Қазақстан Республикасының бюджет-салық саясатын қалыптастырудың ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.ТАРАУ Қазақстанның фискалдық саясатының қалыптасуы мен дамуынң теориялық негіздері
1.1. Фискалдық саясат ұғымы, оның түрлері мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар
мультипликаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ.ТАРАУ Қазақстан Республикасының бюджет.салық саясатын қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Фискалдық саясаттың ЖҰӨ деңгейіне әсер етуі туралы ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың қазіргі экономикалық жағдайда аяқтанудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Салықтар . мемлекеттің фискалдық саясатының негізгі элементтері ... ..40
ІІІ.ТАРАУ Қазақстанда фискалдыќ саясатты ќолданудың тиімділігі және оның механизмдері
3.1 Фискалдық саясатты қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2 Фискалдық саясат және оның тиімділігін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
1.ТАРАУ Қазақстанның фискалдық саясатының қалыптасуы мен дамуынң теориялық негіздері
1.1. Фискалдық саясат ұғымы, оның түрлері мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар
мультипликаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ.ТАРАУ Қазақстан Республикасының бюджет.салық саясатын қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Фискалдық саясаттың ЖҰӨ деңгейіне әсер етуі туралы ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың қазіргі экономикалық жағдайда аяқтанудағы ролі ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Салықтар . мемлекеттің фискалдық саясатының негізгі элементтері ... ..40
ІІІ.ТАРАУ Қазақстанда фискалдыќ саясатты ќолданудың тиімділігі және оның механизмдері
3.1 Фискалдық саясатты қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2 Фискалдық саясат және оның тиімділігін мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Фискалдыќ саясат өте күшті ќару болып табылады. Фискалдыќ саясат депрессия ќалай етек ала бастамасымен әрдайым іске ќосылады. Фискалдыќ саясатты тығырыќќа тірейтін бағытќа емес, салауатты бағытќабағыттаған жөн. Әрбір Үкімет қазіргі экономикалық жағдайда экономикалық саясатына негізделе отырып әрдайым бірќатар фискалды саясатты жүргізеді.
Осылайша, мемлекеттің фискалдыќ саясатты оның ќаржы саясатында маѕызды бағыт бағдар болып саналады, ол салыќтар және кірістер мен шығыстар саясаты арќылы реттеуде үлкен рөл ойнайды.
Мемлекеттік фискалдыќ саясатының аясында мемлекеттің экономикалыќ процестерге тұраќты араласуы және олардың ағымын реттеу маќсатындағы ќұбылыс ұсынылады. Бұл салыќ салу саласындағы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін ќалыптастыруға, бүкіл ұлттыќ экономика ќызметінің тиімділігін арттыруға, экономикалыќ өсуді, тұрғындардың жұмыспен ќамтылуын және аќша айналымының тұраќтылыєын ќамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар жиынтығы. Фискалдыќ (бюджеттік- салыќтыќ) саясат - мемлекеттік шығыстар мен салыќтарды өзгерту арќылы экономиканы реттеу жүйесі болып табылады. Салыќтар мен мемлекеттік шығыстар фискалдыќ саясаттың негізгі аспаптары болып табылады.
Әрбір мемлекеттің басты міндеті бұл, әрине бюджетті қалыптастыру және оны тиімді пайдалану болып табылады. Бюджет бұл мемлекеттің шығысы мен кірісін ғана көрсетіп қоймайды, ол сол мемлекеттің азаматтарының әл-ауқатымен тұрмысын бейнелеп көрсетеді.
Яғни, әрбір азамат бюджеттің қалыптасуына азды-көпті қызушылық таныту қажет деп ойлаймын. Сондықтанда менің осы тақырыпты қозғауыма түрткі болды.Әрине, мен бюджеттің барлық салаларын қозғамай, басты салаларын айқындап талқылауды мақсат тұттым.
Барлығымызға белгілі әрбір жылда бюджетті қабылдау кезінде, парламенте үлкен дау-дамайға талас-тартысқа ұшырайды. Өйткені, бюджетті бөлістіруде салаарлық сұрақтар туындайды. Бірақ, бюджеттің функциясы бұл сұрақтардан әлде-қайда маңызды. Себебі, бюджеттің қалыптасуы жоғарыда атап өткендей экономикалық маңызды шығысымен кірісінен тұрады. Міне, осы кіріспен шығыс арқылы жүйелі түрде жиынтық табысты қайта бөлістіруге бюджет-салық саясаты елеулі септігін тигізеді.
Салықтар мен мемлекеттік шығындар бюджет-салық саясатының басты құралы болғандықтан бюджет-салық саясатын тереңірек мақсатты қарастырайық.
Бюджет-салық саясаты ел экономикасына оң әсер етуімен қатар едәуір теріс әсер беруі мүмкін. Мысалы;жоғарғы жұмыссыздық жағдайында, инфляцияға қарсы шаралар қолданған жағдайда және т.б.
Бюджет-салық саясаты-бұл мемлекеттің экономикаға салық құралдары арқылы бюджеттің шығысы мен кірісіне әсер ету арқылы қаржы жүйесін басқару. Демек, фискалды саясаттың басты құралы салық болып табылатындықтан.
Осылайша, мемлекеттің фискалдыќ саясатты оның ќаржы саясатында маѕызды бағыт бағдар болып саналады, ол салыќтар және кірістер мен шығыстар саясаты арќылы реттеуде үлкен рөл ойнайды.
Мемлекеттік фискалдыќ саясатының аясында мемлекеттің экономикалыќ процестерге тұраќты араласуы және олардың ағымын реттеу маќсатындағы ќұбылыс ұсынылады. Бұл салыќ салу саласындағы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін ќалыптастыруға, бүкіл ұлттыќ экономика ќызметінің тиімділігін арттыруға, экономикалыќ өсуді, тұрғындардың жұмыспен ќамтылуын және аќша айналымының тұраќтылыєын ќамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар жиынтығы. Фискалдыќ (бюджеттік- салыќтыќ) саясат - мемлекеттік шығыстар мен салыќтарды өзгерту арќылы экономиканы реттеу жүйесі болып табылады. Салыќтар мен мемлекеттік шығыстар фискалдыќ саясаттың негізгі аспаптары болып табылады.
Әрбір мемлекеттің басты міндеті бұл, әрине бюджетті қалыптастыру және оны тиімді пайдалану болып табылады. Бюджет бұл мемлекеттің шығысы мен кірісін ғана көрсетіп қоймайды, ол сол мемлекеттің азаматтарының әл-ауқатымен тұрмысын бейнелеп көрсетеді.
Яғни, әрбір азамат бюджеттің қалыптасуына азды-көпті қызушылық таныту қажет деп ойлаймын. Сондықтанда менің осы тақырыпты қозғауыма түрткі болды.Әрине, мен бюджеттің барлық салаларын қозғамай, басты салаларын айқындап талқылауды мақсат тұттым.
Барлығымызға белгілі әрбір жылда бюджетті қабылдау кезінде, парламенте үлкен дау-дамайға талас-тартысқа ұшырайды. Өйткені, бюджетті бөлістіруде салаарлық сұрақтар туындайды. Бірақ, бюджеттің функциясы бұл сұрақтардан әлде-қайда маңызды. Себебі, бюджеттің қалыптасуы жоғарыда атап өткендей экономикалық маңызды шығысымен кірісінен тұрады. Міне, осы кіріспен шығыс арқылы жүйелі түрде жиынтық табысты қайта бөлістіруге бюджет-салық саясаты елеулі септігін тигізеді.
Салықтар мен мемлекеттік шығындар бюджет-салық саясатының басты құралы болғандықтан бюджет-салық саясатын тереңірек мақсатты қарастырайық.
Бюджет-салық саясаты ел экономикасына оң әсер етуімен қатар едәуір теріс әсер беруі мүмкін. Мысалы;жоғарғы жұмыссыздық жағдайында, инфляцияға қарсы шаралар қолданған жағдайда және т.б.
Бюджет-салық саясаты-бұл мемлекеттің экономикаға салық құралдары арқылы бюджеттің шығысы мен кірісіне әсер ету арқылы қаржы жүйесін басқару. Демек, фискалды саясаттың басты құралы салық болып табылатындықтан.
1.Артыкова Б., Назыкеева Б. «Саяси экономия» жоғарғы оқу орындарына
арналған оқулық. Алматы, 1990 жыл.
2. Әубәкіров, Я.Ә., Абдуллаев А.А. «Саяси экономия» Алматы 1991 ж.
3.Әубәкіров «Экономика теория негіздері» Алматы, 1999жыл.
4.Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.б., Жақыпова Ф.Н., Т.П. Табаев «Экономикалық теория» Алматы, 1999жыл.
5.Дүйсенбаев К. Ш., Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева
«Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы, 2001ж.
6. «Заң» Республикалық құқықтық, ғылыми практикалық
журнал Астана 2000ж №9
7. Мельников В.Д., Ілиясов К. «Қаржы» Алматы, 1994ж.
8. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. А, 2003ж.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992ж.
10. Қазақстан Республиксының еңбек туралы заңы. Алматы 2000ж.
11.Үмбеталиев А., Ғ. Керімбек «Кәсіпорын экономикасы
және кәсіпкерлік» Алматы, 2002ж.
12. Ілиясов Қ.Қ., Құлпабаева С. Қаржы. Алматы, Алматы 2003ж.
13. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2001ж.
14. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару.А,2002ж.
арналған оқулық. Алматы, 1990 жыл.
2. Әубәкіров, Я.Ә., Абдуллаев А.А. «Саяси экономия» Алматы 1991 ж.
3.Әубәкіров «Экономика теория негіздері» Алматы, 1999жыл.
4.Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.б., Жақыпова Ф.Н., Т.П. Табаев «Экономикалық теория» Алматы, 1999жыл.
5.Дүйсенбаев К. Ш., Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева
«Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы, 2001ж.
6. «Заң» Республикалық құқықтық, ғылыми практикалық
журнал Астана 2000ж №9
7. Мельников В.Д., Ілиясов К. «Қаржы» Алматы, 1994ж.
8. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. А, 2003ж.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992ж.
10. Қазақстан Республиксының еңбек туралы заңы. Алматы 2000ж.
11.Үмбеталиев А., Ғ. Керімбек «Кәсіпорын экономикасы
және кәсіпкерлік» Алматы, 2002ж.
12. Ілиясов Қ.Қ., Құлпабаева С. Қаржы. Алматы, Алматы 2003ж.
13. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2001ж.
14. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару.А,2002ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-ТАРАУ Қазақстанның фискалдық саясатының қалыптасуы мен дамуынң
теориялық негіздері
1 Фискалдық саясат ұғымы, оның түрлері мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ..5
1. Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар
мультипликаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ-ТАРАУ Қазақстан Республикасының бюджет-салық саясатын
қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Фискалдық саясаттың ЖҰӨ деңгейіне әсер етуі
туралы ... ... ... ... ... ... ... 2 3
2.2 Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың
қазіргі экономикалық жағдайда аяқтанудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Салықтар – мемлекеттің фискалдық саясатының негізгі
элементтері ... ..40
ІІІ-ТАРАУ Қазақстанда фискалдыќ саясатты ќолданудың тиімділігі және
оның механизмдері
3.1 Фискалдық саясатты қолданудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...49
3.2 Фискалдық саясат және оның тиімділігін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60
КІРІСПЕ
Фискалдыќ саясат өте күшті ќару болып табылады. Фискалдыќ саясат
депрессия ќалай етек ала бастамасымен әрдайым іске ќосылады. Фискалдыќ
саясатты тығырыќќа тірейтін бағытќа емес, салауатты бағытќабағыттаған жөн.
Әрбір Үкімет қазіргі экономикалық жағдайда экономикалық саясатына негізделе
отырып әрдайым бірќатар фискалды саясатты жүргізеді.
Осылайша, мемлекеттің фискалдыќ саясатты оның ќаржы саясатында маѕызды
бағыт бағдар болып саналады, ол салыќтар және кірістер мен шығыстар саясаты
арќылы реттеуде үлкен рөл ойнайды.
Мемлекеттік фискалдыќ саясатының аясында мемлекеттің экономикалыќ
процестерге тұраќты араласуы және олардың ағымын реттеу маќсатындағы
ќұбылыс ұсынылады. Бұл салыќ салу саласындағы мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігін ќалыптастыруға, бүкіл ұлттыќ экономика ќызметінің тиімділігін
арттыруға, экономикалыќ өсуді, тұрғындардың жұмыспен ќамтылуын және аќша
айналымының тұраќтылыєын ќамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар жиынтығы.
Фискалдыќ (бюджеттік- салыќтыќ) саясат - мемлекеттік шығыстар мен
салыќтарды өзгерту арќылы экономиканы реттеу жүйесі болып табылады.
Салыќтар мен мемлекеттік шығыстар фискалдыќ саясаттың негізгі аспаптары
болып табылады.
Әрбір мемлекеттің басты міндеті бұл, әрине бюджетті қалыптастыру және
оны тиімді пайдалану болып табылады. Бюджет бұл мемлекеттің шығысы
мен кірісін ғана көрсетіп қоймайды, ол сол мемлекеттің азаматтарының
әл-ауқатымен тұрмысын бейнелеп көрсетеді.
Яғни, әрбір азамат бюджеттің қалыптасуына азды-көпті қызушылық таныту
қажет деп ойлаймын. Сондықтанда менің осы тақырыпты қозғауыма түрткі
болды.Әрине, мен бюджеттің барлық салаларын қозғамай, басты салаларын
айқындап талқылауды мақсат тұттым.
Барлығымызға белгілі әрбір жылда бюджетті қабылдау кезінде,
парламенте үлкен дау-дамайға талас-тартысқа ұшырайды. Өйткені, бюджетті
бөлістіруде салаарлық сұрақтар туындайды. Бірақ, бюджеттің функциясы
бұл сұрақтардан әлде-қайда маңызды. Себебі, бюджеттің қалыптасуы
жоғарыда атап өткендей экономикалық маңызды шығысымен кірісінен
тұрады. Міне, осы кіріспен шығыс арқылы жүйелі түрде жиынтық табысты
қайта бөлістіруге бюджет-салық саясаты елеулі септігін тигізеді.
Салықтар мен мемлекеттік шығындар бюджет-салық саясатының
басты құралы болғандықтан бюджет-салық саясатын тереңірек мақсатты
қарастырайық.
Бюджет-салық саясаты ел экономикасына оң әсер етуімен қатар
едәуір теріс әсер беруі мүмкін. Мысалы;жоғарғы жұмыссыздық
жағдайында, инфляцияға қарсы шаралар қолданған жағдайда және т.б.
Бюджет-салық саясаты-бұл мемлекеттің экономикаға салық құралдары
арқылы бюджеттің шығысы мен кірісіне әсер ету арқылы қаржы
жүйесін басқару. Демек, фискалды саясаттың басты құралы салық
болып табылатындықтан.
1. Қазақстанның фискалдық саясатының ќалыптасуы мен дамуыныњ
теориялыќ негіздері
2 Фискалдық саясат ұғымы, оның түрлері мен маңызы
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылыјқ жоспары ол мемлекеттiң
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы
салмағын көрсетедi. Жалпы бюджет саясаты салықтар мен мемлекеттік
шығындарға негізделген экономикалық саясаттың негізгі құралы болып
табылады, салықтар және олардың негізгі қызметтерін қамтиды, мемлекеттік
шығындарды жіктеп анықтайды.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң
ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты
нысаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң
басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы
туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға
арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет
Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады. Мысалы 24 сәуір 2004
жылы бекітілген ҚР Бюджет кодексінің кейбір баптары 2009 жылдың 1-ші
қантарынан бастап жарамсыз деп табылып, көптеген өзгерістер үкімет
тарапынан еңгізілді. (Астана, Ақорда 4 желтоқсан 2008 жыл)
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде
мемлекеттің бюджет сасяатынан тәуелді болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі - бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару,
нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен
есептілігін жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған
гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының
бюджет заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Фискальдыќ саясат - белгілі бір әлеуметтік-экономикалыќ маќсаттарға ќол
жеткізу үшін үкіметтік шығыстар мен кірістерді реттеу жөніндегі ќаржылыќ іс-
шаралардың жиынтығы. Фискалдыќ саясатты жасау мен жүйелі жүргізу ќажеттігі
мемлекеттік ќаржысы экономиканың тұраќты өсуін ќамтамасыз етуде елеулі рөл
ойнай бастаған кезде, ХХғ. екінші жартысында айрыќша күшейеді.
Фискалдық саясаттың мақсаттарының арасында негізгілері болып, мыналар
табылады:
1. ұлттыќ табысты тұраќты өсуге бейімдеу,
2. инфляцияның баяу ќарќыны,
3. толыќ жұмыспен ќамтылу,
4. экономиканың циклды ауытќуын бақылау;
Трансфеттік төлемдерімен мемлекеттік шығыстың басќа түрлерінен басќа,
салыќтар мен салыќ өлшемдерінің түрлі түрлерін манипуляциялау. Фискальдыќ
саясаттың аса маңызды кешенді аспабы мен тиімділігі көрсеткіші салыќтармен
шығыстарды бірыңғай механизмге біріктірілген мемлекеттік бюджет болып
табылады.
Экономикаға түрлі жағдайларда фискалдық саясат түрлі аспаптар
түрлерінде әсер етеді. Мемлекеттік сатып алулар жиынтыќ шығыстардың
компоненттерінің бірін, сонымен бірге сұранысты да ќұрайды. Жеке шығыстар
сияќты, мемлекеттік сатып алулар жиынтыќ шығыстардың деңгейін ұлғайтады.
Мемлекеттік сатып алулар мен бірге мемлекеттік шығыстардыѕ тағы бір түрі
бар. Ол нақты трансферттер. Олар жеке табысќа және ќолда бар табысќа
енеді. Жеке тұтыну көлемі ұлттыќ табысқа емес, ол болжамды табысќа
байланыстыраќ. Трансферттік төлемдер тұтынушылар сұрасына үй
шаруашылықтарының ќолда бар табысын арттыра отырып жанама ыќпал етеді.
Жиынтыќ шығыстарға кері әсер етудің ќұралы салыќтар болып табылады. Кез-
келген салыќтар ќолда бар кірістің көлемін кемітеді. Болжамды кірістің
кемуі өз кезегінде тек тұтыну шығастарын ғана емес, сонымен бірге
жинаќталєан ќаржыны да ќысќартады.
Фмскалдыќ саясат экономиканы ќаржылыќ реттеудің үдісі ретінде ќуатты
тұтќалар - салыќ салу мен мемлекеттік шығыстардың көмегімен жүзеге
асырылады. Осыған байланысты фискалдыќ саясаттың екі түрі жїргізіледі:
дискрециялыќ және дискрециялық емес тұрақтандырғыштар негізінде
жүргізілетін саясат.
Дискрециялыќ саясатта мемлекет елдің экономикалыќ жағдайын жаќсарту
үшін салыќ салумен бюджеттік шығыстарды саналы түрде реттейді. Бұл реттеу
экономикалыќ циклдің түрлі фазаларында әртүрлі. Айталыќ, дағдарыс кезінде
(өндірістің ќұлдырауы) мемлекет сатып алушылар сұранысын кеңейтуге
ќалыптастыратын өз шығыстарын ұлғайтып, салыќтарды кемітеді. Инфляциямен
қатар өндіріс өрлегенде, мемлекет іскерлік белсенділігін тежейді (өз
шығыстарын кемітіп, салыќтарды тұраќтандырғышќа реттеушіге) негізделген
фискалдыќ саясат экономикалыќ циклдың түрлі фазаларында мемлекеттің
ќатысуынсыз ќолайсыз жағдайды жою механизмін пайдаланады (оған салыќ
түсімдері мен әлеуметтік төлемдер енеді). Айталыќ, экономикалық өрлеу
арќасында кәсіпорын мен еңбеккерлердің табысы өскен кезде, салыќтар сомасы
одан да тез артады. Бір мезгілде жұмыссыздыќ азайып, аз ќамтылған
отбасылардың жағдайы жаќсарады, соның салдарынан жұмыссыздық бойынша
жәрдемаќы төлеу мен бірќатар әлеуметтік төлемдер кемиді. Ќорытындыда
жиынтыќ сұраныстыѕ жалпы ауќымы кеміп, сонымен экономиканың өсуі тежеледі.
Дағдарыс фазасында салыќ түсімдерінің сомасы автоматты түрде кемиді
(табыстан салыќ алу сомасы ќысќарады, ал әлеуметтік төлемдер) соның ішінде
жұмыссыздыќ жөніндегі жәрдемаќы) өседі. Нәтижесінде тұтынушылардың сатып
алу ќабілеті өседі, бұл дағдарыстан шығуға мүмкіндік ќалыптастырады.
Автоматты түрдегі (дискрециялыќ емес) фискальдыќ саясат-бұл жиынтыќ
табыстың циклдык ауытќуы нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің мемлекеттік
шығыстарының, салыќтар мен сальдо көлемінің атоматты түрде өзгеруі.
Дискрециялыќ емес фискалдыќ саясат ЖІӨ өскен (немесе төмендеген) кезеңде
мемлекеттік бюджетке таза салыќ түсімдері автоматты түрде артуын (немесе
кемуі) көзделеді, ол экономиканың тұраќтандырушы әсерін ќамтамасыз етеді.
Бұл өзгерістер саптағы тұрақтандырғыштар арқылы жүзеге асырылады.
Тұраќтандырғыш - бұл үкіметтің экономикалыќ саясатын жиі өзгертуге
асыќпай-аќ, жұмыспен ќамту мен өнім шығару деңгейін циклдык ауытќу
амплитудасын төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалыќ механизм.
Экономиканың саптағы тұрақтандырғыштары салыстырмалы түрде дискрециялыќ
фискальды саясаттың ұзаќ уаќытша лагын бәсендетеді, өйткені бұл механизмдер
үкіметтің тікелей араласуынсыз іске ќосылады.
Мұндай аватоматтыќ тұраќтандырғыштар болып табылады:
1. Прогрессивті салыќ жүйесі, ол экономикалыќ өсу кезінде жиынтыќ
сұраныстың өсуін тежейді, өйткені тұрғындар табысының өсуі бойынша салыќтың
өлшемі де мейлінше жоғары болады және керісінше, экономикалыќ құлдырау
тудыратын табыстың кемуінде жиынтыќ сұранысты ынталандырып жїбереді.
Өйткені салыќ өлшемінің төмендеуі салдарынан ќолда бар табыс ұлғайя түседі
2. Экономикалыќ құлдырау жағдайындағы жұмыссыздыќ жөніндегі жәрдемаќы
мен басќа да әлеуметтік төлемдер жұмыссыздар санының артуы салдарынан
артады, керісінше, экономикалыќ өсу орын алғанда, оның нәтижесінде
жұмыссыздыќ кеміп, автоматты түрде төмендейді.
Саптағы тұраќтандырғыштар бірќалыпты ЖҰӨ-нің оның потенциальды мөлшері
айналасындағы циклдік ауытќудың себептерін жоймайды, тек бұл ауытќудың
кеңінен таралуын ғана шектеді.
Экономиканыњ ќазіргі даму сатысында орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстары мемлекеттіњ ќоѓамдыќ µндірісті дамытуды, оныњ салалары мен
аумаќтыќ ќ±рылымдарын жетілдіруді, экономика салаларыныњ дамуына
ќажетті баѓдарламаларды ќалыптастыруды, ірі єлеуметтік жањѓыртуларды
ж‰ргізуді ќамтамасыз етуге м‰мкіндік береді.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын жасау
жєне оны ±дайы µндіріспен ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру
маќсаттарына пайдалану жолымен ќоѓамдыќ µнімніњ ќ±нын бµлу жєне
ќайта бµлу процесінде мемлекет пен ќоѓамдыќ µндірістіњ басќа
ќатысушылары арасында пайда болатын экономикалыќ ќатынастарды
білдіреді.
Ќ±ндыќ бµліністіњ айрыќшалыќты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына µзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ бір бµлігін оќшауландырумен
жєне оны ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыруѓа пайдаланумен
байланысты бµлгіштік ќатынастардыњ айрыќша экономикалыќ нысаны болып
табылады;
2) ±лттыќ шаруашылыќтыњ салалары, аумаќтары, экономиканыњ
секторлары, ќоѓамдыќ ќызметтіњ сфералары арасында ќ±нды ќайта бµлуге
арналѓан ;
3) ќаржы ќатынастары материалдыќ µндіріс пен µндірістік емес
сферада тауар-аќша ќатынастарымен тыѓыз тоќайласпалы болѓандыќтан, тауар
формасындаѓы ќоѓамдыќ µнім ќозѓалысымен тікелей байланысты емес ќ±ндыќ
бµліністі сипаттайды ;
Мемлекеттік бюджет, кез-келген басќа экономикалыќ категория сияќты,
µндірістік ќатынастарды сипаттайды жєне оларѓа сєйкес келетін наќты
материалдыќ-заттай т‰рінде болады: бюджет ќатынастары мемлекеттіњ
орталыќтандырылѓан аќша ќорында-бюджеттік ќорында затталынады. М±ныњ
нєтижесінде ќоѓамда болып жатќан наќты экономикалыќ прцестер
мемлекеттіњ ж±мылдыратын жєне пайаланатын аќшаныњ аѓынында µзініњ
кµрінісін табады. Бюджеттік ќор - б±л ќоѓамдыќ µнім ±лттыќ табыстыњ
ќ±ндыќ бµліністіњ белгілі сатыларынан µткен жєне ±лѓаймалы ±дайы
µндіріс, халыќќа єлеуметтік - мєдени ќызмет кµрсету, ќорѓаныс жєне
басќару жµніндегі ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру ‰шін мемлекетке
т‰сетін бµлігі ќозѓалысыныњ объективті шарттасылѓан экономикалыќ нысаны
. Бюджеттік ќордыњ ќалыптасуы мен ќолданылуы ќ±нды бµлу жєне
ќайта бµлумен байланысты оныњ ќозѓалыс процесін сипаттайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалыќ категория ретінде толыѓымен
ќаржыныњ категориясына сєйкес келетін бµлу жєне баќылау ќызметін
атќарады. Б±л ќызметтіњ іс-єрекеттері, мазм±ны, мєні мен мањызы
бюджет ќатынастарыныњ ќаралѓан айрыќшалыѓымен айќындалады. Бµлгіштік
ќызметтіњ іс-єрекеттерініњ µзіндік ерекшелігі-ол ќоѓамдыќ µнім ќ±ныныњ
ќоѓамдыќ µндіріс сфералары, ±лттыќ шаруашылыќ секторлары, аумаќтар,
салалар жєне жеке шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер арасында бµлінуі.
Мемлекеттік бюджет арќылы б‰гінде Ќазаќстанда жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ
шамамен 10% жєне жалы ішкі µнімніњ 20% бµлінеді. Сонымен ќатар
мемлекет ќаржысыныњ негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бµлгіштік
ќызметініњ шењберінде ќосалќы ќызметтерді, атап айтќанда: ±лттыќ табыс
пен жалпы ішкі µнімді ќайта бµлу; экономиканы мемлекеттік реттеу
жєне ынталандыру; єлеуметтік саясатты ќаржымен ќамтамасыз ету; акша
ќаражаттарыныњ орталыќтандырылѓан ќорын жасау жєне пайдалануѓа баќылау
жасау сияќты ќызметтерді орындайды. Баќылау ќызметі бюджет ќорларын
бµлудіњ сандыќ ‰йлесімдерінде, олардыњ ќоѓамдыќ µндіріс дамуыныњ
ќажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бµлудіњ ±намсыз барысынан
ауытќуын аныќтау жєне оларды жою м‰мкіндігінде кµрінеді.
Мемлекеттік бюджеттіњ сан ќырлы мањызын ескере отырып, оны тек
экономикалыќ категория жєне мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќоры
ретінде ѓана емес, сонымен бірге негізгі ќаржы жоспары, єлеуметтік-
экономикалыќ процестерді реттеу механизмініњ жиынтыќ ±ѓымы ретінде
ќарауѓа болады. Мєселен, мемлекеттік бюджетте ќоѓамдаѓы барлыќ
экономикалыќ процестер бейнеленетіндіктен, сондай-аќ барлыќ негізгі
ќаржы институттары - салыќтар, мемлекеттіњ шыѓыстары, мемлекеттік
несие, мемлекеттік ќарыздар жєне т.б. µзініњ шоѓырланѓан кµрінісін
табатындыќтан бюджет мемлекеттіњ негізгі ќаржы жоспары ретінде
сипатталады. Ол наќты кезењге, єдетте бір жылѓа жасалынады,
бюджеттіњ кірістерін, шыѓындарын, орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстарыныњ шешуші бµлігініњ ќозѓалысын аныќтайды. Бюджетті негізгі
ќаржы жоспары деп мойындау оныњ ±лттыќ табысты ќайта бµлудегі
мањызды орнын, сондай-аќ ќоѓамдыќ ±дайы µндірістегі айрыќша рµлін
айќындайды. Негізгі ќаржы жоспары мемлекеттіњ ќаржылыќ жоспарыныњ
жемісі болып табылады. Елдіњ негізгі ќаржы жоспарыныњ кµрсеткіштері
Республика Парламентініњ жыл сайын ќабылдайтын Республикалыќ бюджет
туралы зањына сєйкес сµзсіз орындауѓа жатады.
Мемлекеттік бюджет ±лттыќ экономиканы басќарудыњ басты
механизмдерініњ бірі. Ол экономикаѓа мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан
аќша ќорын жасау мен пайдаланудыњ нысандары мен єдістерініњ жиынтыѓы.
Экономиканы реттеу орталыќтандырылѓан аќша ќорыныњ сандыќ кµлемін
аныќтау, оны жасау мен бµлудіњ нысандары мен єдістерін реттеу,
бюджеттіњ орындалу процесінде ќаржы ресурстарын ќайта бµлу жолымен
ж‰зеге асырылады.
Сµйтіп, бюджетті осы жоѓарыда айтылѓандардыњ жиынтыѓы ретінде
ќараѓан жµн (1 сызбаны ќарањыз).
Нарыќтыќ механизмге кµшу жаѓдайында мемлекеттік бюджеттіњ
ќаражаттары ењ алдымен экономиканыњ ќ±рылымын ќайта ќ±руды, кешенді
маќсатты бюджеттік баѓдарламаларды ќаржыландыруѓа, ѓылыми-техникалыќ
єлуетті арттыруѓа, єлеуметтік дамуды тездетуге жєне халыќтыњ табысы
аз жіктерін (зейнеткерлерді, м‰гедектерді, аз ќамтылѓан отбасыларын)
ќолдау, сондай-аќ денсаулыќ саќтау, білім беру жєне мєдениет
мекемелерін єлеуметтік ќорѓауѓа баѓытталуы тиіс.
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттіњ сапалыќ сипаттамасы.
Ќаржылыќ жоспарлау процесінде бюджет ±лттыќ шаруашылыќтыњ
салаларына жєне µндірістік емес сфераныњ мекемелеріне айтарлыќтай
ыќпал етеді. Мемлекеттіњ аќша ќорын жасау жєне пайдаланудыњ
негізгі ќаржы жоспары бола отырып, бюджет барлыќ шаруашылыќ
ж‰ргізуші субъектілермен жєне ±жымдармен етене байланысќан.
Мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын ќалыптастырумен жєне
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттіњ ж±мыс істеуі негізгі
экономикалыќ нысандар – бюджеттіњ табыстары мен шыѓыстары арќылы
ж‰зеге асырылады. Олар ќ±ндыќ бµліністіњ жеке кµздерін білдіреді.
Категориялардыњ екеуі де бюджеттіњ µзі секілді объективті жєне олардыњ
µзгеше ќоѓамдыќ арналымы болады: табыстар мемлекетті ќажетті аќша
ќ±ралдарымен ќамтамасыз етеді; шыѓыстар орталыќтандырыѓан ресурстарды
жалпы мемлекеттік ќажеттіліктерге сєйкес бµледі. Бюджеттіњ т‰сімдері
табыстар, бюджеттік несиені µтеу, мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып
алу, ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу болып табылады.
Табыс пен шыѓыстыњ ќ±рамы мен ќ±рылымы наќты єлеуметтік-
экономикалыќ жєне тарихи жаѓдайларда ж‰зеге асырылатын мемлекеттік
бюджет жєне салыќ саясатын ж‰ргізудіњ баѓыттарынан тєуелді болды.
Б±л кезде мемлекет белгілі бір жаѓдайларда табыстарды ќалыптастырудыњ
жєне шыѓыстарды ж±мсаудыњ ќолайлы нысандары мен єдістерін ќолданады.
Салыќтар немесе тµлемдер табыстыњ негізгі кµзі болып табылады.
Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік бюджеті табыстарыныњ ќ±рылымы
мен ќ±рамы салыќ тµлемдерініњ ќолданыстаѓы ж‰йесімен жєне
салыстырмалыт±раќсыз сипаттаѓы салыќтыќ емес ќ±ралдардыњ т‰сімдерімен
аныќталады.
Бюджеттіњ табыстары салыќтыќ жєне басќа міндетті тµлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке µтеусіз негізде берілетін, ќайтарылатын
сипатта болмайтын жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатумен
байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті аќшалар болып табылады.
Салыќтыќ емес т‰сімдер бюджетке тµленетін міндетті, ќайтарылмайтын
тµлемдер, сондай-аќ ресми трансферттерден басќа, бюджетке µтеусіз
негізде берілетін аќша. Ресми трансферттердіњ т‰сімдері-б±л бюджеттіњ
бір дењгейінен екіншісіне ¦лттыќ ќордан бюджетке т‰сетін
трансферттердіњ т‰сімдері.
Бюджеттіњ шыѓыстары - ќайтарылмайтын негізде бµлінетін бюджет
ќаражаттары. Бюджет шыѓыстары мынадай т‰рлерге бµлінеді: жалпы
сипаттаѓы мемлекеттік ќызметтер; ќорѓаныс; ќоѓамдыќ тєртіп пен
ќауіпсіздік; білім беру; денсаулыќ саќтау; єлеуметтік ќамтамасыз ету
мен єлеуметтік кµмек; т±рмыстыќ-коммуналдыќ шаруашылыќ; мєдениет;
спорт жєне аќпараттыќ кењістік; экономика салалары жєне т.б.
Операциялыќ сальдо бюджет табыстары мен шыѓындары арасында
айырма болып табылады.
Бюджет шыѓындарыныњ бюджет табыстарынан асып т‰скен соммасы теріс
операциялыќ сальдо, ал бюджет табыстарыныњ шыѓындардан асып т‰скен
соммасы оњ операциялыќ сальдо болып табылады.
Аѓымдаѓы бюджеттік баѓдарламалардыњ жалпы кµлемі бюджет
табыстарыныњ жалпы кµлемінен асып т‰спеуі тиіс.
Таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердіњ жєне бюджеттік
несиелерді µтеудіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо ќаржы
активтерін сатып алу жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан
т‰сетін т‰сімдердіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерін сатып алу – зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде
халыќаралыќ ±йымдардыњ ќатысу ‰лестерін, баѓалы ќаѓаздарын
мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет
шыѓыстары.
Мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып алудан т‰сетін т‰сімдер –
мемлекеттік меншіктегі зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде халыќаралыќ
±йымдардыњ, м‰ліктік кешен т‰ріндегі мемлекеттік мекемелер мен
мемлекеттік кєсіпорындардыњ ќатысу ‰лесін, баѓалы ќаѓаздарын, сондай-
аќ мемлекеттік кєсіпорындардыњ жедел басќаруындаѓы немесе шаруашылыќ
ж‰ргізуіндегі µзге де мемлекеттік м‰лікті сату жµніндегі
операцияларѓа байланысты бюджетке т‰сетін т‰сімдер.
Бюджет тапшылыѓы (профицит) таза бюджеттік несие беруді жєне
ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп
тастаѓандаѓы операциялыќ сальдоѓа тењ.
Теріс белгімен алынѓан шама бюджет тапшылыѓы, оњ белгімен
алынѓан шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру - ќарыз алу ќаражатыныњ жєне
бюджет бос ќалдыќтары есебінен бюджет тапшылыѓын жабуды ќамтамасыз
ету. Оныњ кµлемі алынѓан ќарыздар сомасыныњ, бюджет ќаражаты
ќалдыќтары ќозѓалысыныњ ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу
сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру мєні оњ белгімен белгіленеді жєне
бюджет тапшылыѓыныњ шамасына сай келеді.
Бюджет профицитін пайдалану - ќарыздар бойынша негізгі борышты
µтеуге бюджет профицитін, ќарыздар ќаражатын, бюджет ќаражатыныњ
бос ќалдыќтарын ж±мсау. Оныњ кµлемі ќарыздар бойынша негізгі
борышты µтеу сомасыныњ алынѓан ќарыздар жєне бюджет ќаражаты
ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мєні теріс белгімен белгіленеді жєне
бюджет профицитініњ шамасына сай келеді.
Табыстар мен шыѓыстардыњ егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен аныќталады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама
сыныптау объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функционалдыќ,
ведоствалыќ жєне экономикалыќ сыныптамалар бойынша бюджеттіњ
т‰сімдері мен шыѓыстарын топтастыру болып табылады. Ол т‰сімдердіњ
сыныптамасынан, бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ жєне экономикалыќ
сыныптамасынан т±рады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама Ќазаќстан
Республикасы бюджет ж‰йесініњ барлыќ дењгейдегі бюджеттері
кµрсеткіштерініњ салыстырымдылыѓын ќамтамасыз етеді.
Бірыњѓай бюджеттік сыныптама бюджеттердіњ барлыќ дењгейлері ‰шін
бірыњѓай жєне міндетті болып табылады. Оны бюджеттік жоспарлау
жµніндегі орталыќ уєкілетті орган єзірлейді жєне Ќазаќстан
Республикасыныњ ‡кіметі бекітеді.
Бюджет т‰сімдерініњ сыныптамасы Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет
зањдарына негізделген барлыќ дењгейдегі бюджеттер т‰сімдерін белгілі
бір сыныптамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бюджет т‰сімдері
сыныптамасыныњ топтамасы санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне
ерекшеліктен т±рады. Санаттар т‰сімдерді экономикалыќ белгілер бойынша
топтастыру болып табылады. Сыныптар мен ішкі сыныптар т‰сімдерді
олардыњ кµздері мен т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік
бюджетке тµленетін тµлем немесе т‰сім т‰рін айќындайды.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы мемлекет
функцияларыныњ орындалуын, Республикада мемлекеттік саясатты іске
асыруды бейнелейтін функционалдыќ жєне ведомствалыќ белгілер бойынша
бюджеттік ќаражаттардыњ ж±мсалу баѓыттарын айќындайтын барлыќ
дењгейлердегі бюджеттер шыѓыстарыныњ топтамасы болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасыныњ топтамасы мынадай
дењгейлерден: функционалдыќ топтардан; функционалдыќ ішкі топтардан;
бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшілерінен; бюджеттік баѓдарламалардан
жєне ішкі баѓдарламалардан т±рады.
Функционалдыќ топ – бюджет шыѓыстарын салыќ белгілер мен
функционалдыќ баѓыт бойынша біріктіреді.
Функционалдыќ ішкі топ - бюджет ќаражатыныњ функционалдыќ топ
ішінде ж±мсалу баѓытын наќтылайды.
Бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшісі – бюджеттік баѓдарламаларды
жоспарлауѓа, негіздеуге жєне іске асыруѓа жауапты мемлекеттік орган.
Бюджеттік баѓдарлама–бюджеттіњ мемлекеттік басќару функциялары мен
мемлекеттік саясатты іске асыру жµніндегі шыѓыстары.
Бюджеттік баѓдарлама бюджет шыѓыстарыныњ бюджеттік баѓдарлама
шењберіндегі баѓыттарын наќтылайтын ішкі баѓдарламаларѓа бµлінуі
м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы негізінде бюджеттік
баѓдарламалар єкімшілерін, функционалдыќ топтар мен бюджеттік
баѓдарламаларды (ішкі баѓдарламаларды) топтастыру арќылы жасалатын
бюджет шыѓыстарыныњ ведомстволыќ сыныптамасы ќалыптастырылуы м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасы бюджеттік
баѓдарламаларды іске асыру ‰шін мемлекеттік мекемелер ж‰зеге
асыратын операцияларды бейнелейтін экономикалыќ сипаттамалар бойынша
бюджет шыѓыстарын топтастыру болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасын топтастыру санаттан,
сыныптан, ішкі сыныптан жєне ерекшеліктен т±рады. Санат шыѓыстарды
экономикалыќ белгілер бойынша топтастырады. Сынып пен ішкі сынып
шыѓыстарды мемлекеттік мекемелер ж‰ргізетін операциялардыњ негізгі
т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік бюджеттік баѓдарламаны іске
асыру ‰шін мемлекеттік мекеме ж‰ргізетін операцияныњ т‰рін
айќындайды [1].
Єр бюджетте оныњ табысы жєне шыѓыс бµлігін тењестірген , яѓни
баланстаѓан д±рыс . Баланс - б±л тепе-тењдік, яѓни бюджетті жасаѓан
кезде негізгі мєселе мемлекеттіњ аќшалай т‰сімдері мен шыѓыстарыныњ
осындай жай-к‰йіне жету болып табылады. Табыстардыњ шыѓыстардан, яѓни
бюджетке т‰сетін т‰сімдердіњ жалпы сомасыныњ шыѓыстардыњ жєне
ќайтарымды негізде бµлінетін кірістердіњ ауќымынан асып т‰суі бюджет
артыѓын - профицитті ќ±райды. Ол мемлекеттік борышты µтеуге баѓытталады
немесе бюджеттік ќаражаттардыњ (жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттегі) бос ќалдыѓын ќ±рауы м‰мкін. Аяќталѓан бюджет жылы бойынша
бюджет кезењініњ аяѓында ќалыптасќан бюджеттік ќаражаттардыњ бос
ќалдыќтары ‰кімет пен жергілікті атќарушы органдардыњ арнайы
шоттарына есептеледі жєне биліктіњ тиісті органыныњ мемлекеттік
борышын жабуѓа пайдаланылады. М±ндай м‰мкіндік болмаѓан жаѓдайда
б±л ќаражаттарды ќолдану жµнінде шешімдерді тиісті єкімшіліктер
ќабылдайды. Шыѓыстардыњ табыстардан асып т‰суі мемлекеттік бюджеттіњ
тапшылыѓын тудырады. Тапшылыќтыњ едєуір єрі т±раќты болуы ќаржыныњ
даѓдарысты жай-к‰йін сипаттайды.
Тапшылыќтыњ ±йѓарымды дењгейі деп, елдіњ жалпы ішкі µнімге
ќатысты 2-3% мµлшері саналады. Б±л жаѓдайда тапшылыќ мемлекеттік
ќарыздар шыѓарудыњ немесе ќаѓаз аќшалар эмиссиясыныњ кµмегімен
біршама жењіл жабылуы м‰мкін. Бюджеттіњ едєуір жєне созылмалы
тапшылыѓы кезінде ќарыздар мемлекеттіњ ќажеттіліктерін жаппайды, олар
аќшаныњ ќосымша эмиссиясымен ќамтамасыз етіледі, б±л инфляцияныњ
дамуына, аќша айналым зањыныњ б±зылуына, аќшаныњ ќ±нсыздануына, наќты
табыстардыњ жєне халыќтыњ т±рмыс дењгейініњ тµмендеуіне алып
келеді.
1. 2 Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар мультипликаторы
Қаржы – бұл мемлекет, заңды, жеке тұлғалардың және жеке мемлекеттер
арасында ақша құралдары қорларының қалыптасуы, бөлу және пайдалану жөнінде
болатын экономикалық қатынастар жүйесі. Қаржы ақша құралдары қорының
қалыптасуы мен пайдалануының бақылау құралы және ЖІӨ-нің бөлінуі мен қайта
бөлінуінің экономикалық құралы. Қаржының мәні оның қызметтері арқылы
анықталады: бөлу, бақылау, ынталандыру, фискалдық.
Қаржының бөлу қызметтері шаруашылық субьектілерін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету, олар мақсатты бағытталған ақша қорлар формасында
пайдаланылады. Салық арқылы мемлекеттік бюджетте ақша құралдары
шоғырландырылып, өндірістік, әлеуметтік, халық шаруашылық проблемаоарын
шешуге жұмсалынады. Салық арқылы мемлекет кәсіпорындардың, фирмалардың,
азаматтардың табыстарының бөлігін қайта бөліп, оларды өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымның дамуына, шығындарды ұзақ мерзімде өтейтін қор
және салаларға инвестиция түрінде жұмсайды. Ақша формасында қоғамдық
өнімнің құнының қозғалысымен байланысты қаржылар ұдайы өндіріс процесін
жалпы және фазалар бойынша сан жағынан бейнелейді. Сондықтан қоғамда
қалыптасатын экономикалық пропорцияларды үнемі бақылап отыруға мүмкіндік
береді.
Қаржының ынталандырушы қызметі: салық ставкаларын, жеңілдіктерді, салық
салу жағдайларын өзгерту арқылы мемлекет белгілі салалар мен өндірістердің
тез дамуына жағдайлар жасайды және қоғамның өзекті проблемаларын шешуге
ықпал етеді. Салық жеңілдіктері арқылы мемлекет техникалық прогресті, жұмыс
орындарының көбеюіне, өндірістің ұлғаюына күрделі қаржылардың салынуын
ынталандырады.
Қаржының фискалдық қызметі ол салық көмегімен кәсіпорындар мен
азаматтардың табысының бір бөлігін алып, мемлекеттік аппаратты, өндірістік
емес сфераны дамытуға жұмсайды.
Ұлттық экономика шеңберіндегі қаржы қатынастарының жиынтығы мемлекеттің
қаржы жүйесін құрайды. Қаржы жүйесі орталықтандырылған, орталқтандырылмаған
қаржылар мен үй шаруашылығының қаржыларынан қалыптасады.
Орталықтандырылған қаржылар – ол мемлекеттік бюджеттік жүйе,
мемлекеттік несие, мүліктік және өзіндік сақтандыру қорлары, арнайы
бюджеттік қорлар. Олар ұлттық экономиканы жалпы реттеудің, маңызды
әлеуметтік, экономикалық мәселелерді шешудің құралдары ретінде
пайдаланылады.
Орталықтандырылмаған қаржылар - әртүрлі меншік формасындағы
кәсіпорындар мен фирмалардың қаржылары. Бұл заңды тұлғалар арасындағы,
заңды тұлғалар мен мемлекет арасындағы және заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары. Кәсіпорындар мен салалар қаржылары
қаржылардың негізін құрайды. Мұнда қаржы ресурстарының маңызды бөлігі
қалыптасады. Әртүрлі меншік формасындағы кәсіпорындардың қаржы жағдайынан
елдің жалпы қаржы жағдайы тәуелді болады.
Үй шаруашылықтарының қаржылары - өзіндік қаржылар, яғни ортақ
шаруашылық жүргізетін жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары. Қаржы
жүйесінің әрбір элементі өндіріске әсер ете алады және өзінің қызметтері
бар. Орталықтандырылған қаржылар көмегімен мемлекеттің негізгі
орталықтанған қорына ресурстар жинақталып, халық шаруашылық салалары
арасында бөлінеді және қайта бөлінеді. Фирмалардың қаржылары өндірісті
қамтамасыз етеді. Олардың қатысуымен ЖҰӨ өндіріледі. Үй шаруашылығының
қаржылары олардың өмірінің материалдық негізі болады. Сондықтан жалпы қаржы
жүйесі қаржы қатынастарының әртүрлі сфераларының жиынтығынан тұрады.
Макроэкономикалық зерттеу көзқарасынан мемлекеттік қаржылар маңызды роль
ойнайды.
Мемлекеттік бюджет тек орталық үкіметтің бюджетін ғана емес, сондай-
ақ барлық деңгейдегі бюджеттердің жиынтығын көрсетеді. Бюджетке сондай-ақ
әртүрлі бюджеттік емес қорлар немесе мақсатты бағыты бар ақшалай қаржылар
жатады. Өзінің сандық құрамы бойынша олар әрқашан бюджет құрамына қосыла
бермейді. Бірақ пайдалану және бөлу принципі бойынша олар мемлекеттік
бюджеттік шығындарға тең келеді. Олар белгілі бір мақсатты қорларға
шоғырландырылып, орталық және жергілікті билік органдарының басқарылуында
болады. Бұл зейнетақы қорлары және басқа да арнайы салықтар, қарыздар,
бюджеттік субсидия есебінен құрылатын қорлар.
Мемлекеттік шығындар мен салықтармен байланысты реттеу жүйесі –
фискалдық саясат деп аталады. Мемлекеттік шығындар- мемлекетті ұстап
тұруға кететін шығындар, сондай-ақ тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік
сатып алу жатады. Бұл сатып алулар әртүрлі болуы мүмкін: бюджет есебінен
жолдар, мектептер, медициналық құрылымдар құрылысы, ауылшаруашылық,
қорғаныс техникаларын сатып алу және т.б. Бұл жағдайда тұтынушы – мемлекет
болады. Сондықтан да бұлар не өз тұтынуы үшін не өндіріс факторлары,
қызметтер мен игіліктер нарығында сұранысты реттеу үшін жүзеге асырылады.
Мемлекеттік шығындар бюджет шығысында көрсетіледі, сондықтан олар
тиімді және сандық, сапалық экономикалық өсуді қамтамасыз етуі тиіс. Бұл
мемлекетпен жүргізілетін фискалдық саясат мына мақсаттарға жауап беруі тиіс
дегенді білдіреді:
-экономикалық циклдың ауытқуын бәсеңдетуге
-экономикалық өсу қарқынын арттыруға
-жұмысбастылықтың жоғарғы деңгейіне қол жеткізуге
-инфляцияның қолайлы қарқынына қол жеткізуге
Фискалдық саясат дискрециондық және автоматты болып бөлінеді.
Дискрециондық фискалдық саясат тауарлар мен қызметтерді сатып алулар,
мемлекеттік трансферттер және салықтар арқылы жүргізіледі. Олардың
мөлшерінің өзгеруі жиынтық шығындардың өзгеруіне алып келеді. Дискрециондық
фискалдық саясаттың құралдары ол мемлекеттік шығындар және салықтар. Бұл
саясаттың мақсаты өндірісті ұлғайту, жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияны
төмендету, экономиканы тұрақтандыру. Дискрециондық емес саясат ол
пассивтік саясат, мұнда мемлекеттік шығындар мен салықтардың дәрежесіндегі
өзгерістер автоматты түрде ендіріледі (автоматты тұрақтандырғыштар).
Автоматты тұрақтандырғыштар – бұл үкімет тарапынан қандай да бір
арнайы шешімдер қабылдаудың қажеттігінсіз іс-әрекет жасайтын
нормалар.Тұрақтандырғыштарға салық жүйесі, ең алдымен прогрессивті салықтар
жатады. Жандану кезінде жалпы ұлттық өнімнің өсуімен салықтық түсімдер
автоматты түрде өседі, бұл экономикалық өсуді тежейді, керісінше жалпы
ұлттық өнімнің құлдырау кезеңінде қысқарғанда салықтық түсімдер автоматты
түрде қысқарады және бұл экономикалық құлдырауды бәсеңдетеді. Трансферттік
төлемдер қарама-қарсы жағдайда көрінеді. Жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы,
кедейлік бойынша жәрдем ақы, фермерлерге субсидия – бұлардың барлығы
экономикалық өрлеу кезеңінде қысқарады және өндірістің құлдарау кезеңінде
өседі. Нәтижесінде экономикалық өсу кезеңінде трансферттік төлемдер арқылы
тұтыну шығындары қамтамасыз етіледі, ал құлдырау кезеңінде тұтыну шығындары
жоғары өсіп, сұранысты ынталандырады. Тұрақтандырғыштардың негізгі әрекеті
– бұл экономикалық ауытқулырдың кең етек алуы мен тереңдеуін шектеу.
Инфляция мен жұмысбастылық өндіріс дамуының қарқындарындағы елеулі
өзгерістер үшін дискрециондық фискалдық шаралар, яғни үкіметпен саналы
түрде қабылданатын салықтар, үкімет шығындарын өзгертумен болатын шаралар
талап етіледі. Мұндай шаралардың қатарына салық ставкалары, салық құрылымын
және шығындар шамасын өзгерту шаралары жатады. Фискалдық саясат шаралары
Кейнспен жасалынған. Алайда ол ақша-несие саясатының шараларын тарту
қажеттігінен бас тартпайды.
Мемлекеттік шығындар мен салықтар саясаты – экономиканы мемлекеттік
реттеудің және оны тұрақтандырудың маңызды құралы. Ол жиынтық шығындардың
деңгейіне тікелей ықпал етеді, демек ЖҰӨ көлемі, тұрғындардың
жұмысбастылығына, сондай-ақ сұранысты реттеуге ықпал етеді. Енді
мемлекеттік шығындардың жиынтық сұранысқа ықпалын қарастырайық. Бұл жерде
тек мемлекеттік шығындар қарастырылатын болғандықтан салықтарды нөлге тең
деп есептейміз.
Тұрғындармен, кәсіпорындармен, мемлекетпен тұтынылатын ЖҰӨ-нің бүкіл
шамасы шығындар сомасының бүкіл шамасымен тең болатын жағдайды 45( бұрышпен
тік сызықпен көрсетуге болады. Сонда осы бұрыштық тік сызықта жатқан кез-
келген нүктеде жиынтық шығындар осы нүктедегі ЖҰӨ шамасына тең деген сөз.
Бұл жүйеге тұтыну кестесін енгізейік (С). А нүктесі шығындар тұтынуға тең
болатын жағдайды көрсетеді. Кәсіпорындардың сатып алулары нәтижесінде
нарықта сұраныс инвестиция шамасына ұлғаяды---- С+І. Енді жиынтық шығындар
тұрғындардың тұтынуы мен кәсіпорындардың инвестициясына тең болады. В
нүктесінде ОВ көлемінде өндірілген ЖҰӨ-ге тұрғындар мен кәсіпорындар
тарапынан сұраныс болатын жағдайға қол жеткізіледі. Аталған жүйені
кәсіпкерлік шығындар мен инвестицияларға сияқты ықпал ететін мемлекеттік
шығындармен толықтырамыз. Нәтижесінде 45( сызық бойымен макроэкономикалық
тепе-теңдік нүктесінің ауысуы жүреді. Мемлекеттік шығындар нарықтағы
жиынтық шығындардың мөлшерін ұлғайтады және ЖҰӨ өндірісі мен жиынтық
сұраныстың өсуін ынталандырады. Сатып алу нәтижесінде сұраныс осы сатып
алуларға мемлекеттік шығындар шамасына ұлғаяды. Енді жиынтық шығындар
тұрғындардың тұтыну көлемі, кәсіпорындардың инвестицияларына және
мемлекеттік шығындарға тең болады және графикте C+I+G түрінде көрсетіледі.
C+I+G мен C+I тік сызықтары арасындағы қашықтық тауарлар мен қызметтерге
мемлекеттік шығындардың шамасын көрсетеді.
Демек, мемлекеттік шығындар тұтыну шығындары мен инвестициялар сияқты
жиынтық сұранысқа ықпал етеді. Е нүктесі жалпы шығындар ЖҰӨ-нің өндіріс
көлеміне тең болатын тепе-теңдік деңгейді көрсетеді. Мемлекеттік
шығындардың қысқаруы макроэкономикалық тепе-теңдік нүктесінің 45( сызық
бойымен төмен жылжуына алып келеді. Бұл ЖҰӨ-нің тепе-теңдік өсімі мен
жиынтық шығындардың қысқаруын білідіреді.
Сонымен мемлекеттік шығындар ұлттық өндіріс көлемі мен
жұмысбастылыққа тікелей ықпал етеді және инвестициялар тәрізді
мультипликациондық тиімділікке ие.
Мемлекеттік шығындар мультипликаторы – тауарлар мен қызметтерді сатып
алуға мемлекетпен жұмсалынған шығындардың өсу нәтижесінде ЖҰӨ-нің өсімін
көрсетеді:
(ЖҰӨ
Kg= ------------
( G
Kg-меммлекеттік шығындар мультипликаторы
(ЖҰӨ- жалпы ұлттық өнімнің өсімі
(G- мемлекеттік шығындардың өсімі
Мемлекеттік шығындар мультипликаторын сондай-ақ тұтынуға шекті
бейімділікті – MPC қолдана отырып анықтауға болады:
(ЖҰӨ 1
Kg= ------------= -----------
;
( G 1-
MPC
1
демек, (ЖҰӨ = ----------* ( G = Kg * ( G
1-MPC
Бұл егер мемлекет бюджет табысының баптарын ұлғайтпай белгілі бір
шамаға өзінің шығындарының көлемін арттыратын болса осындай табыс өсімі
алынатынын көрсетеді. Мемлекеттік шығындар шамасының өзгеруі шығындар
шамасының өзгеруіне пропорционалды табыстың өзгеруін тудырады. Мемлекеттік
шығындар мультипликаторын инвестиция мультипликаторына теңестіруге болады.
Экономикалық позиция тұрғысынан бұл ұқсастық заңдылық. Шын мәнінде егер
мемлекет мемлекеттік шығындарды ұлғайту жолымен тауарларға қосымша сұраныс
құратын болса бұл шығындар өсіміне тең ЖҰӨ-нің өсуіне алып келеді. Осылайша
мемлекеттік шығындар көлемінің өзгеруі ұлттық табыстың мультипликациондық
процесіне алып келеді. Бұдан шығатын қорытынды: бюджеттің кіріс және шығыс
бөлігі мемлекет тарапынан ресурстарды реттеу мен тікелей ықпал етуге
жатқызылады.
Бюджет ж‰йесі экономикалыќ ќатынас пен ќ±ќыќтыќ нормаларѓа
негізделген бюджеттіњ барлыќ т‰рлерініњ жиынтыѓы.
Бюджеттік ќ±рылысы – б±л бюджет ж‰йесініњ ќ±рылу принциптері.
Бюджет ж‰йелерініњ ќ±рамы елдіњ ±лттыќ – мемлекеттік ќ±рылысымен
аныќталады. Бірінші жаѓдайда, ‰ш буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады:
орталыќ бюджет (одаќ, федералды, республикалыќ), федерация м‰шелерініњ
бюджеті(республика, штат жєне т.б.) жєне жергілікті бюджет. Екінші
жаѓдайда, екі буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады: орталыќ жєне
жергілікті бюджет. Екі жаѓдайда да бюджеттіњ оќшауланѓан, дербес
дењгейі кездесуі м‰мкін.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰есініњ ќ±рамына мыналар
кіреді:
• республикалыќ бюджет;
• жергілікті бюджет ;
Мелекеттік (республикалыќ) жєне жергілікті (муниципалдыќ) бюджеттер
кез-келген басќа мемлекеттердегідей Ќазаќстан Республикасы ќаржы
ж‰йесініњ орталыќ буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттіњ ќажетті
атрибуты жєне оныњ егемендігініњ негізі.
2. сызба. Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі.
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Ќазаќстан Республикасы мемлекеттік бюджеттіњ басты бµлігі
республикалыќ бюджетте шоѓырланѓан.
Республикалыќ бюджет – б±л салыќтыќ жєне басќада т‰сімдер
есебінен ќалыптастырылатын жєне орталыќ мемлекеттік органдардыњ,
оларѓа ведомствалыќ баѓынышты мемлекеттік мекемелердіњ міндеттері мен
функцияларын ќаржымен ќамтамасыз етуге жєне мемлекеттік саясаттыњ
жалпы республикалыќ баѓыттарын ж‰зеге асыруѓа арналѓан
орталыќтандырылѓан аќша ќорлары.
Жергілікті бюджет – б±л ±лттыќ табысты аумаќтыќ т±рѓыдан ќайта
бµлуге м‰мкіндік жасайтын жєне билік пен басќарудыњ жергілікті
органдарыныњ ќаржы базасын жасауды ќамтамасыз ететін экономикалыќ
ќатынастардыњ жиынтыѓы. Жергілікті бюджет (єкімшілік-аймаќтыќ
бірліктердіњ бюджеттері) – облыстыќ бюджет, республикалыќ мањызы бар
ќаланыњ, астананыњ бюджеті, аудандардыњ (облыстыќ мањызы бар ќаланыњ)
бюджеті.
Бюджет ж‰йесініњ ж±мыс істеуі бюджеттердіњ єр т‰рлі
дењгейлерініњ µзара байланысына негізделеді жєне оларды жоспарлау,
єзірлеу, ќарау, бекіту, атќару, баќылау тєртібімен, сондай-аќ
республикалыќ жєне жергілікті бюджеттердіњ атќарылуы туралы есеппен
ќамтамасыз етіледі.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі мемлекеттік бюджет
ж‰йесіне кіретін барлыќ бюджеттердіњ бірлігі, дербестігі, толыќтыѓы,
реалистігі, дєйектілігі, жариялылыѓы жєне т.б. ќаѓидаларына
негізделеді.
Бюджет тапшылыѓын жабудыњ негізгі формалары:
1. Мемлекеттік заемдар шыѓару;
2. Несие ресурстарын ќолдану;
Егер де бюджет тапшылыѓы белгіленген дењгейден асатын болса немесе
табыс кµздерініњ келіп т‰суі азаятын болса, онда Ќазаќстан Республикасыныњ
‡кіметі, жергілікті атќарушы органдары єрбір баѓдарлама бойынша бюджет
шыѓыстарын ќысќарту жµнінде шешімдер ќабылдайды, біраќ та ол
бекітілген соманыњ 10 %-нан аспауы керек. Ол тек жергілікті бюджет
жµнінде маслихаттардыњ шешіміне сєйкес жєне де республикалыќ бюджет
туралы зањѓа µзгерістер енгізген жаѓдайда 10%-дан асуы м‰мкін.
Бюджет тапшылыѓын азайту немесе оны жою маќсатында секвестр
ќолданылады. Бюджетті атќару кезінде бекітілген бюджетке т‰сетін т‰сімдер
ќысќартылѓан, соныњ нєтижесінде бекітілген бюджеттік баѓдарламалар
толыќ кµлемде ќаржыландыру м‰мкін болмайтын жаѓдайда секвестр – бюджет
ќаражаттарын ж±мсауѓа белгілі бір шектерде тыиым салуды кµздейтін
арнайы тетік енгізіледі.
Бюджеттік процесс – б±л зањ арќылы реттелінетін жоѓарѓы билік жєне
басќару органдарыныњ ќызметі. Олар бюджетті жоспарлау, єзірлеу, ќарау,
бекіту, атќару, наќтылау, т‰зету жµніндегі, бюджеттіњ орындалуы
бойынша бюджет есебі мен есептемені ж‰ргізу, мемлекеттік ќаржылыќ
баќылау ќызметтерін атќарады. Ќазаќстан Республикасында бюджеттік процесс
Бюджет Кодексіне, Ќазаќстан Республикасыныњ жергілікті мемлекеттік
басќару туралы, жыл сайынѓы Республикалыќ бюджет туралы зањѓа жєне
Ќазаќстан Республикасыныњ басќа зањдарына сєйкес ж‰ргізіледі.
Бюджеттіњ жобасын уаќытылы жєне сапалы єзірлеу мен бюджетті
наќтылау, оны атќару жµнінде ±сыныстар жасауды ќамтамасыз ету
маќcатымен Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті бюджеттік комиссияны
ќ±рады, ол туралы ќаѓиданы бекітеді, оныњ ќ±рамын аныќтайды. Бюджет
комиссиясы ќаржы министрлігімен енгізілген Республикалыќ бюджет
жобасыныњ негізгі болжамдыќ кµрсеткіштерін жєне оѓан сєйкес
±сыныстарды ќарастырады. Ќаржы министрлігі бюджет процесінде мањызды
рµлге ие. Ол алдыњѓы ‰ш жылдыќ кµлемге мемлекеттік бюджеттіњ
болжамдыќ кµрсеткіштерін єзірлейді. Б±л болжамдыќ кµрсеткіштер
Ќазаќстан Республикасы Президентініњ халыќќа жыл сайынѓы Жолдауын
есепке ала отырып, аумаќтыњ экономикалыќ жєне єлеуметтік даму
баѓдарламасына, елдіњ єлеуметтік–экономикалыќ даму жоспарына негізделеді.
Ќаржы министрлігі бюджет комиссиясыныњ ±сыныстарын ескеріп, республикалыќ
бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігініњ µтініштерін єзірлейді де, ќаржы
жылына сєйкес республикалыќ бюджет туралы зањныњ жобасын Ќазаќстан
Республикасыныњ ‰кіметіне ±сынады.
Республикалыќ бюджет туралы зањдар келесілерді ќамтуы тиіс :
- Алынѓан ресми трансферттер мµлшері, б±рын берілген несие бойынша
негізгі ќарыздарды µтеу, шыѓындар, несиелеу жєне бюджет
(профициті) тапшылыѓы;
- бір айѓа берілетін жалаќыныњ, зейнетаќы мен айлыќ есептеу
кµрсеткіштерініњ минималды мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасы ‡кіметініњ резерв мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік кепілдігі бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
- Ќаржы жылыныњ соњына ќарай республикалыќ мањызы бар ќала,
астана , жергілікті атќарушы органдар ќарыздарыныњ лимиті;
- Республикалыќ бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігі, функционалдыќ
топтар бойынша шектелген шыѓындар тізбегі;
- Секвестрлеуге жатпайтын жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттік баѓдарламалардыњ тізбегі;
- Шыѓындардыњ минималды соммасын аныќтаумен республикалыќ мањызы
бар ќала, астана жєне облыстарда жергілікті бюджеттен
ќаржыландырылатын аса мањызды бюджеттік баѓдарламалар.
Аѓымдыќ ќаржы жылына жасалынатын республикалыќ бюджет туралы зањныњ
жобасы Ќазаќстан Республикасыныњ Парламентімен аѓымдаѓы жылдыњ он бесінші
ќырк‰йегінен кешіктірілмей ‡кіметке ±сынылады. Республикалыќ бюджетті
бекіту жєне де оѓан µзгерістер мен ќосымшалар енгізу Парламент
палаталарыныњ бірлескен отырысында ж‰зеге асырылады. Бюджет жобасы
алдымен Мєжіліс, содан соњ Сенатта ќаралады.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын өсіруге пайдаланады, содан соң мемлекеттік борыштарды өтеуге
жұмсалады. Мұндай қажеттілік тумаса, шешімді тиісті билік жүргізуші
органдар қабылдайды. Шығыстардың кірістерден асып кетуі мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын туғызады. Зор көлемде ұдайы тапшылық орын алса,
қаржының дағдарысқа ұшырағаны. Елдегі жалпы ұлттық өнімнің 2-3%-ы көлемінде
бюджет тапшылығы қалыпты деңгей деп саналады. Мұндайда тапшылық
мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақша шығарылу арқылы шығарылады. Бұл
шаралар тапшылық тым өсіп кеткен жағдайда тиімсіз. Мұның өзі инфляцияның
тым қарқын алып, ақша айналымы заңдарының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы
сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын-профицитті құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бас қалдығын
құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында
қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті
атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы
нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын
жабуға пайдаланады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда, бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай күйін қамтып көрсетеді, ал
оның болуы мына себептерге байланысты:
1. Елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. Айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару,
4. Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5. Әскери-өнеркәсіптік кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6. Көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы
7. Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығындар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын жабудың әдістері:
1) Мемлекеттік қарыздар
2) Салық салуды көбейту
3) Ақша эмиссиясы
ІІ. Қазақстан Республикасының бюджет-салық саясатын
қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Фискалдық саясаттың ЖҰӨ деңгейіне әсер етуі туралы
Мемлекеттік бюджет- мемлекеттік қаржылардың маңызды звеносы. Ол арқылы
ЖҰӨ салалар мен территориялар арасында бөлініп, қайта бөлінеді. Бюджет – ол
табыстар мен шығындардың балансы. Ұлттық экономиканың дамуында бюджеттің
ролі тарихи дамудың әртүрлі кезеңдерінде бірдей емес. Оның екі кезеңін
нақты атап кқрсетуге болады. Классикалық капитализм дәуірінде мемлекет
шаруашылық іс-әрекетке белсенді араласпады. ХХ-ғасырдың екінші жартысынан
бастап бюджет макроэкономиканың қуатты реттеушісіне айналды. Салықтар мен
мемлекеттік шығындардың басым бөлігі жұмыспен қамту мен экономикалық өсуді
қамтамасыз етуде бюджеттің алдыңғы қатарлы роль ойнауына мүмкіндік береді.
Бюджет қоғамдық ұдайы өндіріс пен экономикалық өсуді ынталандыруға ықпал
етудің маңызды тетігі. Мемлекеттік шығындар мен салық салу деңгейін өзгерту
жолымен үкімет жиынтық сұраныс көлемін реттей отырып, экономикалық
коньюктураның қысқа мерзімді ауытқуларына ықпал ете алады. Сонымен бюджет –
бұл мемлекеттің қаржы жоспары, мемлекеттің шығындары мен табыстарының
балансы.
3. сызба. Ќазаќстан Республикасыныњ бюджетінің кірістері мен
шығыстары бойынша көрінісі.
Қандай да бір елдің бюджеттік жүйесінің құрылымы ең алдымен оның
мемлекеттік құрылысына тәуелді. Унитарлық мемлекеттерде бюджеттік жүйе
мемлекеттік және жергілікті бюджеттен тұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-ТАРАУ Қазақстанның фискалдық саясатының қалыптасуы мен дамуынң
теориялық негіздері
1 Фискалдық саясат ұғымы, оның түрлері мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ..5
1. Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар
мультипликаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ-ТАРАУ Қазақстан Республикасының бюджет-салық саясатын
қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Фискалдық саясаттың ЖҰӨ деңгейіне әсер етуі
туралы ... ... ... ... ... ... ... 2 3
2.2 Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың
қазіргі экономикалық жағдайда аяқтанудағы
ролі ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3 Салықтар – мемлекеттің фискалдық саясатының негізгі
элементтері ... ..40
ІІІ-ТАРАУ Қазақстанда фискалдыќ саясатты ќолданудың тиімділігі және
оның механизмдері
3.1 Фискалдық саясатты қолданудың
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...49
3.2 Фискалдық саясат және оның тиімділігін мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 60
КІРІСПЕ
Фискалдыќ саясат өте күшті ќару болып табылады. Фискалдыќ саясат
депрессия ќалай етек ала бастамасымен әрдайым іске ќосылады. Фискалдыќ
саясатты тығырыќќа тірейтін бағытќа емес, салауатты бағытќабағыттаған жөн.
Әрбір Үкімет қазіргі экономикалық жағдайда экономикалық саясатына негізделе
отырып әрдайым бірќатар фискалды саясатты жүргізеді.
Осылайша, мемлекеттің фискалдыќ саясатты оның ќаржы саясатында маѕызды
бағыт бағдар болып саналады, ол салыќтар және кірістер мен шығыстар саясаты
арќылы реттеуде үлкен рөл ойнайды.
Мемлекеттік фискалдыќ саясатының аясында мемлекеттің экономикалыќ
процестерге тұраќты араласуы және олардың ағымын реттеу маќсатындағы
ќұбылыс ұсынылады. Бұл салыќ салу саласындағы мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігін ќалыптастыруға, бүкіл ұлттыќ экономика ќызметінің тиімділігін
арттыруға, экономикалыќ өсуді, тұрғындардың жұмыспен ќамтылуын және аќша
айналымының тұраќтылыєын ќамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар жиынтығы.
Фискалдыќ (бюджеттік- салыќтыќ) саясат - мемлекеттік шығыстар мен
салыќтарды өзгерту арќылы экономиканы реттеу жүйесі болып табылады.
Салыќтар мен мемлекеттік шығыстар фискалдыќ саясаттың негізгі аспаптары
болып табылады.
Әрбір мемлекеттің басты міндеті бұл, әрине бюджетті қалыптастыру және
оны тиімді пайдалану болып табылады. Бюджет бұл мемлекеттің шығысы
мен кірісін ғана көрсетіп қоймайды, ол сол мемлекеттің азаматтарының
әл-ауқатымен тұрмысын бейнелеп көрсетеді.
Яғни, әрбір азамат бюджеттің қалыптасуына азды-көпті қызушылық таныту
қажет деп ойлаймын. Сондықтанда менің осы тақырыпты қозғауыма түрткі
болды.Әрине, мен бюджеттің барлық салаларын қозғамай, басты салаларын
айқындап талқылауды мақсат тұттым.
Барлығымызға белгілі әрбір жылда бюджетті қабылдау кезінде,
парламенте үлкен дау-дамайға талас-тартысқа ұшырайды. Өйткені, бюджетті
бөлістіруде салаарлық сұрақтар туындайды. Бірақ, бюджеттің функциясы
бұл сұрақтардан әлде-қайда маңызды. Себебі, бюджеттің қалыптасуы
жоғарыда атап өткендей экономикалық маңызды шығысымен кірісінен
тұрады. Міне, осы кіріспен шығыс арқылы жүйелі түрде жиынтық табысты
қайта бөлістіруге бюджет-салық саясаты елеулі септігін тигізеді.
Салықтар мен мемлекеттік шығындар бюджет-салық саясатының
басты құралы болғандықтан бюджет-салық саясатын тереңірек мақсатты
қарастырайық.
Бюджет-салық саясаты ел экономикасына оң әсер етуімен қатар
едәуір теріс әсер беруі мүмкін. Мысалы;жоғарғы жұмыссыздық
жағдайында, инфляцияға қарсы шаралар қолданған жағдайда және т.б.
Бюджет-салық саясаты-бұл мемлекеттің экономикаға салық құралдары
арқылы бюджеттің шығысы мен кірісіне әсер ету арқылы қаржы
жүйесін басқару. Демек, фискалды саясаттың басты құралы салық
болып табылатындықтан.
1. Қазақстанның фискалдық саясатының ќалыптасуы мен дамуыныњ
теориялыќ негіздері
2 Фискалдық саясат ұғымы, оның түрлері мен маңызы
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылыјқ жоспары ол мемлекеттiң
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы
салмағын көрсетедi. Жалпы бюджет саясаты салықтар мен мемлекеттік
шығындарға негізделген экономикалық саясаттың негізгі құралы болып
табылады, салықтар және олардың негізгі қызметтерін қамтиды, мемлекеттік
шығындарды жіктеп анықтайды.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң
ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты
нысаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң
басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы
туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға
арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет
Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады. Мысалы 24 сәуір 2004
жылы бекітілген ҚР Бюджет кодексінің кейбір баптары 2009 жылдың 1-ші
қантарынан бастап жарамсыз деп табылып, көптеген өзгерістер үкімет
тарапынан еңгізілді. (Астана, Ақорда 4 желтоқсан 2008 жыл)
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде
мемлекеттің бюджет сасяатынан тәуелді болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі - бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару,
нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен
есептілігін жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған
гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының
бюджет заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Фискальдыќ саясат - белгілі бір әлеуметтік-экономикалыќ маќсаттарға ќол
жеткізу үшін үкіметтік шығыстар мен кірістерді реттеу жөніндегі ќаржылыќ іс-
шаралардың жиынтығы. Фискалдыќ саясатты жасау мен жүйелі жүргізу ќажеттігі
мемлекеттік ќаржысы экономиканың тұраќты өсуін ќамтамасыз етуде елеулі рөл
ойнай бастаған кезде, ХХғ. екінші жартысында айрыќша күшейеді.
Фискалдық саясаттың мақсаттарының арасында негізгілері болып, мыналар
табылады:
1. ұлттыќ табысты тұраќты өсуге бейімдеу,
2. инфляцияның баяу ќарќыны,
3. толыќ жұмыспен ќамтылу,
4. экономиканың циклды ауытќуын бақылау;
Трансфеттік төлемдерімен мемлекеттік шығыстың басќа түрлерінен басќа,
салыќтар мен салыќ өлшемдерінің түрлі түрлерін манипуляциялау. Фискальдыќ
саясаттың аса маңызды кешенді аспабы мен тиімділігі көрсеткіші салыќтармен
шығыстарды бірыңғай механизмге біріктірілген мемлекеттік бюджет болып
табылады.
Экономикаға түрлі жағдайларда фискалдық саясат түрлі аспаптар
түрлерінде әсер етеді. Мемлекеттік сатып алулар жиынтыќ шығыстардың
компоненттерінің бірін, сонымен бірге сұранысты да ќұрайды. Жеке шығыстар
сияќты, мемлекеттік сатып алулар жиынтыќ шығыстардың деңгейін ұлғайтады.
Мемлекеттік сатып алулар мен бірге мемлекеттік шығыстардыѕ тағы бір түрі
бар. Ол нақты трансферттер. Олар жеке табысќа және ќолда бар табысќа
енеді. Жеке тұтыну көлемі ұлттыќ табысқа емес, ол болжамды табысќа
байланыстыраќ. Трансферттік төлемдер тұтынушылар сұрасына үй
шаруашылықтарының ќолда бар табысын арттыра отырып жанама ыќпал етеді.
Жиынтыќ шығыстарға кері әсер етудің ќұралы салыќтар болып табылады. Кез-
келген салыќтар ќолда бар кірістің көлемін кемітеді. Болжамды кірістің
кемуі өз кезегінде тек тұтыну шығастарын ғана емес, сонымен бірге
жинаќталєан ќаржыны да ќысќартады.
Фмскалдыќ саясат экономиканы ќаржылыќ реттеудің үдісі ретінде ќуатты
тұтќалар - салыќ салу мен мемлекеттік шығыстардың көмегімен жүзеге
асырылады. Осыған байланысты фискалдыќ саясаттың екі түрі жїргізіледі:
дискрециялыќ және дискрециялық емес тұрақтандырғыштар негізінде
жүргізілетін саясат.
Дискрециялыќ саясатта мемлекет елдің экономикалыќ жағдайын жаќсарту
үшін салыќ салумен бюджеттік шығыстарды саналы түрде реттейді. Бұл реттеу
экономикалыќ циклдің түрлі фазаларында әртүрлі. Айталыќ, дағдарыс кезінде
(өндірістің ќұлдырауы) мемлекет сатып алушылар сұранысын кеңейтуге
ќалыптастыратын өз шығыстарын ұлғайтып, салыќтарды кемітеді. Инфляциямен
қатар өндіріс өрлегенде, мемлекет іскерлік белсенділігін тежейді (өз
шығыстарын кемітіп, салыќтарды тұраќтандырғышќа реттеушіге) негізделген
фискалдыќ саясат экономикалыќ циклдың түрлі фазаларында мемлекеттің
ќатысуынсыз ќолайсыз жағдайды жою механизмін пайдаланады (оған салыќ
түсімдері мен әлеуметтік төлемдер енеді). Айталыќ, экономикалық өрлеу
арќасында кәсіпорын мен еңбеккерлердің табысы өскен кезде, салыќтар сомасы
одан да тез артады. Бір мезгілде жұмыссыздыќ азайып, аз ќамтылған
отбасылардың жағдайы жаќсарады, соның салдарынан жұмыссыздық бойынша
жәрдемаќы төлеу мен бірќатар әлеуметтік төлемдер кемиді. Ќорытындыда
жиынтыќ сұраныстыѕ жалпы ауќымы кеміп, сонымен экономиканың өсуі тежеледі.
Дағдарыс фазасында салыќ түсімдерінің сомасы автоматты түрде кемиді
(табыстан салыќ алу сомасы ќысќарады, ал әлеуметтік төлемдер) соның ішінде
жұмыссыздыќ жөніндегі жәрдемаќы) өседі. Нәтижесінде тұтынушылардың сатып
алу ќабілеті өседі, бұл дағдарыстан шығуға мүмкіндік ќалыптастырады.
Автоматты түрдегі (дискрециялыќ емес) фискальдыќ саясат-бұл жиынтыќ
табыстың циклдык ауытќуы нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің мемлекеттік
шығыстарының, салыќтар мен сальдо көлемінің атоматты түрде өзгеруі.
Дискрециялыќ емес фискалдыќ саясат ЖІӨ өскен (немесе төмендеген) кезеңде
мемлекеттік бюджетке таза салыќ түсімдері автоматты түрде артуын (немесе
кемуі) көзделеді, ол экономиканың тұраќтандырушы әсерін ќамтамасыз етеді.
Бұл өзгерістер саптағы тұрақтандырғыштар арқылы жүзеге асырылады.
Тұраќтандырғыш - бұл үкіметтің экономикалыќ саясатын жиі өзгертуге
асыќпай-аќ, жұмыспен ќамту мен өнім шығару деңгейін циклдык ауытќу
амплитудасын төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалыќ механизм.
Экономиканың саптағы тұрақтандырғыштары салыстырмалы түрде дискрециялыќ
фискальды саясаттың ұзаќ уаќытша лагын бәсендетеді, өйткені бұл механизмдер
үкіметтің тікелей араласуынсыз іске ќосылады.
Мұндай аватоматтыќ тұраќтандырғыштар болып табылады:
1. Прогрессивті салыќ жүйесі, ол экономикалыќ өсу кезінде жиынтыќ
сұраныстың өсуін тежейді, өйткені тұрғындар табысының өсуі бойынша салыќтың
өлшемі де мейлінше жоғары болады және керісінше, экономикалыќ құлдырау
тудыратын табыстың кемуінде жиынтыќ сұранысты ынталандырып жїбереді.
Өйткені салыќ өлшемінің төмендеуі салдарынан ќолда бар табыс ұлғайя түседі
2. Экономикалыќ құлдырау жағдайындағы жұмыссыздыќ жөніндегі жәрдемаќы
мен басќа да әлеуметтік төлемдер жұмыссыздар санының артуы салдарынан
артады, керісінше, экономикалыќ өсу орын алғанда, оның нәтижесінде
жұмыссыздыќ кеміп, автоматты түрде төмендейді.
Саптағы тұраќтандырғыштар бірќалыпты ЖҰӨ-нің оның потенциальды мөлшері
айналасындағы циклдік ауытќудың себептерін жоймайды, тек бұл ауытќудың
кеңінен таралуын ғана шектеді.
Экономиканыњ ќазіргі даму сатысында орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстары мемлекеттіњ ќоѓамдыќ µндірісті дамытуды, оныњ салалары мен
аумаќтыќ ќ±рылымдарын жетілдіруді, экономика салаларыныњ дамуына
ќажетті баѓдарламаларды ќалыптастыруды, ірі єлеуметтік жањѓыртуларды
ж‰ргізуді ќамтамасыз етуге м‰мкіндік береді.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын жасау
жєне оны ±дайы µндіріспен ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру
маќсаттарына пайдалану жолымен ќоѓамдыќ µнімніњ ќ±нын бµлу жєне
ќайта бµлу процесінде мемлекет пен ќоѓамдыќ µндірістіњ басќа
ќатысушылары арасында пайда болатын экономикалыќ ќатынастарды
білдіреді.
Ќ±ндыќ бµліністіњ айрыќшалыќты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына µзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ бір бµлігін оќшауландырумен
жєне оны ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыруѓа пайдаланумен
байланысты бµлгіштік ќатынастардыњ айрыќша экономикалыќ нысаны болып
табылады;
2) ±лттыќ шаруашылыќтыњ салалары, аумаќтары, экономиканыњ
секторлары, ќоѓамдыќ ќызметтіњ сфералары арасында ќ±нды ќайта бµлуге
арналѓан ;
3) ќаржы ќатынастары материалдыќ µндіріс пен µндірістік емес
сферада тауар-аќша ќатынастарымен тыѓыз тоќайласпалы болѓандыќтан, тауар
формасындаѓы ќоѓамдыќ µнім ќозѓалысымен тікелей байланысты емес ќ±ндыќ
бµліністі сипаттайды ;
Мемлекеттік бюджет, кез-келген басќа экономикалыќ категория сияќты,
µндірістік ќатынастарды сипаттайды жєне оларѓа сєйкес келетін наќты
материалдыќ-заттай т‰рінде болады: бюджет ќатынастары мемлекеттіњ
орталыќтандырылѓан аќша ќорында-бюджеттік ќорында затталынады. М±ныњ
нєтижесінде ќоѓамда болып жатќан наќты экономикалыќ прцестер
мемлекеттіњ ж±мылдыратын жєне пайаланатын аќшаныњ аѓынында µзініњ
кµрінісін табады. Бюджеттік ќор - б±л ќоѓамдыќ µнім ±лттыќ табыстыњ
ќ±ндыќ бµліністіњ белгілі сатыларынан µткен жєне ±лѓаймалы ±дайы
µндіріс, халыќќа єлеуметтік - мєдени ќызмет кµрсету, ќорѓаныс жєне
басќару жµніндегі ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру ‰шін мемлекетке
т‰сетін бµлігі ќозѓалысыныњ объективті шарттасылѓан экономикалыќ нысаны
. Бюджеттік ќордыњ ќалыптасуы мен ќолданылуы ќ±нды бµлу жєне
ќайта бµлумен байланысты оныњ ќозѓалыс процесін сипаттайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалыќ категория ретінде толыѓымен
ќаржыныњ категориясына сєйкес келетін бµлу жєне баќылау ќызметін
атќарады. Б±л ќызметтіњ іс-єрекеттері, мазм±ны, мєні мен мањызы
бюджет ќатынастарыныњ ќаралѓан айрыќшалыѓымен айќындалады. Бµлгіштік
ќызметтіњ іс-єрекеттерініњ µзіндік ерекшелігі-ол ќоѓамдыќ µнім ќ±ныныњ
ќоѓамдыќ µндіріс сфералары, ±лттыќ шаруашылыќ секторлары, аумаќтар,
салалар жєне жеке шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер арасында бµлінуі.
Мемлекеттік бюджет арќылы б‰гінде Ќазаќстанда жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ
шамамен 10% жєне жалы ішкі µнімніњ 20% бµлінеді. Сонымен ќатар
мемлекет ќаржысыныњ негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бµлгіштік
ќызметініњ шењберінде ќосалќы ќызметтерді, атап айтќанда: ±лттыќ табыс
пен жалпы ішкі µнімді ќайта бµлу; экономиканы мемлекеттік реттеу
жєне ынталандыру; єлеуметтік саясатты ќаржымен ќамтамасыз ету; акша
ќаражаттарыныњ орталыќтандырылѓан ќорын жасау жєне пайдалануѓа баќылау
жасау сияќты ќызметтерді орындайды. Баќылау ќызметі бюджет ќорларын
бµлудіњ сандыќ ‰йлесімдерінде, олардыњ ќоѓамдыќ µндіріс дамуыныњ
ќажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бµлудіњ ±намсыз барысынан
ауытќуын аныќтау жєне оларды жою м‰мкіндігінде кµрінеді.
Мемлекеттік бюджеттіњ сан ќырлы мањызын ескере отырып, оны тек
экономикалыќ категория жєне мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќоры
ретінде ѓана емес, сонымен бірге негізгі ќаржы жоспары, єлеуметтік-
экономикалыќ процестерді реттеу механизмініњ жиынтыќ ±ѓымы ретінде
ќарауѓа болады. Мєселен, мемлекеттік бюджетте ќоѓамдаѓы барлыќ
экономикалыќ процестер бейнеленетіндіктен, сондай-аќ барлыќ негізгі
ќаржы институттары - салыќтар, мемлекеттіњ шыѓыстары, мемлекеттік
несие, мемлекеттік ќарыздар жєне т.б. µзініњ шоѓырланѓан кµрінісін
табатындыќтан бюджет мемлекеттіњ негізгі ќаржы жоспары ретінде
сипатталады. Ол наќты кезењге, єдетте бір жылѓа жасалынады,
бюджеттіњ кірістерін, шыѓындарын, орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстарыныњ шешуші бµлігініњ ќозѓалысын аныќтайды. Бюджетті негізгі
ќаржы жоспары деп мойындау оныњ ±лттыќ табысты ќайта бµлудегі
мањызды орнын, сондай-аќ ќоѓамдыќ ±дайы µндірістегі айрыќша рµлін
айќындайды. Негізгі ќаржы жоспары мемлекеттіњ ќаржылыќ жоспарыныњ
жемісі болып табылады. Елдіњ негізгі ќаржы жоспарыныњ кµрсеткіштері
Республика Парламентініњ жыл сайын ќабылдайтын Республикалыќ бюджет
туралы зањына сєйкес сµзсіз орындауѓа жатады.
Мемлекеттік бюджет ±лттыќ экономиканы басќарудыњ басты
механизмдерініњ бірі. Ол экономикаѓа мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан
аќша ќорын жасау мен пайдаланудыњ нысандары мен єдістерініњ жиынтыѓы.
Экономиканы реттеу орталыќтандырылѓан аќша ќорыныњ сандыќ кµлемін
аныќтау, оны жасау мен бµлудіњ нысандары мен єдістерін реттеу,
бюджеттіњ орындалу процесінде ќаржы ресурстарын ќайта бµлу жолымен
ж‰зеге асырылады.
Сµйтіп, бюджетті осы жоѓарыда айтылѓандардыњ жиынтыѓы ретінде
ќараѓан жµн (1 сызбаны ќарањыз).
Нарыќтыќ механизмге кµшу жаѓдайында мемлекеттік бюджеттіњ
ќаражаттары ењ алдымен экономиканыњ ќ±рылымын ќайта ќ±руды, кешенді
маќсатты бюджеттік баѓдарламаларды ќаржыландыруѓа, ѓылыми-техникалыќ
єлуетті арттыруѓа, єлеуметтік дамуды тездетуге жєне халыќтыњ табысы
аз жіктерін (зейнеткерлерді, м‰гедектерді, аз ќамтылѓан отбасыларын)
ќолдау, сондай-аќ денсаулыќ саќтау, білім беру жєне мєдениет
мекемелерін єлеуметтік ќорѓауѓа баѓытталуы тиіс.
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттіњ сапалыќ сипаттамасы.
Ќаржылыќ жоспарлау процесінде бюджет ±лттыќ шаруашылыќтыњ
салаларына жєне µндірістік емес сфераныњ мекемелеріне айтарлыќтай
ыќпал етеді. Мемлекеттіњ аќша ќорын жасау жєне пайдаланудыњ
негізгі ќаржы жоспары бола отырып, бюджет барлыќ шаруашылыќ
ж‰ргізуші субъектілермен жєне ±жымдармен етене байланысќан.
Мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын ќалыптастырумен жєне
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттіњ ж±мыс істеуі негізгі
экономикалыќ нысандар – бюджеттіњ табыстары мен шыѓыстары арќылы
ж‰зеге асырылады. Олар ќ±ндыќ бµліністіњ жеке кµздерін білдіреді.
Категориялардыњ екеуі де бюджеттіњ µзі секілді объективті жєне олардыњ
µзгеше ќоѓамдыќ арналымы болады: табыстар мемлекетті ќажетті аќша
ќ±ралдарымен ќамтамасыз етеді; шыѓыстар орталыќтандырыѓан ресурстарды
жалпы мемлекеттік ќажеттіліктерге сєйкес бµледі. Бюджеттіњ т‰сімдері
табыстар, бюджеттік несиені µтеу, мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып
алу, ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу болып табылады.
Табыс пен шыѓыстыњ ќ±рамы мен ќ±рылымы наќты єлеуметтік-
экономикалыќ жєне тарихи жаѓдайларда ж‰зеге асырылатын мемлекеттік
бюджет жєне салыќ саясатын ж‰ргізудіњ баѓыттарынан тєуелді болды.
Б±л кезде мемлекет белгілі бір жаѓдайларда табыстарды ќалыптастырудыњ
жєне шыѓыстарды ж±мсаудыњ ќолайлы нысандары мен єдістерін ќолданады.
Салыќтар немесе тµлемдер табыстыњ негізгі кµзі болып табылады.
Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік бюджеті табыстарыныњ ќ±рылымы
мен ќ±рамы салыќ тµлемдерініњ ќолданыстаѓы ж‰йесімен жєне
салыстырмалыт±раќсыз сипаттаѓы салыќтыќ емес ќ±ралдардыњ т‰сімдерімен
аныќталады.
Бюджеттіњ табыстары салыќтыќ жєне басќа міндетті тµлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке µтеусіз негізде берілетін, ќайтарылатын
сипатта болмайтын жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатумен
байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті аќшалар болып табылады.
Салыќтыќ емес т‰сімдер бюджетке тµленетін міндетті, ќайтарылмайтын
тµлемдер, сондай-аќ ресми трансферттерден басќа, бюджетке µтеусіз
негізде берілетін аќша. Ресми трансферттердіњ т‰сімдері-б±л бюджеттіњ
бір дењгейінен екіншісіне ¦лттыќ ќордан бюджетке т‰сетін
трансферттердіњ т‰сімдері.
Бюджеттіњ шыѓыстары - ќайтарылмайтын негізде бµлінетін бюджет
ќаражаттары. Бюджет шыѓыстары мынадай т‰рлерге бµлінеді: жалпы
сипаттаѓы мемлекеттік ќызметтер; ќорѓаныс; ќоѓамдыќ тєртіп пен
ќауіпсіздік; білім беру; денсаулыќ саќтау; єлеуметтік ќамтамасыз ету
мен єлеуметтік кµмек; т±рмыстыќ-коммуналдыќ шаруашылыќ; мєдениет;
спорт жєне аќпараттыќ кењістік; экономика салалары жєне т.б.
Операциялыќ сальдо бюджет табыстары мен шыѓындары арасында
айырма болып табылады.
Бюджет шыѓындарыныњ бюджет табыстарынан асып т‰скен соммасы теріс
операциялыќ сальдо, ал бюджет табыстарыныњ шыѓындардан асып т‰скен
соммасы оњ операциялыќ сальдо болып табылады.
Аѓымдаѓы бюджеттік баѓдарламалардыњ жалпы кµлемі бюджет
табыстарыныњ жалпы кµлемінен асып т‰спеуі тиіс.
Таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердіњ жєне бюджеттік
несиелерді µтеудіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо ќаржы
активтерін сатып алу жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан
т‰сетін т‰сімдердіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерін сатып алу – зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде
халыќаралыќ ±йымдардыњ ќатысу ‰лестерін, баѓалы ќаѓаздарын
мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет
шыѓыстары.
Мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып алудан т‰сетін т‰сімдер –
мемлекеттік меншіктегі зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде халыќаралыќ
±йымдардыњ, м‰ліктік кешен т‰ріндегі мемлекеттік мекемелер мен
мемлекеттік кєсіпорындардыњ ќатысу ‰лесін, баѓалы ќаѓаздарын, сондай-
аќ мемлекеттік кєсіпорындардыњ жедел басќаруындаѓы немесе шаруашылыќ
ж‰ргізуіндегі µзге де мемлекеттік м‰лікті сату жµніндегі
операцияларѓа байланысты бюджетке т‰сетін т‰сімдер.
Бюджет тапшылыѓы (профицит) таза бюджеттік несие беруді жєне
ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп
тастаѓандаѓы операциялыќ сальдоѓа тењ.
Теріс белгімен алынѓан шама бюджет тапшылыѓы, оњ белгімен
алынѓан шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру - ќарыз алу ќаражатыныњ жєне
бюджет бос ќалдыќтары есебінен бюджет тапшылыѓын жабуды ќамтамасыз
ету. Оныњ кµлемі алынѓан ќарыздар сомасыныњ, бюджет ќаражаты
ќалдыќтары ќозѓалысыныњ ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу
сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру мєні оњ белгімен белгіленеді жєне
бюджет тапшылыѓыныњ шамасына сай келеді.
Бюджет профицитін пайдалану - ќарыздар бойынша негізгі борышты
µтеуге бюджет профицитін, ќарыздар ќаражатын, бюджет ќаражатыныњ
бос ќалдыќтарын ж±мсау. Оныњ кµлемі ќарыздар бойынша негізгі
борышты µтеу сомасыныњ алынѓан ќарыздар жєне бюджет ќаражаты
ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мєні теріс белгімен белгіленеді жєне
бюджет профицитініњ шамасына сай келеді.
Табыстар мен шыѓыстардыњ егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен аныќталады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама
сыныптау объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функционалдыќ,
ведоствалыќ жєне экономикалыќ сыныптамалар бойынша бюджеттіњ
т‰сімдері мен шыѓыстарын топтастыру болып табылады. Ол т‰сімдердіњ
сыныптамасынан, бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ жєне экономикалыќ
сыныптамасынан т±рады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама Ќазаќстан
Республикасы бюджет ж‰йесініњ барлыќ дењгейдегі бюджеттері
кµрсеткіштерініњ салыстырымдылыѓын ќамтамасыз етеді.
Бірыњѓай бюджеттік сыныптама бюджеттердіњ барлыќ дењгейлері ‰шін
бірыњѓай жєне міндетті болып табылады. Оны бюджеттік жоспарлау
жµніндегі орталыќ уєкілетті орган єзірлейді жєне Ќазаќстан
Республикасыныњ ‡кіметі бекітеді.
Бюджет т‰сімдерініњ сыныптамасы Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет
зањдарына негізделген барлыќ дењгейдегі бюджеттер т‰сімдерін белгілі
бір сыныптамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бюджет т‰сімдері
сыныптамасыныњ топтамасы санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне
ерекшеліктен т±рады. Санаттар т‰сімдерді экономикалыќ белгілер бойынша
топтастыру болып табылады. Сыныптар мен ішкі сыныптар т‰сімдерді
олардыњ кµздері мен т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік
бюджетке тµленетін тµлем немесе т‰сім т‰рін айќындайды.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы мемлекет
функцияларыныњ орындалуын, Республикада мемлекеттік саясатты іске
асыруды бейнелейтін функционалдыќ жєне ведомствалыќ белгілер бойынша
бюджеттік ќаражаттардыњ ж±мсалу баѓыттарын айќындайтын барлыќ
дењгейлердегі бюджеттер шыѓыстарыныњ топтамасы болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасыныњ топтамасы мынадай
дењгейлерден: функционалдыќ топтардан; функционалдыќ ішкі топтардан;
бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшілерінен; бюджеттік баѓдарламалардан
жєне ішкі баѓдарламалардан т±рады.
Функционалдыќ топ – бюджет шыѓыстарын салыќ белгілер мен
функционалдыќ баѓыт бойынша біріктіреді.
Функционалдыќ ішкі топ - бюджет ќаражатыныњ функционалдыќ топ
ішінде ж±мсалу баѓытын наќтылайды.
Бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшісі – бюджеттік баѓдарламаларды
жоспарлауѓа, негіздеуге жєне іске асыруѓа жауапты мемлекеттік орган.
Бюджеттік баѓдарлама–бюджеттіњ мемлекеттік басќару функциялары мен
мемлекеттік саясатты іске асыру жµніндегі шыѓыстары.
Бюджеттік баѓдарлама бюджет шыѓыстарыныњ бюджеттік баѓдарлама
шењберіндегі баѓыттарын наќтылайтын ішкі баѓдарламаларѓа бµлінуі
м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы негізінде бюджеттік
баѓдарламалар єкімшілерін, функционалдыќ топтар мен бюджеттік
баѓдарламаларды (ішкі баѓдарламаларды) топтастыру арќылы жасалатын
бюджет шыѓыстарыныњ ведомстволыќ сыныптамасы ќалыптастырылуы м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасы бюджеттік
баѓдарламаларды іске асыру ‰шін мемлекеттік мекемелер ж‰зеге
асыратын операцияларды бейнелейтін экономикалыќ сипаттамалар бойынша
бюджет шыѓыстарын топтастыру болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасын топтастыру санаттан,
сыныптан, ішкі сыныптан жєне ерекшеліктен т±рады. Санат шыѓыстарды
экономикалыќ белгілер бойынша топтастырады. Сынып пен ішкі сынып
шыѓыстарды мемлекеттік мекемелер ж‰ргізетін операциялардыњ негізгі
т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік бюджеттік баѓдарламаны іске
асыру ‰шін мемлекеттік мекеме ж‰ргізетін операцияныњ т‰рін
айќындайды [1].
Єр бюджетте оныњ табысы жєне шыѓыс бµлігін тењестірген , яѓни
баланстаѓан д±рыс . Баланс - б±л тепе-тењдік, яѓни бюджетті жасаѓан
кезде негізгі мєселе мемлекеттіњ аќшалай т‰сімдері мен шыѓыстарыныњ
осындай жай-к‰йіне жету болып табылады. Табыстардыњ шыѓыстардан, яѓни
бюджетке т‰сетін т‰сімдердіњ жалпы сомасыныњ шыѓыстардыњ жєне
ќайтарымды негізде бµлінетін кірістердіњ ауќымынан асып т‰суі бюджет
артыѓын - профицитті ќ±райды. Ол мемлекеттік борышты µтеуге баѓытталады
немесе бюджеттік ќаражаттардыњ (жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттегі) бос ќалдыѓын ќ±рауы м‰мкін. Аяќталѓан бюджет жылы бойынша
бюджет кезењініњ аяѓында ќалыптасќан бюджеттік ќаражаттардыњ бос
ќалдыќтары ‰кімет пен жергілікті атќарушы органдардыњ арнайы
шоттарына есептеледі жєне биліктіњ тиісті органыныњ мемлекеттік
борышын жабуѓа пайдаланылады. М±ндай м‰мкіндік болмаѓан жаѓдайда
б±л ќаражаттарды ќолдану жµнінде шешімдерді тиісті єкімшіліктер
ќабылдайды. Шыѓыстардыњ табыстардан асып т‰суі мемлекеттік бюджеттіњ
тапшылыѓын тудырады. Тапшылыќтыњ едєуір єрі т±раќты болуы ќаржыныњ
даѓдарысты жай-к‰йін сипаттайды.
Тапшылыќтыњ ±йѓарымды дењгейі деп, елдіњ жалпы ішкі µнімге
ќатысты 2-3% мµлшері саналады. Б±л жаѓдайда тапшылыќ мемлекеттік
ќарыздар шыѓарудыњ немесе ќаѓаз аќшалар эмиссиясыныњ кµмегімен
біршама жењіл жабылуы м‰мкін. Бюджеттіњ едєуір жєне созылмалы
тапшылыѓы кезінде ќарыздар мемлекеттіњ ќажеттіліктерін жаппайды, олар
аќшаныњ ќосымша эмиссиясымен ќамтамасыз етіледі, б±л инфляцияныњ
дамуына, аќша айналым зањыныњ б±зылуына, аќшаныњ ќ±нсыздануына, наќты
табыстардыњ жєне халыќтыњ т±рмыс дењгейініњ тµмендеуіне алып
келеді.
1. 2 Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар мультипликаторы
Қаржы – бұл мемлекет, заңды, жеке тұлғалардың және жеке мемлекеттер
арасында ақша құралдары қорларының қалыптасуы, бөлу және пайдалану жөнінде
болатын экономикалық қатынастар жүйесі. Қаржы ақша құралдары қорының
қалыптасуы мен пайдалануының бақылау құралы және ЖІӨ-нің бөлінуі мен қайта
бөлінуінің экономикалық құралы. Қаржының мәні оның қызметтері арқылы
анықталады: бөлу, бақылау, ынталандыру, фискалдық.
Қаржының бөлу қызметтері шаруашылық субьектілерін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету, олар мақсатты бағытталған ақша қорлар формасында
пайдаланылады. Салық арқылы мемлекеттік бюджетте ақша құралдары
шоғырландырылып, өндірістік, әлеуметтік, халық шаруашылық проблемаоарын
шешуге жұмсалынады. Салық арқылы мемлекет кәсіпорындардың, фирмалардың,
азаматтардың табыстарының бөлігін қайта бөліп, оларды өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылымның дамуына, шығындарды ұзақ мерзімде өтейтін қор
және салаларға инвестиция түрінде жұмсайды. Ақша формасында қоғамдық
өнімнің құнының қозғалысымен байланысты қаржылар ұдайы өндіріс процесін
жалпы және фазалар бойынша сан жағынан бейнелейді. Сондықтан қоғамда
қалыптасатын экономикалық пропорцияларды үнемі бақылап отыруға мүмкіндік
береді.
Қаржының ынталандырушы қызметі: салық ставкаларын, жеңілдіктерді, салық
салу жағдайларын өзгерту арқылы мемлекет белгілі салалар мен өндірістердің
тез дамуына жағдайлар жасайды және қоғамның өзекті проблемаларын шешуге
ықпал етеді. Салық жеңілдіктері арқылы мемлекет техникалық прогресті, жұмыс
орындарының көбеюіне, өндірістің ұлғаюына күрделі қаржылардың салынуын
ынталандырады.
Қаржының фискалдық қызметі ол салық көмегімен кәсіпорындар мен
азаматтардың табысының бір бөлігін алып, мемлекеттік аппаратты, өндірістік
емес сфераны дамытуға жұмсайды.
Ұлттық экономика шеңберіндегі қаржы қатынастарының жиынтығы мемлекеттің
қаржы жүйесін құрайды. Қаржы жүйесі орталықтандырылған, орталқтандырылмаған
қаржылар мен үй шаруашылығының қаржыларынан қалыптасады.
Орталықтандырылған қаржылар – ол мемлекеттік бюджеттік жүйе,
мемлекеттік несие, мүліктік және өзіндік сақтандыру қорлары, арнайы
бюджеттік қорлар. Олар ұлттық экономиканы жалпы реттеудің, маңызды
әлеуметтік, экономикалық мәселелерді шешудің құралдары ретінде
пайдаланылады.
Орталықтандырылмаған қаржылар - әртүрлі меншік формасындағы
кәсіпорындар мен фирмалардың қаржылары. Бұл заңды тұлғалар арасындағы,
заңды тұлғалар мен мемлекет арасындағы және заңды тұлғалар мен жеке
тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары. Кәсіпорындар мен салалар қаржылары
қаржылардың негізін құрайды. Мұнда қаржы ресурстарының маңызды бөлігі
қалыптасады. Әртүрлі меншік формасындағы кәсіпорындардың қаржы жағдайынан
елдің жалпы қаржы жағдайы тәуелді болады.
Үй шаруашылықтарының қаржылары - өзіндік қаржылар, яғни ортақ
шаруашылық жүргізетін жеке тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары. Қаржы
жүйесінің әрбір элементі өндіріске әсер ете алады және өзінің қызметтері
бар. Орталықтандырылған қаржылар көмегімен мемлекеттің негізгі
орталықтанған қорына ресурстар жинақталып, халық шаруашылық салалары
арасында бөлінеді және қайта бөлінеді. Фирмалардың қаржылары өндірісті
қамтамасыз етеді. Олардың қатысуымен ЖҰӨ өндіріледі. Үй шаруашылығының
қаржылары олардың өмірінің материалдық негізі болады. Сондықтан жалпы қаржы
жүйесі қаржы қатынастарының әртүрлі сфераларының жиынтығынан тұрады.
Макроэкономикалық зерттеу көзқарасынан мемлекеттік қаржылар маңызды роль
ойнайды.
Мемлекеттік бюджет тек орталық үкіметтің бюджетін ғана емес, сондай-
ақ барлық деңгейдегі бюджеттердің жиынтығын көрсетеді. Бюджетке сондай-ақ
әртүрлі бюджеттік емес қорлар немесе мақсатты бағыты бар ақшалай қаржылар
жатады. Өзінің сандық құрамы бойынша олар әрқашан бюджет құрамына қосыла
бермейді. Бірақ пайдалану және бөлу принципі бойынша олар мемлекеттік
бюджеттік шығындарға тең келеді. Олар белгілі бір мақсатты қорларға
шоғырландырылып, орталық және жергілікті билік органдарының басқарылуында
болады. Бұл зейнетақы қорлары және басқа да арнайы салықтар, қарыздар,
бюджеттік субсидия есебінен құрылатын қорлар.
Мемлекеттік шығындар мен салықтармен байланысты реттеу жүйесі –
фискалдық саясат деп аталады. Мемлекеттік шығындар- мемлекетті ұстап
тұруға кететін шығындар, сондай-ақ тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік
сатып алу жатады. Бұл сатып алулар әртүрлі болуы мүмкін: бюджет есебінен
жолдар, мектептер, медициналық құрылымдар құрылысы, ауылшаруашылық,
қорғаныс техникаларын сатып алу және т.б. Бұл жағдайда тұтынушы – мемлекет
болады. Сондықтан да бұлар не өз тұтынуы үшін не өндіріс факторлары,
қызметтер мен игіліктер нарығында сұранысты реттеу үшін жүзеге асырылады.
Мемлекеттік шығындар бюджет шығысында көрсетіледі, сондықтан олар
тиімді және сандық, сапалық экономикалық өсуді қамтамасыз етуі тиіс. Бұл
мемлекетпен жүргізілетін фискалдық саясат мына мақсаттарға жауап беруі тиіс
дегенді білдіреді:
-экономикалық циклдың ауытқуын бәсеңдетуге
-экономикалық өсу қарқынын арттыруға
-жұмысбастылықтың жоғарғы деңгейіне қол жеткізуге
-инфляцияның қолайлы қарқынына қол жеткізуге
Фискалдық саясат дискрециондық және автоматты болып бөлінеді.
Дискрециондық фискалдық саясат тауарлар мен қызметтерді сатып алулар,
мемлекеттік трансферттер және салықтар арқылы жүргізіледі. Олардың
мөлшерінің өзгеруі жиынтық шығындардың өзгеруіне алып келеді. Дискрециондық
фискалдық саясаттың құралдары ол мемлекеттік шығындар және салықтар. Бұл
саясаттың мақсаты өндірісті ұлғайту, жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияны
төмендету, экономиканы тұрақтандыру. Дискрециондық емес саясат ол
пассивтік саясат, мұнда мемлекеттік шығындар мен салықтардың дәрежесіндегі
өзгерістер автоматты түрде ендіріледі (автоматты тұрақтандырғыштар).
Автоматты тұрақтандырғыштар – бұл үкімет тарапынан қандай да бір
арнайы шешімдер қабылдаудың қажеттігінсіз іс-әрекет жасайтын
нормалар.Тұрақтандырғыштарға салық жүйесі, ең алдымен прогрессивті салықтар
жатады. Жандану кезінде жалпы ұлттық өнімнің өсуімен салықтық түсімдер
автоматты түрде өседі, бұл экономикалық өсуді тежейді, керісінше жалпы
ұлттық өнімнің құлдырау кезеңінде қысқарғанда салықтық түсімдер автоматты
түрде қысқарады және бұл экономикалық құлдырауды бәсеңдетеді. Трансферттік
төлемдер қарама-қарсы жағдайда көрінеді. Жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы,
кедейлік бойынша жәрдем ақы, фермерлерге субсидия – бұлардың барлығы
экономикалық өрлеу кезеңінде қысқарады және өндірістің құлдарау кезеңінде
өседі. Нәтижесінде экономикалық өсу кезеңінде трансферттік төлемдер арқылы
тұтыну шығындары қамтамасыз етіледі, ал құлдырау кезеңінде тұтыну шығындары
жоғары өсіп, сұранысты ынталандырады. Тұрақтандырғыштардың негізгі әрекеті
– бұл экономикалық ауытқулырдың кең етек алуы мен тереңдеуін шектеу.
Инфляция мен жұмысбастылық өндіріс дамуының қарқындарындағы елеулі
өзгерістер үшін дискрециондық фискалдық шаралар, яғни үкіметпен саналы
түрде қабылданатын салықтар, үкімет шығындарын өзгертумен болатын шаралар
талап етіледі. Мұндай шаралардың қатарына салық ставкалары, салық құрылымын
және шығындар шамасын өзгерту шаралары жатады. Фискалдық саясат шаралары
Кейнспен жасалынған. Алайда ол ақша-несие саясатының шараларын тарту
қажеттігінен бас тартпайды.
Мемлекеттік шығындар мен салықтар саясаты – экономиканы мемлекеттік
реттеудің және оны тұрақтандырудың маңызды құралы. Ол жиынтық шығындардың
деңгейіне тікелей ықпал етеді, демек ЖҰӨ көлемі, тұрғындардың
жұмысбастылығына, сондай-ақ сұранысты реттеуге ықпал етеді. Енді
мемлекеттік шығындардың жиынтық сұранысқа ықпалын қарастырайық. Бұл жерде
тек мемлекеттік шығындар қарастырылатын болғандықтан салықтарды нөлге тең
деп есептейміз.
Тұрғындармен, кәсіпорындармен, мемлекетпен тұтынылатын ЖҰӨ-нің бүкіл
шамасы шығындар сомасының бүкіл шамасымен тең болатын жағдайды 45( бұрышпен
тік сызықпен көрсетуге болады. Сонда осы бұрыштық тік сызықта жатқан кез-
келген нүктеде жиынтық шығындар осы нүктедегі ЖҰӨ шамасына тең деген сөз.
Бұл жүйеге тұтыну кестесін енгізейік (С). А нүктесі шығындар тұтынуға тең
болатын жағдайды көрсетеді. Кәсіпорындардың сатып алулары нәтижесінде
нарықта сұраныс инвестиция шамасына ұлғаяды---- С+І. Енді жиынтық шығындар
тұрғындардың тұтынуы мен кәсіпорындардың инвестициясына тең болады. В
нүктесінде ОВ көлемінде өндірілген ЖҰӨ-ге тұрғындар мен кәсіпорындар
тарапынан сұраныс болатын жағдайға қол жеткізіледі. Аталған жүйені
кәсіпкерлік шығындар мен инвестицияларға сияқты ықпал ететін мемлекеттік
шығындармен толықтырамыз. Нәтижесінде 45( сызық бойымен макроэкономикалық
тепе-теңдік нүктесінің ауысуы жүреді. Мемлекеттік шығындар нарықтағы
жиынтық шығындардың мөлшерін ұлғайтады және ЖҰӨ өндірісі мен жиынтық
сұраныстың өсуін ынталандырады. Сатып алу нәтижесінде сұраныс осы сатып
алуларға мемлекеттік шығындар шамасына ұлғаяды. Енді жиынтық шығындар
тұрғындардың тұтыну көлемі, кәсіпорындардың инвестицияларына және
мемлекеттік шығындарға тең болады және графикте C+I+G түрінде көрсетіледі.
C+I+G мен C+I тік сызықтары арасындағы қашықтық тауарлар мен қызметтерге
мемлекеттік шығындардың шамасын көрсетеді.
Демек, мемлекеттік шығындар тұтыну шығындары мен инвестициялар сияқты
жиынтық сұранысқа ықпал етеді. Е нүктесі жалпы шығындар ЖҰӨ-нің өндіріс
көлеміне тең болатын тепе-теңдік деңгейді көрсетеді. Мемлекеттік
шығындардың қысқаруы макроэкономикалық тепе-теңдік нүктесінің 45( сызық
бойымен төмен жылжуына алып келеді. Бұл ЖҰӨ-нің тепе-теңдік өсімі мен
жиынтық шығындардың қысқаруын білідіреді.
Сонымен мемлекеттік шығындар ұлттық өндіріс көлемі мен
жұмысбастылыққа тікелей ықпал етеді және инвестициялар тәрізді
мультипликациондық тиімділікке ие.
Мемлекеттік шығындар мультипликаторы – тауарлар мен қызметтерді сатып
алуға мемлекетпен жұмсалынған шығындардың өсу нәтижесінде ЖҰӨ-нің өсімін
көрсетеді:
(ЖҰӨ
Kg= ------------
( G
Kg-меммлекеттік шығындар мультипликаторы
(ЖҰӨ- жалпы ұлттық өнімнің өсімі
(G- мемлекеттік шығындардың өсімі
Мемлекеттік шығындар мультипликаторын сондай-ақ тұтынуға шекті
бейімділікті – MPC қолдана отырып анықтауға болады:
(ЖҰӨ 1
Kg= ------------= -----------
;
( G 1-
MPC
1
демек, (ЖҰӨ = ----------* ( G = Kg * ( G
1-MPC
Бұл егер мемлекет бюджет табысының баптарын ұлғайтпай белгілі бір
шамаға өзінің шығындарының көлемін арттыратын болса осындай табыс өсімі
алынатынын көрсетеді. Мемлекеттік шығындар шамасының өзгеруі шығындар
шамасының өзгеруіне пропорционалды табыстың өзгеруін тудырады. Мемлекеттік
шығындар мультипликаторын инвестиция мультипликаторына теңестіруге болады.
Экономикалық позиция тұрғысынан бұл ұқсастық заңдылық. Шын мәнінде егер
мемлекет мемлекеттік шығындарды ұлғайту жолымен тауарларға қосымша сұраныс
құратын болса бұл шығындар өсіміне тең ЖҰӨ-нің өсуіне алып келеді. Осылайша
мемлекеттік шығындар көлемінің өзгеруі ұлттық табыстың мультипликациондық
процесіне алып келеді. Бұдан шығатын қорытынды: бюджеттің кіріс және шығыс
бөлігі мемлекет тарапынан ресурстарды реттеу мен тікелей ықпал етуге
жатқызылады.
Бюджет ж‰йесі экономикалыќ ќатынас пен ќ±ќыќтыќ нормаларѓа
негізделген бюджеттіњ барлыќ т‰рлерініњ жиынтыѓы.
Бюджеттік ќ±рылысы – б±л бюджет ж‰йесініњ ќ±рылу принциптері.
Бюджет ж‰йелерініњ ќ±рамы елдіњ ±лттыќ – мемлекеттік ќ±рылысымен
аныќталады. Бірінші жаѓдайда, ‰ш буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады:
орталыќ бюджет (одаќ, федералды, республикалыќ), федерация м‰шелерініњ
бюджеті(республика, штат жєне т.б.) жєне жергілікті бюджет. Екінші
жаѓдайда, екі буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады: орталыќ жєне
жергілікті бюджет. Екі жаѓдайда да бюджеттіњ оќшауланѓан, дербес
дењгейі кездесуі м‰мкін.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰есініњ ќ±рамына мыналар
кіреді:
• республикалыќ бюджет;
• жергілікті бюджет ;
Мелекеттік (республикалыќ) жєне жергілікті (муниципалдыќ) бюджеттер
кез-келген басќа мемлекеттердегідей Ќазаќстан Республикасы ќаржы
ж‰йесініњ орталыќ буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттіњ ќажетті
атрибуты жєне оныњ егемендігініњ негізі.
2. сызба. Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі.
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Ќазаќстан Республикасы мемлекеттік бюджеттіњ басты бµлігі
республикалыќ бюджетте шоѓырланѓан.
Республикалыќ бюджет – б±л салыќтыќ жєне басќада т‰сімдер
есебінен ќалыптастырылатын жєне орталыќ мемлекеттік органдардыњ,
оларѓа ведомствалыќ баѓынышты мемлекеттік мекемелердіњ міндеттері мен
функцияларын ќаржымен ќамтамасыз етуге жєне мемлекеттік саясаттыњ
жалпы республикалыќ баѓыттарын ж‰зеге асыруѓа арналѓан
орталыќтандырылѓан аќша ќорлары.
Жергілікті бюджет – б±л ±лттыќ табысты аумаќтыќ т±рѓыдан ќайта
бµлуге м‰мкіндік жасайтын жєне билік пен басќарудыњ жергілікті
органдарыныњ ќаржы базасын жасауды ќамтамасыз ететін экономикалыќ
ќатынастардыњ жиынтыѓы. Жергілікті бюджет (єкімшілік-аймаќтыќ
бірліктердіњ бюджеттері) – облыстыќ бюджет, республикалыќ мањызы бар
ќаланыњ, астананыњ бюджеті, аудандардыњ (облыстыќ мањызы бар ќаланыњ)
бюджеті.
Бюджет ж‰йесініњ ж±мыс істеуі бюджеттердіњ єр т‰рлі
дењгейлерініњ µзара байланысына негізделеді жєне оларды жоспарлау,
єзірлеу, ќарау, бекіту, атќару, баќылау тєртібімен, сондай-аќ
республикалыќ жєне жергілікті бюджеттердіњ атќарылуы туралы есеппен
ќамтамасыз етіледі.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі мемлекеттік бюджет
ж‰йесіне кіретін барлыќ бюджеттердіњ бірлігі, дербестігі, толыќтыѓы,
реалистігі, дєйектілігі, жариялылыѓы жєне т.б. ќаѓидаларына
негізделеді.
Бюджет тапшылыѓын жабудыњ негізгі формалары:
1. Мемлекеттік заемдар шыѓару;
2. Несие ресурстарын ќолдану;
Егер де бюджет тапшылыѓы белгіленген дењгейден асатын болса немесе
табыс кµздерініњ келіп т‰суі азаятын болса, онда Ќазаќстан Республикасыныњ
‡кіметі, жергілікті атќарушы органдары єрбір баѓдарлама бойынша бюджет
шыѓыстарын ќысќарту жµнінде шешімдер ќабылдайды, біраќ та ол
бекітілген соманыњ 10 %-нан аспауы керек. Ол тек жергілікті бюджет
жµнінде маслихаттардыњ шешіміне сєйкес жєне де республикалыќ бюджет
туралы зањѓа µзгерістер енгізген жаѓдайда 10%-дан асуы м‰мкін.
Бюджет тапшылыѓын азайту немесе оны жою маќсатында секвестр
ќолданылады. Бюджетті атќару кезінде бекітілген бюджетке т‰сетін т‰сімдер
ќысќартылѓан, соныњ нєтижесінде бекітілген бюджеттік баѓдарламалар
толыќ кµлемде ќаржыландыру м‰мкін болмайтын жаѓдайда секвестр – бюджет
ќаражаттарын ж±мсауѓа белгілі бір шектерде тыиым салуды кµздейтін
арнайы тетік енгізіледі.
Бюджеттік процесс – б±л зањ арќылы реттелінетін жоѓарѓы билік жєне
басќару органдарыныњ ќызметі. Олар бюджетті жоспарлау, єзірлеу, ќарау,
бекіту, атќару, наќтылау, т‰зету жµніндегі, бюджеттіњ орындалуы
бойынша бюджет есебі мен есептемені ж‰ргізу, мемлекеттік ќаржылыќ
баќылау ќызметтерін атќарады. Ќазаќстан Республикасында бюджеттік процесс
Бюджет Кодексіне, Ќазаќстан Республикасыныњ жергілікті мемлекеттік
басќару туралы, жыл сайынѓы Республикалыќ бюджет туралы зањѓа жєне
Ќазаќстан Республикасыныњ басќа зањдарына сєйкес ж‰ргізіледі.
Бюджеттіњ жобасын уаќытылы жєне сапалы єзірлеу мен бюджетті
наќтылау, оны атќару жµнінде ±сыныстар жасауды ќамтамасыз ету
маќcатымен Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті бюджеттік комиссияны
ќ±рады, ол туралы ќаѓиданы бекітеді, оныњ ќ±рамын аныќтайды. Бюджет
комиссиясы ќаржы министрлігімен енгізілген Республикалыќ бюджет
жобасыныњ негізгі болжамдыќ кµрсеткіштерін жєне оѓан сєйкес
±сыныстарды ќарастырады. Ќаржы министрлігі бюджет процесінде мањызды
рµлге ие. Ол алдыњѓы ‰ш жылдыќ кµлемге мемлекеттік бюджеттіњ
болжамдыќ кµрсеткіштерін єзірлейді. Б±л болжамдыќ кµрсеткіштер
Ќазаќстан Республикасы Президентініњ халыќќа жыл сайынѓы Жолдауын
есепке ала отырып, аумаќтыњ экономикалыќ жєне єлеуметтік даму
баѓдарламасына, елдіњ єлеуметтік–экономикалыќ даму жоспарына негізделеді.
Ќаржы министрлігі бюджет комиссиясыныњ ±сыныстарын ескеріп, республикалыќ
бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігініњ µтініштерін єзірлейді де, ќаржы
жылына сєйкес республикалыќ бюджет туралы зањныњ жобасын Ќазаќстан
Республикасыныњ ‰кіметіне ±сынады.
Республикалыќ бюджет туралы зањдар келесілерді ќамтуы тиіс :
- Алынѓан ресми трансферттер мµлшері, б±рын берілген несие бойынша
негізгі ќарыздарды µтеу, шыѓындар, несиелеу жєне бюджет
(профициті) тапшылыѓы;
- бір айѓа берілетін жалаќыныњ, зейнетаќы мен айлыќ есептеу
кµрсеткіштерініњ минималды мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасы ‡кіметініњ резерв мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік кепілдігі бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
- Ќаржы жылыныњ соњына ќарай республикалыќ мањызы бар ќала,
астана , жергілікті атќарушы органдар ќарыздарыныњ лимиті;
- Республикалыќ бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігі, функционалдыќ
топтар бойынша шектелген шыѓындар тізбегі;
- Секвестрлеуге жатпайтын жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттік баѓдарламалардыњ тізбегі;
- Шыѓындардыњ минималды соммасын аныќтаумен республикалыќ мањызы
бар ќала, астана жєне облыстарда жергілікті бюджеттен
ќаржыландырылатын аса мањызды бюджеттік баѓдарламалар.
Аѓымдыќ ќаржы жылына жасалынатын республикалыќ бюджет туралы зањныњ
жобасы Ќазаќстан Республикасыныњ Парламентімен аѓымдаѓы жылдыњ он бесінші
ќырк‰йегінен кешіктірілмей ‡кіметке ±сынылады. Республикалыќ бюджетті
бекіту жєне де оѓан µзгерістер мен ќосымшалар енгізу Парламент
палаталарыныњ бірлескен отырысында ж‰зеге асырылады. Бюджет жобасы
алдымен Мєжіліс, содан соњ Сенатта ќаралады.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын өсіруге пайдаланады, содан соң мемлекеттік борыштарды өтеуге
жұмсалады. Мұндай қажеттілік тумаса, шешімді тиісті билік жүргізуші
органдар қабылдайды. Шығыстардың кірістерден асып кетуі мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын туғызады. Зор көлемде ұдайы тапшылық орын алса,
қаржының дағдарысқа ұшырағаны. Елдегі жалпы ұлттық өнімнің 2-3%-ы көлемінде
бюджет тапшылығы қалыпты деңгей деп саналады. Мұндайда тапшылық
мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақша шығарылу арқылы шығарылады. Бұл
шаралар тапшылық тым өсіп кеткен жағдайда тиімсіз. Мұның өзі инфляцияның
тым қарқын алып, ақша айналымы заңдарының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы
сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын-профицитті құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бас қалдығын
құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында
қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті
атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы
нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын
жабуға пайдаланады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда, бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай күйін қамтып көрсетеді, ал
оның болуы мына себептерге байланысты:
1. Елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. Айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару,
4. Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5. Әскери-өнеркәсіптік кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6. Көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы
7. Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығындар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын жабудың әдістері:
1) Мемлекеттік қарыздар
2) Салық салуды көбейту
3) Ақша эмиссиясы
ІІ. Қазақстан Республикасының бюджет-салық саясатын
қалыптастырудың ерекшеліктері
2.1 Фискалдық саясаттың ЖҰӨ деңгейіне әсер етуі туралы
Мемлекеттік бюджет- мемлекеттік қаржылардың маңызды звеносы. Ол арқылы
ЖҰӨ салалар мен территориялар арасында бөлініп, қайта бөлінеді. Бюджет – ол
табыстар мен шығындардың балансы. Ұлттық экономиканың дамуында бюджеттің
ролі тарихи дамудың әртүрлі кезеңдерінде бірдей емес. Оның екі кезеңін
нақты атап кқрсетуге болады. Классикалық капитализм дәуірінде мемлекет
шаруашылық іс-әрекетке белсенді араласпады. ХХ-ғасырдың екінші жартысынан
бастап бюджет макроэкономиканың қуатты реттеушісіне айналды. Салықтар мен
мемлекеттік шығындардың басым бөлігі жұмыспен қамту мен экономикалық өсуді
қамтамасыз етуде бюджеттің алдыңғы қатарлы роль ойнауына мүмкіндік береді.
Бюджет қоғамдық ұдайы өндіріс пен экономикалық өсуді ынталандыруға ықпал
етудің маңызды тетігі. Мемлекеттік шығындар мен салық салу деңгейін өзгерту
жолымен үкімет жиынтық сұраныс көлемін реттей отырып, экономикалық
коньюктураның қысқа мерзімді ауытқуларына ықпал ете алады. Сонымен бюджет –
бұл мемлекеттің қаржы жоспары, мемлекеттің шығындары мен табыстарының
балансы.
3. сызба. Ќазаќстан Республикасыныњ бюджетінің кірістері мен
шығыстары бойынша көрінісі.
Қандай да бір елдің бюджеттік жүйесінің құрылымы ең алдымен оның
мемлекеттік құрылысына тәуелді. Унитарлық мемлекеттерде бюджеттік жүйе
мемлекеттік және жергілікті бюджеттен тұрады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz