару қылмысында қаражатты төлемегеніне үш
айдан астам уақыт өтсе қылмыс болып табылатыны баптың диспозициясында
келтірілген. Егер қылмысты болып табылатын созылмалы іс-әрекеттің аяқталған
қылмысты білдіретін уақыты баптың өзінде тікелей көрсетілмесе, онда осы
қылмысты түсінуге, анықтауға әсер ете алатын өзге нормативтік актілерге
сүйену керек. Мысалы азаматтардың салық төлеуден жалтаруы үшін жауаптылық
қарастыратын 221 бапта қылмыстың аяқталу уақыты көрсетілмеген. Мұндай кезде
азаматтардың тиісті салықты төлемегені үшін жауаптылық салық төлеу уақыты
өткеннен кейін бірден бастала ма деген сұрақ туындауы мүмкін. Мұндай
созылмалы құқық бұзушылықтың аяқталу уақытын анықтау үшін 1995 жылғы 24
сәуірдегі Салық және өзге де бюджеттік міндетті төлемдер жөніндегі ҚР
Президентінің Жарлығын қолдану керек. Созылмалы қылмыстар формальдық ғана
емес, материальдық құрамдар бойынша да кездесе алады деуге болдады. Кейбір
материальдық құрамдар созылмалы қылмыстарға ұқсайды. Мұнда қауіпті іс-
әрекет ауыр зардаптарға соқтырғанда ғана қылмыс аяқталды деп саналады.
Мысалы 253 баптағы атыс қаруын ұқыпсыз сақтау қылмысында қаруды ұқыпсыз
сақтау уақыты айлар, жылдар бойы болуы мүмкін. Тек осындай уақыт бойынша
созылған ұқыпсыздық ауыр зардаптарға соқтырғанда ғана қылмыс аяқталды деп
танылады. Бұл қылмыс созылмалы қылмысты білдіреді деуге болмайды, себебі
қаруды ұқыпсыз сақтау уақыты бірден қылмысты білдірмейді, ол бұл кездерде
әкімшілік құқық бұзушылықты білдіріп, осындай әрекетсіздік ауыр зардаптарға
соқтырғанда ғана қылмыс жасалды деп саналады.
Жалғаспалы қылмыстарда бір тектес немесе бірдей әрекеттер жасалып,
олар кінәлінің қылмысты мақсатына дейін орындалғанда немесе заңның өзінде
тікелей көрсетілген зардап көлеміне жеткенде қылмыс аяқталды деп
бағаланады. Сондықтан жалғаспалы қылмыстарда әр бір іс-әрекетті жеке
алғанда аяқталған қылмысты білдірмейді немесе мұндай жеке-жеке әрекеттердің
қоғамға қауіптілігі елеусіз болып көрінеді.
Жоғарыда жалғаспалы қылмыстардың аяқталу кезеңі кінәлінің қылмысты
мақсатына байланысты бола алады дедік. Бұл бір қылмыстық мақсатқа жету
үшін жасалған әрекеттер толық орындалмағанда қылмысқа оқталу ретінде
бағаланатынына байланысты деп түсіну керек. Мысалы завод жұмысшысы белгілі
бір мүлікті бөлшектеп ұрлауы мүмкін. Мұндай жағдайда осы мүліктің соңғы
бөлшегін ұрлағанда ғана аяқталған қылмыс ретінде саралауланады, ал соңғы
бөлшегін ұрлағанға дейін әрекет кінәлінің еркіне тәуелсіз себептермен
аяғына дейін жетпесе, онда қылмысқа оқталу ретінде бағаланады [6].
Жалғаспалы қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің аяқталу уақыты заң
баптарында тікелей көрсетілуі де кездеседі. Мысалы 223 баптағы
тұтынушыларды алдау үшін жауаптылық қарастыратын баптың ескертпесінде айлық
есеп көрсеткіштің үштен бірінен астам мөлшерде тұтынушыларға зардап
келтірген кезден қылмыстың аяқталған болып танылатыны көрсетілген [7].
Жалғаспалы қылмыстарда туындайтын зардаптар тек мүліктік сипатта ғана емес,
адамның ар-намысына, өмірімен денсаулығына келтірілген физиологиялық түрде
де бола алады. Мысалы 102 баптағы өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу
қылмысында жәбірленуші өзіне қол жұмсауға бағытталған кезден, 370 баптағы
әскери қызметшілердің бір-бірінің арасында бағыныштылық болмағанда әскери
жарғыға қайшы әрекеттер жасау қылмысында адамды ұрып-соққанда немесе ар-
намысы мен денсаулығына жеңіл дәрежелі зардап келген кезден қылмыс
аяқталды деп танылады. Бұл қылмыс түрі барлық уақиғаларда жалғаспалы
қылмысты әрекетті білдірме бермейді, яғни бір рет жасалған әрекеттің өзі
жоғарыдағы зардаптарға соқтырса қылмыс аяқталады.
Сонымен, көптік қылмыстар дегеніміз, бір адамның қоғамға қайшы іс-
әрекеттерінде қылмыстық заңмен қарастырылған бірнеше қылмыстық құрамдардың
орын алуы болып табылады. Көптік қылмыстардың қылмыстар жиынтығы, бірнеше
рет қайталанған қылмыстар және қылмыстың қайталануы деген түрлері бар.
Бұлардың әр қайсысының өзіндік ерекшелігіне қарай қылмысты саралау кезінде
жеке ережелер қолданылады.
1.2 Жекелеген қылмыстармен көптік қылмыстардың ара қатынасы
Жұмыстың бірінші бөлігінде қылмысты саралау қағидаларының бірі ретінде
саралаудың толық және дұрыс болуын атадық. Бұл қағиданың негізгі мағынасы
қылмыс уақиғасындағы қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді толық қамту және
қолданылып отырған бап қауіпті әрекеттерді толық қамти алмағанда осындай
әрекет немесе зардап қарастырылған өзге баптарды да қолдануды білдіреді.
Міне, қылмысты іс-әрекеттерді саралау жасау кезінде толық қамту қағидасы
қылмыстың көптілігі мәселесінде қарастырылады.
Адамдар қылмысты әрекеттермен айналысқанда көпшілік жағдайларда бір
қылмыс жасаумен шектелсе, кейде бір адамның бірнеше қылмыстарды жасайтын
кездері болады. Мұндай жағдайдың да көріністері қылмыстық құқықта
айтылғандай бір неше түрлерде кездеседі, яғни адам қылмыстық заңның әр
түрлі баптарымен немесе бір бабымен қарастырылған қылмыстарды жасауы немесе
бұрын қылмыс жасағандығы үшін сотталған адамның қайтадан қылмыс жасайтын
кездері болады. Осындай кездерде әдеттегі бір қылмыс үшін саралау жасауға
және жауаптылық белгілеуге қарағанда қылмысты әрекеттердің көптілігіне
байланысты саралау жүргізуде және жауаптылық белгілеу мәселесінде өзгешелік
болады немесе арнайы ережелер қолданылады. Бірақ жекелеген қылмыстар мен
көптік қылмыстардың арасында кейде ұқсастық кездесетін кездері болады
немесе жекелеген қылмыстардың кейбір түрлері көптік қылмыстарға ұқсас
болады деуге болады. Саралауны мұндай кездерде дұрыс жүргізу үшін жекелеген
қылмыстардың негізгі белгілерін және оның көптік қылмыстарға ұқсайтын
түрлерінің түсінігін, мағынасын қарастыра кеткен жөн. Сондықтан қылмыстық
құқықта қылмыстың көптілігі тақырыбы әдетте жекелеген қылмыстардың
түсінігімен, оның түрлерімен басталады.
Жекелеген қылмыстар көптік қылмыстардан негізінен қылмысты
әрекеттердің көлемі немесе қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердің саны,
бірнеше кінә нысандары бойынша емес, қылмыс құрамдарының көлемі бойынша
ажыратылады. Көптік қылмыстардың түсінігін ашуда құрам элементтерінің
ішінен тек қылмыс субъектісі ерекшелік байқатады, өйткені бұл мәселеде бір
адамның бір неше қылмысты іс-әрекеттер жасаған жағдайына құқықтық баға
беріледі. Бірақ бұл белгіні де міндетті белгі қатарына жатқызуға болмайды,
себебі көптік қылмыстар мәселесі бір неше адамдардың бірлесуі арқылы
жасалатын қылмысқа қатысушылықта да кездесе алады. Қылмыс бір адаммен
немесе бірнеше адаммен жасалсын, бірақ одан көптік қылмыстарды саралаулау
ережесі өзгермейді, тек жасалған қылмысқа байланысты адамның кінәсі болса
жеткілікті. Жекелеген қылмыстар ретінде бір қылмыстың құрамы бар іс-
әрекеттер танылады деп түсіну керек. Мұндай түсінік бір эпизодтан тұратын
және бір іс-әрекетті орындаумен-ақ аяқталған қылмысты білдіретін жекелеген
қылмыстардың қарапайым ұғымын білдіреді. Ал қылмыс күрделі сипатта
болғанда, яғни бір неше эпизодтан тұрғанда немесе ұқсас бір неше
әрекеттердің жасалуымен анықталғанда бұл іс-әрекеттердің жиынтығы бір
қылмысты немесе бір неше қылмысты білдіретінін анықтау, соған сәйкес
саралау жасау да қиындық туындайды. Мысалы бір неше рет жасалған ұрлық
әрекетінің әр қайсысы аяқталған ұрлық қылмыстарын білдіргенде, мұндай
әрекеттерді бір неше рет жасалған ұрлық деп тану керек пе немесе ірі
мөлшерде жасалған ұрлық деп бағалау керек пе деген сұрақ туындауы мүмкін.
Сол сияқты бір қылмыскер бір неше адамды өлтіріп, олардың әр қайсысы жеке
қылмысты ниеттермен жасалғанда, бұл қылмыстарды екі немесе одан көп адамды
өлтіру деп түсіну керек пе, әлде қылмыстар жиынтығымен саралау жасау керек
пе деген мәселе туындауы мүмкін. Яғни осы тәріздес жағдайларда іс-
әрекеттерді бір жеке қылмыс деп немесе көптік қылмыс ретінде тану туралы
мәселе туындауы мүмкін. Мұндай жағдайларға құқықтық бағаны дұрыс беру үшін
жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстардың түсінігін және олардың
айырмашылығын білу ғана қажет емес, сонымен қатар заң нормаларының
мазмұнына, іс-әрекеттерді қамту деңгейіне көңіл аудару керек. Заң шығарушы
кейбір қылмыстардың жасалуы кезінде жиі орын алатын басқа қылмыстың негізгі
белгілерін осы қылмыста да келтіріп, қылмысты бірнеше объектілі немесе бір
неше әрекеттердің орындалуымен сипаттағанда осы қылмыстың табиғатын
көрсетуге және оның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауға тырысады. Мысалы
зорлық-зомбылықпен ұштастырыла жасалатын қылмыстарда адамның денсаулығына,
меншікке зардап келуін құрамның негізгі бөлімінде немесе ауырлататын құрамы
ретінде келтіруі кездеседі. Айталық, қарақшылық қылмысы үшін жауаптылық
қарастыратын 179 баптың 2 бөлімінің г пунктінде қару немесе қару ретінде
пайдаланылатын заттарды қолданумен жасалған қарақшылық әрекет
қарастырылған. Баптың бұл бөлімінде екі қылмыстың, яғни қарақшылық және 251
баптағы қаруды заңсыз алып жүру қылмыстарының белгілері келтірілген және
қарақшылық қылмысында қару қолдана отырып жасауды осы бөлімде көрсеткенде
осы қылмыстың негізгі мағынасын ескере отырып, оның бір көрінісі үшін жеке
жауаптылық қарастырған. Қарақшылық қылмысының негізгі мағынасы меншікке
қарсы әрекетті адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті шабуыл арқылы іске
асыруды білдіреді. Олай болса бұл қылмыстың жасалуы кезінде қару қолдау,
жәбірленушінің денсаулығы мен өміріне зардаптың келуі әбден мүмкін және
мұндай тәсілдің, зардаптың баптың мазмұнында қарастырылуына назар аудара
отырып, екі қылмыс немесе қылмыстың көптілігі ретінде емес, жеке бір қылмыс
деп түсініп саралау кезінде бір бапты қолдану керек.
Бұл айтылғандар жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстарды заң
нормаларының мазмұнына қарай отырып ажыратуға болатынын білдіреді. Әйтсе де
жекелеген қылмыстардың негізгі мағынасы, оның құрылысы қалай болуы керек
деген сұрақ туындайды. Әдебиеттерде бұл мәселеге бір келкі жауаптар
кездеспейді. Бірде жекелеген қылмыстарды бір мақсатқа жетуге бағытталған
бір тектес актілердің орын алуы түрінде анықтаса, кейбір ғалымдар бір
немесе бір тектес әрекеттермен жасалған және бір кінә түрімен орындалатын,
сонымен қатар бір зардап түрінің немесе бір тектес зардаптардың туындауын
білдіретін қылмыстар деп анықтайды [8]. Сондай-ақ, жекелеген қылмыстардың
әлеуметтік мағынасы, көбінесе бірге жасалатын, әдетте ортақ объективтік
және субъективтік белгілері болатын, өз ара бір-бірімен тығыз байланысты
сақтайтын және өзінің қоғамға қарсы мағынасы бойынша кейбір қылмыскерлердің
санаттарына тән құқыққа қайшы әрекеттердің бейнесі болып табылады. Ал
құқықтық нысаны жағынан алғанда, жекелеген қылмыстар қылмыстық құқықтық
нормалармен бір қылмыс құрамы ретінде қарастырылған әрекеттер болып
табылады деген көз-қараста кездеседі [9].
Жекелеген қылмыстардың мағынасын ашу үшін жеке қылмыстық құрамдарды
бейнелеуге арналған қылмыстық заң нормаларының негізгі бағытын, олардың
белгілері бойынша әр түрлі деңгейде болатынын ескеру керек тәрізді. Өйткені
жекелеген қылмыстар жоғарыда келтірген кейбір зерттеушілердің айтқанындай
қылмыстық заң нормаларында бір әрекет, бір зардап немесе бір кінә нысанымен
анықталып, сипатталып жатпайды. Бір әрекет, бір немесе бір тектес
зардаптар, бір кінә нысаны кездесетін жекелеген қылмыстар жай немесе
қарапайым қылмыс түрлерін білдіреді. Мысалы кісі өлтіру, ұрлық сияқты
қылмыстар негізінен объектіге қарсы бағытталған бір әрекетпен (адамды
өмірінен айыратын, мүлікті жасырын түрде алатын), кінә нысаны қашанда
қасақаналықпен анықталады. Ал күрделі құрамдар деп аталатын кейбір
қылмыстардың құрылымы немесе құрам элементтерін сипаттайтын белгілердің
көлемі бұған қарағанда күрделі болып келеді. Қылмыстық заңдағы көптеген
қылмыстар негізгі және қосымша түрдегі бірнеше объектілермен, объективтік
жағының белгілері бойынша бірнеше құрамдас іс-әрекеттермен, екі немесе одан
көп зардаптармен, сондай-ақ кінәнің екі нысанымен де сипатталады. Мысалы
адамды ұрлау, кепілге алу сияқты қылмыстарды жасау кезінде жәбірленушінің
денсаулығына әр түрлі дәрежедегі зардаптар келуі, адамның бостандығына
қарсы бағытталған әрекеттерді қасақаналықпен жасағанмен жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына зардапты тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздықпен
де келтіруі, соған сәйкес бір неше объекті түріне зиян келтіруі мүмкін. Бір
қылмысты орындау кезінде орын алуы мүмкін осындай белгілерді жекелеген
қылмыс құрамдарының да қамту деңгейі әр түрлі деуге болады. Заң баптарының
немесе қылмыс құрамын сипаттайтын белгілердің күрделіленуі, әсіресе 1998
жылдан бергі қылмыстық заңда анық байқалады. Өйткені қолданыстағы заң
қылмысты жасау кезінде орын алуы мүмкін өзге де немесе негізгі зардаппен
салыстырғанда ауырырақ зардаптардың, абайсыздықтың да белгілері кездесуі
мүмкін екендігін жеткілікті ескерген және осы қылмыстың негізгі мағынасын,
құқықтық табиғатын ашу үшін қолданылатын қажетті белгілерден де басқа осы
қылмыстың жасалуы кезінде кездесуі мүмкін [10], бірақ өзге қылмыстарға тән
белгілерді бір қылмыстық құрамның көлемінде келтіреді. Мысалы жоғарыда
аталған адамды ұрлау қылмысының негізгі мағынасын, құрамын ашу үшін
қолданылатын белгілер, ол адамның жеке бостандығы, адамды басқа жаққа
еріксіз алып кету және мұндай әрекетті қасақана жасау болып табылады. Бірақ
адамды ұрлағандық үшін жауаптылық қарастыратын 125 баптың өзге бөлімдерінде
осы қылмысты жасау кезінде кездесуі әбден мүмкін адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолдану немесе осындай зардаптар келтіру, қару
қолдану, топ адам болып жасау әрекеттері келтірілген. Демек, заң шығарушы
қылмыстың ауырлататын құрамдарын ашуды мақсат етіп, ауырлататын белгілерді
келтіргенде, осы қылмысты және оның жекелеген құрамдарын толық ашуға, анық
бейнелеуге тырысқан. Сондықтан жекелеген қылмыстардың мағынасы құрам
элементтерінің негізгі белгілерімен анықтаумен ашылмайды. Байқап
отырғанымыздай қылмыстық құқықтық нормалардың дамуында жай қылмыстан
күрделі қылмысқа көшіру, осы қылмыстың әр түрлі көріністерін бейнелеу,
сипаттау байқалады. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып айтқанда,
жекелеген қылмыс дегеніміз, қылмыстық құқықтық нормалармен қарастырылған
бір қылмыс құрамын білдіретін қылмыстар деген түсінік тар ұғым деп санауға
болады. Ал толық немесе кең мағынада алғанда, жекелеген қылмыстар
дегеніміз, қылмыстық заңда белгіленген мазмұнмен қылмыс дәрежесіндегі
қоғамға қауіптілікті білдіретін, қылмыс құрамының ерекшелігіне қарай
обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы болып табылады. Байқап
отырсаңыздар біздің бұл жекелеген қылмыс дегеніміз не деген сұраққа беріп
отырған жауабымыз, қылмыс құрамының түсінігіне ұқсас келтіріліп отыр. Мұны
заңды деп түсінуге болады, себебі жекелеген қылмыс және қылмыс құрамы
деген ұғымдар бір-бірімен ұқсас, тек қолданылатын ортасы бөлек ұғымдар
болып табылады, сондықтан олардың анықтамасында ұқсастық байқалуы түсінікті
жәйт. Басқаша айтқанда қылмыс құрамының өзі жекелеген қылмысты білдірсе,
жекелеген қылмыста, нақты қылмыс құрамын білдіреді. Бұл ұғымдардың ара
қатынасындағы бір айырмашылық, ол ҚК Ерекше бөлімнің әр бір бабында, оның
бөлімдерінде нақты бір қылмыс түрі қарастырылған, ал баптың негізгі және
қоғамға қауіптілікті ауырлататын немесе аса ауырлататын бөлімдерінде,
сонымен қатар кейінгі бөлімі ауырлатпай келтірілгенде де осы қылмыстың
жекелеген құрамдары қарастырылған. Сондықтан жекелеген қылмыспен көптік
қылмыстың ара қатынасын нақты бір өлшеммен, белгі түрімен ажырата алмаймыз.
Бұл ара қатынасты меңгеру үшін, жекелеген қылмыстарды анықтағанда Ерекше
бөлім баптары белгілерінің көлемін немесе қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілердің толықтығын ескеруіміз керек. Ал қылмыс уақиғасында бір қылмыс
құрамымен қамтылмаған, өзге қылмыстың белгілері (қылмыс жиынтығы) немесе
бір қылмыстық мақсатты білдірмей бір қылмыстың бірнеше рет қайталануы (бір
неше рет қайталанған қылмыстар) болса, онда көптік қылмыстар орын алады
дейміз. Көптік қылмыстар мәселесінде бір субъектінің бірнеше қылмыс жасауы
арқылы криминогендік белсенділігі құқықтық тұрғыдан сипатталатынына
байланысты қылмыстың қайталануы мәселесі де қарастырылады.
Көптік қылмыстар бойынша саралау жүргізуде кінәліде бір қылмысты
жасау мақсаты болған, болмағанын анықтау маңызды деп түсіну керек. Өйткені
әр біреуі аяқталған қылмысты білдіретін әрекеттер бір неше рет жасалғанда,
көптік қылмыстар ретінде бір неше рет қайталанған қылмыс деп бағалау керек
пе немесе жеке қылмыс ретінде ірі мөлшерде зардап келтіру деп саралау жасау
керек пе деген сұрақ туындайтынын жоғарыда келтірдік.
Мұндай жағдайларда қылмыскерде ірі зардап келтіру немесе ірі мөлшерде
пайда табу мақсаты болса, онда әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір
неше рет жасалған әрекет заң бабында келтірілгенде бір қылмыс ретінде
бағалануы керек. Мысалы 175 баптың 3 бөлімімен ірі мөлшерде жасалған ұрлық
деп бағалануы керек. Ал әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір тектес
әрекеттерде бір мақсат болмағанда және осы бапта қылмысты бір неше рет
қайталау арнайы келтірілгенде, баптың тиісті бөлімімен бір неше рет
қайталанған қылмыс деп саралау жасау керек.
Көптік қылмыстар мен жекелеген қылмыстардың айырмашылығын анықтау
туралы мәселе жеке қылмыстардың бір көріністерін білдіретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қолжазба құқығында
Ахметова Ұлболсын Асылқызы
Қылмыстың қайталануымен күресудегі қылмыстық жазаның тиімділігі
6N0301-Құқықтану
Құқықтану магистрі академиялық дәрежесін алу
үшін дайындалған магистрлік диссертация
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., аға оқытушы Е.П.Мергенбаев _________
Түркістан 2011ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қылмыс көптігі және қылмыстың қайталануының көптік институтындағы орны
1.1 Қылмыстың көптілігінің сипаттамасы және оның
түрлері ... ... ... ... .9
1.2 Жекелеген қылмыстармен көптік қылмыстардың ара қатынасы ... ... 15
1.3. Қылмыстың қайталануы бойынша саралау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... 21
2 Қылмысты қайталануы жағдайындағы жауаптылық мәселесі
2.1 Қылмыстың қайталануының ұғымы және қылмыстық
құқықтық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 24
2.2 Қылмыс рецидивінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3 Қылмысты қайталану бойынша жауаптылықты қолдану ... ... ... ... ...39
2.4 Қылмысты қайталаушыларға бас бостандығынан
айыру жазасын тағайындау және одан босату
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3 Қылмысты қайталануының криминологиялық сипаттамасы
3.1 Қылмысты қайталаушылардың жеке тұлғасының ерекшеліктері ... ...58
3.2 Қылмысты қайталануына әсер ететін себептер мен шарттар ... ... ... 61
3.3 Қылмысты қайталануының алдын алудың
қылмыстық-құқықтық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
81
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы
Конституциясында еліміздің зиялы, демократиялық коғам және құқықтық
мемлекет қүру жолында халыкаралык нормаларды ұстанатындығы айқын
көрсетіліп, республиканың дүниежүзілік қоғамдастыктың толық құқылы,
бөлінбес бөлігі екендігі жария етілген [1]. Отандық заңнама тәжірибесінде
адамдардың құқығы, бостандығы, адамгершілігі тәрізді құндылықтары мен асыл
қасиеттерін заңмен қорғау орныға түсуде. Халқы тату-тәтті, саясаты сарабдал
елдің ғана қазынасы қыруар, болашағы баянды болады [2].
Әйтсе де, өз тәуелсіздігін жариялағанына жиырма жылға енді ғана жеткен
мемлекетімізде бірнеше ғасырлық отаршылдық езгі кезеңінде еліміздін
әлеуметтік өмірінен орын алған моральға жат, ертедегі қазак коғамында бой
көрсетпеген жезөкшелік, маскүнемдік, алкоголизм, нашакорлық тәрізді
әлеуметтік кеселдерге қарсы күрес жүргізілсе де, бұл проблема әлі түбегейлі
шешілген жоқ. Бұлар қазіргі қоғамымызда түрлі кылмыстармен кірігіп
күрделеніп, қауіптілігі арта түскендіктен, заңнама саласында бірталай
мәселе тудырды.
Елбасымыздың Заңнама саласында бәрі ойдағыдай емес, Тәуелсіздік
жылдары біз қабылдаған заңнамалық кесімдер саны мынға жақындап қалды. Бұл
оларды дүрыс қолдануға байланысты киындықтар тудыра бастады, қолданыстағы
құқықты құқықтық алдарқатушылықтан, ескірген және бір-бірін кайталайтын
нормалардан арылту кажеттілігі туындайды. Тағы бір бұрыннан келе жатқан
проблема мынада: біз кабылдаған көптеген заңдар заңға тәуелді кажетті
қосымша актілердің жоқтығынан толық күшінде жүмыс істемейді [3] - деген
сөздерін жоғарыда аталған құбылыстармен құқықтық күрес саласына да қатысы
бар деп білеміз.
Зерттеудің өзектілігі. Қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінің теориялық
және практикалық қызметте қиындық байқататын, күрделі тақырыптарының бірі
қылмыстың көптілігіне қатысты мәселелер болып саналады. Себебі бір адамның
қылмыстылыққа бейімделгендігін көрсететін бірнеше жағдайлар байқалады және
оның көріністері бір адамның Қылмыстық кодекстің әр түрлі баптарымен
бағаланатын қылмыстар жиынтығы түрінде іс-әрекеттер жасауы немесе ҚК бір
бабымен анықталған қылмыстарды бірнеше рет қайталау, сонымен қатар бұрын
сотталған адамның қайталай қылмыстарды жасауы кездесіп отырады. Бұл үш
жағдай қылмыстық құқықта қылмыстың көптілігі деп аталады және теориялық
тұрғыдан даулы болып есептелуі осы тақырыпты таңдаудың себебі болды.
Мемлекет қылмыстылықпен күресуді мақсат ете отырып, оның кез-келген
түрлерінің алдын алу бағыттарындағы шараларды дайындап, жүзеге асыру
механизмдерін белгілейді және ғасырлар бойғы қылмыстылықпен күрес жөніндегі
ілім бойынша қылмыс жасаған адамдарды жазаға тартқанға қарағанда ол
қылмыстардың алдын алған дұрыс деп саналады.
Соңғы жылдары елімізде қылмыстылықтың, оның ішінде маманданған
қылмыстылықтың және есірткімен, қаражат алаяқтығымен байланысты жасалатын
қылмыстардың өсуі байқалады. Сот практикасы материалдарына сүйенсек,
қазіргі кезде қоғамның даму бағытының өзгеруіне байланысты бұрын
жасалынбаған, жаңа қылмыстар түрлері орын алуда.
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституцияның
5 бабының 3 тармағында “Мақсаты немесе іс-әрекеті Республиканың
конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға мемлекет
қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-
топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер
құруға және олардың қызметтеріне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген
әскерилендірілген құрамалар құруға тиым салынады”-деп заңды мүдделерге ұйым
болып, қарсы әрекет жасауға да тиым салған. Қолданылып жатқан, құқықтық
және ұйымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі қылмыстық ахуал күрделі
күйінде қалып отыр.
Қылмыстың қайталануы... Бұл қылмыстылықтың аса қауіпті түрлерінің бірі
болып табылады. Адамның бір уақытта немесе біренен кейін бірнеше қылмыс
жасауы тергеу-сот тәжірибесінде жиі кездеседі, осы кезде ол органдар
алдында жеке қылмысты бірнеше қылмыстардан ажырату, әрекетті саралау және
жаза тағайындау, қылмыстық іс жүргізу тәртібін анықтау, қылмыстардың болу
себебін анықтау мәселесі туындайды.
Заңдық тұрғыдан алғанда қылмыстың қайталануы бұрын қасақан жасаған
қылмысы үшін соттылығы бар адамның қасақана қылмыс жасауы болып табылады.
Қылмыстың қайталануының қоғамдық қауіптілігі оның кең таралуымен және
оны жасайтындардың қылмыстарының ауырлық дәрежесімен сипаталады. Сондай-
ақ қылмысты қайталаушылар өздерінің әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері
бойынша жаңа қылмыстар жасауға қатаң ұмтыла отырып, тек қылмыстық әдептерді
өздерінің бойларында ұстаушы ғана емес, сонымен қатар сондай қоғамға
жат қылықтарды тартушы да болып табылады және қылмыстылықтың әлеуметтік
теріс құбылыс ретінде тұрақтылығын қамтамасыз етіп отырады. Бұл мәселе
қылмыстық құқықтағы қылмыс қылмыстың қайталануы үшін жауаптылықтың ғылыми
негіздерін зерттеуді өзекті қылады. Бүгінгі күндегі Қазақстан
Республикасының қылмыстық және қылмыстық атқару заңнамасының жаңа
кезеңдегі қатынастарды реттеуге қайта ынғайландыру кезінде қылмыстың
қайталануы мәселесін зерттеу ерекше маңызды болып табылады.
Көптеген ғалымдардың айтуы бойынша психологиялық тұрғыдан алған кезде
қылмыстың қайталануы қылмыс жасаушы адамның алдыңғы қылмысы үшін мемлекет
тарапынан қолданған қылмыстық құқықтық шараларды саналы түрде теріске
шығаруы. Қылмыскер адамға сотпен қолданылған жазаның әсер етпеуі оның
қоғамға қарсы ниеттерінің қауіптігінің жоғарылығын білдіреді. Адам қылмыс
үшін жауптылықты сезбейді, ол қылмыскердің қоғамдық қауіптілігін
көрсетеді.
Қылмыстың қайталануы бойынша қылмыстылық оның әлеуметтік, индивидуалды
және психологиялық аспектісімен күрделі болып табылады. Қылмыстың
қайталануы жағдайында қылмыс жасағандар көп жағдайда ерекше күрделі тұлғаға
ие, мықты мінезді, ұйымдастырушылық қасиеттерге бай, өзіне басқаларды
тартып тұратын адамдар болып табылады. Бірақ қылмыстың қайталануы
жағдайында қылмыс жасағандардың жанында қалыптасатын психиологиялық
атмосфера, жоғарыдағыларды қоспағанда, адамдарға қорқыныш пен үрей тудырып,
мінез әлсіз адамдардың еркін басады. Қылмыстың қайталануы жағдайында
қылмыс жасағандар әлемі өте қатал, онда адамның өмірі мен қадыр-қасиетті
мүлде бағаланбайды. Сондықтан қылмыстың қайталануы жағдайында қылмыс
жасағандар қатысқан немесе қылмыстың қайталануы жағдайында қылмыс
жасағандар басшылық жасайтын қылмыстар көп жағдайда қатал және өте
тыңғылықты жоспарланған болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қылмыстың қайталануы аясындағы қылмыстық
жауапкершілік мәселесін Қазақстандық ғалымдар: Н.М.Абдиров, А.Н.Ағыбаев,
М.С.Нәрікбаев, Е.І.Қайыржанов, Ғ.С. Мәуленов, И.Ш.Борчашвили, У.С.Жекебаев,
Р.Т.Нұртаев, Б.И.Нақыпов, Б.Ж.Жүнісов, Н.М.Әбдіров, К.Ш.Курманов,
Л.Ч.Сыдыкова, З.О.Ашитов, Г.Д.Тленчиева, С.М.Рахметов, ал Ресейлік
ғалымдардан Б.В.Волженкин, В.В. Лунеев, С.Г. Келина, А.Н. Трайнин, А.К.
Квициниа, В.И. Ширяев, Б.В. Здравомыслов, П.И. Гришаев т.б. өз еңбектерінде
зерттеген. Нақтырақ айтар болсақ профессор Б.И.Нақыпов қылмыстың қайталануы
тақырыбы бойынша нақты айналысқан ғалым.
Көрнекті ғалымдардың бұл қылмысты толық зерттеуі, оны зерттеуге
кедергі бола алмайды. Өйткені біздің заңнамада кемшіліктер өте көп. Осы
аталған және басқа да авторлардың еңбектерінің ғылыми және тәжірибелік
маңызы зор екендігі күмәнсіз. Бұларда берілген шешімдер мен бағыттар, қоғам
үшін қауіпті құбылыс болып табылатын қылмыстың қайталануымен қылмыстық -
құқықтық тұрғыдан күресті дұрыс, әрі ұтымды ұйымдастыруға бағытталған. Бұл
зерттеушілердің еңбектерін талдай келе қылмыстың қайталануының түсінігі,
оның қоғамға қауіптілік дәрежесі, қылмыстың қайталануының түрлері,
қылмыстың қайталануы кезіндегі жауаптылығының жалпы және арнайы мәселелері,
саралауға қатысты ережелер де даулы екендігін кездестіруге болады. Біз
зерттеуімізде қылмыстың қайталануының негізгі, әрі даулы мәселелерінің бірі
ретінде танылатын жауаптылық қолдану және оны жекеше қолдануға қатысты
мәселелерін қарастыруға және тәжірибе қызметі үшін сапалы, әрі тиімді
шешімдер жасауға тырыстық.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты қылмыстың қайталануы, оның түрлері және жаза
тағайындау ерекшеліктеріне талдау жасау және олардың қолданылу тиімділігін
арттыру үшін қылмыстық заңнаманы жетілдірудің жолдарын ұсыну. Осы
мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер алға қойылған:
➢ қылмыстың қайталануының ғылыми – теориялық аспектісін зерттеу;
➢ қылмыстың қайталануы үшін қылмыстық жауапкершіліктің шегін
анықтау;
➢ қылмыстың қайталануы үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық
құқықтық нормаларды жетілдіру бойынша қорытындылар мен
ұсыныстарды келтіру;
➢ қылмыстың қайталануының түрлерін өзара ұқсас түрлерінен
ажыратып алу.
Зерттеу объектісі мен пәні.
Осы зерттеу жұмыстың зерттеу объектісі болып қылмыс қылмыстың
қайталану институты, оның ерекшеліктері, қылмыстың қайталануының түрлері
мен ол бойынша жауаптылықты анықтау мәселесі табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі
Қолға алынған зерттеу жүмысының тақырыбын жан-жақты ашып,
мүмкіндігінше ауқымды көлемде игеру мақсатында түрлі әдістер негізге
алынды. Такырыпты зерттеу барысында тарихи талдау, салыстырмалы құқықтану,
жүйелі күрылымдық талдау әдістері кеңінен қолданылды. Қылмыстың қайталануы
(13-бап), қылмыстың қайталануы жағдайында жаза тағайындау (59-бап)
жөніндегі мәселелерді зерттеуде криминологиялық аспектілерін зерттеуде
статистикалык және нақты әлеуметтік әдістерге жүгіну орын алды.
Сонымен қатар диссертациялық жұмыстық бағалы қайнар көзі ретінде
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстың қайталаныуына байланысты
бірқатар мәселелер бойынша қабылданған қаулылары қолданылды.
Сот практикасын зерттей келе, құқыққорғау органдарының қылмыстың
қайталануымен күресуде өте жақсы нәтижелілік танытпай отырғанын анық
байқауға болады. Көбінесе, қылмысты саралауда, ұқсас қылмыстардан
ажыратуда, сотталғандармен түзеу амалдарын жүргізуде қателіктер кетіп
жатады. Сонымен қатар мұның қиындығының тағы бір дәлелі – ол жазасын өтеп
шыққаннан кейін тағы да бір қасақана қылмыс жасап темір тордың төрінен орын
алғандығы болып отыр.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Қылмыстың қайталануы қылмыс көптілігінің бір нысаны болып
табылады және бұрын қасақана жасаған қылмысы үшiн соттылығы бар
адамның қасақана қылмыс жасауынан көрініс табады. Сәйкесінше
қылмыстың қайталануын сипаттайтын белгілерге қылмыстық
қайталуын, соттылықтың болуын, алдыңғы және соңғы қылмыстың
қасақанылық сипатта болуын және кінәлі адамның жасазын толық
немесе ішінара өтеуі жатқызуымыз керек.
2. Қылмыстық заңнаманы зерделей келе қылмыстың қайталануы қылмыс
құрамының міндетті белгісі немесе саралау белгісі болатынын
көруге болады.
3. Қылмыстың қайталануы қылмыстылық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жай болып табылады.
4. Қылмыстың қайталануын түрлерге бөлу кезінде әртүрлі критерийлер
негізге алынуы мүмкін. Жалпы қылмыстың қайталануды жай және
арнайы деп бөлуге болады, жай қылмыстың қайталануы кез келген
қылмыстың қайлануын білдірсе, арнайы қылмыстың қайталануы бір
немесе біртектес қылмыстардың қайталануын білдіреді, сәйкесінше
оның қоғамдық қауіптілігі де жоғары болып саналады. Ал Қазақстан
Республикасының әрекет етуші қылмыстық заңнамасы қылмыстың
қайталануын жіктеуде оның қауіптілік дәрежесін негізге алады.
ҚР ҚК-нің 13-бабының мазмұнынан жай, қауіпті және аса қауіпті
қылмыстың қайталануын бөліп көрсетуге болады.
5. Қылмыстың қайталануы бойынша жауаптылықты қолдану кезінде жаза
тағайындаудың жалпы ережелерімен қатар бұрын жасалған
қылмыстардың саны, сипаты және қоғамдық қауiптiлiк дәрежесi,
оның алдындағы жазаның түзетушiлiк ықпалының жеткiлiксiздiгiне
себеп болған мән-жай, сондай-ақ жаңадан жасалған қылмыстың
сипаты мен қоғамдық қауiптiлiк дәрежесi ескерiледi. Қылмыстың
қайталануы бойынша жауаптылық қолдану кезінде қылмыстық заңмен
соттардың жаза мөлшерін тағайындау мүмкіндіктеріне нақты
құқықтың нұсқаулар көрсетілген. Ол қылмыстың қайталануының
қоғамдық қауіптілігімен және қылмысты қайталаушыларға жеңіл жаза
қолданып кету мүмкіндігін шектеумен түсіндіріледі.
6. Қылмыстың қайталануы бас бостандығынан айыру жазасына
қолданылған жазаны өтеу режиміне әсер етеді. Мысалға, аса
қауіпті қылмыстың қайталануы кезінде бас бостандығынан айыруға
сотталған адамдарға – ерекше режимдегі түзеу колонияларына
тағайындалады.
7. Қылмысты қайталаушылардың жеке тұлғасына келетін болсақ, олар
көп жағдайда ерекше тұлғаға ие, мықты мінезді, ұйымдастырушылық
қасиеттерге бай, өзіне басқаларды тартып тұратын адамдар болып
табылады. Бірақ бұл жерде қылмыскер бір мәте бас бостандығынан
айыру мекемелерінеде отырып келгеннен кейін қайтадан қоғамдық
ортаға сіңуіне қиындықтар туындауына байланысты қылмыстық ортаға
қайта бас салып, қылмысты қайтадан жасайтынан ескеру керек.
8. Алдыңғы қайталанған қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілігінің
кезеңіне байланысты қылмыстың қайталануының ерекше себептері мен
шарттарын мынадай топтарға бөлуге болады: а) алдыңғы қайталанған
қылмыстар үшін сотталғандығына байланысты мемлекеттік органдары
қызметтерінің кемшіліктері; ә) жазаны орындау жөніндегі
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдырынының қызметіндегі
кемшіліктер; б) бұрын сотталған тұлғаларға әкімшілік және
қоғамдық бақылаудың кемшіліктері.
9. Қылмыстың қайталануы қылмыстылығының алдын алу үшін ең басты
қылмыстық заңның қылмыстың қайталануына қатысты нормаларын
жетілдіру, халық арасында және әсіресе “түрме халқы” арасында
құқықтық үгіт насихатты күшейту керек.
Жалпы қылмыстың қайталануы қылмыстардың көптілігінің ең қауіпті
нысаны болып келеді, өйткені онда алдыңғы да, екінші (кейінгі) қылмыс та
өзінің субъективтік мазмұны бойынша тек қасақаналықпен жасалынады, яғни
бұл қылмыскер адамға мемлекет тарапынан қолданған жазалау шараларының
тиімсіздігін немесе жаза қолданғаннан кейінгі адамды реабилитациялау
шараларының жекткіліксіздігін не жоқтығын білдіреді. Бұның бәрі біздің
мемлекеттегі экономикалық-әлеуметтік және құқықтық саясаттың
жеткіліксіздігінің көрінісі.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы.
Практикалық және теориялақ аспектілерді зерттей келе, мынадай
мәселелерді нақтылауға тура келді: қылмысты қайталану жағдайында
жасағандарға бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау және одан босату
тәртібі қылмыстық құқықта толық анықталмаған, қылмыстың қайталануына әсер
ететін себептер мен жағдайлар, қылмыстың қайталануының алдын алудың
қылмыстық-құқықтық құралдары, т.б.
Осы жұмыста келтірілген ұсыныстар қылмыстың қайталануымен күресте және
құқыққолдану қызметінде қылмыстық нормаларды жетілдіруде пайдаланылуы
мүмкін.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы. Диссертациялық зерттеу жұмысы
кіріспеден, үш бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Қылмыс көптігі және қылмыстың қайталануының көптік институтындағы
орны
1.1 Қылмыстың көптілігінің сипаттамасы және оның түрлері
Адамдар қылмысты әрекеттермен айналысқанда көпшілік жағдайларда бір
қылмыс жасаумен шектелсе, кейде бір адамның бірнеше қылмыстарды жасайтын
кездері болады. Мұндай жағдайдың да көріністері қылмыстық құқықта
айтылғандай бірнеше түрлерде кездеседі, яғни адам қылмыстық заңның әр түрлі
баптарымен немесе бір бабымен қарастырылған қылмыстарды жасауы немесе бұрын
қылмыс жасағандығы үшін сотталған адамның қайтадан қылмыс жасайтын кездері
болады. Осындай кездерде әдеттегі бір қылмыс үшін саралау жасауға және
жауаптылық белгілеуге қарағанда қылмысты әрекеттердің көптілігіне
байланысты саралау жүргізуде және жауаптылық белгілеу мәселесінде
өзгешелік болады немесе арнайы ережелер қолданылады. Бірақ жекелеген
қылмыстар мен көптік қылмыстардың арасында кейде ұқсастық кездесетін
кездері болады немесе жекелеген қылмыстардың кейбір түрлері көптік
қылмыстарға ұқсас болады деуге болады. Саралануы мұндай кездерде дұрыс
жүргізу үшін жекелеген қылмыстардың негізгі белгілерін және оның көптік
қылмыстарға ұқсайтын түрлерінің түсінігін, мағынасын қарастыра кеткен жөн.
Сондықтан қылмыстық құқықта қылмыстың көптілігі тақырыбы әдетте жекелеген
қылмыстардың түсінігімен, оның түрлерімен басталады.
Жекелеген қылмыстар көптік қылмыстардан негізінен қылмысты
әрекеттердің көлемі немесе қылмыстағы қылмыстық заңмен қорғалатын
объектілердің саны, бірнеше кінә нысандары бойынша ғана емес, қылмыс
құрамдарының көлемі бойынша ажыратылады. Көптік қылмыстардың түсінігін
ашуда құрам элементтерінің ішінен тек қылмыс субьектісі ерекшелік
байқатады, өйткені бұл мәселеде бір адамның бірнеше қылмысты іс-әрекеттер
жасаған жағдайына құқықтық баға беріледі. Бірақ бұл белгіні де міндетті
белгі қатарына жатқызуға болмайды, себебі көптік қылмыстар мәселесі бір
неше адамдардың бірлесуі арқылы жасалатын қылмысқа қатысушылықта да кездесе
алады. Қылмыс бір адаммен немесе бір неше адаммен жасалсын, бірақ одан
көптік қылмыстарды саралау ережесі өзгермейді, тек жасалған сол қылмысқа
байланысты адамның кінәсі болса жеткілікті.
Жекелеген қылмыстар ретінде бір қылмыстың құрамы бар іс-әрекеттер
танылады деп түсіну керек. Мұндай түсінік бір эпизодтан тұратын және бір іс-
әрекетті орындаумен-ақ аяқталған қылмысты білдіретін жекелеген қылмыстардың
қарапайым ұғымын білдіреді. Ал қылмыс күрделі сипатта болғанда, яғни
бірнеше эпизодтан тұрғанда немесе ұқсас бір неше әрекеттердің жасалуымен
анықталғанда бұл іс-әрекеттердің жиынтығы бір қылмысты немесе бір неше
қылмысты білдіретінін анықтау, соған сәйкес саралау жасау да қиындық
туындайды. Мысалы бірнеше рет жасалған ұрлық әрекетінің әр қайсысы
аяқталған ұрлық қылмыстарын білдіргенде, мұндай әрекеттерді бір неше рет
жасалған ұрлық деп тану керек пе немесе ірі мөлшерде жасалған ұрлық деп
бағалау керек пе деген сұрақ туындауы мүмкін. Сол сияқты бір қылмыскер бір
неше адамды өлтіріп, олардың әр қайсысы жеке қылмысты ниеттермен жасалғанда
бұл қылмыстарды екі немесе одан көп адамды өлтіру деп санау керек пе, әлде
қылмыстар жиынтығымен саралау жасау керек пе деген мәселе туындауы мүмкін.
Яғни осы тәріздес жағдайларда іс-әрекеттерді бір жеке қылмыс деп немесе
көптік қылмыс ретінде тану туралы мәселе туындай алады. Мұндай жағдайларға
құқықтық бағаны дұрыс беру үшін тек жекелеген қылмыстар мен көптік
қылмыстардың түсінігін және олардың айырмашылығын білу ғана қажет емес,
сонымен қатар заң нормаларының мазмұнына, іс-әрекеттерді қамту деңгейіне
көңіл аудару керек. Заң шығарушы кейбір қылмыстардың жасалуы кезінде жиі
орын алатын басқа қылмыстың негізгі белгілерін осы қылмыста да келтіріп,
қылмысты бірнеше обьектілі немесе бір неше әрекеттердің орындалуымен
сипаттағанда осы қылмыстың табиғатын көрсетуге және оның қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтауға тырысады. Мысалы зорлық-зомбылықпен ұштастырыла
жасалатын қылмыстарда адамның денсаулығына, меншікке зардап келуін құрамның
негізгі бөлімінде немесе ауырлататын құрамы ретінде келтіруі кездеседі.
Айталық, қарақшылық қылмысы үшін жауаптылық қарастыратын 179 баптың 2
бөлімінің г пунктінде қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды
қолданумен жасалған қарақшылық әрекет қарастырылған. Баптың бұл бөлімінде
екі қылмыстың, яғни қарақшылық және 251 баптағы қаруды заңсыз алып жүру
қылмыстарының белгілері келтірілген және қарақшылық қылмысында қару
қолдана отырып жасауды осы бөлімде көрсеткенде осы қылмыстың негізгі
мағынасын ескере отырып, оның бір көрінісі үшін жеке жауаптылық
қарастырған. Қарақшылық қылмысының негізгі мағынасы меншікке қарсы
әрекетті адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті тәсілдер қолдану арқылы
іске асыруды білдіреді. Олай болса бұл қылмыстың жасалуы кезінде қару
қолдау, жәбірленушінің денсаулығы мен өміріне зардаптың келуі әбден мүмкін
және мұндай тәсілдің, зардаптың баптың мазмұнында қарастырылуына назар
аудара отырып, екі қылмыс немесе қылмыстың көптілігі ретінде емес, жеке бір
қылмыс деп түсініп саралау кезінде бір бапты қолдану керек [4].
Бұл айтылғандар жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстарды заң
нормаларының мазмұнына қарай отырып ажыратуға болатынын білдіреді. Әйтсе де
жекелеген қылмыстардың негізгі мағынасы, оның құрылысы қалай болуы керек
деген сұрақ туындайды. Әдебиеттерде бұл мәселеге бір келкі жауаптар
кездеспейді. Кейде жекелеген қылмыстарды бір мақсатқа жетуге бағытталған
бір тектес актілердің орын алуы түрінде анықталса, кей жағдайда бір
немесе бір тектес әрекеттермен жасалған және бір кінә түрімен орындалатын,
сонымен қатар бір зардап түрінің немесе бір тектес зардаптардың туындауын
білдіретін қылмыстар деп анықталады. Сондай-ақ, жекелеген қылмыстардың
әлеуметтік мағынасы шындығында көбінесе бірге жасалатын, әдетте ортақ
обьективтік және субьективтік белгілері болатын, өз ара бір-бірімен тығыз
байланысты сақтайтын және өзінің қоғамға қарсы мағынасы бойынша кейбір
қылмыскерлердің санаттарына тән құқыққа қайшы әрекеттердің бейнесі
танылады. Ал құқықтық нысаны жағынан алғанда, жекелеген қылмыстар қылмыстық
құқықтық нормалармен бір қылмыс құрамы ретінде қарастырылған әрекеттер
болып табылады.
Жекелеген қылмыстардың мағынасын ашу үшін жеке қылмыстық құрамдарды
бейнелеуге арналған қылмыстық заң нормаларының негізгі бағытын, олардың
белгілері бойынша әр түрлі деңгейде болатынын ескеру керек тәрізді. Өйткені
жекелеген қылмыстар жоғарыда келтірген кейбір зерттеушілердің айтқанындай
қылмыстық заң нормаларында бір әрекет, бір зардап немесе бір кінә нысанымен
анықталып, сипатталып жатпайды. Бір әрекет, бір немесе бір тектес
зардаптар, бір кінә нысаны кездесетін жекелеген қылмыстар жай немесе
қарапайым қылмыс түрлерін білдіреді. Мысалы кісі өлтіру, ұрлық сияқты
қылмыстар негізінен обьектіге қарсы бағытталған бір әрекетпен (адамды
өмірінен айыратын, мүлікті жасырын түрде алатын) кінә нысаны қашанда
қасақаналықпен анықталады. Ал күрделі құрамдар деп аталатын кейбір жеке
қылмыстардың құрылымы немесе құрам элементтерін сипаттайтын белгілердің
көлемі бұған қарағанда күрделі болып келеді. Қылмыстық заңдағы көптеген
қылмыстар негізгі және қосымша түрдегі бір неше обьектілермен, обьективтік
жағының белгілері бойынша бір неше құрамдас іс-әрекеттермен, екі немесе
одан көп зардаптармен, сондай-ақ кінәнің қос нысанымен сипатталады. Мысалы
адамды ұрлау, кепілге алу сияқты қылмыстарды жасау кезінде жәбірленушінің
денсаулығына әр түрлі дәрежедегі зардаптар келуі, адамның бостандығына
қарсы бағытталған әрекеттерді қасақаналықпен жасағанмен жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына зардапты тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздықпен
де келтіруі, соған сәйкес бір неше обекті түріне зиян келтіруі мүмкін. Бір
қылмысты орындау кезінде орын алуы мүмкін осындай белгілерді жекелеген
қылмыс құрамдарының да қамту деңгейі әр түрлі деуге болады. Заң баптарының
немесе қылмыс құрамын сипаттайтын белгілердің күрделіленуі әсіресе 1997
жылдан бергі қылмыстық заңда анық байқалады. Өйткені қолданыстағы заң
қылмысты жасау кезінде орын алуы мүмкін өзге де немесе негізгі зардаппен
салыстырғанда ауырырақ зардаптардың, абайсыздықтың да белгілері кездесуі
мүмкін екендігін жеткілікті ескерген және осы қылмыстың негізгі мағынасын,
құқықтық табиғатын ашу үшін қолданылатын қажетті белгілерден де басқа осы
қылмыстың жасалуы кезінде кездесуі мүмкін, бірақ өзге қылмыстарға тән
белгілерді бір қылмыстық құрамның көлемінде келтіреді. Мысалы жоғарыда
аталған адамды ұрлау қылмысының негізгі мағынасын, құрамын ашу үшін
қолданылатын белгілер, ол адамның жеке бостандығы, адамды басқа жаққа
еріксіз алып кету және мұндай әрекетті қасақана жасау болып табылады. Бірақ
адамды ұрлағандық үшін жауаптылық қарастыратын 125 баптың өзге бөлімдерінде
осы қылмысты жасау кезінде кездесуі әбден мүмкін адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолдану немесе осындай зардаптар келтіру, қару
қолдану, топ адам болып жасау әрекеттері келтірілген. Демек, заң шығарушы
қылмыстың негізгі құрамын толығырақ сипаттағанда немесе бұл қылмыстың
ауырлататын құрамдарын ашуды мақсат етіп, ауырлататын белгілерді
келтіргенде осы қылмысты және оның жекелеген құрамдарын толық ашуға, анық
бейнелеуге тырысқан. Сондықтан жекелеген қылмыстардың мағынасы құрам
элементтерінің негізгі белгілерімен анықтаумен ашылмайды. Байқап
отырғанымыздай қылмыстық құқықтық нормалардың дамуында жай қылмыстан
күрделі қылмысқа көшіру, осы қылмыстың әр түрлі көріністерін бейнелеу,
сипаттау байқалады.
Жекелеген қылмыс дегеніміз, қылмыстық құқықтық нормалармен
қарастырылған бір қылмыс құрамын білдіретін қылмыстар деген түсінік
жоғарыда айтылғандарды ескере отырып айтқанда нақты немесе тар ұғым деп
санауға болады. Ал толық немесе кең мағынада алғанда, жекелеген қылмыстар
дегеніміз, қылмыстық заңда белгіленген мазмұнмен қылмыс дәрежесіндегі
қоғамға қауіптілікті білдіретін, қылмыс құрамының ерекшелігіне қарай
обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы болып табылады [5].
Байқап отырсаңыздар біздің бұл жекелеген қылмыс дегеніміз не деген сұраққа
беріп отырған жауабымыз қылмыс құрамының түсінігіне ұқсас келтіріліп отыр.
Мұны заңды деп түсінуге болады, себебі жекелеген қылмыс және қылмыс
құрамы деген ұғымдар бір-бірімен ұқсас, тек қолданылатын ортасы бөлек
ұғымдар болып табылады, сондықтан олардың анықтамасында ұқсастық байқалуы
түсінікті жәйт. Бұл ұғымдардың ара қатыасындағы бір айырмашылық, ол ҚК
Ерекше бөлімнің әр бір бабында, оның бөлімдерінде нақты бір қылмыс түрі
қарастырылған, ал баптың негізгі және қоғамға қауіптілікті ауырлататын
немесе аса ауырлататын бөлімдерінде, сонымен қатар кейінгі бөлімі
ауырлатпай келтірілгенде де осы қылмыстың жекелеген құрамдары
қарастырылған. Сондықтан жекелеген қылмыспен көптік қылмыстың ара қатынасын
нақты бір өлшеммен, белгі түрімен ажырата алмаймыз. Бұл ара қатынасты
меңгеру үшін, жекелеген қылмыстарды анықтағанда Ерекше бөлім баптары
белгілерінің көлемін немесе қылмыс құрамын сипаттайтын белгілердің
толықтығын ескеруіміз керек.
Ал қылмыс уақиғасында бір қылмыс құрамымен қамтылмаған, өзге қылмыстың
белгілері (қылмыс жиынтығы) немесе бір қылмыстық мақсатты білдірмейтін бір
қылмыстың бір неше рет қайталануы (бірнеше рет қайталанған қылмыстар)
болса, онда көптік қылмыстар орын алады дейміз. Көптік қылмыстар
мәселесінде бір субьектінің бір неше қылмыс жасауы арқылы криминогендік
белсенділігі құқықтық тұрғыдан сипатталатынына байланысты қылмыстың
қайталануы мәселесі де қарастырылады. Басқаша жағынан алғанда қылмыстың
қайталануы (немесе қылмыскердің қылмысты қайталауы) мәселесінің көптік
қылмыстармен байланысы байқалмайды.
Көптік қылмыстар бойынша саралау жүргізуде кінәліде бір қылмысты
жасау мақсаты болған, болмағанын анықтау маңызды деп түсіну керек. Өйткені
әр біреуі аяқталған қылмысты білдіретін әрекеттер бірнеше рет жасалғанда,
көптік қылмыстар ретінде бір неше рет қайталанған қылмыс деп бағалау керек
пе немесе жеке қылмыс ретінде ірі мөлшерде зардап келтіру деп саралау жасау
керек пе деген сұрақ туындайтынын жоғарыда келтірдік. Мұндай жағдайларда
қылмыскерде ірі зардап келтіру немесе ірі мөлшерде пайда табу мақсаты
болса, онда әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір неше рет жасалған
әрекет заң бабында келтірілгенде бір қылмыс ретінде бағалануы керек. Мысалы
175 баптың 3 бөлімімен ірі мөлшерде жасалған ұрлық деп бағалануы керек. Ал
әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір тектес әрекеттерде бір мақсат
болмағанда және осы бапта қылмысты бір неше рет қайталау арнайы
келтірілгенде, баптың тиісті бөлімімен бір неше рет қайталанған қылмыс деп
саралау жасау керек.
Көптік қылмыстар мен жекелеген қылмыстардың айырмашылығын анықтау
туралы мәселе жеке қылмыстардың бір көріністерін білдіретін созылмалы және
жалғаспалы қылмыстарда да пайда болады. Өйткені жалғаспалы және созылмалы
қылмыстарда көптік қылмыстарға ұқсастық байқалады. Бұл ұқсастық әсіресе
жалғаспалы әрекеттерден құралатын қылмыспен бір неше рет қайталанған
қылмыстардың арасында кездеседі деуге болады.
Жалғаспалы және созылмалы қылмыстардың қылмыстың көптілігінен негізгі
айырмашылығыда жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстардың айырмашылығымен
бірдей анықталады, ол бір қылмыс субьектісінің бойындағы қылмыс
құрамдарының көлемінде болып табылады. Созылмалы және жалғаспалы
әрекеттерден құралатын қылмыстарда жиынтығында бір қылмыс ретінде
бағаланады және созылмалы қылмыстарда қылмысты болып саналатын уақыт
жиынтығы, ал жалғаспалы қылмыстарда қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің
қосындысы бір қылмыс уақиғасы деп бағалануға жатады.
Созылмалы қылмыстарда қылмыстың аяқталу уақыты заң баптарының өзінде
тікелей көрсетілуі де, көрсетілмеуі де мүмкін. Егер қылмысты болып
табылатын белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік жасалғаннан кейін
қылмыстың аяқталу уақыты баптың өзінде тікелей көрсетілсе, онда созылмалы
іс-әрекеттің аяқталу уақыты осы мерзімнің өтуімен анықталады. Мысалы 136
баптағы балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейі жалтару қылмысында қаражатты төлемегеніне үш
айдан астам уақыт өтсе қылмыс болып табылатыны баптың диспозициясында
келтірілген. Егер қылмысты болып табылатын созылмалы іс-әрекеттің аяқталған
қылмысты білдіретін уақыты баптың өзінде тікелей көрсетілмесе, онда осы
қылмысты түсінуге, анықтауға әсер ете алатын өзге нормативтік актілерге
сүйену керек. Мысалы азаматтардың салық төлеуден жалтаруы үшін жауаптылық
қарастыратын 221 бапта қылмыстың аяқталу уақыты көрсетілмеген. Мұндай кезде
азаматтардың тиісті салықты төлемегені үшін жауаптылық салық төлеу уақыты
өткеннен кейін бірден бастала ма деген сұрақ туындауы мүмкін. Мұндай
созылмалы құқық бұзушылықтың аяқталу уақытын анықтау үшін 1995 жылғы 24
сәуірдегі Салық және өзге де бюджеттік міндетті төлемдер жөніндегі ҚР
Президентінің Жарлығын қолдану керек. Созылмалы қылмыстар формальдық ғана
емес, материальдық құрамдар бойынша да кездесе алады деуге болдады. Кейбір
материальдық құрамдар созылмалы қылмыстарға ұқсайды. Мұнда қауіпті іс-
әрекет ауыр зардаптарға соқтырғанда ғана қылмыс аяқталды деп саналады.
Мысалы 253 баптағы атыс қаруын ұқыпсыз сақтау қылмысында қаруды ұқыпсыз
сақтау уақыты айлар, жылдар бойы болуы мүмкін. Тек осындай уақыт бойынша
созылған ұқыпсыздық ауыр зардаптарға соқтырғанда ғана қылмыс аяқталды деп
танылады. Бұл қылмыс созылмалы қылмысты білдіреді деуге болмайды, себебі
қаруды ұқыпсыз сақтау уақыты бірден қылмысты білдірмейді, ол бұл кездерде
әкімшілік құқық бұзушылықты білдіріп, осындай әрекетсіздік ауыр зардаптарға
соқтырғанда ғана қылмыс жасалды деп саналады.
Жалғаспалы қылмыстарда бір тектес немесе бірдей әрекеттер жасалып,
олар кінәлінің қылмысты мақсатына дейін орындалғанда немесе заңның өзінде
тікелей көрсетілген зардап көлеміне жеткенде қылмыс аяқталды деп
бағаланады. Сондықтан жалғаспалы қылмыстарда әр бір іс-әрекетті жеке
алғанда аяқталған қылмысты білдірмейді немесе мұндай жеке-жеке әрекеттердің
қоғамға қауіптілігі елеусіз болып көрінеді.
Жоғарыда жалғаспалы қылмыстардың аяқталу кезеңі кінәлінің қылмысты
мақсатына байланысты бола алады дедік. Бұл бір қылмыстық мақсатқа жету
үшін жасалған әрекеттер толық орындалмағанда қылмысқа оқталу ретінде
бағаланатынына байланысты деп түсіну керек. Мысалы завод жұмысшысы белгілі
бір мүлікті бөлшектеп ұрлауы мүмкін. Мұндай жағдайда осы мүліктің соңғы
бөлшегін ұрлағанда ғана аяқталған қылмыс ретінде саралауланады, ал соңғы
бөлшегін ұрлағанға дейін әрекет кінәлінің еркіне тәуелсіз себептермен
аяғына дейін жетпесе, онда қылмысқа оқталу ретінде бағаланады [6].
Жалғаспалы қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің аяқталу уақыты заң
баптарында тікелей көрсетілуі де кездеседі. Мысалы 223 баптағы
тұтынушыларды алдау үшін жауаптылық қарастыратын баптың ескертпесінде айлық
есеп көрсеткіштің үштен бірінен астам мөлшерде тұтынушыларға зардап
келтірген кезден қылмыстың аяқталған болып танылатыны көрсетілген [7].
Жалғаспалы қылмыстарда туындайтын зардаптар тек мүліктік сипатта ғана емес,
адамның ар-намысына, өмірімен денсаулығына келтірілген физиологиялық түрде
де бола алады. Мысалы 102 баптағы өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу
қылмысында жәбірленуші өзіне қол жұмсауға бағытталған кезден, 370 баптағы
әскери қызметшілердің бір-бірінің арасында бағыныштылық болмағанда әскери
жарғыға қайшы әрекеттер жасау қылмысында адамды ұрып-соққанда немесе ар-
намысы мен денсаулығына жеңіл дәрежелі зардап келген кезден қылмыс
аяқталды деп танылады. Бұл қылмыс түрі барлық уақиғаларда жалғаспалы
қылмысты әрекетті білдірме бермейді, яғни бір рет жасалған әрекеттің өзі
жоғарыдағы зардаптарға соқтырса қылмыс аяқталады.
Сонымен, көптік қылмыстар дегеніміз, бір адамның қоғамға қайшы іс-
әрекеттерінде қылмыстық заңмен қарастырылған бірнеше қылмыстық құрамдардың
орын алуы болып табылады. Көптік қылмыстардың қылмыстар жиынтығы, бірнеше
рет қайталанған қылмыстар және қылмыстың қайталануы деген түрлері бар.
Бұлардың әр қайсысының өзіндік ерекшелігіне қарай қылмысты саралау кезінде
жеке ережелер қолданылады.
1.2 Жекелеген қылмыстармен көптік қылмыстардың ара қатынасы
Жұмыстың бірінші бөлігінде қылмысты саралау қағидаларының бірі ретінде
саралаудың толық және дұрыс болуын атадық. Бұл қағиданың негізгі мағынасы
қылмыс уақиғасындағы қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді толық қамту және
қолданылып отырған бап қауіпті әрекеттерді толық қамти алмағанда осындай
әрекет немесе зардап қарастырылған өзге баптарды да қолдануды білдіреді.
Міне, қылмысты іс-әрекеттерді саралау жасау кезінде толық қамту қағидасы
қылмыстың көптілігі мәселесінде қарастырылады.
Адамдар қылмысты әрекеттермен айналысқанда көпшілік жағдайларда бір
қылмыс жасаумен шектелсе, кейде бір адамның бірнеше қылмыстарды жасайтын
кездері болады. Мұндай жағдайдың да көріністері қылмыстық құқықта
айтылғандай бір неше түрлерде кездеседі, яғни адам қылмыстық заңның әр
түрлі баптарымен немесе бір бабымен қарастырылған қылмыстарды жасауы немесе
бұрын қылмыс жасағандығы үшін сотталған адамның қайтадан қылмыс жасайтын
кездері болады. Осындай кездерде әдеттегі бір қылмыс үшін саралау жасауға
және жауаптылық белгілеуге қарағанда қылмысты әрекеттердің көптілігіне
байланысты саралау жүргізуде және жауаптылық белгілеу мәселесінде өзгешелік
болады немесе арнайы ережелер қолданылады. Бірақ жекелеген қылмыстар мен
көптік қылмыстардың арасында кейде ұқсастық кездесетін кездері болады
немесе жекелеген қылмыстардың кейбір түрлері көптік қылмыстарға ұқсас
болады деуге болады. Саралауны мұндай кездерде дұрыс жүргізу үшін жекелеген
қылмыстардың негізгі белгілерін және оның көптік қылмыстарға ұқсайтын
түрлерінің түсінігін, мағынасын қарастыра кеткен жөн. Сондықтан қылмыстық
құқықта қылмыстың көптілігі тақырыбы әдетте жекелеген қылмыстардың
түсінігімен, оның түрлерімен басталады.
Жекелеген қылмыстар көптік қылмыстардан негізінен қылмысты
әрекеттердің көлемі немесе қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердің саны,
бірнеше кінә нысандары бойынша емес, қылмыс құрамдарының көлемі бойынша
ажыратылады. Көптік қылмыстардың түсінігін ашуда құрам элементтерінің
ішінен тек қылмыс субъектісі ерекшелік байқатады, өйткені бұл мәселеде бір
адамның бір неше қылмысты іс-әрекеттер жасаған жағдайына құқықтық баға
беріледі. Бірақ бұл белгіні де міндетті белгі қатарына жатқызуға болмайды,
себебі көптік қылмыстар мәселесі бір неше адамдардың бірлесуі арқылы
жасалатын қылмысқа қатысушылықта да кездесе алады. Қылмыс бір адаммен
немесе бірнеше адаммен жасалсын, бірақ одан көптік қылмыстарды саралаулау
ережесі өзгермейді, тек жасалған қылмысқа байланысты адамның кінәсі болса
жеткілікті. Жекелеген қылмыстар ретінде бір қылмыстың құрамы бар іс-
әрекеттер танылады деп түсіну керек. Мұндай түсінік бір эпизодтан тұратын
және бір іс-әрекетті орындаумен-ақ аяқталған қылмысты білдіретін жекелеген
қылмыстардың қарапайым ұғымын білдіреді. Ал қылмыс күрделі сипатта
болғанда, яғни бір неше эпизодтан тұрғанда немесе ұқсас бір неше
әрекеттердің жасалуымен анықталғанда бұл іс-әрекеттердің жиынтығы бір
қылмысты немесе бір неше қылмысты білдіретінін анықтау, соған сәйкес
саралау жасау да қиындық туындайды. Мысалы бір неше рет жасалған ұрлық
әрекетінің әр қайсысы аяқталған ұрлық қылмыстарын білдіргенде, мұндай
әрекеттерді бір неше рет жасалған ұрлық деп тану керек пе немесе ірі
мөлшерде жасалған ұрлық деп бағалау керек пе деген сұрақ туындауы мүмкін.
Сол сияқты бір қылмыскер бір неше адамды өлтіріп, олардың әр қайсысы жеке
қылмысты ниеттермен жасалғанда, бұл қылмыстарды екі немесе одан көп адамды
өлтіру деп түсіну керек пе, әлде қылмыстар жиынтығымен саралау жасау керек
пе деген мәселе туындауы мүмкін. Яғни осы тәріздес жағдайларда іс-
әрекеттерді бір жеке қылмыс деп немесе көптік қылмыс ретінде тану туралы
мәселе туындауы мүмкін. Мұндай жағдайларға құқықтық бағаны дұрыс беру үшін
жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстардың түсінігін және олардың
айырмашылығын білу ғана қажет емес, сонымен қатар заң нормаларының
мазмұнына, іс-әрекеттерді қамту деңгейіне көңіл аудару керек. Заң шығарушы
кейбір қылмыстардың жасалуы кезінде жиі орын алатын басқа қылмыстың негізгі
белгілерін осы қылмыста да келтіріп, қылмысты бірнеше объектілі немесе бір
неше әрекеттердің орындалуымен сипаттағанда осы қылмыстың табиғатын
көрсетуге және оның қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауға тырысады. Мысалы
зорлық-зомбылықпен ұштастырыла жасалатын қылмыстарда адамның денсаулығына,
меншікке зардап келуін құрамның негізгі бөлімінде немесе ауырлататын құрамы
ретінде келтіруі кездеседі. Айталық, қарақшылық қылмысы үшін жауаптылық
қарастыратын 179 баптың 2 бөлімінің г пунктінде қару немесе қару ретінде
пайдаланылатын заттарды қолданумен жасалған қарақшылық әрекет
қарастырылған. Баптың бұл бөлімінде екі қылмыстың, яғни қарақшылық және 251
баптағы қаруды заңсыз алып жүру қылмыстарының белгілері келтірілген және
қарақшылық қылмысында қару қолдана отырып жасауды осы бөлімде көрсеткенде
осы қылмыстың негізгі мағынасын ескере отырып, оның бір көрінісі үшін жеке
жауаптылық қарастырған. Қарақшылық қылмысының негізгі мағынасы меншікке
қарсы әрекетті адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті шабуыл арқылы іске
асыруды білдіреді. Олай болса бұл қылмыстың жасалуы кезінде қару қолдау,
жәбірленушінің денсаулығы мен өміріне зардаптың келуі әбден мүмкін және
мұндай тәсілдің, зардаптың баптың мазмұнында қарастырылуына назар аудара
отырып, екі қылмыс немесе қылмыстың көптілігі ретінде емес, жеке бір қылмыс
деп түсініп саралау кезінде бір бапты қолдану керек.
Бұл айтылғандар жекелеген қылмыстар мен көптік қылмыстарды заң
нормаларының мазмұнына қарай отырып ажыратуға болатынын білдіреді. Әйтсе де
жекелеген қылмыстардың негізгі мағынасы, оның құрылысы қалай болуы керек
деген сұрақ туындайды. Әдебиеттерде бұл мәселеге бір келкі жауаптар
кездеспейді. Бірде жекелеген қылмыстарды бір мақсатқа жетуге бағытталған
бір тектес актілердің орын алуы түрінде анықтаса, кейбір ғалымдар бір
немесе бір тектес әрекеттермен жасалған және бір кінә түрімен орындалатын,
сонымен қатар бір зардап түрінің немесе бір тектес зардаптардың туындауын
білдіретін қылмыстар деп анықтайды [8]. Сондай-ақ, жекелеген қылмыстардың
әлеуметтік мағынасы, көбінесе бірге жасалатын, әдетте ортақ объективтік
және субъективтік белгілері болатын, өз ара бір-бірімен тығыз байланысты
сақтайтын және өзінің қоғамға қарсы мағынасы бойынша кейбір қылмыскерлердің
санаттарына тән құқыққа қайшы әрекеттердің бейнесі болып табылады. Ал
құқықтық нысаны жағынан алғанда, жекелеген қылмыстар қылмыстық құқықтық
нормалармен бір қылмыс құрамы ретінде қарастырылған әрекеттер болып
табылады деген көз-қараста кездеседі [9].
Жекелеген қылмыстардың мағынасын ашу үшін жеке қылмыстық құрамдарды
бейнелеуге арналған қылмыстық заң нормаларының негізгі бағытын, олардың
белгілері бойынша әр түрлі деңгейде болатынын ескеру керек тәрізді. Өйткені
жекелеген қылмыстар жоғарыда келтірген кейбір зерттеушілердің айтқанындай
қылмыстық заң нормаларында бір әрекет, бір зардап немесе бір кінә нысанымен
анықталып, сипатталып жатпайды. Бір әрекет, бір немесе бір тектес
зардаптар, бір кінә нысаны кездесетін жекелеген қылмыстар жай немесе
қарапайым қылмыс түрлерін білдіреді. Мысалы кісі өлтіру, ұрлық сияқты
қылмыстар негізінен объектіге қарсы бағытталған бір әрекетпен (адамды
өмірінен айыратын, мүлікті жасырын түрде алатын), кінә нысаны қашанда
қасақаналықпен анықталады. Ал күрделі құрамдар деп аталатын кейбір
қылмыстардың құрылымы немесе құрам элементтерін сипаттайтын белгілердің
көлемі бұған қарағанда күрделі болып келеді. Қылмыстық заңдағы көптеген
қылмыстар негізгі және қосымша түрдегі бірнеше объектілермен, объективтік
жағының белгілері бойынша бірнеше құрамдас іс-әрекеттермен, екі немесе одан
көп зардаптармен, сондай-ақ кінәнің екі нысанымен де сипатталады. Мысалы
адамды ұрлау, кепілге алу сияқты қылмыстарды жасау кезінде жәбірленушінің
денсаулығына әр түрлі дәрежедегі зардаптар келуі, адамның бостандығына
қарсы бағытталған әрекеттерді қасақаналықпен жасағанмен жәбірленушінің
өмірі мен денсаулығына зардапты тек қасақаналықпен ғана емес, абайсыздықпен
де келтіруі, соған сәйкес бір неше объекті түріне зиян келтіруі мүмкін. Бір
қылмысты орындау кезінде орын алуы мүмкін осындай белгілерді жекелеген
қылмыс құрамдарының да қамту деңгейі әр түрлі деуге болады. Заң баптарының
немесе қылмыс құрамын сипаттайтын белгілердің күрделіленуі, әсіресе 1998
жылдан бергі қылмыстық заңда анық байқалады. Өйткені қолданыстағы заң
қылмысты жасау кезінде орын алуы мүмкін өзге де немесе негізгі зардаппен
салыстырғанда ауырырақ зардаптардың, абайсыздықтың да белгілері кездесуі
мүмкін екендігін жеткілікті ескерген және осы қылмыстың негізгі мағынасын,
құқықтық табиғатын ашу үшін қолданылатын қажетті белгілерден де басқа осы
қылмыстың жасалуы кезінде кездесуі мүмкін [10], бірақ өзге қылмыстарға тән
белгілерді бір қылмыстық құрамның көлемінде келтіреді. Мысалы жоғарыда
аталған адамды ұрлау қылмысының негізгі мағынасын, құрамын ашу үшін
қолданылатын белгілер, ол адамның жеке бостандығы, адамды басқа жаққа
еріксіз алып кету және мұндай әрекетті қасақана жасау болып табылады. Бірақ
адамды ұрлағандық үшін жауаптылық қарастыратын 125 баптың өзге бөлімдерінде
осы қылмысты жасау кезінде кездесуі әбден мүмкін адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш қолдану немесе осындай зардаптар келтіру, қару
қолдану, топ адам болып жасау әрекеттері келтірілген. Демек, заң шығарушы
қылмыстың ауырлататын құрамдарын ашуды мақсат етіп, ауырлататын белгілерді
келтіргенде, осы қылмысты және оның жекелеген құрамдарын толық ашуға, анық
бейнелеуге тырысқан. Сондықтан жекелеген қылмыстардың мағынасы құрам
элементтерінің негізгі белгілерімен анықтаумен ашылмайды. Байқап
отырғанымыздай қылмыстық құқықтық нормалардың дамуында жай қылмыстан
күрделі қылмысқа көшіру, осы қылмыстың әр түрлі көріністерін бейнелеу,
сипаттау байқалады. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып айтқанда,
жекелеген қылмыс дегеніміз, қылмыстық құқықтық нормалармен қарастырылған
бір қылмыс құрамын білдіретін қылмыстар деген түсінік тар ұғым деп санауға
болады. Ал толық немесе кең мағынада алғанда, жекелеген қылмыстар
дегеніміз, қылмыстық заңда белгіленген мазмұнмен қылмыс дәрежесіндегі
қоғамға қауіптілікті білдіретін, қылмыс құрамының ерекшелігіне қарай
обьективтік және субьективтік белгілердің жиынтығы болып табылады. Байқап
отырсаңыздар біздің бұл жекелеген қылмыс дегеніміз не деген сұраққа беріп
отырған жауабымыз, қылмыс құрамының түсінігіне ұқсас келтіріліп отыр. Мұны
заңды деп түсінуге болады, себебі жекелеген қылмыс және қылмыс құрамы
деген ұғымдар бір-бірімен ұқсас, тек қолданылатын ортасы бөлек ұғымдар
болып табылады, сондықтан олардың анықтамасында ұқсастық байқалуы түсінікті
жәйт. Басқаша айтқанда қылмыс құрамының өзі жекелеген қылмысты білдірсе,
жекелеген қылмыста, нақты қылмыс құрамын білдіреді. Бұл ұғымдардың ара
қатынасындағы бір айырмашылық, ол ҚК Ерекше бөлімнің әр бір бабында, оның
бөлімдерінде нақты бір қылмыс түрі қарастырылған, ал баптың негізгі және
қоғамға қауіптілікті ауырлататын немесе аса ауырлататын бөлімдерінде,
сонымен қатар кейінгі бөлімі ауырлатпай келтірілгенде де осы қылмыстың
жекелеген құрамдары қарастырылған. Сондықтан жекелеген қылмыспен көптік
қылмыстың ара қатынасын нақты бір өлшеммен, белгі түрімен ажырата алмаймыз.
Бұл ара қатынасты меңгеру үшін, жекелеген қылмыстарды анықтағанда Ерекше
бөлім баптары белгілерінің көлемін немесе қылмыс құрамын сипаттайтын
белгілердің толықтығын ескеруіміз керек. Ал қылмыс уақиғасында бір қылмыс
құрамымен қамтылмаған, өзге қылмыстың белгілері (қылмыс жиынтығы) немесе
бір қылмыстық мақсатты білдірмей бір қылмыстың бірнеше рет қайталануы (бір
неше рет қайталанған қылмыстар) болса, онда көптік қылмыстар орын алады
дейміз. Көптік қылмыстар мәселесінде бір субъектінің бірнеше қылмыс жасауы
арқылы криминогендік белсенділігі құқықтық тұрғыдан сипатталатынына
байланысты қылмыстың қайталануы мәселесі де қарастырылады.
Көптік қылмыстар бойынша саралау жүргізуде кінәліде бір қылмысты
жасау мақсаты болған, болмағанын анықтау маңызды деп түсіну керек. Өйткені
әр біреуі аяқталған қылмысты білдіретін әрекеттер бір неше рет жасалғанда,
көптік қылмыстар ретінде бір неше рет қайталанған қылмыс деп бағалау керек
пе немесе жеке қылмыс ретінде ірі мөлшерде зардап келтіру деп саралау жасау
керек пе деген сұрақ туындайтынын жоғарыда келтірдік.
Мұндай жағдайларда қылмыскерде ірі зардап келтіру немесе ірі мөлшерде
пайда табу мақсаты болса, онда әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір
неше рет жасалған әрекет заң бабында келтірілгенде бір қылмыс ретінде
бағалануы керек. Мысалы 175 баптың 3 бөлімімен ірі мөлшерде жасалған ұрлық
деп бағалануы керек. Ал әр қайсысы аяқталған қылмысты білдіретін бір тектес
әрекеттерде бір мақсат болмағанда және осы бапта қылмысты бір неше рет
қайталау арнайы келтірілгенде, баптың тиісті бөлімімен бір неше рет
қайталанған қылмыс деп саралау жасау керек.
Көптік қылмыстар мен жекелеген қылмыстардың айырмашылығын анықтау
туралы мәселе жеке қылмыстардың бір көріністерін білдіретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz